MISR O’RTA VA YANGI PODSHOLIK DAVRIDA.

Загружено в:

23.11.2024

Скачано:

0

Размер:

67.2412109375 KB

Скачать

MISR O’RTA VA YANGI PODSHOLIK DAVRIDA.
Mundarija:
Kirish
Asosiy qisim.
I-bob. Misr o`rta podsholik davrida.
1.1 O rta podsholikning vujudga kelishi va davlat boshqaruviʻ
1.2.O rta podsholik davrida Misr aholisining ijtimoiy ahvoli
ʻ
1.3.O rta podsholikning qulashi
ʻ
II-bob. Yangi podsholik davrida Misr.
2.1.Yangi podsholikning vujudga kelishi
2.2.Yangi podsholik fir avnlarning islohotlari
ʼ
2.3.Yangi podsholik davrida xalqaro munosabatlar va uning ahvoli
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

1

Kirish
Misr Afrika qit'asining shimoliy-sharqiy qismida joylashgan, Suvaysh
bo`yni orqali Misr Old Osiyoning madaniy markazlari bilan bog'langan. Misr Nil
daryosi orqali Tropik Afrika va O`rtayer dengiziga tutashgan. Gerodot “Misr-
Nilning sovg`asi”-deb ta'riflaydi. Chunki Nil daryosi Misr iqtisodiy hayotida
yetakchi o`rin tutgan. Nilda har yili 19 iyunda toshqin ko`tarilgan. Bu toshqin
sentabr o`rtalarigacha davom etgan. Noyabrda daryo o`z o`zaniga tushgan. Ekilgan
yer aprel-mayda hosil keltirgan. Nil daryosi Misr iqtisodiyotining asosi
dehqonchilikda muhim o`rin tutgan. Mo`l-ko`l hosil sun'iy sug'orish asosida
olingan.
Kurs ishining maqsadi. Kohin Manefonning (taxminan er. avv. VI-III
asrda) yozilgan asarida misr tarixi eng qadimgi davrdan boshlab bayon qilingan.
Manefon 30 sulola ro`yxatini tuzib, ularni uch dekada 10 sulolaga bo`ldi. Bu yangi
davrda tadqiqotchilarning Misr tarixini eng muhim davrlarini aniqlashlari uchun
jumladan, qadimgi Misr tarixini, qadimgi, o`rta, yangi va so`nggi podsholik
davrlariga bo`lish imkoniyatini berdi. Misr arxivlari huquqiy, ish yuritish
hujjatlaridan tashkil topgan.
Kurs ishining dolzarbligi. Misrda mavjud bo`lgan, bizgacha saqlanib
kelgan piramidalar, mastaba va boshqa sog'onalar qadimgi davrdayoq o`g'ri-
qaroqchilar tomonidan talangan. Faqatgina bitta piramida bizgacha talanmay
yetib kelgan.
Kurs ishining vazifasi:
- O`rta podsholik davrida Misrning chegaralari va davlat boshqaruvini
aniqlash;
- O`rta podsholik davrida Misrning chegaralari va davlat boshqaruvini
shakillantishir;
- Yangi podsholik davrida xalqaro munosabatlarni o`rganish;
- Misrning yangi podsholik davridagi axvolini aniqlash;
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, Asosiy qisim, ikki bob, xulosa, foydalanilang
adabiyotlar.
2

I-bob. Misr o`rta podsholik davrida.
1.1 O rta podsholikning vujudga kelishi va davlat boshqaruvi.ʻ
Misr zamini mis, oltin, qo‘rg‘oshin va yarim qimmatbaho ma’danlariga boy
maskan hisoblangan. Misni asosan Sinay yarim orolidan qazib olganlar va tosh
bilan birga ziroatchilik va chorvachilikda keng qo‘llashgan. Ohaktosh, granit va
kvars Misrda ko‘p uchragan. Ma’danga boy rudalar Barka tog‘idan qazib
olingan.Misr iqlimi nisbatan mo‘tadil bo‘lganligi va Yaqin Sharq iqlimiga yaqin
ekanligini olimlar (L.S.Berg va К .V.Butser) ta’kidlab o‘tganlar. Nil qirg‘oqlari
qamish, papirus va boshqa o‘t-o‘lanlar bilan qoplangan edi. Daryoda ko‘plab baliq
turlari mavjud bo‘lib, baliqchilikka qulay hisoblangan. Barakali daryo bo'ylarida
o‘rdak, g‘oz, ibis va boshqa qushlar ko‘p uchragan. Unumdor tuproqda bug‘doy,
arpa, tarvuz, qovun, va turli xil sabzavotlar (piyoz, bodring. sarimsoq, sabzi va
boshqalar) yaxshi o'sgan. Bularning barchasi Misrni inson yashashi uchun qulay
maskan bo‘lganligidan dalolat beradi.Umuman olganda, moddiy va yozma
manbalaming umumiy tahlili hamda tarix fani sohasidagi so‘nggi ilmiy yutuqlar
qadimgi Misr davlatchiligini quyidagi davrlarga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadi:
Misming qadimgi tarixi besh davrga, ya’ni, Ilk podsholik (mil. avv. 3100-2648-
yy), Qadimgi podsholik (mil. avv. 2648-2250-yy), O‘rta podsholik (mil. avv. 2040-
1783-yy), Yangi podsholik (mil. avv. 1550-1069-yy), So‘nggi podsholik (mil. avv.
664-332-yy) ga bo‘lib o‘rganiladi. Bu orada Misr 3ta o‘tish davrini ham boshdan
kechiradi. Ammo uning xronologik chegaralari borasida hozirga qadar
misrshunoslar orasida munozarali fikrlar mavjud.
Birinchi o‘tish davrida (mil. avv. 2250-2055-yy) Misr ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy inqiroz iskanjasida edi. Mamlakat siyosiy anarxiya natijasida parchalanib,
har bir nomarx o‘z yerida hukmronlik qilar va Geraklepoldagi markaziy
hokimiyatni deyarli tan olmas edi. Mil. avv. XXII asr Gerakleopol va Fiva
nomliklari o‘rtasida doimiy raqobat va kurash davri sifatida tarixda qolgan. Yuqori
Misrning qudratli nomlaridan biri Ineotef Kattaning o‘g‘li Mentuxotep I (mil. avv.
2133- 2117-yy) Fivada 11-sulolaga asos soladi. Garchand u fir’avn unvonini qabul
qilmagan bo‘lsa-da, Fiva nomligining Yuqori Misrda gegemonligiga yo‘l
4

ochdi.Gerakleopol hukmdorlari Quyi Misrga ham ta’sir o‘tkazib, mamlakat
shimolini tashqi dushmandan muhofaza qila oldilar. Ammo, Fivani bo‘ysundira
olmadilar. Chunki, “Turin papirusi” ma’lumotlariga ko'ra podsholar ro‘yxati ichida
Gerakleopol hukmdorlari bilan bir qatorda Fiva nomarxlarining ham ismlari
keltiriladi.Ichki urushlar Fiva nomarxi Nextnebtepnefer Intef III (mil. avv. 2063-
2055-yy)ning vorisi Nebxepetra Mentuxotep II (mil. avv. 2055- 2004-yy) va
Gerakleopol hukmdori Merikara o‘rtasida kurash bilan tarixda qolgan.
Hukmronligining 39 yili Mentuxotep II Yuqori va Quyi Misrni birlashtirishga
muvaffaq bo‘ladi. Misr yana yagona davlatga aylandi. U Deyr-Al-Baxridagi
ibodatxonada dafn etilgan. Fir’avn Mentuxotep III o‘z otasining siyosatini davom
ettirdi, Amon va Montu (Fiva shahri ilohi) xudolariga atab ibodatxonalar bunyod
qiladi. Mil. avv. 1992-yil fir’avn Mentuxotep III vafot etadi va orada yetti yil
Mentuxotep IV (hukmron sulolaga umuman aloqasi yo‘q kishi) mamlakatni
boshqaradi.Mentuxotep III ning saroyida chati (vazir) lavozimida ishlagan
Amenemxet I ham podsho naslidan emas edi. Shunday bo‘lsa-da fir’avn vafotidan
so‘ng aynan u podsholik taxtiga chiqdi. Amenemxet I (taxminan mil. avv. 1976-
1956-yy) fir’avn bo‘lgach, 12-sulolaga asos soladi. Afsonaviy Narmerga ixlos
qilib, poytaxtni Memfisdan taxminan 20 mil (30-32 km) janubda joylashgan Iti-
Taui (Ikkala yerni birlashtiruvchi) shahriga ko‘chiradi. Yangi poytaxt Yuqori va
Quyi Mismi muvozanatda ushlagan holda boshqarish uchun tanlangan edi.
Amenemxet I xattotlariga o‘zi haqida bashorat (Neferti bashorati)
shaklidagi afsona yozishni ham buyurdi. Shuningdek, qo‘shinlarni Nil deltasiga
yuborib, qal’a va mudofaa devorlarini (hukmdor devori) qurdirdi. Osiyolik
ko‘chmanchilarning Misrga kirib kelish to‘lqini nazoratga olindi. Iti-Taui shahri
yaqinida o‘zi uchun kichik ehrom ham bunyod ettirdi. Afsuski, Amenemxet I fitna
natijasida o‘z soqchilari tomonidan o‘ldiriladi. Bu hodisa haqida keyinchalik uning
o‘g‘li Senusert I yozma ma’lumot qoldirgan.Senusert I (mil. avv. 1956-1911-yy)
hokimiyatga kelishdan oldin otasining buyrug‘i bilan Nubiya va Liviyaga harbiy
yurishlar qiladi va katta o'ljalar olib kelgan. Fir’avn Amenemxet I o‘ldirilgan
paytda, shahzoda Liviyada harbiy yurishda bo‘lgan. Poytaxtga qaytgach, otasining
5

qotillarini jazolaydi va taxtni qo‘lga kiritadi. So‘ngra saroyda unvonlar tizimini
tartibga soladi. Mamlakat iqtisodiyotini tiklaydi hamda Fayum vohasini
o‘zlashtirishni kengaytirgan. Uning davrida vazirlik(chati) lavozimlarida
Antefoker, Sobekxotep va Mentuxotep kabi amaldorlar faoliyat
ko‘rsatishgan.Tashqi siyosatda Senusert I ko‘proq e’tiborni qo‘shni Nubiyani zabt
etishga qaratadi. Uning harbiy unvonlari orasida “Iuntiuni mahv etuvchi” va
“Nubiyaliklar chegarasiga chiquvchi” kabilar e’tiborga molik. G‘arb olimlarining
fikricha, “Iuntiu” atamasi o‘sha vaqtda aynan Nubiya qabilalariga nisbatan
ishlatilgan. 1
Nubiyaga uyushtirilgan yurishlar dastlab talonchilik uchun qilingan bo‘lsa,
keyinchalik bosib olish xususiyatini o‘zida aks ettirdi. Mil. avv. 1929-yilda fir’avn
Senusert I Nubiyaga yana bir katta harbiy yurishni amalga oshiradi. Bu safar
misrliklar Nil daryosining 2-pog‘onasidan o‘tib, Kush mamlakatiga kirib keladilar.
Ammo Senusert I ning asosiy maqsadi Nubiyaning harbiy salohiyatini o‘rganib
chiqish edi.Misrliklar Finikiyaning Bibl va Ugarit shaharlari bilan savdo
aloqalarini o‘matishga muvaffaq bo'ldilar. Nil daryosi Nubiya bilan savdo
vositasiga aylandi. Shu bilan bir qatorda Egey dengizi orollari xalqlari bilan ham
savdo iqtisodiy aloqalar o‘ratildi.O‘rta podsholik davrida Misrning ichki va tashqi
siyosati. Ichki siyosatda mahalliy nomliklar o‘z mustaqilligini nisbatan saqlab
qoldilar. Nomlik hududi ichida nomarxlar cheklangan qo‘shinlariga ham ega
bo‘lishgan. Mahalliy ilohlar va kohinlar, markaziy hokimiyat tomonidan tan
olingan. Nomarxlik otadan bolaga meros tariqasida o'tgan, fir’avn uni faqatgina
tasdiqlagan.Fir’avn Senusert I davrida Misrni konfederativ shakldagina
markazlashgan davlat sifatida ko‘rish mumkin. Hayotining so‘nggida Senusert I
o‘z hokimiyatini o‘g‘li Nabkori Amenemxet II (mil. avv. 1911-1877-yy) bilan
bo‘lishib boshqardi. Bu esa hokimiyatni tinch y o i bilan meros qilib berish hamda
ichki urushlami oldini olish demak edi. Amenemxet II otasidan qudratli iqtisodiy
va harbiy jihatdan kuchli davlatni qabul qilib olgan edi. Uning hukmronlik
yillarida deyarli 30 yil yirik urushlar bo‘lmadi. Misr bilan chegaradosh barcha
1
Rajabov R.Qadimgi dunyo tarixi.2009.48-bet
6

davlatlar savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatgan edilar. Krit, Suriya, Kichik Osiyo va
Mesopotamiyadan tamkarlar (savdogarlar) mamlakatga kelishgan. Natijada Misrga
osiyoliklaming ko‘chib o‘tishi kuchaygan. Mil. avv. 1877-yilda taxtni Amenemxet
II ning o‘g‘li Senusert II (mil. avv. 1877-1870-yy) egallaydi. Uning hukmronligi
yillarida Fayum vohasi irrigatsiyasi tartibga solinib, qishloq xo‘jaligida katta
qurilish ishlari amalga oshiriladi. Shu yerda fir’avn o‘z ehromi (xom g‘ishtdan
qurilgan) va Xotep-Senusert (Senusert mamnun) shahrini ham qurdirgan.
Shaharning zodogonlar yashaydigan qismi va podsho saroyi alohida mustahkam
devor bilan o‘rab olingan. Butun shahar alohida mudofaa istehkomiga ega edi.
Yangi yerlar o‘zlashtirildi va dehqonchilikka katta e’tibor qaratildi. 2
Senusert II vafotidan so‘ng taxtga uning o‘g‘li Senusert III (mil. avv. 1870-
1831-yy) keladi. Hukmronligining 6, 8, 10, 16-yillarida Nubiyaga qator harbiy
yurishlar uyushtiradi. Misrliklar mamlakatni talab vayron qiladilar va mahalliy
aholini shafqatsiz qirg‘in qilib, quduqlarini zaharlab ayollar hamda bolalarni
qullikka olib ketadilar.
2
Ладынин И. А. И др. История древнего мира: Восток, Греция, Рим.84-89 bet
7

1.2.O rta podsholik davrida Misr aholisining ijtimoiy ahvoli.ʻ
O‘sha davrda Misr chegaralari janubga, ya’ni Nil daryosining 2-
pog ‘ onasidan ham o ‘ tib ketgan edi . Fir’avn buyrug‘i bilan chegara qal’alari qurilib,
bojxona tartibga solindi. Endi Misrga maxsus ruxsatsiz kirib kelish (savdodan
tashqari) cheklab qo‘yildi. Daxshurda Senusert III ning buyrug‘i bilan 12-
sulolaning eng katta ehromi bunyod etiladi. Uning vorisi Amenemxet III (mil. avv.
1831-1786-yy.) davrida O‘rta podsholik madaniyati yuqori cho'qqisiga yetdi.
Memfisdagi Ptax ibodatxonasi kengaytirildi va Biaxmuda (shimoli g‘arbiy Fayum
atroflari) ibodatxona qurildi.12-sulola fir’avnlari mamlakatni barqaror holatga
keltirdilar. Ular faol ichki va tashqi siyosat yuritib, Misrni kuchli davlatga
aylantirdilar. Fayum vohasini o‘zlashtirish davom etdi. Nubiyadagi boy oltin
konlari ishlatila boshlandi. Nubiyada yangi qal’alar qurilib, bu yerga Misrdan aholi
ko‘chirilib keltirildi. Nilning har ikki qirg‘og‘ida, ikkinchi pog‘onasida Semna va
Kumna nomli mustahkam qal’alar qurildi. Nubiyaning katta qismi amalda
Misrning viloyati bo‘lib qoldi. Sharqiy O‘rtayer dengizi hududlaridan kumush,
qurilish yog‘ochi (asosan kedr yog‘ochi) olib kelinadi. Finikiyaning bir necha
shaharlari Misrga qaram bo‘ldi.
O‘rta podsholik davrida katta suv ombori qurilib, kanal bilan Nil daryosiga
qo‘shildi. Fayum vohasida tarmoqlangan sug‘orish tizimi barpo qilindi. Janubiy
delta, Fayum va uni atroflarini obod qilinishi 12-sulola fir’avnlarining poytaxtni
Fivadan yangi qurilgan shahar Ittaun («Ikkala yemi birlashtiruvchi») shahriga
ko‘chirishlariga sabab bo‘ldi. Mehnat qurollari takomillashdi. Sinayda mis
xomashyosi qazib olish ko'paydi. Shimoliy Nubiyada oltin va mis xomashyosini
qazish yo‘lga qo‘yildi. Qishloq xo‘jaligi yuksalib, yangi qulay omoch paydo
bo‘ldi. Ilk bronza qurollar keng o'zlashtirildi. Mesopotamiya, Kichik Osiyo va
Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘oqlari bronza qurollarni bundan ancha oldinroq
qo‘llay boshlagan edilar. Misrning bu sohada qoloqligining sababi, Nil va uning
atrofida mazkur xomashyoning kam uchraganligida edi. Boshqa yutuqlardan biri
shishaning kashf etilishi bo‘lgan. Iqtisodiyotning jonlanishi metallarga, kumush,
qurilish yog‘ochiga ehtiyojni kuchaytirdi. Bu chet mamlakatlar bilan savdo
8

aloqalarini faollashuviga olib keldi. Misr savdo karvonlari Nil, Suvaysh orqali
Kichik Osiyo va Bobilga chiqdilar. Bu vaqtda janubiy Nubiya va Puntdan oltin
olib kelindi. 3
3
Kabirov A.Qadimgi sharq tarixi.2016.48-50-bet
9

1.3.O rta podsholikning qulashiʻ .
O‘rta podsholik davrida yirik xo‘jaliklar o‘rniga o‘rta xo‘jaliklar yetakchi
o‘rin egalladi. Ular foyda keltiradigan barqaror xo‘jalik edi. Bozor bilan bog‘lanish
va qo‘l mehnatidan foydalanish kuchaydi. Kichik xo‘jaliklarning soni oshdi.
Moddiy boylikning asosiy yaratuvchilari ishlab chiqarish vositalari va mehnat
qurollaridan mahrum bo‘lg an “xemuu-nesut” - “podsho odamlari” deb atalgan
ishchilar bo‘lgan. Ular podsho, ibodatxona, zodagonlar yerida ishlab, oziq-ovqat,
kiyim-kechak va boshpana olganlar. “Podsho odamlari” yoshlik paytidan aholi
ro‘yxatidan o‘tkazilib, ma’lum hunarlarga taqsimlanar edilar. Misrda o‘sha
zamonga mos qat'iy huquqiy tartib o‘rnatildi.12-sulola vakillari kuchli qo‘shinga
tayanib, bosqinchilik siyosatini olib bordi. Ayniqsa, Nubiya va Sharqiy O‘rtayer
dengizi qirg‘og'iga nisbatan istilochilik hujumlari kuchaydi. Mamlakatga ko‘plab
qullar keltirila boshlandi. Oqibatda Misrda boshqa millat va etnoslami ko‘rish
mumkin edi.O‘rta podsholikning inqirozi sabablari. Fir’avn Amenemxet IV vafoti
bilan mamlakatda 12-sulolaning erkak vakillari qolmadi. Garchand uning o‘gay
singlisi Nefrusebek fir’avn sifatida taxtga ko‘tarilsada, Misrda ichki nizolar ortib
bordi. Mil. avv. 1786-yilda 12-sulola o‘rniga 13-sulola vakillari keldi. Ushbu
sulola vakillaridan Sebekxotep II va Amenemxet V davrlarida siyosiy inqiroz avj
ola boshladi. O‘rta podsholik yana nomliklarga bo‘linib ketdi.“Turin papirusi”
ma’lumotlariga ko‘ra mil. avv. 1675-yilda Quyi Misrga Osiyodan ko‘chmanchi
giksos qabilalari kirib keladilar va Deltani egallaydilar. Giksoslar, Misrga
Shimoliy Arabiston, Falastin va Suriya yerlaridan kirib kelganlar. Giksoslar sardori
Xian fir’avn maqomini qabul qilib, 15-sulolaga asos soladi. Ular Quyi Misrni 100
yildan ko‘proq (ayrim manbalarda 108 yil) boshqardilar. Ammo, Yuqori Misr
nomligi Fiva shahri boshchiligida mustaqillikni saqlab qoldi. Giksoslar Avarisni
poytaxt qilib, u yerdan Deltani boshqardilar. Ko‘chmanchilami g‘alabasini
jangovar aravalar ta’minlab berdi. Misr qo‘shini piyoda jang qilishga ko‘nikkan
edi. Yuqori Misrning ayrim nomliklari giksoslarga o'lpon to‘laydigan bo‘ldilar.
Giksos fir’avnlaridan Xian va Apepilar (hukmronlik yillari munozarali) davrida
Quyi Misr kuchaydi, ammo butun Yuqori Misr hududini butunlay egallay
10

olmadilar. Ular Abidosga qadar o‘z ta’sir doiralarini saqlab tura olishlari mumkin
edi. Natijada bir oz vaqt o‘tib, Yuqori Misrliklar Fivada 17-sulolaga asos soldilar.
Fiva nomligi tez orada Yuqori Misr nomliklarini Kamos boshchiligida birlashtira
oldi. Nil daryosida harbiy flot tuzildi, qo‘shin tartibga solindi. Avaris hukumati
giksos fir’avni Apopi boshchiligida Kush podshosiga maktub yozadi va Fiva
nomligini bo‘lib olishni taklif qilgan. Fiva nomarxi Kamosning 1-2 tosh bitiklarida
keltirilishicha, elchi yo‘lda qo‘lga tushib qoladi va Kamos giksoslarga qarshi
urushni boshlaydi. Keyinchalik urushda to‘liq g‘alabaga Kamosning ukasi Yaxmos
erisha oladi va giksoslami Misrdan quvib yuborishga muvaffaq bo‘lgan. 4
4
Kabirov A.Qadimgi sharq tarixi.2016.50-52-bet
11

II-bob. Yangi podsholik davrida Misr.
2.1.Yangi podsholikning vujudga kelishi.
Fiva fir’avni Kamos (mil. avv. 1554-1549-yy) otasi Taa II Sekenenraning
siyosatini davom ettirib giksoslar bilan urushni davom ettirdi. Kamosga Nil
daryosining 1-pog‘onasidan 14-nomlikning Kush shahrigacha bo‘lgan yerlar
bo‘ysunar edi. Hukmronligining 3-yilida Kamos kengash chaqirib, giksoslar va
kushliklar bilan hokimiyatni boshqa bo'lishib olmasligini ta’kidlab o‘tdi. Uning
qo‘shinlari Nil daryosiga tushirilgan kemalarda, shimolga giksoslar nazoratidagi
hududlarga kirib bordilar. Kamos (yoki Kamesu) o‘zining yirik g‘alabalari haqida
mashhur tosh bitigida (1-2 “Kamos stellasi”) ma’lumot berilgan. Ammo ko‘p
o‘tmay Kamos halok bo'ladi va Fivada uning xotini Yaxxotep (regent) taxtga
keladi. Shunday bo‘sada, Giksoslar bilan urush davom etadi. Bir oz vaqt o‘tib
(taxminan 8 yil) hokimiyatga Yaxmos I chiqadi hamda Misr tarixida 18-sulolaga
asos soladi.Yaxmos I (asli kelib chiqishi Fiva nomligidan bo‘lmagan) giksoslarni
poytaxti Xat-uarit(Avaris)ni egallashga muvaffaq bo‘ladi va Misrdan ularni haydab
chiqarib, Finikiyada mamlakat ta’sirini qayta tikladi. U hozirgi G‘azo yaqinidagi
Sharuxen qal’asini olti yil qamal qiladi va egallaydi. Misrliklar kamonchilar,
piyodalar va jangovar aravalardan (giksoslardan o‘rganganlar) unumli foydalanib,
imperiya tuzishga kirishadilar. Yaxmos I davlatni boshqarishda xotini Yaxmos-
Nefertari bilan birga idora qiladi. Yaxmos-Nefertari turmush o'rtog‘idan keyin
o‘g‘li Amenxotep I va fir’avn Tutmos I davrida ham hayot bo‘lganligi tarixdan
ma’lum. Shu tariqa Yangi podsholik (mil. avv. 1570-1075-yy) davri boshlanadi. 5
Arxeologik va yozma ma’lumotlarga ko‘ra, Yaxmos I ning o‘g‘li
Amenxotep I (mil. avv. 1525-1504-yy) Osiyoda hech qanday urush olib bormadi.
U faqat Nubiyani qayta bo‘ysundirib, otasining g‘alabalarini mustahkamlaydi.
Amenxotep I dan keyingi fir’avn Tutmos I (mil. avv. 1504-1492-yy. ) Yaxmos I
ning qizi Yaxmesga uylangan edi. Tutmos I asli kim bo‘lganligi borasida hozirga
qadar olimlar munozarali fikr bildiradilar. Uning otasi haqida ma’lumotlar yo‘q,
lekin onasini ismi Reniseneb deb ta’kidlangan. Fir’avnning Misrcha ismi Dxauti-
5
Urakov D.Qadimgi sharq tarixi.Yunoniston va Rim tarixi.2020.36-38-betlar
12

masi yani “Tot xudosidan tug‘ilgan” – degan ma’noni bildiradi.Taxtga keliboq,
Tutmos I Nubiyadagi qo‘zg‘olonni bostiradi, isyonchilar sardorini o‘ldirib, tanasini
Nil bo‘ylab suzuvchi kemaga osib qo‘yadi. So‘ngra Nilning 3-pog‘onasiga qadar
o‘z kemalarida kirib boradi va Dongola viloyatigacha bo‘lgan yerlarni Misrga
bo‘ysundiradi. Nubiyada bir-necha o‘nlab qabilalar qulga aylantiriladi. Janubdagi
g‘alabalaridan so‘ng, Tutmos I Falastin va Suriyaga talonchilik yurishlarini
uyushtiradi. Misr qo‘shinlari Frot daryosigacha chiqib, u yerda Naxarina
(Mitanni)liklarni mag‘lub etadilar. Suriya knyazliklari katta qarshilik qilmadilar.
Misr askarlari o‘ljalar bilan yurtlariga qaytadilar. Tutmos I davrida Misr Yaqin
Sharqning eng katta davlatlaridan biriga aylandi. Misr Mitannidan shimoliy
Suriyani tortib olib, o‘z nazorati ostiga oldi. Nubiyada misrliklar Nilning uchinchi
pog‘onasida ilgari mustaqil bo‘lgan Kush davlatining poytaxti Kermani
egalladilar. 6
Tutmos I ning vorisi, uning kichik xotinidan bo‘lgan o‘g‘li Tutmos II (mil.
avv. 1492-1479-yy atrofida) bo‘lajak mashhur malika Xatshepsutga uylandi.
Taxtda uzoq o‘tirmasada, ammo Nubiya va Falastindagi qo‘zg‘olonlarni
bostirishga muvaffaq bo‘ladi. Misr qo‘shinlari Nubiyadan isyonchilar sardorining
o‘g‘lini garovga olib qaytadilar. Tutmos II vafot etgach, malika Xatshepsut o‘z
o‘gay o‘g‘li Tutmos III ni davlat ishlaridan chetlashtirishga harakat qildi. Vaqt
o‘tishi bilan malika yodgorliklarda o‘zini mustaqil fir’avn sifatida tasvirlay
boshladi. Malika erkak fir’avn kabi o‘z hokimiyatining to‘laqonligini ta’kidlash
uchun gavda tuzilishini erkaklarga o‘xshatib, soqol qo‘yilgan holda tasvirladi.
Malika Xatshepsut fir’avn-jangchi unvoniga da’vo qila olmas edi. Shunga
qaramasdan u Puntga (Eritreya) katta ekspeditsiya tashkil qildi. Malika davrida
Karnakda Xed-sed bayrami sharafiga katta ibodatxona va Dayr-al-Bahrda o‘zi va
otasi Tutmos I ga atab ibodatxona barpo qiladi. Bu inshootlaming yaqinida
Xatshepsut davrida oliy kohin, me’mor Senemutning sag‘anasi qad ko‘tardi.
Senemut fir’avn Xatshepsut davrida uning eng yaqin kishisi sifatida davlatni
boshqarishda qatnashadi.
6
Kabirov A.Qadimgi sharq tarixi.2016.55-bet
13

Ammo Xatshepsut vafotidan so‘ng Tutmos II ning Isida ismli kanizagidan
tug‘ilgan o‘g‘li Tutmos III taxtga keladi va o‘gay onasidan qolgan barcha
yodgorliklardan uning ismini o'chirtirib tashlaydi. Ayol fir’avn Xatshepsut davlatni
boshqargan bo‘lsa-da, ammo rasman taxtda Tutmos III o‘tirar edi. Lekin u 20 yilga
yaqin qo‘g‘irchoq podsho hisoblangan. Keyinchalik tabiatan lashkarboshilik
qobiliyatiga ega bo‘lgan fir’avn qo‘shinni qayta tuzib, harbiy yurishlarga
tayyorgarlik ko‘radi.Tutmos III (mil. avv. 1479-1438-yy) istilochilik urushlari olib
bordi. G‘ayratli sarkarda Tutmos III Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘ini Misr
ta’siri ostiga o‘tishi uchun uzoq harbiy tayyorgarlik ko‘rdi. Tulmos III Falastinga
ko‘p sonli qo‘shin tortdi. Megiddo shahri yonida Suriya va Falastinning shahar-
davlatlari Kadesh shahri boshchiligidagi birlashgan qo'shinlari Tutmos III armiyasi
bilan uchrashdi. Qonli jang misrliklar g‘alabasi bilan tugadi. Dushman
askarlarining qoldiqlari Megiddo devorlari ortiga berkindilar. Shahar yetti oy
qamal qilinadi va Kadesh shahri hukmdori o‘z ittifoqchilari bilan birga
misrliklarga taslim bo‘ladi. Natijada Misr Suriya va Falastinning katta qismini
egallab oldi. Mitanni o‘z qo‘shinlarini Frot ortidan chaqirib oldi va Misrga Suriya,
Finikiya va Falastin hududlarini yon berishga majbur bo‘ldi. Misr askarlari Frot
daryosidan o‘tib mitanniliklarni ta’qib qilganliklari haqida ma’lumotlar keltiriladi.
Fir’avn Tutmos III ning yurishlari Suriya knyazliklari (Kadesh va keyinchalik
Tunip)ga qarshi qaratilgan edi. Sakkizinchi yurish paytida esa Mitanni chegarasini
(Frot daryosi) ham buzib o‘tishga muvaffaq bo‘ladi. Tutmos III umuman hayoti
davomida o‘n besh marta harbiy yurish qilib, Frot daryosigacha bo‘lgan hududlarni
bosib oldi. Frot daryosi bo‘yidagi Karxemish shahrini ham egallaydi. Bu esa o‘z
navbatida Misr qo'shinini Kichik Osiyo chegarasigacha chiqishiga olib keladi.
Janubda Misr Nilning to‘rtinchi ostonalarigacha bo‘lgan yerlami o‘z tasarrufiga
oldi. 7
Misr saltanatining ichki va tashqi siyosati. Tutmos III ning istilochilik
urushlari natijasida Misr mil. avv. XV asrda Old Osiyodagi eng qudratli davlatga
aylandi. Old Osiyoning Mitanni, Xett va Bobil kabi kuchli davlatlari Misrning
7
Rajabov R.Qadimgi dunyo tarixi.2009.34-35-bet
14

kuch-qudrati bilan hisoblashishga majbur bo‘ldilar. Ular Misr bilan do‘stona
munosabat o‘rnatishga harakat qildilar. Bu to‘g‘risida o‘sha davrdagi ko‘pgina
yozma manbalar ma’lumot beradi.Mil. avv. 1386-yilda taxtga Tutmos IV ning
o‘g‘li Amenxotep III davrida Misrda tinchlik va osoyishtalik hukm surdi.
Garchand Nubiyaga yurish uyushtirilgan bo‘lsa-da, bu harbiy kompaniya ikkinchi
darajali xarakterga ega bo‘lgan. Mamlakat iqtisodiyoti izga tusha boshlaydi.
Mitanni davlati bilan do‘stlik aloqalarini tiklaydi. Mitanni podshosi Shutarna II
fir’avnga xotinlikka malika va 317 ta 29 xizmatkorni yuboradi. Zero, Amenxotep
III ona tomondan Mitanni podshosi Artadamning nevarasi edi. O‘z navbatida
qo‘shnisini kuchsizlantirish maqsadida, Mitanni vassali Ashshur podshosi
Ashshurnadinaxxe II bilan yashirin aloqalar olib boradi. 8
Mashhur Amenxotep IV Exnaton (mil. avv. 1375-1336-yy) davrida
Misrning tashqi siyosiy axvoli yomonlashadi. Uning diniy islohoti (Aton xudosini
ulug‘lash) mamlakat mafkurasini ikkiga bo‘lib yubordi. Eski din kohinlari quvg‘in
qilindi va ibodatxona boyliklari davlat hisobiga musodara qilindi. Exnaton
ajdodlari kabi Nil daryosi qirg‘oqlaridagi irrigatsiyani rivojlantiradi. Savdo hajmi
oshib boradi, ammo Mitanni janubiy Suriyaning katta qismini bosib oladi. Osiyoda
yana bir raqib Xett davlati urushga tayyorlana boshladi. Exnatonning o‘g‘li
Tutanxamon (mil. avv. 1336-1327-yy) davrida ahvol o‘zgarmadi. Tutanxamon 10
yoshidan fir’avn taxtiga o‘tiradi va bir yil o‘tmay otasi qurgan shahar Axetatondan
chiqib ketadi. Fiva yana diniy markazga aylanadi. U eski xudolar (Amon, Ptax,
Tot, Gor, Osiris va Anubis) larga sig‘inishni qayta tikladi. Quvg‘inga uchragan
kohinlar uni qo‘llab-quvvatladilar. Tutanxamon vafotidan so‘ng Eye hokimiyatga
keladi, ammo ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat o‘zgarmaydi. Taxtga Tutanxamonning
qarindoshi lashkarboshi Xoremxeb (mil. avv. 1323-1295-yy) kelgach 19-sulolaga
asos soladi. Asli kelib chiqishi Yuqori Misrning 18-nomligidan (Xanislik) bo‘lib,
qobiliyatli siyosatchi va sarkarda edi. U Misr armiyasini ikkiga ajratib (shimoliy va
janubiy), Nubiyani nazorat qilish maqsadida janubiy va Osiyodagi mulklami
nazorati uchun shimoliy qo‘shinlami javobgar qilib qo‘ydi.
8
Rajabov R.Qadimgi dunyo tarixi.2009.40-bet
15

Mil. avv. 1295-yilda Xoremxeb farzandsiz olamdan o‘tadi va fir’avnlik
taxtiga Ramzes I (ayrim olimlarning fikricha u 19-sulola asoschisi hisoblanadi)
keladi. Yangi hukmdor Misr qo‘shini tarkibidagi yollanma askarlar sonini oshiradi
hamda fir’avnni qo'riqlash uchun maxsus qismlami joriy etadi. Biroq, xettlar bilan
Suriya masalasida kelishmovchiliklar keskinlashadi. Ramzes I bir yil hokimiyatda
o‘tiradi. So‘ngra kelib chiqishi otasi Ramzes I kabi Quyi Misrdan bo‘lgan Seti I
(“Set xudosiga tegishli”) fir’avn bo‘ladi. Uning davrida Falastin va Suriyaga harbiy
yurish qilinadi.Seti I ning o‘g‘li Ramzes II (mil. avv. 1279-1213-yy) davrida
xettlar bilan Suriyani nazorat qilish uchun urush olib borildi. Ramzes II
ibodatxonalar boyliklarini ham urushga sarfladi. Kadesh yonidagi jangda Xett
podshosi Muvatalis bilan to‘qnashdi. Fir’avn g‘alabaga erishdi, ammo jangda
halok bo‘lishiga oz qolgan edi. Misrliklar halok bo‘lgan xettlarning qo‘llarini
chopib olib, o‘z fir’avnlariga keltirdilar. 9
Mil. avv. 1279 yoki 1270-yillar atrofida Xett podshosi Xattusili Ш
tashabbusi bilan Misr va Xett podsholigi o‘rtasida tinchlik shartnomasi tuziladi.
Shartnomalarda davlatlar o‘rtasidagi chegaralar kelishib olingan, ularni buzmaslik,
birovning hududida yangi shaharlarga asos solmaslik va biror tomonning shunga
o‘xshash urinishlariga yo‘l qo‘ymaslik kabi majburiyatlar belgilangan. Har ikki
tomon uchun qaram bo‘lgan podsholar bilan uchinchi tomon ittifoq tuzishi man
etilgan. Agarda Xett podshosi urushga kirgan paytda, u bilan shartnoma tuzgan
tomon o‘z “betarafligi”ni e’lon qilsa, Misr xettlar dushmani bilan maxfiy
aloqalarda bo‘lgan deb hisoblangan. Tuzilgan tinchlik bitimining moddalarida
ichki va tashqi dushmanlaming har qanday hujumiga qarshi birgalikda chiqish
ta’kidlanadi. Birinchi da’vatning o‘zida kontragent (shartnoma tuzgan har ikki
tomonning biri) o‘zining qo‘shinlari bilan yordamga kelishi lozim edi. Ushbu bitim
ning ayrim bandlari faqat bir tomon uchun taalluqli bo'lishi mumkin edi.
Kelishuvda aytib o'tilgan shartlarning to‘liq bajarilishi nazorati har ikki tomondan
mingta yaqin guvoh – xudolar haykalchalari bilan belgilandi.
9
Urakov D.Qadimgi sharq tarixi.Yunoniston va Rim tarixi.2020. 36betlar
16

Xett mamlakatining tashqi siyosatida sulolaviy nikohlar muhim o‘rin
egallagan. Shu jihatdan Xett podsholarining qizlariga bosh xotin, ya’ni mamlakat
malikasi maqomini kafolatlovchi shartlar ilgari surildi. Misr qo‘l ostida Falastin,
Finikiyaning katta hududi va janubiy Suriyaning bir qismi qoldi. Bu mamlakatlar
shimolidagi barcha hududlar xettlarning mulki hisoblandi. Tinchlik shartnomasi
bilan birga, o‘zaro yordam berish majburiyatiga asoslangan ittifoq shartnomasi
ham tuzilgan. Shunga ko‘ra nikoh diplomatiyasi qo'llanilib, Ramzes II
Xattusilining qizlaridan biriga uylanadi.Keyingi fir’avnlar Memeptax (mil. avv.
1212-1202-yy), Amenmes (mil. avv. 1200-1194-yy), Saptax (mil. avv. 1194-1188-
yy) davrlarida Misr o‘z qudratini saqlab qoldi.
Yangi podsholik davrida sun’iy sug‘orish inshootlarini bunyod etish,
ta’mirlash va tartibga solish, yangi o‘zlashtirilgan yerlarga suv chiqarish
fir’avnlarning nazoratida turgan. Serunum Fayum vohasida yangi yerlar
o‘zlashtirilib, voha asta-sekin Misrning bug'doy omboriga aylangan. Eski
irrigatsiya inshootlari tozalanib borilgan. Nil daryosining suvlarini chiqishi ustidan
doimiy nazorat o‘rnatilgan.Nil vodiysida uzumchilik, bog‘dorchilik va asalarichilik
rivojlanib borgan. Yangi podsholik davrida Misr iqtisodiyotida ziroatchilik va
chorvachilik yetakchi soha sifatida hisoblanib, mahsulotlami hatto chetga ko‘plab
yetkazib bergan.Mil. avv. 1140-yili Misr o‘zining chegaralarini tashqi dushmandan
himoya qila olmay qoldi. Mamlakatga Liviya yerlaridan ko‘chmanchilaming kirib
kelishi kuchaydi. Ularni Misr qo‘shiniga yollash kengaydi.
Yangi podsholik davrida yagona davlatning yemirilishi bilan Misrda III
O‘tish davri (mil. avv. 1075-656-yy) boshlandi. Bu davrda Misrda rasman yagona
podsho hokimiyati mavjud bo‘lsa-da, siyosiy tarqoqlik o‘zining yuqori cho‘qqisiga
chiqdi. Nomlar o‘rtasida kuchli ziddiyatlar mavjud edi. Dastlab mil. avv. 943 yili
asli meshauashi (liviyalik)lardan bo‘lgan Sheshonk (mil. avv. 943-922-yy) 21-
sulolaning so'nggi vakili Psusennes II o‘limidan so‘ng hokimiyatga keladi va 22-
sulolaga asos soladi. Poytaxtni Nil deltasining Sharqidagi Per-Bastet (yunoncha
Bubastis) shahriga ko‘chiradi. O‘z o‘g‘li Osorkonni sobiq podshoning qizi
Maatkaraga uylantirib, taxt vorisligi tizimini o‘z foydasiga hal qilishga muvaffaq
17

bo‘ladi. Shu tariqa Misr tarixida Bubastislar, ya’ni liviyalik fir’avnlarning
boshqaruv davri boshlanadi. Fir’avnlar Osorkon (mil. avv. 922-887-yy), Sheshonk
II (mil. avv. 887-885-yy), Takelot (mil. avv. 885-872-yy), Osorkon II (mil. avv.
872-837-yy), Sheshonk III (mil. avv. 837-798-yy), Sheshonk IV (mil. avv. 798-
785-yy), Pami (mil. avv. 785-778-yy) va boshqalar davrida Misr taraqqiyoti
avvalgidek emas edi. Mil. avv. 760-yilda Yuqori Misrga Nubiyaning Napata
shahridan Kashta (mil. avv. 760-752-yy) ismli podsho qo‘shin tortib keladi. Shu
tariqa efioplar taxtga o‘tirib, 25-sulolaga asos soladilar. Misr tarixida mil. avv.
760-656 yillar efiopiyalik fir’avnlar davri hisoblanadi. Mamlakat yana ichki
nizolar oqibatida kuchsizlanadi. Ushbu sulolaning yirik namoyondalaridan Pianxi
va Shabakalar davrida Yuqori va Quyi Misr efioplar sulolasiga (mil. avv. 715-y)
bo‘ysundirildi. Ammo mil. avv. 674 yili Misrga Ossuriya podshosi Asarxaddon
bostirib keladi. Mamlakat 10 yildan ziyod ossurlarga qaram bo‘lib qoladi. Qadimgi
Misr arxitekturasini Gizadagi mahobatli ehromlarsiz tasavur qilish qiyin. Shu bilan
birga Karnak va Luksordagi ulkan ibodatxonalar kishilarni e’tiborini tortadi.
Amarnadagi saroylar xarobalari qadimda Misr fir’avnlarining qudratidan dalolat
beradi. Misr fir’avnlari ko‘kka bo‘y cho‘zgan baland monolit (yaxlit tosh)
obelisklami ham toshdan yasatganlar. Misr arxitektorlari oddiy mehnat qurollar
yordamida toshdan ulug‘vor binolarni qurganlar. 10
Haykaltaroshlik qadimgi Misrda san’at darajasiga ko‘tarilib, haykallar
asosan ohaktosh va granitdan yasalgan. Ilohlar va fir’avnlar tasviriga alohida
e’tibor berilgan. Qadimgi Misr xudolari va fir’avnlarning ulkan tosh haykallar
aholi ko‘rishi uchun tashqariga joylashtirilgan. Misol uchun fir’avnlar Amenemxet
III, Tutmos III, Amenxotep IV, Tutanxamon, Ramzes II va boshqalarning ulug‘vor
haykallari ayniqsa e’tiborga loyiq.
Qadimgi misrliklar turli xil ilohlarga sig‘inganlar. Ularning dinida ko‘p
xudolik alohida ahamiyatga ega edi. Masalan: Ptax ilohi yaratuvchi timsolida
gavdalangan, unga Yuqori va Quyi Misrda ham ibodat qilganlar. Ra - quyosh
xudosi, Osiris-hosildorlik va marhumlar dunyosida sudyalik qiluvchi xudo, Isida-
10
Urakov D.Qadimgi sharq tarixi.Yunoniston va Rim tarixi.2020. 46-betlar
18

onalik ilohasi, Set-urush va o‘lim xudosi, Anubis-marhumlar xudosi, Tot-donolik
va oy xudosi, Xor-tog‘lar va osmon xudosi, Bastet-go‘zallik va xursandchilik
ilohasi, Maat-adolat va haqiqat ilohasi, Montu-urush xudosi, Sebek – daryolar va
ko‘llar xudosi, Seshat-yozuv, hisob-kitob va xotira ilohasi, Xapi-Nil xudosi va
boshqalar. Umumiy hisob bilan qadimgi Misr tarixida mingga yaqin xudolari
bo‘gan. Qadimgi Misrda o‘z xudolarini yarim inson va yarim hayvon qiyofasida
tasvirlaganlar va inson o‘limidan keyin uning boqiy ruhi mavjud deb
hisoblaganlar. Fir’avnlami ko‘mishdan oldin uning tanasi kohinlar tomonidan
mumiyolangan. Bu jarayoni 70 kun davom etgan. Mumiyolash orqali fir’avn
tanasini saqlab, tosh tobut “sarkofag” ga qo‘yishgan. Qadimgi misrliklarning
tasavvurida har-bir inson “Ka” deb nomlangan ilohiy quvvatga ega bo‘lib,
o‘limidan keyin ushbu quvvat yashashni davom ettirishiga ishonganlar.
Qadimgi Misrda ilm fan taraqqiy etgan bo'lib, ayniqsa geografiya,
geometriya, matematika, astranomiya, tibbiyot va boshqalar. Masalan: Geliopolis
va keyinchalik Sais shaharlarida kohin tabiblami tayyorlaydigan ta’lim dargohlari
bor edi. Ular bemorlami davolashda hatto jarrohlik amaliyotidan ham
foydalanishni bilganlar. Chunki Misrlik kohin tabiblar mumiyolash jarayonini
yaxshi bilgani uchun, inson a’zolarining ichki tuzilishidan xabarlari bo‘lgan. Shu
bilan birga shifobaxsh o‘simliklar yordamida odamlami davolay olganlar.
Qadimgi Misrliklar quyosh kalendariga ham ega edilar. Unga ko‘ra bir yil
365 kunga teng bo‘lgan, bir oy esa 30 kunni tashkil qilgan. Qolgan besh kun
bayram sifatida nishonlangan. Astronomiya bilan asosan kohinlar
shug‘ullanganlar. Kunduzi quyoshni soyasiga qarab soatni aniqlashgan. Tunda esa
vaqtni aniqlash uchun suv soatlardan foydalanganlar. Umuman qadimgi Misr
madaniyati, insoniyat sivilizatsiyasini rivojlanishida ijobiy rol o‘ynagan.
Misrliklarni aytishiga ko’ra ularni tarixini eng yorqin davri III sulolaning eng
yirik hokimi, qadimgi podsholik davlatchiligini asoschisi Joser edi (er. avv.
XXVIII asr boshlari atrofida). U Memfis shahrini poytaxt mavqeini tikladi.
Podsho hokimiyatini kuchaytirdi, jumladan podshoni jismi xudolar jismiga
o’xshab oltindan yaratilganini anglatadigan yangi unvonni kiritdi. Josergacha Misr
19

podsholarini xom g’ishtdan qurilgan yassi bino-mastaba (arabcha-o’tirg’ich)ga
dafn qilar edilar. Joserning maqbarasi ilk piramida shaklidagi biri ustidan
ikkinchisi ustma-ust qo’yilgan zinapoyasimon 6 mastabadan (balandligi 60 metr)
iborat bo’lib ohaktoshdan bunyod qilingan edi. Joser piramidasini Sakkara
hududida saroy me’mori, bosh maslahatchi-Imxotep qurdirgan. Uning ishtirokida
Joser davrida yangi yil hisobini Sirius yulduzini tongda paydo bo’lishiga
asoslangan yangi taqvim kiritiladi. Joserning vorislari davrida podsho tomonidan
qattiq nazorat qilinadigan davlat boshqaruv apparatini shakllanishi tugallanadi.
Joserdan keyingi podsholar Memfisdan g’arbda o’z piramidalarini qurdilar.
Nomlarning mustaqilligi tugatildi. Nomarxlar podshoga qaram bo’lgan, bir
nomdan ikkinchisiga almashtirib turiladigan oliy amaldorlarga aylantirildilar.
IV sulolaning asoschisi Snofru (er. avv. 2600-yillar atrofida) Sinay va
Nubiyaga g’olibona yurishlar uyushtiradi. Misga boy bo’lgan Sinay Misrga to’la
qo’shib olinadi. Snofruning vorislari davrida ulug’vor piramidalar qurilishi
davlat ahamiyatiga ega bo’lgan ishga aylanadi. Podsho Xufu (Xeons-yunoncha)
eng katta, balandligi 147 metr bo’lgan piramidani bunyod qiladi. Uning o’g’li
Xafra (Xefren) qurgan piramidani balandligi (143 m.) sal pastroq edi. Eng so’ngi
ulug’vor piramida Xafraning o’g’li Menkaura (Mikerin) tomonidan qurilgan
bo’lib, balandligi 66 m edi. Piramidalar ohaktoshlardan qurilib, granit plitalar bilan
qoplangan. Rivoyatlarga ko’ra Xufu va Xafra barcha Misr ibodatxonalarini
yopganlar hamda yangi umumdavlat quyosh xudosi Raga sig’inishni joriy
qiladilar.
V sulola keng hajmdagi ulkan qurilishlardan voz kechadi, quyosh xudosi Raga
sig’inishni rag’batlantiradi, Raga sig’inish markazi Geliopol (Iunu-misrcha) shahri
edi, ibodatxonalar ekin yerlarini hadyaga oldilar. Sulola kichik piramidalar barpo
qila boshladi, sulolaning so’ngi vakili Unas birinchi bor o’z piramidasi ichiga
podsho o’limidan keyin u dunyoda yashashi bilan bog’liq an’ana formulalarini
keng to’plami yozuvlarni-piramida matnlarini kiritdi. V sulola davrida misrliklar
Sinay va Nubiyada o’rnashib qolaverdilar, Luviyada urush olib bordilar, Sharqiy
O’rtayer dengizi bilan savdo qildilar, podsho Isesi davrida Baurjed nomli misrlik
20

uzoq Punt (hozirgi Somali) mamlakatiga sayohat qiladi. VI sulola davrida (er. avv.
XXIV-XXII asrning boshlari) tashqi siyosat yanada faollashadi. Uning podsholari
Falastinga qo’shin tortadilar. Bibl shahri misrliklarning tayanch nuqtasiga
aylanadi, uning hokimlari Misr unvonlarini qabul qilib Misr xudolariga
sig’inadilar. Nubiyadan misrliklar oltin olib keladilar.
Qadimgi podsholik gullab-yashnagan davrda podsho hokimiyati bag’oyat
qudratli bo’lib, u nafaqat oddiy misrliklar uchun balki podshoning eng yaqinlari
uchun ham yetishib bo’lmaydigan balandlikda turar edi (bir oliy amaldor qabr
toshi yozuvida unga faqat podsho taxti oldidagi yerni emas balki podshoni
oyog’ini o’pishga ruxsat berilganini yozadi). Xufu va uning avlodlari “Ra o’g’li”
unvonini qabul qildilar. Misrning qonuniy podshosi Quyosh xudosini yerdagi ayol
bilan yaqinligidan tug’iladi degan tushuncha shakllanadi. Hech kimga podshoni
muqaddas nomini aytishga ruxsat berilmagan, chunki misrliklar e’tiqodiga ko’ra
uni nomini aytish podshoga zarar yetkazishi mumkin bo’lgan. Shu sababli uni
nomi boshqacha “ulug’ uy”, “katta uy” (per-o, firavn so’zi shundan kelib chiqqan)
deb atalgan. Fir`avn odam qiyofasidagi xudo deb tasavvur qilingan. U xudo Xor
(Gor)ning ifodasi, xudo Raning o’g’li, u o’limidan keyin xudo Osiris sifatida
ulug’langan va unga sig’inish uchun sog’ona-piramidalar oldida ibodatxonalar
qurilgan. Fir'avn oliy bosh kohin vazifasini ham bajargan. Davlat boshqaruvi uch
bo`g'indan iborat bo`lgan: markaziy, viloyat (nom), mahalliy (qishloq-jamoa).
Nomlar boshqaruvi markaziy boshqaruvni kichikroq ko`rinishidagi nusxasi
bo’lgan. Ko’p hollarda nomarxlar separatizmi mavjud bo’lgan. «Jad-jad»,
«Kanbet» atamalari jamoa kengashlari nomini bildirib, ular mahalliy sug’orish
tizimini kuzatish bilan birga jamoada sud ishlarini ham amalga oshirganlar. Oila
huquqi, jamoa kengashlari va yuqori hokimiyatga bo`ysundirilgan va ularning
a'zolari kichik amaldorlarga aylanganlar. Davlat boshqaruvi tizimi despotiya
(yunoncha «despotes» janob) ya'ni yakka hukmronlikka asoslangan. Fir'avnning
eng yaqin yordamchisi oliy amaldor-chati (bosh vazir) bo’lgan. U barcha
amaldorlarga rahbarlik qilgan: sun'iy sug`orishni tashkil qilgan. Chorva mollarini
nazorat qilish, hunarmandlar, harbiy ish, soliq majburiyatlarini, qurilish ishlarini
21

nazorat qilish ham vazirni zimmasiga yuklatilgan. Podsho oyoq kiyimini olib
boruvchisi lavozimidagi amaldor bir vaqtning o’zida qo’shin bosh qo’mondoni,
saroy oqsoqoli, Yuqori Misrni boshqaruvchisi, bino quruvchi, biror-bir ibodatxona
kohini vazifalarini ham bajargan. Yangi podsholik davrida Misr qo’shinlari qayta
tashkil qilindi. Giksoslar ta'siri ostida qo’shin tarkibiga jang aravalari kiritildi.
Misrda ot zavodlari tashkil qilinib , xo’jalikning yangi sohasi yilqichilik paydo
bo’ldi. Ot zavodlari davlat hokimiyati tomonidan taskil qilindi va ularni oliy
mansabdor boshqargan. Piyodalar asosiy harbiy qo`shinning asosiy qismi bo`lib
qoldi. Ammo uning qurol turlari yangilandi. Qilichning 2 turi: og`ir, to’gri va
yengilroq o’roqsimon qilichlar paydo bo’ldi. Dushmanlardan yaxshiroq himoya
uchun askarlar plastinkali sovut kiya boshladilar. Qo’shin safini og`ir qurollangan
kamonchi va nayzachilar to’ldira boshladi. Qo’shinning yangi turi harbiy dengiz
floti paydo bo’ldi. Mudofaa inshootlari (fortifikasiya) qurish san'ati takomillashdi.
Misrliklar bosib olingan hududlarida kuchli mustahkamlangan qal'alarni ko’ra
boshladilar. Qo`shinni to’ldirish tartibi o’zgardi. Askar olishning yangi qoidasiga
ko’ra, har 10 balog`atga yetgan erkaklardan biri harbiy xizmatga chaqiriladigan
bo’ldi. Ammo bu tartib qo’shinni to’liq to’ldirish imkoniyatini bermadi. Shu
sababli, XIX sulola davridan boshlab, yo`llanma chet el askarlari qo’shinning
yarmini tashkil qila boshladi.XVIII sulola kuchli qo’shinga tayanib, bosqinchilik
siyosatini olib bordi. Ayniqsa, Sharqiy O’rtayer dengizi qirg`og`iga nisbatan
istilochilik hujumlari kuchayib ketdi. Bu hududda er. avv. XV asrda Misrga qarshi
faqat birgina Mitanni davlati jiddiy qarshilik ko’rsata olar edi. Mitanni XVI asr
oxiri XV asrning birinchi yarmida qudratli davlatga aylangan edi. U Misrning
Suriya va Falastinga ekspansiyasini to’xtatish uchun Kadesh shahri boshchiligidagi
Suriya va Falastinning kichik davlatchalari koalitsiyasini har tomonlama qo’llab-
quvvatladi. Natijada bu ittifoq Misr ekspansiyasini vaqtinchalik to’xtatdi. Misr
janubda uchinchi Nil ostonalaridagi hududlarni bosib oldi.
Yaxmos I giksoslarni Osiyodan haydab chiqarib Finikiyada Misrning
ta’sirini qayta tikladi. Uning o’g’li Amenxotep I Osiyoda hech qanday urush olib
bormadi, keyingi fir’avn Tutmos I (er. avv. XVI asr oxiri) davrida Misr Yaqin
22

Sharqning eng katta davlatlaridan biriga aylandi. Nubiya (Kush)da katta yutuqlarga
erishilib Kamos Misrning hududini Nilning ikkinchi ostonasigacha, Amenxotep I
yana janubga tomon kengaytirdi. Amenxotep Iga uning kuyovi harbiy boshliq
Tutmos voris bo’ldi. U er. avv. XVI asr oxirida Yuqori Mesopotamiyadagi Mitanni
davlatiga qarshi urush boshladi. Bu davlat shimoliy Suriyani nazorat qilar edi. Misr
Mitannidan shimoliy Suriyani tortib olib, o’z nazorati ostiga oldi. Nubiyada
misrliklar Nilning uchinchi ostonasidagi ilgari mustaqil bo’lgan Kush davlatining
poytaxti Kermani egalladilar.Tutmos I ning vorisi uning kichik xotinidan bo’lgan
o’g’li Tutmos II ( er. avv. 1503-1490-yillar atrofida) bo’lajak mashhur malika
Xatshepsutga uylandi. Malika Xatshepsut Tutmos III ni davlat ishlaridan
chetlashtirishga harakat qildi. Xatshepsut o’zini eri bilan birga hukmdor deb e’lon
qiladi, vaqt o’tishi bilan malika yodgorliklarda o’zini mustaqil fir’avn sifatida
tasvirlay boshladi. Malika erkak fir’avn kabi o’z hokimiyatini to’laqonligini
ta’kidlash uchun gavda tuzilishini erkaklarga o’xshatib, soqol qo’yilgan holda
tasvirladi. Xatshepsut fir’avn-jangchi sifatiga da’vo qila olmas edi. Shu sababli u
Puntga katta ekspeditsiya tashkil qildi.Bu vaqtda uning eri er. avv. 1490-1438-
yillarda hukmronlik qilgan Tutmos III istilochilik urushlari olib bordi. G`ayratli
sarkarda Tutmos III Sharqiy O’rtayer dengizi qirg`og`ini Misr ta'siri ostiga o’tishi
uchun uzoq harbiy tayyorgarlik ko’rdi. Er.avv. 1482-yilda Tutmos III Falastinga
ko’p sonli qo’shin tortdi. Megiddo shahri yonida Suriya va Falastinning Kadesh
shahri boshchiligidagi birlashgan qo’shinlari Tutmos III qo’shinlari bilan
uchrashdi.
23

2.2.Yangi podsholik fir avnlarning islohotlariʼ .
Qonli jang misrliklar g`alabasi bilan tugadi. Natijada Misr Suriya va
Falastinning katta qismini egallab oldi. Mitanni o’z qo’shinlarini Frot ortidan
chaqirib oldi va Misrga Suriya, Finikiya va Falastin hududlarini yon berishga
majbur bo’ldi. Tutmos III o’n besh marta harbiy yurish qilib, Frot daryosigacha
bo’lgan hududlarni bosib oldi. Frot daryosi yelkasidagi Karxemish shahri Misrning
shimoliy chegarasi bo’ldi. Janubda Misr Nilning 4-ostonalarigacha bo’lgan
yerlarni o’z tasarrufiga oldi. Misrning shimolidan janubigacha chegarasi 3200
kmni tashkil qildi.Istilochilik urushlari natijasida Misr XV asrda Old Osiyodagi
eng qudratli davlatga aylandi. Old Osiyoning Mitanni, Xett va Bobil kabi kuchli
davlatlari Misrning kuch-qudrati bilan hisoblashishga majbur bo’ldilar. Ular Misr
bilan do’stona munosabat o’rnatishga harakat qildilar. Bu to’grisida o’sha davrdagi
ko`pgina yozma manbalar ma'lumot beradi.Mitanniga qarshi yurishlarni Tutmos III
ning o’g’li Amenxotep II (er. avv. 1438/1436-1412-yillar), Tutmos IV (er. avv.
1412-1402-yillar) davom ettirdilar. Tutmos III va Amenxotep II lar fir’avn-
jangchilar edilar. Ular shaxsan jangda ishtirok etib , bir harakat bilan tarang, og’ir
kamonni torta oladigan o’sha vaqtda Suriyada mavjud bo’lgan fillarni ov qilgan
jismonan kuchli shaxslar edilar.Tutmos IV ning o’g’li Amenxotep III (er. avv.
1402-1365-yillar) davrida Misr Sharqiy O’rtayer dengizi katta hududini nazorat
qildi. Uzoq Alasiya (Kipr oroli) ham Misrga bo’ysundirildi. U yerdan mis olib
kelingan. Kuchayib ketgan Misr Bobil podshosi Amenxotep II ning qizini qo’lini
so’raganda, uni mensimay rad javobini beradi.Misrning o’sha vaqtdagi xalqaro
munosabatlari XVIII sulola oxiridagi Misr fir'avnlarining Tel-Amarnada topilgan
katta davlat arxividagi hujjatlardan bizga yaxshi ma'lumdir. Bu arxivda Bobil,
Osuriya, Mitanni, Xett davlatlari va Kipr podsholarining, yana Suriya va
Falastindagi ko’p hokimlarning Misr fir'avniga yuborgan diplomatik xatlari
saqlanib qolgan. Shu xatlarga qaraganda Misr Old Osiyodagi bir qancha davlatlar
bilan juda mustahkam savdo va diplomatik munosabatda bo’lgan. Ayrim davlatlar
o’rtasida bo’ladigan muzokaralar maxsus elchilar yordami bilan olib borilgan.Xett
istilosi xavfi aniq bo’lib qolgach, Mitanni va Misr podsholari bosh ko`tarib
24

kelayotgan dushmanni birgalikda yengish maqsadida birlashganlar. Misr bilan
Mitanni o’rtasida ittifoq o’rnatishga imkon tug`ilgan. Bu ittifoq bir necha sulolaviy
nikohlar bilan mustahkamlangan. Mitanni podshosi Tushrattaning Misr fir'avni
Amenxotep III ga yozgan xatlarida Misr bilan Mitanni o’rtasida o`ta mustahkam
munosabatlar o’rnatilishiga olib kelgan diplomatik muzokaralarning ayrim
bosqichlari ravshan va jonli qilib tasvirlangan. Misr Amenxotep hukmronligi
yillarida uzoq Suriyadagi o’z yerlarini xettlardan himoya qilish uchun yetarli
harbiy kuchga ega bo’lmaganligidan Mitanni yordamiga tayanishga majbur
bo’lgan.Amenxotep III (er.avv.1424-1388yillar) zamonida ahvol yanada
yomonlashgan. Bu vaqtda Misr Suriyadagi mulklarini himoya qilish uchun yetarli
harbiy kuchga ega bo`lmadi. Suriya shaharlari zaiflashib qolgan Misrni zulmidan
qutilish uchun ittifoq tuzdilar. Bu ittifoqni esa xettlar qisman qo’llab-
quvvatlaganlar. Bu ittifoqning boshida turgan Suriya hokimi Aziru Suriyani Misr
ta'sirining qolgan-kutganlaridan ham ozod qilish uchun qattiq kurash olib borgan.
Suriya va Finikiyaning Misrga sodiq bo’lgan ko’p shaharlari xettlar va Aziru
qo’shinlarining hujumlaridan o’zlarini arang himoya qilib turganlar. 11
Bu
shaharlarning ba'zilari Misr fir'avnidan yordam so`raganlar.Mashhur Amenxotep
IV Exnaton (er. avv. 1365-1348-yillar) davrida Misrni tashqi siyosiy ahvoli
yomonlashadi, Mitanni janubiy Suriyani katta qismini bosib oladi. Osiyoda yana
bir raqib xett davlati urushga tayyorlana boshladi. Exnatonning kuyovlari
Semnexkar (er. avv. 1348-1347-yillar), Tutanxaton (“otanining tirik qiyofasi” er.
avv. 1347-1338-yillar)lar davrida ahvol o’zgarmadi. Tutanxaton 10 yoshidan
fir’avn taxtiga o’tiradi. Uning vafotidan keyin Mitannidan tashqari yana bir raqib,
xett davlati paydo bo`ldi.Tutanxamon 20 yoshga yetmay er. avv. 1338-yilda vafot
qildi. Uning bevasi Anxesenpaamon taxtni o’z qo’lida saqlab qolish uchun xett
podshosi Suppilulium I ni o’g’llaridan birini Sannansaga turmushga chiqishga rozi
bo’ldi. Xett shahzodasi Misrga keldi, lekin misrlik zodagonlar uni o’ldirdilar.
Anxesenpaamon Atonning oliy kohini Eyega turmushga chiqishga majbur bo’ldi.
Eye (er. avv. 1338-1334-yillar) XVIII sulolaning so’ngi fir’avni bo’ldi. Xett
11
Urakov D.Qadimgi sharq tarixi.Yunoniston va Rim tarixi.2020.46-betlar
25

podshosi o’g’lini o’limi uchun qasos olish maqsadida misrga qarshi yurish qilib,
misrliklarni Osiyodan to’la haydab chiqardi. Misr qo’shinlarining qo’mondoni
Xoremxeb Eyeni taxtdan ag’darib (er. avv. 1334-1306-yillar) keyingi fir’avn
bo’ldi. Uning vorisi XIX sulolaning birinchi fir’avni keksa oily mansabdor Ramzes
I (er. avv. 1306-1304-yillar) taxtga chiqdi. Ramzes I ning o’g’li Seti I (er. avv.
1304-1209-yillar) xett podshosi Muvatalli bilan urush olib borib Falastin, Finikiya
va janubiy-markaziy Suriyani bosib oldi. U Oront daryosi vodiysidagi Kadesh
yaqinida xettlarni tor-mor qildi. Seti I Liviya va Nubiyda urush olib borib o’ta
shafqatsizlik bilan harakat qildi: Karnak ibodatxonasida u asirlarni xudo Amonga
bir necha marta qurbonlik keltirayotgan holatda tasvirlangan. Seti I ning o’g’li
Ramzes II (er. avv. 1290-1224-yillar) davrida Exnatondan Eyegacha bo’lgan
fir’avnlarni sulolaviy ro’yhatlardan o’chirib tashlandi. Ramzes II ibodatxonalar
boyliklarini o’z qo’liga olib, xettlar bilan uzoq davom etgan urush harakatlarini
olib bordi. Er. avv. 1280- yoki 1270-yillar atrofida xett podshosi Xattusili III
tashabbusi bilan Misr bilan xett podsholigi o’rtasida tinchlik shartnomasi tuziladi.
Misr qo’l ostida Falastin , Finikiyaning katta qismi va janubiy Suriyaning ozroq
qismi qoldi; bu mamlakatlarning shimolidagi barcha hududlar xettlarning mulki
hisoblandi. Tinchlik shartnomasi bilan birga o’zaro yordam majburiyati bilan
ittifoq tuzildi. Ramzes II va Xattusilining qizlaridan biri bilan nikoh o’qitildi. Nil
daryosining sharqiy qismida Ramzes II yangi poytaxt Per-Ramzes shahrini
qurdi.Ramzes II taxminan 87 yil yashadi. Uzoq vaqt uning katta o’g’illaridan biri
Memfis xudosi Ptaxning bosh kohini Xaemuas voris bo’ldi, lekin u otasini
o’limigacha yashamadi. Natijada Ramzes II ni o’n uchinchi o’g’li Merneptax (er.
avv. 1224-1214-yillar) taxtga chiqdi. Bu fir’avnning vafotidan keyin Misr davlat
hokimiyatining zaiflashuv jarayoni boshlandi. Ramzes III (er. avv. 1190-1159-
yillar) Yangi podsholik davrining so’ngi taniqli hukmdori edi. Ramzes II
hukmronligi uzoq davom etgan. Bu davrda Misr davlati va madaniyati gullab
yashnagan: uning merosxo`rlari davrida ichki va tashqi siyosatda kuchli ziddiyatlar
yuzaga kelgan. XIX sulolaning oxirgi to’rt vakili davrida markaziy hokimiyat
nihoyatda zaiflashgan. Er.avv.XIII-XI asrlarda Misrda zaif aholining noroziligi
26

kuchayadi. «Dengiz xalqlari» sharqiy chegaraga, Liviyaliklilar harbiy
chegaralariga bostirib kirganlar. Ibodatxonalar davlatdan mustaqil bo’lib o’ta boyib
ketdilar. (uzunligi 40 m bo’lgan “Xarris katta papirusi”dagi asosiy yozuvlarda
fir’avnning ibodatxonalarga hadyalari sanab o’tilgan.) Ramzes II dan keyin Misrda
yana 8 fir’avn hukmronlik qiladi. Ularning hukmronligi davrida Misrga liviyalik
va osiyoliklarning yangi hujumlari kuchayadi; fir’avn hokimiyati zaiflasha boradi,
nomlarning mustaqilligi kuchayadi.Misrning g`olibona yurishlari natijasida
mamlakatga minglab asirlar haydab kelingan va qulga aylantirilgan. Qullar fir`avn,
ibodatxona va zodagonlarning xo’jaliklari ekin yerlarida, ustaxonalarida
ishlaganlar. Asirlardan tashqari Misrga juda katta moddiy boyliklar oqib kelgan.
Misr bosib olingan hududlarda har yili belgilangan miqdorda xiroj to’lovini joriy
qilgan. jumladan, Efiopiya oltin qumi, fil suyagi, Falastin va Suriya kumush ,
qo`rg`oshin, qalay, bo`yoq, gazlama, lazurit, qimmatbaxo toshlar, kemasozlik
yog`ochi, noyob kedr yog`ochini yetkazib berish majburiyatini olganlar. Misrda
qo`shimcha ishchi kuchi, turli xil xom ashyolarning mo`l-ko`lligi iqtisodiyotga
ijobiy ta'sir qilgan. Xo’jalik ishlab chiqarishi va uning texnologiyasi
takomillashgan. XIX sulola davridan boshlab jezdan foydalanish keng tarqalgan.
Uning xom ashyosi Suriyadan o’zlashtirib olingan, metall ishlab chiqarish
texnologiyasi ham bilan takomillashtirilgan. Vertikal ip yigiradigan to`quv
dastgohi kashf qilingan. Bu vaqtda xira rangli shisha tayyorlash alohida xo’jalik
sohasiga aylanadi. Omoch takomillashadi, suvni yuqoriga chiqarib beradigan
mexanizm «shoduf» ixtiro qilingan. Yangi o’simliklar o’zlashtirilgan. (Chechevisa,
smola daraxtlari). Chorvaning yangi zoti (xachir, tuya) yilkichilik mustaqil sohaga
aylanadi.Sun'iy sug`orish inshootlarini qurish, ta'mirlash va tartibga solish, yangi
yerlarga suv chiqarish fir'avnlarning diqqat-markazida turgan. Fayum vohasida
yangi yerlar ko’plab ochilib, voha Misrning g`alla omboriga aylangan. Eski kanal,
to’gon va ariq-anhorlar tozalangan. Nil daryosining toshqin suvlarini chiqishi
ustidan muntazam nazorat o’rnatilgan. Nil vodiysida uzumchilik, asalchilik va
bog`dorchilik gullab-yashnagan.
27

2.3.Yangi podsholik davrida xalqaro munosabatlar va uning ahvoli.
Yangi podsholik davrida Misr iqtisodiyotida dehqonchilik va chorvachilik
yetakchi soha sifatida mahsulotni ko’plab yetkazib bergan.Fir'avnlar kuchli
iqtisodiyotga tayanib tashqi siyosatda jiddiy yutuqlarga erishdilar, me'morchilik,
qurilish sohasi yuqori darajada rivojlangan. Bir necha yangi shaharlar jumladan ,
Per-Ramzes nomli yangi shahar qurilgan. Noyob san'at namunalari hisoblangan
me'morchilik inshootlari barpo qilindi: Luksor va Fivada Amon ibodatxonalari,
fir'avn sog`ona-ibodatxonasi, Fir`avn Ramzes Abidosda Osiris ibodatxonasini
qurgan. Nubiyada qoya toshda Abu-Simbel ibodatxonasi (balandligi 33 m.,
kengligi 38 m., uzunligi 65 m.) bunyod qilinadi. Bundan tashqari bu yerda Ramzes
II ning balandligi 24 m. bo`lgan haykali va uning oyog`i ostida bolalarining 200
haykallari barpo qilingan.Bu davrda Misr madaniyatining taraqqiyoti uchun qulay
ichki va tashqi imkoniyatlar yaratilgan. Mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining
rivojlanishi ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga sabab bo’lgan.Yangi savdo
aloqasi tobora kengaygan. Suriyaning ayrim viloyatlari bilan Misrning savdo
aloqalari mustahkamlangan. Misrliklar bu hududdan qishloq xo’jalik mahsulotlari:
don, sharob,asal hamda chorva mollari olib kelganlar. Livandan binokorlik
yog`ochlari keltirilgan. Misrga Suriya orqali uzoq mamlakatlardan, xett davlatidan
Egey dengizlaridagi orollardan va Mesopotamiyadan juda ko’plab mahsulot olib
kelingan. Suriya bilan savdo-sotiq ishlari quruqlikdagi yo`llar orqali ham olib
borilgan.Bu davrda misrliklarning dengiz floti bo’lgan va shuning uchun ular
mahsulotlarni Suriyadan yelkanli kemalarda olib kelganlar. Suriyadan keyin Misr
savdosining eng muhim tayanch nuqtalaridan biri Bobil shahri bo’lgan.Bu davrda
misrliklar bir qator yangi mamlakatlarga: Kipr, Kichik Osiyo, Mesopatamiyaga
savdo ekspedisiyalari va istilochilik niyatida qo’shin yuborganlar. Bu vaqtga kelib
Sinaydagi mis konlari xom ashyosi tugay deb qolganligi sababli misrliklar
o’zlariga zarur bo’lgan misning yangi manbalarini qidirishga majbur bo’lganlar.
Yangi podsholik davrida misrliklar o’zlariga zarur bo’lgan misni Kipr orolidan olib
kelganlar. Kipr oroli qadim zamonlardan o’zining juda katta mis konlari bilan ham
nom chiqargan. O`sha vaqtdan saqlanib qolgan ba'zi hujjatlarda Kipr orolidan
29

Misrga juda ko’plab mis yuborilgani haqida malumot beriladi. Masalan: Kipr
podshosi Misr fir'avniga bunday deb yozgan: «Men senga 500 talant(150000 kg)
mis yubordim.Men buni birodarimga sovg`a qilib yubordim. Birodar misning
kamligini ko`nglingga olma. Mening mamlakatimda egam Nergalning qo`li (vabo)
mamlakatimdagi odamlarning hammasini qirib yubordi. Endi misni tayyorlaydigan
hech kim yo’q».Bu davrda Kichik Osiyodan, xususan uning xettlar joylashgan
sharqiy viloyatlaridan Misrga temir keltirilgan. Temir o`sha vaqtlarda Misrda nodir
hisoblangan.Misr savdosi shimoli-sharqqa Mesopotamiya viloyatlariga kirib
borgan. Ikki daryo oralig`ining shimoli-g`arbida joylashgan Mitanni davlatidan jez,
lojuvard, gazmol, kiyim-kechak, moy, jang aravalari ,otlar va qullar olib kelingan.
Misrliklar Bobildan ham xuddi shunday tovarlar ya'ni kumush, yog`ochdan tortib
oltin va fil suyagi bilan bezatilgan qimmatbaho buyumlar keltirganlar. Misr bilan
Osuriya o’rtasida ham savdo aloqalari o’rnatilgan. Yozma manbalardagi
ma'lumotlarga qaraganda misrliklar Osuriyadan jang aravalari , otlar va lojuvard
keltirganlar. Misrliklar Old Osiyodan olgan mahsulotlari evaziga bu
mamlakatlarga asosan quyma oltin yoki tilla buyumlar,fil suyagi yoki lojuvard
bilan bezatilgan buyumlar, gazmol, kiyim-kechak, asosan qimmatbaho metallar
yuborganlar.Avvalgidek Misr jamiyati uch qatlamga bo’lingan edi: hukmron
tabaqa quldorlar, ustaxonalar,uy egalari: kichik mayda ishlab chiqaruvchilar, o’z
mehnati bilan kun kechiruvchi hunarmand va dehqonlar: o’z mulkiga ega
bo’lmagan qaram qullar. Yangi podshohlik davrida ijtimoiy qatlamlar va ijtimoiy
tizimda ularning ichida ko’pgina o’zgarishlar yuz bergan. 12
Quldorlik
munosabatlari mustahkamlangan. Yuz minglab asirlar qullarga aylantiril. 1-3 qulga
esa bo’lgan mayda quldorlar paydo bo’lgan. Hukmron tabaqa va uning tarkibida
keskin o’zgarishlar yuz bergan. Aslzoda bo’lmagan, ma'muriyatda o’rta va kichik
lavozimlarni egallagan, fir'avnga qaram bo’lgan kichik va o’rta quldorlar paydo
bo’ldi. Ular fir'avn hokimiyatini asosiy tayanchi edilar.Hukmron tabaqa ichida
xizmatdagi zodagonlar, qo’shinning qo`mondon tarkibi, merosiy zodagonlar , xudo
Amon boshchiligidagi oliy kohinlar alohida o’rin egallaganlar. Nom zodagonlari
12
Urakov D.Qadimgi sharq tarixi.Yunoniston va Rim tarixi.2020.50-52-betlar
30

va oliy kohinlar XVIII sulola davrida istilochilik urushlaridan ulkan boylik
orttirdilar. Yillar davomida moddiy boyliklarni to’plab olgan. Fiva kohinlari davlat
hokimiyatiga kuchli ta'sir o’tkazib fir'avnlarni siyosatiga faol aralashganlar. Fiva
kohinlari bilan nom zodagonlari va xizmatdagi zodagonlar o’rtasida kuchli
qarama-qarshilik paydo bo’lgan. Natijada bu kurash Exnatonning diniy islohatlari
bilan tugagan.Misrdagi ijtimoiy vaziyat ziddiyatli edi. Istilochilik yurishlari davrda
iqtisodiy o`sish ma'lum holda barqaror bo’lgan, ammo, mehnatkash aholining
ahvoli og`ir bo’lib qolavergan.Yangi podsholik davrida davlatni idora qilishning
murakkab apparati vujudga kelgan. O’sha vaqtdan qolgan juda ko’p hujjatlar
markaziy va mahalliy idora tizimi bilan tanishib chiqishimizga imkon beradi.
Markazlashgan byurokratik idora tizimi borgan sari kuchayib boradi. Ota-bobosi
fir'avnlar bo’lgan Yaxmosning ittifoqdoshi bo’lgan Al-kaba nomarxlaridan
tashqari, boshqa viloyatlarning ilgarigi mustaqil hokimlari o’z mustaqilliklarini
yo`qotganlar va fir'avnga tamomila itoat qilishga majbur etilganlar. Mamlakat
Shimoliy va Janubiy Misrni o’z ichiga olgan ikkita katta ma'muriy okrugga
bo’lingan; okrugga fir'avnning maxsus hokimi qo’yilgan. Bu esa idora qilish ishini
yanada ko’proq markazlashtirishga imkon bergan. Nomlarni idora qilish podsho
amaldorlari qo’liga topshirilgan. Har bir viloyatning boshida maxsus amaldor
turgan. Uning mirzasi va alohida devoni bo’lgan. Shaharlarni fir`avn tayinlagan
maxsus mansabdorlar boshqarganlar.Hujjatlarda sud ishining qanday tashkil
qilinganligiga oid ba'zi bir ma'lumotlar saqlanib qolgan. O’sha davrdayoq sud
qonunlari to’plami bo’lgan. Shunday tasvirlar saqlanib qolganki, bu tasvirda biz
sud mahkamasida bosh sudyaning o’tirganini va uning oldida bir sandiq bo’lib,
uning ichida 40 ta qonunlar to’plamining yozilgan matni borligini ko`ramiz.
Exnaton III o’zini «Qonun o’rnatuvchi» deb atagan. U o’z yozuvlarida qonunga
doim rioya qilinganligini bayon qiladi.Bu davrda boshqaruv xodimlari soni o’sib
ketdi,boshqaruv bo`g`inlari ko’paydi. Lavozimlar aniq darajalarga bo’linadi.
Tutmos III ning bosh vaziri Rexmirning davlat apparatini murakkabligini
ko’rsatadigan yo`riqnomasi bizgacha yetib kelgan. Ushbu hujjatga ko’ra XVIII
sulola davrida davlat apparati bir necha bo`g`inlarga bo’lingan. Bu yo`riqnoma
31

quyidagi so’zlardan boshlanadi. «Shahar boshlig`i, janubiy shahar va qarorgoh
vaziri vazir devonida o`sha tora-vazir majlis ko’rganida shu vazir devonida eshitib
turgan chog`da qilishi lozim bo’lgan hamma ishlar xususida farmoyish u vazir
kursisida o’tiradi. Yerga boyra solingan, tepasida taxtiravon, uning orqasida ham
teri, oyoq ostida ham teri ...yoyib tashlangan qo’lida aso, oldida 40 kun uning
kamida ikki tomonida janubning 10 ta kibori, ichki qasr boshligi uning o’ng
tomonidan daromadlar boshlig`I, chap tomonda vazirning mirzalari qo’liga yaqin
joyda turadigan… ». Bu yo`riqnomaga qaraganda bu oliy mansabdagi amaldor
butun mamlakatni idora qilish ishini o’z qo’liga olgan. Markaziy boshqaruv
apparati bir necha bo`g`inlarga bo’lingan. Xazina boshlig`i, uy boshqaruvchisi
(soliq yig`uvchi, xiroj to`lovchi) ekinlar mudiri, chorva boshlig`i, qabulxona
boshlig`i, sud mudiri, harbiy palatalar boshlig`i kabi vazifalariga ega bo’lgan vazir
qoshida 10 ta yuqori Misr amaldorlari bo’lgan. Keyingi bugin hududiy ma'muriy
boshqaruv apparati bo’lgan. Rexmir yo`riqnomasiga ko’ra vazir to’rtta ma'muriy
hududlarni boshqaradigan amaldorlarni tayinlagan. «U (vazir) Yuqori va Quyi
Misr va Yuqori Misrning janubiy qismi (Fiva boshchiligidagi poytaxt okrugi).
Nilning viloyati. Ular barcha yuz bergan voqealar to’grisida har to’rt oyda hisobot
berishlari kerak. Ular vazirlarga o’zlarini boshqaruvlari yozuvlarini yetkazadilar».
(O’sha davrdagi hujjatdan parcha…)Davlat xavfsizligi uchun muhim bo`lgan
qo`shinda yollanma askarlar soni ko’paytirilgan. Shu maqsadda Liviya
qabilalaridan ko’plab askarlar olingan , qo`mondonlik tarkibi va qo`shinning
moddiy ta`minoti mustahkamlangan. Tashkiliy jihatdan qo’shinlar shimoliy va
janubiy qismlarga bo’lingan.Qaram yerlar va Misr aholisini talanishi natijasida
hukmron tabaqa, ayniqsa ko’p sonli yaxshi uyushgan kohinlar tabaqasi boyib
ketgan. Ibodatxonalar minglab gektar yerlar, chorva mollari, qullar va boshqa
moddiy boyliklarga egalik qilganlar. XVIII sulola davrida fir'avnlarning homiysi
Amon ibodatxonasi Misr bosh xudosi sifatida alohida ta'sirga ega bo’lgan. Xudo
Amon bayrog`i ostida Fiva hukmdorlari giksoslarni haydab chiqarganlar. Fivadagi
Amon ibdoatxonasi nihoyatda katta obru – e'tiborga ega bo’lgan. Fir`avnlar
tomonidan bu ibodatxonaga fir'avnlar o’n minglab qullar, yer, minglab bosh
32

qoramol, oltin-kumushlar hadya qilganlar. Karnak va Luksorda xudo Amon
sharafiga hashamatli ibodatxonalar qad ko`targan. Mamlakatda Amon ibodatxonasi
kohinlarining mavqei kuchayib ketgan. Ular Misr iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy
hayotiga kuchli ta'sir ko’rsata boshlaganlar. Jumladan, Amon ibodatxonasining
oliy kohinlari taxt vorisining nomzodini ko’rsatishdek,imtiyozli huquqni olganlar.
Boy Amon ibodatxonasining oliy tabaqa koxinlarini kuchayib ketishi hukmron
tabaqani noroziligiga sabab bo’lgan. Bu holat davlat hokimiyatiga katta
muammolarni tug`dirgan. Natijada Amenxotep IV hukmron tabaqaga suyanib,
Amon kohinlarining kuch-qudratini sindirishga jur'at kiladi. U diniy islohot
o’tkazgan. Amenxotep IV (er. avv. 1372-1354) davrida Misr xudolaridan “quyosh
shu'lasi” xudosi Aton birinchi o`ringa qo`yila boshlangan. Bu fir’avnning o’z
nomini o’zgartirishida ham o’z ifodasini topgan. Fir'avn Exnaton degan yangi nom
olgan. Shu bilan birga Exnaton Fiva koxinlari bilan uzil-kesil suratda aloqani uzib,
Fivadan chiqib ketgan. Go`zal saroy va ibodatxonalar bilan bezalgan yangi poytaxt
Axetaton (Aton shahri)ga Exnaton o’zining butun saroy amaldorlari va yangi
quyosh xudosining kohinlari bilan birga ko`chib kelgan.Exnatonning
hukmronligini oltinchi yilida Aton Misrning yagona va oliy xudosi deb e'lon
qilinadi. Exnaton o’zini Atonning yagona o’g`li deb Amenxotep («Amon rozi»)
ismini Exnaton («Amonga yoqadigan») degan ismga almashtirgan.Aton butun
dunyoni va Misrni yaratuvchisi hisoblanib , odatdagidek, hayvon qiyofasida emas,
balki quyoshning yerga nur sochayotgan shu'lasi sifatida ifodalangan. Yangi
xudoga sig’inishni istamagan zodagonlar qatl etilib, ularni jasadlari yoqilgan.
Faqat Exnaton quyosh xudosini yagona va sevimli o’g’li sifatida Atonni bevosita
o’zidan vaxiy olishi mumkin edi va fuqaro, kohinlarga amr-farmon qilishi mumkin
edi.Exnaton tomonidan o’tkazilgan bu diniy islo hot ko`ngildagidek natija
bermagan. Exnaton Fiva kohinlari va nomlaridagi quldor zodagonlarni qudratini
vaqtincha bo’shashtirishga muvaffaq bo’lgan. Exnatondan keyin taxtga o`tirgan
fir'avnlar uni diniy siyosatini davom ettira olmaganlar. Ulardan biri Tutanxam ada,
Misrning ta'sirini qayta tiklaydi. Ramzes III kohinlarning ma'naviy siyosiy qo’llab-
quvvatlashiga erishish uchun mamlakatdagi yirik ibodatxonalarga ko’plab yer-suv,
33

oltin, qimmatbaho toshlar va qullarni in'om qilgan. Misr ibodatxonalari katta yer-
mulkka ega bo’lib, savdo-sotiq, hunarmandchilik va boshqa xo`jalik sohalari bilan
shug`ullanganlar. Katta miqdorda iqtisodiy qudratga ega bo’lgan kohinlar
tabaqasi davlat ishlariga aralashganlar , saroy zodagonlarining noroziligiga sabab
bo’lgan.Ramzes III vorislari davrida Misr zaiflasha boshlaydi. Er. avv. 1075-yillar
atrofida XX sulolaning so’ngi vakili Ramzes XI vafoti bilan Misr ikki qismga
bo’linadi va Quyi Misrni birlashtirgan markazi Tanis bo’lgan ikkinchi davlat
paydo bo’ladi. Shu bilan qadimgi Misr tarixidagi oltin davr tugab III O’tish davri
(er. avv. 1075-656-yillar) boshlanadi.on Fiva kohinlariga yon berib, Amon
e'tiqodini qaytadan tiklashga va hatto o’z ismini ham shunga yarasha o’zgartirib
«Tutanxamon» deb atashga majbur bo’lgan. Shunday qilib bu diniy islohot qattiq
qarshiliklarga uchragan. Exnatonning vafotidan keyin poytaxt Memfisga
ko`chirilgan.XX sulola asoschisi Setnaxt (er. avv. 1192-1190-yillar) mamlakatni
tartibga keltiradi, uning vorisi Ramzes III (er. avv. 1192-1175-yillar) qo’shinni
qayta tiklaydi, uning sonini ko’paytiradi. Luviyaliklarni va dengiz xalqlarining
hujumlari qaytariladi. 13
13
Rajabov R.Qadimgi dunyo tarixi.2009.40-41-bet
34

Xulosa
Xulosa qilib aytganda O`rta va Yangi Misr tarixini o`rganish biz uchun
ajoyib bo`ldi. Faqat Exnaton quyosh xudosini yagona va sevimli o’g’li sifatida
Atonni bevosita o’zidan vaxiy olishi mumkin edi va fuqaro, kohinlarga amr-
farmon qilishi mumkin edi.Exnaton tomonidan o’tkazilgan bu diniy islo hot
ko`ngildagidek natija bermagan. Exnaton Fiva kohinlari va nomlaridagi quldor
zodagonlarni qudratini vaqtincha bo’shashtirishga muvaffaq bo’lgan. Exnatondan
keyin taxtga o`tirgan fir'avnlar uni diniy siyosatini davom ettira olmaganlar.
Ulardan biri Tutanxamon Fiva kohinlariga yon berib, Amon e'tiqodini qaytadan
tiklashga va hatto o’z ismini ham shunga yarasha o’zgartirib «Tutanxamon» deb
atashga majbur bo’lgan. Shunday qilib bu diniy islohot qattiq qarshiliklarga
uchragan.Ramzes III kohinlarning ma’naviy siyosiy qo’llab-quvvatlashiga erishish
uchun mamlakatdagi yirik ibodatxonalarga ko’plab yer-suv, oltin, qimmatbaho
toshlar va qullarni in’om qilgan. Misr ibodatxonalari katta yer-mulkka ega bo’lib,
savdo-sotiq, hunarmandchilik va boshqa xo`jalik sohalari bilan shug`ullanganlar.
Katta miqdorda iqtisodiy qudratga ega bo’lgan kohinlar tabaqasi davlat ishlariga
aralashganlar, saroy zodagonlarining noroziligiga sabab bo’lgan.Ramzes III
vorislari davrida Misr zaiflasha boshlaydi. Er. Avv. 1075-yillar atrofida XX
sulolaning so’ngi vakili Ramzes XI vafoti bilan Misr ikki qismga bo’linadi va Quyi
Misrni birlashtirgan markazi Tanis bo’lgan ikkinchi davlat paydo bo’ladi. Shu
bilan qadimgi Misr tarixidagi oltin davr tugab III O’tish davri (er. Avv. 1075-656-
yillar) boshlanadi.on Fiva kohinlariga yon berib, Amon e’tiqodini qaytadan
tiklashga va hatto o’z ismini ham shunga yarasha o’zgartirib «Tutanxamon» deb
atashga majbur bo’lgan. Shunday qilib bu diniy islohot qattiq qarshiliklarga
uchragan. Exnatonning vafotidan keyin poytaxt Memfisga ko`chirilgan.XX sulola
asoschisi Setnaxt (er. Avv. 1192-1190-yillar) mamlakatni tartibga keltiradi, uning
vorisi Ramzes III (er. Avv. 1192-1175-yillar) qo’shinni qayta tiklaydi, uning sonini
ko’paytiradi. Yangi podsholik davrida Misr iqtisodiyotida dehqonchilik va
chorvachilik yetakchi soha sifatida mahsulotni ko’plab yetkazib bergan.Fir’avnlar
kuchli iqtisodiyotga tayanib tashqi siyosatda jiddiy yutuqlarga erishdilar,
35

me’morchilik, qurilish sohasi yuqori darajada rivojlangan. Bir necha yangi
shaharlar jumladan, Per-Ramzes nomli yangi shahar qurilgan. Noyob san’at
namunalari hisoblangan me’morchilik inshootlari barpo qilindi: Luksor va Fivada
Amon ibodatxonalari, fir’avn sog`ona-ibodatxonasi, Fir`avn Ramzes Abidosda
Osiris ibodatxonasini qurgan. Nubiyada qoya toshda Abu-Simbel ibodatxonasi
(balandligi 33 m., kengligi 38 m., uzunligi 65 m.) bunyod qilinadi. Bundan tashqari
bu yerda Ramzes II ning balandligi 24 m. bo`lgan haykali va uning oyog`I ostida
bolalarining 200 haykallari barpo qilingan.Bu davrda Misr madaniyatining
taraqqiyoti uchun qulay ichki va tashqi imkoniyatlar yaratilgan. Mamlakat ishlab
chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga
sabab bo’lgan.Yangi savdo aloqasi tobora kengaygan. Suriyaning ayrim viloyatlari
bilan Misrning savdo aloqalari mustahkamlangan.

36

Foydalanilgan adabiyotlar
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.20162
2.D.Urakov.Qadimgi sharq tarixi.Yunoniston va Rim tarixi.2020
3.Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Т .: 1998.
4.Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004
5. O‘zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi. – Toshkent, Sharq, 2000-2004.
6. Sagdullayev A. Qadimgi dunyo tarixi. – Toshkent: Sharq, 2008.
7..R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 yil.
8. Дяконов И.М. Пути истории. М., 1994.
9. Заблоцка Ю. История Ближнего Востока в древности / Пер. С польск. М.,
1989.
10. История Древнего Востока. 4.1. Месопотамия / Под ред. Дяконова И.М.
М., 1983.
Internet ma’lumotlari:
- www.kitob.uz
- www.ziyonet.com
- www.tarix.uz
- www.arxiv.uz
37

MISR O’RTA VA YANGI PODSHOLIK DAVRIDA. Mundarija: Kirish Asosiy qisim. I-bob. Misr o`rta podsholik davrida. 1.1 O rta podsholikning vujudga kelishi va davlat boshqaruviʻ 1.2.O rta podsholik davrida Misr aholisining ijtimoiy ahvoli ʻ 1.3.O rta podsholikning qulashi ʻ II-bob. Yangi podsholik davrida Misr. 2.1.Yangi podsholikning vujudga kelishi 2.2.Yangi podsholik fir avnlarning islohotlari ʼ 2.3.Yangi podsholik davrida xalqaro munosabatlar va uning ahvoli Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish Misr Afrika qit'asining shimoliy-sharqiy qismida joylashgan, Suvaysh bo`yni orqali Misr Old Osiyoning madaniy markazlari bilan bog'langan. Misr Nil daryosi orqali Tropik Afrika va O`rtayer dengiziga tutashgan. Gerodot “Misr- Nilning sovg`asi”-deb ta'riflaydi. Chunki Nil daryosi Misr iqtisodiy hayotida yetakchi o`rin tutgan. Nilda har yili 19 iyunda toshqin ko`tarilgan. Bu toshqin sentabr o`rtalarigacha davom etgan. Noyabrda daryo o`z o`zaniga tushgan. Ekilgan yer aprel-mayda hosil keltirgan. Nil daryosi Misr iqtisodiyotining asosi dehqonchilikda muhim o`rin tutgan. Mo`l-ko`l hosil sun'iy sug'orish asosida olingan. Kurs ishining maqsadi. Kohin Manefonning (taxminan er. avv. VI-III asrda) yozilgan asarida misr tarixi eng qadimgi davrdan boshlab bayon qilingan. Manefon 30 sulola ro`yxatini tuzib, ularni uch dekada 10 sulolaga bo`ldi. Bu yangi davrda tadqiqotchilarning Misr tarixini eng muhim davrlarini aniqlashlari uchun jumladan, qadimgi Misr tarixini, qadimgi, o`rta, yangi va so`nggi podsholik davrlariga bo`lish imkoniyatini berdi. Misr arxivlari huquqiy, ish yuritish hujjatlaridan tashkil topgan. Kurs ishining dolzarbligi. Misrda mavjud bo`lgan, bizgacha saqlanib kelgan piramidalar, mastaba va boshqa sog'onalar qadimgi davrdayoq o`g'ri- qaroqchilar tomonidan talangan. Faqatgina bitta piramida bizgacha talanmay yetib kelgan. Kurs ishining vazifasi: - O`rta podsholik davrida Misrning chegaralari va davlat boshqaruvini aniqlash; - O`rta podsholik davrida Misrning chegaralari va davlat boshqaruvini shakillantishir; - Yangi podsholik davrida xalqaro munosabatlarni o`rganish; - Misrning yangi podsholik davridagi axvolini aniqlash; Kurs ishining tuzilishi. Kirish, Asosiy qisim, ikki bob, xulosa, foydalanilang adabiyotlar. 2

I-bob. Misr o`rta podsholik davrida. 1.1 O rta podsholikning vujudga kelishi va davlat boshqaruvi.ʻ Misr zamini mis, oltin, qo‘rg‘oshin va yarim qimmatbaho ma’danlariga boy maskan hisoblangan. Misni asosan Sinay yarim orolidan qazib olganlar va tosh bilan birga ziroatchilik va chorvachilikda keng qo‘llashgan. Ohaktosh, granit va kvars Misrda ko‘p uchragan. Ma’danga boy rudalar Barka tog‘idan qazib olingan.Misr iqlimi nisbatan mo‘tadil bo‘lganligi va Yaqin Sharq iqlimiga yaqin ekanligini olimlar (L.S.Berg va К .V.Butser) ta’kidlab o‘tganlar. Nil qirg‘oqlari qamish, papirus va boshqa o‘t-o‘lanlar bilan qoplangan edi. Daryoda ko‘plab baliq turlari mavjud bo‘lib, baliqchilikka qulay hisoblangan. Barakali daryo bo'ylarida o‘rdak, g‘oz, ibis va boshqa qushlar ko‘p uchragan. Unumdor tuproqda bug‘doy, arpa, tarvuz, qovun, va turli xil sabzavotlar (piyoz, bodring. sarimsoq, sabzi va boshqalar) yaxshi o'sgan. Bularning barchasi Misrni inson yashashi uchun qulay maskan bo‘lganligidan dalolat beradi.Umuman olganda, moddiy va yozma manbalaming umumiy tahlili hamda tarix fani sohasidagi so‘nggi ilmiy yutuqlar qadimgi Misr davlatchiligini quyidagi davrlarga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadi: Misming qadimgi tarixi besh davrga, ya’ni, Ilk podsholik (mil. avv. 3100-2648- yy), Qadimgi podsholik (mil. avv. 2648-2250-yy), O‘rta podsholik (mil. avv. 2040- 1783-yy), Yangi podsholik (mil. avv. 1550-1069-yy), So‘nggi podsholik (mil. avv. 664-332-yy) ga bo‘lib o‘rganiladi. Bu orada Misr 3ta o‘tish davrini ham boshdan kechiradi. Ammo uning xronologik chegaralari borasida hozirga qadar misrshunoslar orasida munozarali fikrlar mavjud. Birinchi o‘tish davrida (mil. avv. 2250-2055-yy) Misr ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy inqiroz iskanjasida edi. Mamlakat siyosiy anarxiya natijasida parchalanib, har bir nomarx o‘z yerida hukmronlik qilar va Geraklepoldagi markaziy hokimiyatni deyarli tan olmas edi. Mil. avv. XXII asr Gerakleopol va Fiva nomliklari o‘rtasida doimiy raqobat va kurash davri sifatida tarixda qolgan. Yuqori Misrning qudratli nomlaridan biri Ineotef Kattaning o‘g‘li Mentuxotep I (mil. avv. 2133- 2117-yy) Fivada 11-sulolaga asos soladi. Garchand u fir’avn unvonini qabul qilmagan bo‘lsa-da, Fiva nomligining Yuqori Misrda gegemonligiga yo‘l 4

ochdi.Gerakleopol hukmdorlari Quyi Misrga ham ta’sir o‘tkazib, mamlakat shimolini tashqi dushmandan muhofaza qila oldilar. Ammo, Fivani bo‘ysundira olmadilar. Chunki, “Turin papirusi” ma’lumotlariga ko'ra podsholar ro‘yxati ichida Gerakleopol hukmdorlari bilan bir qatorda Fiva nomarxlarining ham ismlari keltiriladi.Ichki urushlar Fiva nomarxi Nextnebtepnefer Intef III (mil. avv. 2063- 2055-yy)ning vorisi Nebxepetra Mentuxotep II (mil. avv. 2055- 2004-yy) va Gerakleopol hukmdori Merikara o‘rtasida kurash bilan tarixda qolgan. Hukmronligining 39 yili Mentuxotep II Yuqori va Quyi Misrni birlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Misr yana yagona davlatga aylandi. U Deyr-Al-Baxridagi ibodatxonada dafn etilgan. Fir’avn Mentuxotep III o‘z otasining siyosatini davom ettirdi, Amon va Montu (Fiva shahri ilohi) xudolariga atab ibodatxonalar bunyod qiladi. Mil. avv. 1992-yil fir’avn Mentuxotep III vafot etadi va orada yetti yil Mentuxotep IV (hukmron sulolaga umuman aloqasi yo‘q kishi) mamlakatni boshqaradi.Mentuxotep III ning saroyida chati (vazir) lavozimida ishlagan Amenemxet I ham podsho naslidan emas edi. Shunday bo‘lsa-da fir’avn vafotidan so‘ng aynan u podsholik taxtiga chiqdi. Amenemxet I (taxminan mil. avv. 1976- 1956-yy) fir’avn bo‘lgach, 12-sulolaga asos soladi. Afsonaviy Narmerga ixlos qilib, poytaxtni Memfisdan taxminan 20 mil (30-32 km) janubda joylashgan Iti- Taui (Ikkala yerni birlashtiruvchi) shahriga ko‘chiradi. Yangi poytaxt Yuqori va Quyi Mismi muvozanatda ushlagan holda boshqarish uchun tanlangan edi. Amenemxet I xattotlariga o‘zi haqida bashorat (Neferti bashorati) shaklidagi afsona yozishni ham buyurdi. Shuningdek, qo‘shinlarni Nil deltasiga yuborib, qal’a va mudofaa devorlarini (hukmdor devori) qurdirdi. Osiyolik ko‘chmanchilarning Misrga kirib kelish to‘lqini nazoratga olindi. Iti-Taui shahri yaqinida o‘zi uchun kichik ehrom ham bunyod ettirdi. Afsuski, Amenemxet I fitna natijasida o‘z soqchilari tomonidan o‘ldiriladi. Bu hodisa haqida keyinchalik uning o‘g‘li Senusert I yozma ma’lumot qoldirgan.Senusert I (mil. avv. 1956-1911-yy) hokimiyatga kelishdan oldin otasining buyrug‘i bilan Nubiya va Liviyaga harbiy yurishlar qiladi va katta o'ljalar olib kelgan. Fir’avn Amenemxet I o‘ldirilgan paytda, shahzoda Liviyada harbiy yurishda bo‘lgan. Poytaxtga qaytgach, otasining 5

MISR O’RTA VA YANGI PODSHOLIK DAVRIDA.

23.11.2024

0

67.2412109375 KB

Похожие