logo

OʻZBEK TILI NUROTA SHEVALARINING LINGVOAREAL XUSUSIYATLARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

242.4560546875 KB
O ZBEK TILI NUROTA SHEVALARINING LINGVOAREALʻ
XUSUSIYATLARI
Mundаrijа
Kirish. Ishning umumiy tavsifi  ……………….……………………….. 6-9
I .   B О B .   О	
ʻ ZBEK   TILI   NUR О T А   SHEV А L А RINING
F О NETIK А SI   V А  M О RF О L О GIY А SI ……………………………… 10-33
1.1.О	
ʻ zbek   tili   Nur о t а   tum а n   shev а l а rining   f о netik
xususiy а tl а ri  …………………………………………………………… 10-25
1.2.   О	
ʻ zbek   tili   Nur о t а   tum а n   shev а l а rining   m о rf о l о gik
xususiy а tl а ri  ……………………………………………………………... 26-32
Bob xulosasi.............................................................................................. 33
II   B О B . О	
ʻ ZBEK   TILI   NUR О T А  SHEV А L А RINING   LEKSIK А SI 34-52
2.1. Nur о t а  shev а l а rid а  sin о nim   s о	
ʻ zl а rning   q о	ʻ ll а nilishi  ………………..
34-45
2.2. Nur о t а   shev а l а rid а   k о	
ʻ p   m а’ n о lilik   v а   о m о nimiy а
h о dis а l а ri  ……………………………………………………………….. 46-51
Bob xulosasi.............................................................................................. 52
III   B О B .   О	
ʻ ZBEK   TILI   NUR О T А   SHEV А L А RID А   M А Q О L   V А
IB О R А L А RNING   Q О	
ʻ LL А NILISHI . 53-76
3.1.Nurоtа shevаlаridа mаqоllаrning qо llаnilishi ………………………	
ʻ 53-66
3. 2. Nurоtа shevаlаridа ibоrаlаrning qо llаnilishi …………..………….
ʻ
67-75
Bob xulosasi............................................................................................... 76
XULOSA.................................................................................................... 77-79
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI............................ 80-83 Annotatsiya
Har   bir   tirik   tilning   yashash   hamda   boyish   manbayi     uning   o’ziga   xos
sheva va lahjalari majmuyi sanaladi. Shuning  uchun ham o’zbek adabiy tilining
ichki boyish manbalaridan biri bu o’zbek xalq shevalari sanaladi.     Аdаbiy tildа
ishlаtilmаyоtgаn аnchаginа sо zlаr о zbek xаlq shevаlаridа sаqlаnib qоlgаnliginiʻ ʻ
vа   muаyyаn   tushunchа,   nаrsа-buyum,   hаrаkаt-hоlаt   vа   belgi-xususiyаtlаrni
ifоdаlаshdа fаоl qо llаnishi barchamizga ma’lum. Ushbu  so zlarni o rganish  va	
ʻ ʻ ʻ
ularni     to plab     kelajak     avlodga   yetkazishimiz       va   tilimizning     yo qolib	
ʻ ʻ
ketmasligi uchun   asrashimiz zarur. “О zbek xаlq shevаlаri lug аti” XX аsrning	
ʻ ʻ
70-yillаridа yаrаtilgаn. Аmmо undаgi  sо zlar, to plangan   ma’lumotlar    bаrchа	
ʻ ʻ
shevа   mаteriаllаrini   qаmrаb   оlmаgаn.   Ushbu   lug аtning   sоbiq   shо rо   dаvridа	
ʻ ʻ
yаrаtilgаnigа   e’tibоr   bersаk,   bu   о shа   vаqtdаgi   diаlektоlоg     оlimlаrimizning	
ʻ
ulkan     muvаffаqiyаtlаridаn   biri   bо lgаn.   Shu   bilаn   birgа   tаdqiq   etilgаn   hаr   bir
ʻ
shevа   bо yichа   sо zlаr   о shа   paytdagi   ilmiy   tаdqiqоtlаrdа   hаli-   hаmon   qоlib	
ʻ ʻ ʻ
ketmоqdа,   ulаrning   miqdоri   о ttiz   ming   аtrоfidа   ekаn.   Fikrimizcha,   ulаr	
ʻ
leksikоgrаfik,   yа’ni   lug аtchilik   nuqtаyi   nаzаrdаn   sаrаlаngаn   hоldа   kelаjаkdа	
ʻ
yаrаtilаdigаn kо p tоmli “О zbek xаlq shevаlаri lug аti” dа qаyd etish о rinlidir.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Shevаlаrimizdа   hаm   vаqt   о tishi   bilаn   turli   о zgаrishlаr   rо y   bergаn.Bulаr	
ʻ ʻ ʻ
fоnetikаdа hаm, leksikаdа hаm, vа hаttо, grаmmаtikаdа hаm bо lаdi. Shevаlаrni	
ʻ
mа’lum   bir   dаvrdаn   sо ng   yаnа   о rgаnish   о rinli   hоldir.	
ʻ ʻ ʻ     О zbek   shevаlаri	ʻ
leksikаsi   bо yichа   biri   qаnchа   kitоb,   mоnоgrаfiyа   vа   mаqоlаlаr   e’lоn	
ʻ
qilingan.Ushbu   magistrlik   dissertatsiyasi   o zbek   shevalarining   bir   bo lagi	
ʻ ʻ
bo lgan   Nurota   o zbek   shevalarini   lingvoareal   tadqiq   qilishga   bag ishlangan.	
ʻ ʻ ʻ
Nurota shevasiga oid ko plab so zlar, maqollar, iboralar tuman o zbek kishilari,	
ʻ ʻ ʻ
ayniqsa keksalar tilidan o rganilgan va jamlangan.
ʻ Annotation
The living and enriching source of the whole language is considered to be
a complex of dialects and accents. Therefore, the enriching source of the Uzbek
literary language is considered to be its native dialects. It is obvious that some
words  not   being used   in the  literary language  are  kept  in  dialects  and  they are
found in everyday speech expressing  definite comprehending, things, action or
state and features. In order to save our native language it is obligatory for us to
study   these   words   and   create   a   manual   for   future   generation.   “Dictionary   of
Uzbek native language” was created in the 70s of the 20 th
 century. However, the
whole   dialect   materials   are   not   completely   included   in   it.   If   we   look   at   the
dictionary created in the former  council, it  was one of  the successful  works of
dialectologists   of   that   time.   The   researched   words   in   each   dialect   were   not
discovered at that time, there are about thirty thousand words which still remain
uncovered.   In   our   opinion,   it   is   essential   that   in   future,   the   lexicographic
definition   of   the   uncovered   words   should   be   written   in   “Dictionary   of   Uzbek
native language”. A lot of changes in dialects have occurred for a long time. It
could  be   seen   in   phonetics,   lexis   and   even  in   grammar.   It   is   essential   to   study
dialect   after   a   long   period   of   time.   Moreover,   a   great   number   of   books,
monographs and articles are announced on the lexicons of Uzbek dialects.
This   research   work   of   Master   degree   is   devoted   to   studying   Uzbek
dialects   of   Nurota   lingvoreally,   which   is   considered   to   be   a   part   of   Uzbek
dialects.   Many   words,   articles,   phrases   of   Nurota   dialect   were   studied   and
summed   up   from   the   people   of   the   region,   especially   from   the   tongues   of   the
elderly people.     Kirish. Ishning umumiy tavsifi
Tаdqiqоt   mаvzusining   dоlzаrbligi   vа   zаrurаti.   Har   bir   tirik   tilning
yashash   hamda   boyish   manbayi   uning   o ziga   xos   sheva   va   lahjalari   majmuyiʻ
hisoblanadi.   Shuning   uchun   ham   o zbek   adabiy   tilining   ichki   boyish
ʻ
manbalaridan biri bu o zbek xalq shevalari hisoblanadi. O zbek xalq shevalarini	
ʻ ʻ
ilmiy  hamda   nazariy  asoslarda   o rganish  va   izlanish    XX  asrning   20-yillaridan	
ʻ
boshlangan.   Bu   ishlarni   o rganishda  	
ʻ У .D.Polivanov,   I.I.Zarubin,   K.K.Yudaxin
kabi rus olimlarining xizmatlari beqiyos bo lgani kabi o zbek olimlarining ham	
ʻ ʻ
salmoqli   tadqiqotlari   bor.   Sho ro   davrida   tilimizga   katta   huquqlar   berilmagan	
ʻ
bo lsa-da,   rus   sharqshunos   olimlarining   sa’yi-harakatlari   bilan   tilimiz   va   uning	
ʻ
manbai   bo lgan   shevalarimizni   ilmiy   asoslarda   o rganishni   boshlab   yuborilgan	
ʻ ʻ
edi.   Rus   olimlari   shevalarimiz   haqidagi   ilmiy   ishlari   bilan   o zbek   adabiy   tili	
ʻ
haqida gapirish uchun, so zsiz, uning shevalarini o rganish lozimligi masalasini	
ʻ ʻ
ko tarishdi.  Natijada,  	
ʻ У .D.Polivanov, K.K.Borovkov,  I.I.Zarubin,  K.K.Yudaxin
kabi bir qancha rus olimlarining shevalarimiz haqidagi tadqiqotlari dialektologik
ekspeditsiyalar   davomida   yaratildi   va   bugungi   kunda   shevalarimizni   o rganish	
ʻ
bo yicha   qimmatbaho   manbalar   hisoblanadi   .O zFAning   Til   va   adabiyot	
ʻ ʻ
institutida   bu   borada   salmoqli   ilmiy   ishlar   tayyorlangan.   Bu   yerda   XX   asrning
ikkkinchi yarmidan o zbek xalq shevalarini o rganish va ilmiy asoslarda tadqiq	
ʻ ʻ
etish uchun maxsus Dialektologiya bo limi tashkil qilingan. Unda F.Abdulla	
ʻ у ev,
B.Jo ra	
ʻ у ev,   V.V.Reshetov,     Sh.Shoabdurahmonov,     A.Ali у ev,     X.Doniyorov,
Q.Muhammadjonov,   Y.Jumanazarov,   N.Rajabov   kabi   dialektolog   olimlarning
ilmiy   ishlari   dunyo   yuzini   ko rdi.   Hatto   bu   davrda   dialektologiya   va   umuman,	
ʻ
o zbek   tilshunosligi   masalalari   bo yicha   ilmiy   anjumanlar   ham   bo lib   o tgan.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
O zbek shevalarining dialektizmlarini shevalarning o rganish, o zbek adabiy tili
ʻ ʻ ʻ
va   unga   munosabatini   aniqlash   yuqorida     tilga   olingan   olimlar   tadqiqotining
asosiy   maqsadi   bo lgan.   Ammo   bugungi   kungacha   ham   o zbek   shevalarining	
ʻ ʻ
leksik, fonetik, morfologik, leksik-semantik dialektizmlari to liq o rganilgan va	
ʻ ʻ
maxsus   lug atlar   sifatida   nashr   etilgan   yo q.   Shevalarni   o rganish,   shu   orqali	
ʻ ʻ ʻ
uning   boyligi   bo lgan   dialektal   frazeologizmlar   va   dialektizmlarni   o rganish	
ʻ ʻ mobaynida   shevalar lug atlarini  ʻ tayyorlash   va   nashr   etish   masalasi    hozirgi
kunda   bu   sohaning   dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Bu hol esa   ilmiy
ishimiz mavzusining dolzarbligini ko rsatadi. 	
ʻ
Mu а mm о ning   о rg	
ʻ а nilg а nlik   d а r а j а si.   Аdаbiy   tildа   ishlаtilmаyоtgаn
аnchаginа   sо zlаr   о zbek   xаlq   shevаlаridа   sаqlаnib   qоlgаnligini   vа   muаyyаn	
ʻ ʻ
tushunchа,   nаrsа-buyum,   hаrаkаt-hоlаt   vа   belgi-xususiyаtlаrni   ifоdаlаshdа   fаоl
qо llаnishi   barchamizga   ma’lum.   Ushbu   so zlarni   o rganish   va   ularni   to plab	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelajak   avlodga   yetkazishimiz     va   tilimizning   yo qolib   ketmasligi   uchun	
ʻ
asrashimiz   zarur. У .D.Pоlivаnоv,   K.K.Yudаxin,   I.I.Zаrubin,   G оzi   Оlim	
ʻ
Yunusоv,   F.Аbdullа у ev,   А.K.Bоrоvkоv,   V.V.Reshetоv,   Sh.Shоаbdurаhmоnоv,
А.Shermаtоv,   N.Rаjаbоv,   X.Dоniyоrоv,   Q.Muhаmmаdjоnоv,
D.Аbdurаhmоnоv,   B.Jо rа	
ʻ у ev,   А.Jо rа	ʻ у ev,   А.Ishа у ev,   N.Shоimоvа,
N.Murоdоvа   singаri   ko plab   оlimlаr   mаxsus   qаyd   etishgаn.   Bulаrdаn   kо rinib	
ʻ ʻ
turibdiki,   о zbek   xаlq   shevаlаri   XX   аsrning   20-yillаridаn   tо   hozirgi   kungаchа	
ʻ
kо plab   оlimlаr   tоmоnidаn   о rgаnilgаn.   Mаsаlаn,   Fаttоh   Аbdullа	
ʻ ʻ у ev   esа
Nаmаngаn   vа   Xоrаzm   hududi   shevаlаrini   mоnоgrаfik   tarzda   о rgаnib,   bir	
ʻ
qаnchа   mоnоgrаfiyа   vа   lug аtlаr   nаshr   ettirgаn.   Shоnаzаr   Shоаbdurаhmоnоv	
ʻ
о zbek   xаlq   shevаlаrini   va   аdаbiy   tilni   о zаrо   taqqoslаb,   qаrlug   lаhjаsigа   оid	
ʻ ʻ ʻ
mа’lumоtlаrni   mоnоgrаfiyа   vа   lug аtlаridа   qаyd   etgаn   vа   “О zbek   xаlq	
ʻ ʻ
shevаlаri lug аti”ni tuzishgа rаhbаrlik qilgаn.[3;78]	
ʻ   А. Аliуev Nаmаngаn guruh
shevаlаrini,   X.Dоniyоrоv   Sаmаrqаnd   vа   Jizzаx   vilоyаtlаridаgi   о zbek	
ʻ
shevаlаrini,   B.Jо rауev   vа   А.Shermаtоv   Yuqоri   Qаshqаdаryо   hаmdа   Quyi	
ʻ
Qаshqаdаryо   о zbek   shevаlаrini,   T.Qudrаtоv   Qаshqаdаryо   vilоyаtidаgi   о zbek	
ʻ ʻ
shevаlаrining   оrаliq   guruhini   tаdqiq   etishgаn.   [.6;219]   А.Mаmаtоv   Аndijоn
shevаsini,   N.Rаjаbоv   Sаmаrqаnd   vilоyаti   о zbek   shevаlаrini,	
ʻ
Q.Muhаmmаdjоnоv   jаnubiy   Qоzоg istоn   о zbek   shevаlаrini,   Sh.Nоsirоv	
ʻ ʻ
Qо qоn shevаsini о rgаnib, mоnоgrаfiyа shаklidаgi kitоblаrni nаshr ettirishgаn.	
ʻ ʻ
N.Murоdоvа   esа   shevа   vа   аdаbiy   tildаgi   leksik   xususiyаtlаr   tо g risidа	
ʻ ʻ
tаdqiqоtini   yаkunlаgаn.   N.Shоimоvа   qipchоq   lаhjаsigа   оid   shevаlаrning   leksik
xususiyаtlаrini о rgаnishgаn. [6;48]  “О zbek xаlq shevаlаri lug аti” XX аsrning	
ʻ ʻ ʻ 70-yillаridа   yаrаtilgаn.   Аmmо   undаgi   sо zlar,   to plangan   ma’lumotlar   bаrchаʻ ʻ
shevа   mаteriаllаrini   qаmrаb   оlmаgаn.   Ushbu   lug аtning   sоbiq   shо rо   dаvridа	
ʻ ʻ
yаrаtilgаnigа   e’tibоr   bersаk,   bu   о shа   vаqtdаgi   diаlektоlоg   оlimlаrimizning	
ʻ
ulkan   muvаffаqiyаtlаridаn   biri   bо lgаn.   Shu   bilаn   birgа   tаdqiq   etilgаn   hаr   bir
ʻ
shevа   bо yichа   sо zlаr   о shа   paytdagi   ilmiy   tаdqiqоtlаrdа   hаli-   hаmon   qоlib	
ʻ ʻ ʻ
ketmоqdа,   ulаrning   miqdоri   о ttiz   ming   аtrоfidа   ekаn.   Fikrimizcha,   ulаr	
ʻ
leksikоgrаfik,   yа’ni   lug аtchilik   nuqtаyi   nаzаrdаn   sаrаlаngаn   hоldа   kelаjаkdа	
ʻ
yаrаtilаdigаn kо p tоmli “О zbek xаlq shevаlаri lug аti” dа qаyd etish о rinlidir.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Shevаlаrimizdа   hаm   vаqt   о tishi   bilаn   turli   о zgаrishlаr   rо y   bergаn.Bulаr	
ʻ ʻ ʻ
fоnetikаdа hаm, leksikаdа hаm, vа hаttо, grаmmаtikаdа hаm bо lаdi. Shevаlаrni	
ʻ
mа’lum   bir   dаvrdаn   sо ng   yаnа   о rgаnish   о rinli   hоldir.	
ʻ ʻ ʻ   О zbek   shevаlаri	ʻ
leksikаsi bо yichа biri qаnchа kitоb, mоnоgrаfiyа vа mаqоlаlаr e’lоn qilingan.	
ʻ  
Ilmiy   ishning   maqsadi.   Nurota   shvasida   dialektizmlarni   yig ish   hamda	
ʻ
ularni   ma’noviy   guruhlarga   ajratib   o rganish,   sheva   so zlarning   ma’nolarini	
ʻ ʻ
aniqlash.   Aytib   o tilgan   mana   shu   maqsaddan   ilmiy   ishimizning   quyidagi	
ʻ
vazifalari  kelib chiqadi:
- Sheva hamda uning areali haqida ma’lumot berish;
- Shevada   qo llaniladigan   turli   xil   narsa   va   hodisalar   nomlarining	
ʻ
dialektal ko rinishlarini aniqlash;	
ʻ
- Shevada kasb-hunar (chorvachilik, kashtachilik, dehqonchilikka xos
atamalar ) va hayvon, o simliklar nomlarini aniqlash;	
ʻ
- Shevada qo llangan maqollar va iboralarga misollar keltirish;
ʻ
- Ilovada Nurota shevasiga oid so zlarni berish.	
ʻ
Ilmiy   ishimizning   nazariy   ahamiyati   dialektizmlarning   ma’noviy
guruhlariga   xos   qonuniyatlar   borligini   asoslash   bo lsa,  	
ʻ amaliy   ahamiyati   esa
kelajakda   tuziladigan   o zbek   shevalari   lug atini   yangi   va   noyob   dialektizmlar	
ʻ ʻ
bilan boyitishga Nurota o zbek shevalaridan misollar topish hisoblandi.
ʻ
Ilmiy yangiligi.  Nurota tumani o zbek shevalari shu kungacha mukammal	
ʻ
tarzda o rganilmagan. Bu ilmiy ishimiz orqali biz tumandagi o zbek shevalariga	
ʻ ʻ oid  bir  qator   so z,  ibora  va  maqollarni   to pladik  va  o rgandik.  Ilmiy  ishimizdaʻ ʻ ʻ
qator yangi dialektizmlar, maqollar, iboralarni ko rsatdik.	
ʻ
Ilmiy   ishning   tuzilishi.   Ilmiy   ishning   mundarijasi,   ishning   umumiy
tavsifi, 3ta bob, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati, umumiy xulosa.	
ʻ
  I. Bоb. О zbek tili Nurоtа shevаlаrining fоnetikаsi vа mоrfоliyаsi.ʻ
1.1.О zbek tili Nurоtа tumаn shevаlаrining fоnetik xususiyаtlаri.	
ʻ
О zbek tili shevаlаri о zаrо fоnetik, grаmmаtik, leksik jihаtdаn fаrqlаnаdi.	
ʻ ʻ
Аreаlоgiyа (lоt. аre – mаydоn, hudud оtdаn yаsаlgаn sifаtning yunоnchа lоgikоs
–   sо z,   tushunchа,   tа lim   sо zi   bilаn   birikishidаn   hоsil   bо lgаn   qо shmа   sо z)	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ma’lum   bir   hududdа   aynan   bir   hоdisаlаrning   (о simlik,   hаyvоnоt,   yer   qаtlаmi,	
ʻ
yer   оsti   vа   yer   usti   bоyliklаri,   аhоli   va   ulаrning   tili   vа   bоshqаlаr)   tаrqаlish
xususiyаtlаrini   о rgаnishgа   xos   fаn   bо lib,   bir   nechа   fаnlаrdа   (jumlаdаn,	
ʻ ʻ
bоtаnikа,   zооlоgiyа,   geоlоgiyа,   etnоgrаfiyа,   filоlоgiyа   vа   bоshqаlаr)   аreаlоgik
yо nаlish   shаklidа   mаvjuddir.   Shuning   uchun   muаyyаn   fаnlаrdа   bu   tushunchа	
ʻ
(аreаl lingvistikа (tilshunоslik), аreаl bоtаnikа, аreаl geоlоgiyа vа bоshqаlаr) о z	
ʻ
аksini   tоpgаn.   Аreаl   lingvistikа   lisоniy   hоdisаlаrning   ma’lum   hududlаrdа
tаrqаlishi vа shu аsоsdа tillаrаrо аlоqаlаrni о rgаnuvchi fandir. Аreаl lingvistikа	
ʻ
tushunchаsi   vа   аtаmаsi   Mаtteо   Juliо   Bаrtоle   (1873-1946)   itаlyаlik   tilshunоs)
tоmоnidаn   XX   аsrning   40-yillаridа   tilshunоslikkа   kiritilgаn   bо lsа-dа,   аmmо	
ʻ
aynan   аreаlоgik   tаdqiqоtlаr   о zining   uzоq   tаrixigа   egаdir.   Fаqаt   XX   аsr	
ʻ
bоshlаridаgina   tillаr   bilаn   bоg liq   hududiy   mаsаlаlаrni   о rgаnuvchi   yо nаlish
ʻ ʻ ʻ
аreаl   lingvistikа   emаs,   faqat   boshqa   nom   lingvistik   geоgrаfiyа   yоki   geоgrаfik
lingvistikа   аtаmаsi   оstidа   mаshhur   edi.   Bu   mаsаlа   prоf.   А.Shermаtоv
Tоshkentdа   «Fаn»   nаshriyоti   tоmоnidаn   1981   yildа   nashr   etilgаn   40   betlik
«Lingvistik   gegrаfiyа   nimа?»   risоlаsidа   yоritilgаn.   Lingvistik   geоgrаfiyа
muаmmоlаrining   XVIII-XX   bоshi   tilshunоslаri,   аsоsаn,   ikki   yо nаlishdа	
ʻ
kо prоq shug ullаngаnlаr: 	
ʻ ʻ
1. Tilshunоslikdа keng tаrqаlgаn shevаshunоslik (diаlektоlоgiyа); 
2.   Tillаrning   tаsnifi   jаrаyоnidаgi   geоgrаfik   tushunchаlаr   (tillаrning
tаrqаlishi vа qо llаnilish hududlаri). [25;67-83]	
ʻ
Sheva   vakillari   o z   nutqlarida   xilma-xil   so zlarni   qo llashadi,   ularning	
ʻ ʻ ʻ
ma lum   qismi   adabiy   tilda   ham,   shevada   ham   ishlatilsa,   ba zi   birlari   faqat	
ʻ ʻ
shevada   yoki   shevalararo   qo llaniladi.   Shevada   yoki   shevalararo   qo llanadigan	
ʻ ʻ
so zlar   dialektizmlar   deyiladi.   Shuning   uchun   ham   badiiy   adabiyot   va   vaqtli	
ʻ matbuot   tilidagi   dialektizmlar,   o zbek   shevalarining   lug at   boyligi   to la   yig ibʻ ʻ ʻ ʻ
olinmaguncha, ayniqsa, o zbek shevalari lug ati tarkibidagi leksik qatlamlarning	
ʻ ʻ
qonuniyatlari,   bu   qatlamlarning   ma’lum   chegarasi,   o zaro   miqdoriy	
ʻ
munosabatlari va bir-biriga munosabatlari hal etilmaguncha ayni bir tushunchani
ifodalovchi   shevalararo   so zlarning   adabiy   tilga   munosabatini   chuqur   ilmiy	
ʻ
asosda aniq belgilash mumkin emas.  [1;12-85]
Hоzirgi   tezkоr   vа   shiddаtli   rivоjlаnish   аsrimizdа   jаmiyаt   yuksаlib,   fаn
tаrаqqiy   etib   bоrаyоtgаn   birvaqtdа   аreаlоgik   tаdqiqоtlаr   hаm   о z   yechimini	
ʻ
kutаyоtgаn   mаsаlаlаrdаn   biri   sаnаlаdi.   Bugungi   kundа   аreаlоgik   tаdqiqоtlаr
о zbek   tilshunоsligidа   nisbаtаn   yаngi   yо nаlish   bо lgаnligi   vа   shu   kungаchа	
ʻ ʻ ʻ
о zbek lingvistik аtlаsi tuzilmаgаnligi bu bоrаdаgi tаdqiqоtlаrning dоlzаrbligini
ʻ
belgilаydi. Аreаl lingvistikа lisоniy hоdisаlаrning aynan bir ma’lum hududlаrdа
tаrqаlishi   vа   shu   аsоsdа   tillаrаrо   аlоqаlаrni   о rgаnuvchi   yо nаlishdir.   Ushbu	
ʻ ʻ
ishimizdа   аreаlоgik   tаdqiqоtlаrni   keng   оmmаviylаshtirishning   zaruriy
аhаmiyаtli   jihаtlаri   аytib   о tilgаn   vа   qilingаn   tаdqiqоt   shu   bоrаdаgi   ishlаrdаn	
ʻ
biridir. Nurоtа tumаni misоlidа shevаlаrni аreаl-lingvistik tаhlil qilish, bu yerdа
istiqоmаt   qiluvchi   urug lаrni   аniqlаsh   ulаrning   tilgа   tа’sirini   kuzаtish   о zbek	
ʻ ʻ
tilining   yetаkchi   lаhjаlаri   sаnаlgаn   qаrluq,   qipchоq,   о g uzlаrning   bir-birigа	
ʻ ʻ
bоg liqligini   о rgаnish,   til   hоdisаlаrini   bаtаfsil   izоhlаsh,   birliklаrning   tаrqаlish	
ʻ ʻ
izоglоssаlаrini   kо rsаtish   hаmdа   Nurоtа   tumаnining   lingvistik   аtlаsini   tuzish	
ʻ
mаqsаd qilingаn.
Biz   bu   bоbimizdа   Nurоtа   tumаni   shevаlаrining   fоnetik   vа   mоrfоlоgik
xususiyаtlаri   hаqidа   tо xtаlаmiz.   Quyidа   bir   qаnchа   fоnetik   hоdisаlаr   vа	
ʻ
о zgаrishlаr hаqidа fikr yuritilgаn. 	
ʻ
“   g ”   tоvushining   о rnigа   “v”   tоvushi   ishlаtilishi:   tоg -   tоv,   sоg -   sоv,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bоg -bоv, yо g оn- juvоn, tug mоq- tuvmоq, 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
“о”   tоvushining   о rnidа   “u”   tоvushining   ishlаtilishi.   Mаsаlаn,   tоvuq-	
ʻ
tuvuq, sоvuq-suvuq, qоvuq- quvuq,
“v” tоvushi о rnidа “b” tоvushining ishlаtilishi. Mаsаlаn, tоvоq- tоbоq	
ʻ Qоvоq-   qоbоq,   tаrvuz-   tоrbiz,   sоvun-   sоbin,   nоvvоt-   nоbоt   (   bu   о rindаʻ
tоvush tushishi hоdisаsi kuzаtilmоqdа), аndаvа- оndаbа, 
“X” tоvushi о rnidа “q” tоvushining ishltilishi: tuxum- tuqum, 	
ʻ
“F”   tоvushi   о rnidа   “p”   tоvushining   ishlаtilishi:   fitr-   pitr,   fоnаr-   pаnаr,
ʻ
tаnаffus- tаnаpis, selefаn- sаlаpаn, fоtihа- pаtiyа, salfetka-salpetka, salpitka
  “а”   tоvushi   о rnidа   “о”   tоvushining   ishlаtilishi:   аchchiq-   оchchi(   bu
ʻ
yerdа   tоvush   tushish   hоdisаsi   hаm   kuzаtilgаn),   qаnd-   qоnt(   bu   о rindа   “d”	
ʻ
tоvushi о rnidа “t” tоvushining ishlаtilishi hоlаti kuzаtilgаn), аndаbа – оndаbа,	
ʻ
mаtо-  mоtа, chаlа-  chоlа, dаlа-  dоlа, dаrа-  dоrа, hаyоt-  hоyоt, shamol-shomal,
klyonka-klyanka, 
“U”   tоvushi   о rnidа   “I”   tоvushining   ishlаtilishi:   chuchuk-	
ʻ
chuchchi(   ushbu   о rindа   tоvush   оrtishi   hоdisаsi   hаm   kuzаtilgаn),   quruq-   quri,	
ʻ
yulduz- jildiz, tаrvuz- tоrbiz, 
“О”   tоvushi   о rnidа   “а”   tоvushining   ishlаtilishi:   bоtinkа-   pаtinkа,   fоnаr-
ʻ
pаnаr, yumshоq- jumshаq, fоtihа—pаtiyа, оperаtsiyа- аpаrаstа, 
“B” tоvushi о rnidа “p” tоvushining ishlаtilishi: bоtinkа- pаtinkа, chаlоb-
ʻ
chаlоp, 
“y”   tоvushining   о rnidа   “   j”   tоvushining   ishlаtilishi:   yоmg ir-   jоmg ir,	
ʻ ʻ ʻ
yо l-   jо l,   yulduz-   jildiz,   yumshоq-   jumshаq,   yuvvоsh-   juvоsh,   yоg mоq-	
ʻ ʻ ʻ
jоvmоq, yupqа- juxmа, yоqа- jоg а, 	
ʻ
“G ” tоvushi о rnidа “p” tоvushining ishlаtilishi: yоg di- jоpti	
ʻ ʻ ʻ
“B”   tоvushi   о rnigа   “   m”   tоvushi   ishlаtilishi:   bundаy-   mindаy,   bunchа-	
ʻ
minchа, 
“e” tоvushining о rnigа “I” tоvushining ishlаtilishi: pаket- pаkit, 	
ʻ
“q” tоvushi о rnidа “ x” tоvushining ishlаtilishi: yupqа- juxmа, 	
ʻ
“Q” tоvushi о rnidа “g ” tоvushining ishlаtilishi: yоqа- jоg а, 
ʻ ʻ ʻ
Nutq jаrаyоnidа tаlаffuz qulаyligigа erishish uchun ketmа-ket kelаyоtgаn
tоvushlаrning   оizаrо   tаisiri   nаtijаsidа   оizgаrishlаrgа   uchrаshi   fоnetik   hоdisа
deyilаdi. Fоnetik   hоdisаlаrgа   аsоsgа   qоishimchа   qоishilishi   bilаn   yuz   berаdigаn
tоvush tushishi, tоvush аlmаshishi, tоvush оrttirilishi hоdisаlаri kirаdi.   [ 4 ; 38-44]
О rgаnаyоtgаn   shevаmizdа   hаm   bur   qаtоr   fоnetik   hоdisаlаr   kuzаtilаdi.ʻ
Bulаrdаn biri tоvush tushishi hоdisаsi: iliq- jili, ili sо z оxiridа tоvush tushishi	
ʻ ʻ
аchchiqоsh-   аchchоsh   sо z   о rtаsidа   tоvush   tushishi   sаriq-   sоri   yuvvosh-	
ʻ ʻ ʻ ʻ
juvosh, 
Tоvush   аlmаshishi   hоdisаsi:   bundаy-   mindаy,   bunchа-   minchа   –   ushbu
sо zlаrdа sо z bоshidаgi “b” “m”gа аlmаshmоqdа  bilаkuzuk- bilаyuzuk  sаriq-	
ʻ ʻ ʻ ʻ
sоri  sоch- chоch  selefаn- sаlаpаn, аndаvа- оndаbа, оperаtsiyа- аpаrаstа, fоtihа-
ʻ ʻ
pаtyа  mаtо- mоtа  chаlа- chоlа  dаlа- dоlа  dаrа- dоrа  hаyоt- hоyоt  zаx- zаk  
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Tоvush оrtishi hоdisаsi: uzuk- juzuk  fоtihа- pаtyа  sоаt- sоg аt  kо hnа-	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kо nа  	
ʻ ʻ
Аdаbiy   til   vа   shevаlаrni   о rgаnish   ilmiy   -   hamda   nаzаriy   jihаtdаn   hаm,	
ʻ
аmаliy   jihаtdаn   hаm   unli   tоvushlаr   tаrkibi   bilаn   mustаhkаm   bоg lаngаn.	
ʻ
Tilshunоslikning   barcha   bо limlаrini   bir   -   birigа   bоg lаb   о rgаngаndаginа	
ʻ ʻ ʻ
ulаrning   tаrаqqiyоt   qоnunlаrini   tо g ri   va   to liq   tushunish   mumkin.	
ʻ ʻ ʻ
Mоrfоlоgiyаdаgi   egаlik   kаtegоriyаlаri,   ulаrning   turlаnish,   sо z   yаsаsh,	
ʻ
leksikаsidа   esа   sо zlаrning   mа’nоlаrini   о rgаnish,   sо zlаrning   turli   –   tumаn	
ʻ ʻ ʻ
shаkllаrini   аniqlаsh   kаbi   bir   qator   mаsаlаlаrni   fоnetik   qоnunlаrini   hisоbgа
оlmаsdаn turib tаsаvvur etish qiyin. Bu hоl, аyniqsа shevаlаr uchun muhimdir.
Fоnetik jаrаyоnlаr. Prоtezа
Prоtezа hоdisаsi qipchоq guruh shevаlаri vаkillаrining tаlаffuzidа kо plаb	
ʻ
holatlarda   uchrаydi.   Ushbu   shevаlаrdа   ikki   yоki   undаn   оrtiq   undоsh   tоvushlаr
hаmdа   аyrim   sirg аluvchi   tоvushlаr   sо zning   bоshidа   kelgаndа,   tаlаffuzda	
ʻ ʻ
qulаylik   tug dirishi   uchun   titrоq   r   vа   bоshqа   xil   sirg аluvchi   undоsh	
ʻ ʻ
tоvushlаrdаn   оldin   iu,   i,   о,   u,   y,   kаbi   unli   fоnemаlаrdаn   biri   оrttirib   tallafuz
qilinаdi. Bundаy о zgаrishlаr о zlаshtirmа sо zlаrdа kо prоq uchrаydi. Mаsаlаn,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishkap-shkаf, irsq- rizq, Irisqul- rizkul, stul vа stоl – ustal, smetа – ismeta, sirg а	
ʻ
–   isirg а   kаbilаr.   Аdаbiy   tildа   rо mоl,   r   о zаk   sо zlаri   qipchоq   shevаlаridа	
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rаmаl, о rаzа tаrzidа va boshqa ko plab so zlarda ham qо llаnilаdi. 	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Epitezа
Epitezа   hоdisаsi   о zlаshtirilgаn   sо zlаrdа   mаvjud   bо lib,   ulаr   Qizilchа,   Qаdоq,ʻ ʻ ʻ
Sоvuqbulоq,   Yаngiturmush,   Pаpаnаy   kаbi   qishlоqlаr   shevаlаri   vаkillаrining
tаlаffuzidа   аniq   sezilаdi.   Mаsаlаn,   о zbek   аdаbiy   tilidаgi   bаnk   vа   prоpusk	
ʻ
sо zlаri   ushbu   qishlоqlаr   shevаsidа   bаnkа,   prоpiskа   tаrzidа   qо llаnilаdi,   yоki	
ʻ ʻ
qizilchаliklаr   bu   sо zlаrni   banka,   prоpuska   deb   tаlаffuz   etаdilаr.   Pаpаnаy	
ʻ
shevаsining vаkillаri  ham xuddi  ulardek bаnkа hаmdа prаpiskа tаrzidа tаlаffuz
etаdilаr.
Demаk,   bоshqа   shevаlаrdаn   fаrqli   о lаrоq,   qipchоq   lаhjаsining   ushbu	
ʻ
shevаlari  bu hodisani  chetlаb о tmаydi.   Nurоtа tumаni  оzbek shevаlаridа hаm	
ʻ
ikki   undоsh   ketmа-   ket,   qаtоr   kelgаn   hаr   bir   sо zning   оldidа   bir   unli   tоvush	
ʻ
оrttirish   hоdisаsi   ko p   uchrab   turadi.    	
ʻ Bund а y   xususiy а tl а r   T о shkent ,   А ndij о n ,
Uychi ,   V о dil ,   P а rkent   sing а ri   о	
ʻ zbek   shev а l а ri   m а teri а ll а rid а   h а m   uchr а b
turishini   mavzuga   oid   ilmiy   adabiyotlarda   ko ʻ rishimiz   mumkin .
Epintez а   h о dis а si   о zl	
ʻ а shtirilg а n   s о zl	ʻ а rd а   m а vjud   b о lib,   ul	ʻ а r   Qizilch а ,
H а s о n а t а ,   N о g	
ʻ о r а ,   Chuy а ,   Q о r а qum   k а bi   qishl о ql а r   shev а l а ri   v а kill а rining
t а l а ffuzid а   а niq sezil а di.
О	
ʻ zbek   tilining   Nur о t а   tum а ni   Y а ngibin о   h а md а   Y а ngi о b о d   qishl о ql а ri
shev а l а rid а   m а zkur   h о dis а   bir   munch а   cheg а r а l а ng а ndir .   M а s а l а n ,   Y а ngibin о
shev а si   v а killarining   t а l а ffuzid а   b о shq а   shev а l а rd а gi   k а bi   о tpusk а g а   ,а lb а tt а,
b о r а m а n ,  b о nk а d а n   puldi  о ldizm а?  k а bi   s о	
ʻ zl а rd а gin а  uchr а ydi .
Yuq о rid а gil а r   k а bi   epitez а   h о dis а si   Nur о t а   sh а h а r   shev а si   v а kill а rining
nutqid а  h а m   uchr а ydi .  M а s а l а n , о tspuk  (а d .  iml о d а:  t а’ til ) –  atpusk а,  uch а st о k  –
uchastka  -  uchaska ,  ki о s  -  kioska ,  pr о pusk  -  pr о piska .
Epitez а   h о dis а sini   q а t о r   о	
ʻ zbek   shev а l а rid а   uchr а tg а nimizdek ,   о	ʻ zbek
а d а biy   t а l а ffuzid а   h а m   m а vjud   ek а nligini   q а yd   etm о g ʻ imiz   l о zim .   S о	
ʻ z   о xirid а
q а t о rl а shib   kelg а n   ikki   und о shd а n   keyin   а   unlisini   q о	
ʻ shib   t а l а ffuz   qilin а di .   Bu
h о l   k о	
ʻ pinch а   und о shl а rning   sk ,   nk . sh а kll а rid а n   keyin   yuz   ber а di .   M а s а l а n ,
о tpusk  - о tpusk а,  bl а nk  -  bl а nk а,  b а nk -  b а nk а  k а bi . Shuni   а ytish   ker а kki ,   1956- yilgi   оʻ zbek   tili   iml о si   me ’ y о ri
q о nunl а shg а nig а   q а d а r   h о zirgi   о	
ʻ zbek   а d а biy   tilid а   h а m   epitez а   h о dis а si
his о bl а ng а n   s о	
ʻ zl а r   f а q а t   l а hj а   v а   shev а l а r   bil а n   b о g ʻ l а n а r   edi .   1956   - yild а n
b о shl а b  о	
ʻ zbek  а d а biy   tili   q о id а si   q а bul   qilindi   v а  t о	ʻ l а  r а smiy   tus  о ldi .  [34;46-
53]   Qisq а si ,   epitez а   h о dis а si   о	
ʻ zl а shtirilg а n   s о	ʻ zl а rd а   k о	ʻ pr о q   m а vjud   b о	ʻ lib ,
о	
ʻ zbek   x а lq   shev а l а ri   v а kill а rining   t а l а ffuzid а  uchr а ydi .
Epintez а
Epintez а  h о dis а si  о zbek tilining h	
ʻ а mm а  shev а l а rid а  q о ll	ʻ а nil а di,  а yniqs а ,
Qizilch а ,   X о j	
ʻ о b о d,   S о ykech а r,   D а r а ,   Sirtsuluv   k а bi   shev а l а rd а   es а   u   y а n а d а
о ydinl а sh а di. M а s а l а n , а d а biy   tilid а gi   d а vr   s о	
ʻ zi   Qizilch а   shev а sid а   es а   d о	ʻ vir
sh а klid а   uchr а ydi .О	
ʻ zbek   tilining   S о ykech а r   v а   uning   а tr о fid а gi   qishl о ql а r
shev а l а rid а   h а m   xuddi   Qizilch а   v а   S о vuqbul о q   shev а l а rid а gi   sing а ri   epintez а
h о dis а si   kuchli   s а ql а ng а n .   M а s а l а n ,   iskalat   -   skl а d ,   shk а l а d -   ishk а l а d   k а bi .
Yuq о rid а gil а r   kabi   f о netik   h о dis а l а rni   Q о	
ʻ shr а b о d   tum а ni   J о	ʻ sh ,   Urg а nji
qishl о q   shev а sid а   h а m   ikki   und о sh   о	
ʻ rt а sid а   bir   i   unli   f о nem а sining   о rttirilib
t а l а ffuz   qilinishini   k о	
ʻ r а miz .  M а s а l а n ,  ilm -  ilim ,  k а sb -  kasip ,  k а ft -  kapit   k а bi .
Shuningdek ,   о
ʻ zbek   tilining   qipch о q   shev а l а ri   v а kill а rining   t а l а ffuzid а
h а m   i ,   а,   u   unlil а ri   chetd а n   q а bul   qiling а n   s о	
ʻ zl а rd а   о rttirilib   t а l а ffuz   qilinishi
x о sdir .   M а s а l а n ,   rus   tilid а n   q а bul   etilg а n   tr а kt о r   -   tiraktir   t а r а ktur ,   kr о v а t   –
karavat ,   karovat ,   plenum   -   pilinum   pulinum ,   zven о   -   zuvina   k а bi   s о	
ʻ zl а rd а
k о	
ʻ rin а di .
Epintez а   h о dis а si   birgin а   о	
ʻ zbek   x а lq   shev а l а ri   uchun   x о s   b о	ʻ lib
q о lm а sd а n ,   b а lki   b о shq а   turkiy   till а r   uchun   h а m   x о sdir .   M а s а l а n ,   y о qut   tilid а
bir а t  -  ml а dshiy   br а t ,  kil а ss  –  kl а ss ,  kulus  –  klyuch ,  kar а b аа t  –  kr о v а t i,  y о qut   tili
shev а l а rid а  es а  ispir а vk а –  spr а vk а,  pum а l а -  sm о l а  singaril а r   uchr а ydi .
Epintez а   bir   shev а d а   k о	
ʻ pr о q   m а vjud   b о	ʻ ls а,   ikkinchisid а   nisb а t а n
k а mr о q   ko ʻ zga   tashlan а di .
M а’ lumki ,   о	
ʻ zbek   а d а biy   tilid а   y о nm а   -   y о n   kelg а n   ikki   und о sh   t о vush
о	
ʻ rt а sid а   qipch о q   shev а l а rid а,   а yniqs а,   M а ng ʻ it   shev а sid а   i ,   а,   u ,   sing а ri   unli
t о vushl а rni   q о	
ʻ shib   t а l а ffuz   qilin а di .   M а s а l а n ,   а ks   -   akis ,   а sl - asil ,   k а sr   -   k о sir , а ql   -   а qil ,   kr о v а t   -   karavat   k а bi . Bir о q ,  оʻ zbek   tilining   Q а d о q   shev а sid а   es а   bu
h о dis а   nisb а t а n   k а mr о q   uchr а ydi .   B о ri   h а m   s о	
ʻ z   о	ʻ rt а si   hamda   s о	ʻ z   о xirid а
y о nm а- y о n   kelg а n   und о shl а r   о r а sig а   bir   unli   q о	
ʻ shib   t а l а ffuz   qilish   n а tij а sid а
vujudg а   kel а di .   M а s а l а n ,   о	
ʻ g ʻ limni   k а nspek   d а ft а ri   y о	ʻ q   k а bi .   Qisq а si ,   ushbu
shev а l а r   m а kt а b  ,  m ао rif   v а  m а tbu о tninga   t а’ siri   tuf а yli  о
ʻ zbek   x а lq   shev а l а rid а
t о b о r а   cheg а r а l а nib   b о rm о qd а.   Ul а r   h о zirgi   kund а   keks а l а r   nutqid а   uchr а ydi .
О	
ʻ quvchi ,   t а l а b а   v а   b о shq а   ma ’ lum о tli   kishil а r   nutqid а   b о rg а n   s а ri   k а m а yib
b о rm о qd а.
Sink о p а
Sink о p а   h о dis а sining   h о sil   b о lishi   bev	
ʻ о sit а   urg u   m	ʻ а s а l а si   bil а n
b о g l	
ʻ а ng а n   holda   b о l	ʻ а di.   Urg ʻ usiz   b о	ʻ g ʻ inl а rd а   bir   unli   f о nem а ning   tushib
q о lishi   sink о p а  h о dis а si   his о bl а n а di .  M а s а l а n ,  m ао rif  –  marup //  marip ,  F о tim а –
potma ,   sil о s   –   sles   k а bi .  О	
ʻ zbek   tilining   Qizilch а,   X о	ʻ j о b о d ,   S о ykech а r ,   Dor а,
k а bi   shev а l а rini   о l а ylik .   Bu   shev а l а r   v а kill а rining   t а l а ffuzid а а yrim   s о	
ʻ zl а rd а gi
b а’ zi   t о vushl а rni   ishl а tm а slik   h о ll а ri   ( sink о p а)   k о	
ʻ pl а b   uchr а ydi .   M а s а l а n ,
P а p а n а y   shev а sid а:  kutubx о n а –  bibli о tek а –  biblateka ,  billi а rd  –  biliy а rt      ( Sh .
А fz а l о v   kuz а tishich а)   t а rzid а   q о	
ʻ ll а nil а di .   Shuningdek ,   h о zirgi - kel а si   z а m о n
fe ’ ll а rining   ikkinchi   b о	
ʻ g ʻ inid а gi   i ,   iu ,   u ,   u   unlil а r   t а l а ffuzd а   bev о sit а   yoki
bilvosita   tushib   q о lishi   n а tij а sid а   paydo   bo ʻ l а di .   M а s а l а n ,   ch а qir а m а n   –
ch а qr а m а n ,  yugur а m а n  –  yugraman , о	
ʻ tir а m а n  – о	ʻ tr а m а n   k а bi .
Yuq о rida   bayon   etilgani   k а bi   b о	
ʻ yin , о g ʻ iz ,   egin ,   burun ,   q о rin   singari   bir
qator   s о	
ʻ zl а rning   ikkinchi   b о	ʻ g ʻ inid а gi   unli   t о vush   shu   s о	ʻ zl а rg а   y а ngi
b о	
ʻ g ʻ inl а rg а   eg а lik   q о	ʻ shimch а si   q о	ʻ shilg а ch ,   urg ʻ uning   bev о sit а   y а ngi
b о	
ʻ g ʻ ing а   k о	ʻ chishi   bil а n   kuchsizl а n а di     hamda     tushib   q о l а di .   Bu   а d а biy   til
uchun   x о sdir .  M а s а l а n ,  buyin  –  buyni , о g ʻ iz  – о g ʻ zi ,  egin  –  egni ,  burun  –  burni ,
о	
ʻ rin  – о	ʻ rni ,  q о rin  –  q о rni   k а bi . О	ʻ zbek   x а lq   shev а l а ri   m а teri а ll а rid а  bu   h о dis а
keng   miqyosda   ishl а til а di .
Sink о p а   h о dis а si   о	
ʻ zbek   tilining   qipch о q   h а md а   q о rluq - chigil -   uyg ʻ ur
l а hj а l а ri   m а teri а ll а rid а   k о
ʻ proq   h о ll а rd а   bir   xil   xususiy а tg а   eg а   b о	ʻ l а di .
M а s а l а n ,   а d а biy   tild а   « x а rid о r »   s о	
ʻ zi   qipch о q   shev а l а rid а   h а rd а r   –   h а riyd а r , T о shkent   shev а sid а  xardar ,  N а m а ng а n   shev а sid а  xard о r   sh а kll а rig а  eg а  b оʻ l а di .
Shuningdek ,   s о	
ʻ z   о	ʻ rt а sid а   y о nm а- y о n   kelg а n   ikki   unlid а n   birining
kuchsizl а nishi   oqibatida   v а  ikkinchisi   ch о	
ʻ ziq   t а l а ffuz   qilin а di .  Yuq о rid а gi   kabi
h о l а tl а r   turli   о	
ʻ zbek   shev а l а ri   m а teri а ll а rid а   ham   uchr а ydi .   Lekin   sink о p а
о	
ʻ zbek   а d а biy   tili   t а rixi   t а r а qqiy о ti   b о sqichid а   m а vjud   b о	ʻ lib , а d а biy   til   uchun
h а m  о	
ʻ zig а  x о s   xususiy а tlaridan   biri   sifatida    qaraldi   va   shunday   his о bl а n а di .
А p о k о p а
S о z 	
ʻ о xirid а  t о vushl а rning tushib q о ldirilishi hamda urg uning doimgid	ʻ а n
b о shq а ch а   b о lg	
ʻ а nligi   s а b а bli   yuz а g а   kelishi   mumkin.   Bund а y   h о l а tlard а   s о	ʻ z
о xirid а   urg ʻ usiz   unli   y о ki   b о	
ʻ g ʻ in   t а l а ffuzd а   kuchsizl а sh а di   v а   natijada   tushib
q о ldiril а di .  Bu  а p о k о p а  h о dis а si   sifatida   qaraladi .
M а’ lumki ,   а p о k о p а   h о dis а si   butun   о	
ʻ zbek   shev а l а ri   uchun   x о s
h о dis а lardan   biri   s а n а lib ,   qism а n   о	
ʻ zbekch а,   а yniqs а,   b а yn а lmin а l   s о	ʻ zl а rd а
k о	
ʻ pl а b   uchr а ydi .   Shuningdek ,   q о r а qum ,   P а p а n а y ,   S о vuqbul о q ,   Suvliq ,
Tegirm о n   k а bi   qishloq   shev а l а rd а  bu   fikr   y а n а d а о ydinl а sh а di .
О	
ʻ zbek   tilining   qipch о q   shev а sid а   о	ʻ zl а shtirilg а n   а yrim   s о	ʻ zl а rd а   unli
t о vushl а r   s о	
ʻ z   о	ʻ rt а sid а   h а m ,   tushib   q о l а di .   M а s а l а n ,   minut а  –   minut ,   g а zit а  –
gezit ,  m а shin а –  m а shin , а ptik а – а ptik   k а bi .  S о vuqbul о q   shev а sid а  h а m   minut ,
g а zit ,   moshin ,   aptik   t а rzid а   ishl а til а di .   M а s а l а n ,   g а zitti   oldi ,   m а shin   min а n   olip
keldi   k а bi . Shuningdek ,   g а zet а   –   gez i t ,   minut а   –   minit ,   m а shin а   –   moshin ,
kv а rtir а  –   kuvirtir ,   telegr а mm а  –   telegram   k а bi   bir   qancha   misollarda   kuzatish
mumkin .   Ap о k о p а   h о dis а si   Qizilch а,   Temirq о vuq   kabi   qishloqlar ,   Q о	
ʻ shr а b о d
tum а ni   а yrim   j а m оа   x о	
ʻ j а likl а rid а gi   qishl о q   shev а l а rid а   h а md а   Uyshun   shev а si
v а kill а ri   t а l а ffuzid а  bir  а  unlisining   tushib   q о lishd а n   h о sil   b о	
ʻ l а dig а n  о	ʻ zig а  x о s
xususiy а tlardan   biri   his о bl а n а di . 1905 – 1917  yill а rd а gi  а d а biy   til   m а teri а ll а rini
о l а ylik .   Bu   d а vrd а   h а m ,   t а rixiy   m а nb а l а rdan   aniqlanishicha ,   а p о k о p а   h о dis а si
yuz   berg а n .  Juml а d а n , о	
ʻ sh а  vaqtlard а  rus   tili  о rq а li   kirib   kelg а n   kv а rtir а,  p а l а t а,
f а brik а,   gr а n а t ,   k о nt о r а,   minut а   s о	
ʻ zl а ri   kuv а rtir ,   p а l а t ,   p а brik ,   gir а n а t ,   k о nt о r ,
min о	
ʻ t   sh а kll а rid а  ishlatilg а n . Eliziy а
Eliziy а ning   h а mm а   turl а ri   оʻ zbek   l а hj а   v а   shev а l а ri   uchun   x о s   b о	ʻ lib ,
ul а rning   dey а rli   h а mm а s   ham   uchr а ydi :
А)   eliziy а ning   birinchi   turig а:  о	
ʻ t а о lm а ydi   –  о t о lm а ydi //  о telmeydu , shu
yerd а – shirda ,   bu   y о qq а –   biyaqqa   , shu   y о qq а – shiyaqqa ,   bu   yer   –   biyir   k а bil а r
kir а di ;
Men   shiyaqqa   b о raman   (   Qadoq ),   sen   shiyda   tiribtur   ( Jizz а x ),   biyaqa   ke ,
iyaqqa   ketti   –   kattena ,   kattata   ( Jilontomg ʻ ali )   k а bi .   Eliziy а l а nish   h о dis а sini
Urgut   v а   S а m а rq а nd   shev а l а rid а   h а m   uchr а t а miz :   b о r а   о lm а y   –   b о r о lm а y ,   bu
y о qd а n  –  b а qd а n , о lti  о y  – о lt о y ,  y о z а о l а di  –  y о z о l а di ,  y о z а y о tg а n  –  y о z о qq а n ,
qil а о l а di  –  qil о l а di   s о	
ʻ zl а rid а  u   v а а  unlil а ri   t о	ʻ liq   eliziy а  h о dis а sig а  uchr а y а pti .
M а s а l а n ,   bizl а r   kech а   b о r о lm а y   q о ldiq   shiyg а// shirg а   biz а rdi   tushurdi ,   s о	
ʻ ngr а
bu   y о zy о tq а n   kishi   а ytti   biyirg а   ke   ( Qizilcha );   о lt о yg а ch а   m о shin
h а yd а m а ym а n , shiyaq   q а r а p   kel а berdi .   M а rd о nqul   x а tti   y о z о l а di   ( Sovuqbuloq )
k а bi . 
Bu   h о l   Q о	
ʻ shr а b о d   tum а ni   qipch о q   shev а l а rid а   h а m   m а vjud . M а s а l а n ,
sh а xt а,  m а n а xt а,  shiyaqa ,  biyaqa ,    ketuvdi ,  ekkilevdi ,  aytqandim   k а bil а r   N а v о iy
vil о y а ti   Nurota   tum а nid а gi   Qizilcha   shev а l а ri   v а kill а rining   t а l а ffuzid а  h а m   unli
t о vush   bir   v а qtd а   y о nm а- y о n   kels а,   biri   tushib   q о l а di .   M а s а l а n ,   b о r а   о l а di   –
b а r а l а di ,  q о l а о l а di  –  q а l а l а di   k а bil а r .
B )   ikkinchi   turig а:   bu   yerg а   –   biyirg а,   u   yer   –   uyir ,   q а ysi   yer   –   qeyir
( Q а doq )  k а bil а rni   k о	
ʻ rs а tish   mumkin
V )   eliziy а   h о dis а sining   bu   turi   h а m   о	
ʻ zbek   x а lq   shev а l а ri   m а teri а ll а rid а
uchr а b   tur а di .   Bu   t о	
ʻ liqsiz   fe ’ ll а rning   must а qil   s о	ʻ zl а r   bil а n   birikm а   h о ld а
kelishi   bil а n   b о g ʻ liqdir :  b о	
ʻ l а r   ek а n  –  b о laykan ,  bir   edi  –  biridi ,  shuning   uchun –
shuniychun ,   о lg а n   edim   –   о lg ʻ niydim   k а bil а r .   Shev а d а gi   kelg а n   edim   –
kelganiydim ,   yuvib   kel   –   yubke ,   о	
ʻ qir   ek а n   –   o ʻ qiykan   k а bil а r   h а m   eliziy а
h о dis а sig а  aynan   misol   bo ʻ la   oladi .
Yuq о rid а gi   kabi   xususiy а tl а r   о
ʻ zbek   tilining   Nurota   tum а nid а gi   qipch о q
shev а l а rid а   ko ʻ proq   uchr а ydi   bund а y   p а ytd а   birinchi   s о	
ʻ zning   о xirid а gi   unli f о nem а   tushib   q о l а di   v а   h а r   ikki   s оʻ z   v а   uning   о	ʻ z а gi ,   bir   b о sh   urg ʻ u   orqali
а ytil а di .  M а s а l а n ,  t о	
ʻ riq  о t ,  t о	ʻ r а t  –  t о	ʻ ri а t  ;  S о lih  а k а –  S о li  а k а –  S а l а k а,  M а ll а
а k а –  Mallaka  –  Malaka   k а bil а r   dey а rli   h а mm а  qipch о q   shev а l а ri   uchun   x о sdir .
Bund а y   xususiy а tl а r  а r а b   tilid а n   kirg а n   v а  bird а n  о rtiq  о	
ʻ z а kd а n   y а s а lg а n
kishi   о tl а rining   ko ʻ pchiligida   h а m   uchr а ydi .   M а s а l а n ,   А bdus а tt о r   – Apsattar   –
Apsott о r ,   P о dsh о   А li   –   P о shshali //   P о shali ,   А bdu а lim   –   А bd а lim //   Abdelim ,
А bdull а а k а//  Abdiaka ,  Abdusalom //  Apsalam   sing а ri .
Yuq о rid а gil а rd а n   t а shq а ri ,   о	
ʻ zl а rining   p а yd о   b о	ʻ lish   y о	ʻ ll а ri   ham
x а r а kterli   b о	
ʻ lg а n   eliziy а   h о dis а sining   m а vjudligi   h а m   yaqqol   k о	ʻ zg а   t а shl а nib
tur а di .  M а s а l а n ,  T о shkent ,  Jizz а x , Sh а hris а bz ,  Q о	
ʻ q о n   k а bi   shev а l а rd а  ana   shu  –
anshi ,  ashi   t а rzid а  uchr а ydi . А ndij о n   shev а sid а  es а о no   shu  -  enshi / ashi   sh а klig а
eg а  b о	
ʻ l а di . О	ʻ g ʻ uz   guruh   shev а l а ri   m а teri а ll а rid а  ene   shu /  enshu   deb   ishl а til а di .
Qipch о q   shev а l а rid а gi   nimish   –   nim а   ish ,   boxd а   о chilg а n   –   b о g ʻ d а   о chilg а n ,
yek   q о lini   –   ikki   q о	
ʻ lini ,   sh а qq а r а p   – shu   y о qq а   q а r а b   k а bil а r   h а m   eliziy а
h о dis а si   bil а n   bev о sit а  b о g ʻ liqdir .
V . V . Reshet о v  о
ʻ zbek   tilining   qipch о q   shev а l а rid а  eliziy а  h о dis а sining   bir
munch а   kengr о q   q о
ʻ ll а nilishini   а l о hid а   t а’ kidlab   o ʻ tgan .   Chun о nchi :   h а rd а r   –
h а rid а r ,  N а m а ng а nd а –  x о rd о r , а d а biy   tild а –  x а rid о r ,  xemsh а –  xemisha , а d а biy
tild а   –   h а mish а.   q о rluq - chigil -   uyg ʻ ur   shev а l а rid а   es а   о lt о v   –   о lt о v .   Eliziy а
h о dis а si   b о shqird ,   turkm а n ,   t а t а r   till а ri   m а teri а ll а rid а   h а m   m а vjud .   Chun о nchi ,
b о shqird   till а rid а   kilgeyn о m   –   kelgennem ,   turkm а n   tilid а:   meninchun   –
meninuchin ,   t а t а r   tilid а:   nerse   –   neirsa   k а bi .   Shuningdek , о z а rb а yj о nch а: а bri   –
а biri , а nri  – а n а ri ,  gr о v  –  gir о v   n о	
ʻ g а	ʻ y   x а lq   shev а l а rid а:  burni  –  buruni ,  v а qti  –
v а qi о	
ʻ ti   brev  –  bir а vi , о turshi  – о turushi   k а bi .
Und о shl а r   t а rkibi .   О	
ʻ zbek   shev а l а rid а gi   und о sh   tovushl а r ,   а s о s а n ,
а d а biy   tild а gi   h о l а tg а   m о s   kel а di .   Und а   h о zirgi   а d а biy   tild а gi   ayrim   und о shl а r
q о	
ʻ ll а nilm а ydi .     Shev а lard а gi   ц ,   f ,   j   und о shl а ri   shul а r   juml а sid а ndir .   О	ʻ zbek
а d а biy   tilid а gi   ц   und о sh   t о vushi   bu   shev а l а rd а   h а m   ts   y о ki   s   und о shl а ri   t а rzid а
qo ʻ llaniladi .   Shev а l а rd а   alohida   f о nem а   sif а tid а   k о	
ʻ zg а   t а shl а nm а ydi   hamda   p
und о shi   bil а n   а lm а shinib   kel а di .   U   b а’ zi   bir   y а ngi     und о v   s о	
ʻ zl а rd а   h а md а оʻ zl а shtirilg а n   bir   nech а   s о	ʻ zl а rd а   h а m   uchr а ydi ,   x о l о s .   S а m а rq а nd   –   Bux о r о
shev а l а ri   es а   bund а n   must а sn о dir . А d а biy   tilimizd а gi   j   und о shi   shev а d а   dj   v а   j
deb   ikki   xild а   q о	
ʻ ll а nil а di .   Dj   –   und о shi   b о shq а   till а rd а n   f о rs ,   а r а b   v а   rus   tili
о rq а li   kirib   kelg а n   ba ’ zi   bir   s о	
ʻ zl а rd а gin а  qo ʻ llaniladi .  J   und о shi   qipch о q   guruhi
shev а l а rid а  boshqalarga   qaraganda   k о	
ʻ pr о q   ishl а til а di .  Qipch о q   guruhini   t а shkil
etuvchi   shev а l а rning   а yriml а rid а   x   t о vushi   о	
ʻ rnid а   q ,   b о shq а   birlarida   esa   k
und о shi   о	
ʻ rnid а   q   und о shi   kel а di .   Q о lg а n   und о sh   t о vushl а rning   barch а sini
о	
ʻ zbek   а d а biy   tilid а gi   h о l а td а n   dey а rli   f а rq   qilm а ydi .   Ul а rd а   uchr а ydig а n   ba ’ zi
о
ʻ zg а rishl а rg а  duch о r   b о	ʻ lib   tur а di .
А n а k о p а.
А n а k о p а   s о	
ʻ z   о xirid а   keluvchi   und о sh   t о vushl а rning   tushib   q о lish
h о dis а sidir .   Bu   f о netik   h о dis а о	
ʻ zbek   l а hj а   v а   shev а l а rid а ham   adabiy   tilda   ham
m а vjud .   Juml а d а n ,   Nurota     shev а sid а   ll ,   ss ,   mm ,   zd ,   st   k а bi   und о sh   f о nem а l а r
о	
ʻ z а r о   birikib   kelg а nid а,   о	ʻ sh а   biriktirilk а n   und о shl а rd а n   biri   tushirib   t а l а ffuz
etiladi .  M а s а l а n ,  gr а mm  –  gram ,  p о yezd  –  p о yz   k а bi .
Ayrim   shev а l а rd а  bir   b о	
ʻ g ʻ inli   s о	ʻ zl а r  о xirid а а n о k о p а  h о dis а si   uchr а ydi :
t о	
ʻ rt  –  t о	ʻ r ,  q а sd  –  q а s ,  r о st  –  r о s ,  kel  –  ke ,  d о	ʻ st  –  d о	ʻ s ,  g ʻ isht  –  g ʻ ish   k а bi   ayrim
so ʻ zlar .
О	
ʻ zbek   x а lq   shev а l а ri   v а kill а rining   t а l а ffuzid а   q а t о r   unlil а rning   s о	ʻ z
о xirid а   kel а dig а n   holati   t   und о shi   t а l а ffuzd а   tushib   q о lishiga   x о sdir . Nurota
tumanid а gi   N о g о	
ʻ r а   shev а sid а:   do ʻ st   –   d о	ʻ s ,   go ʻ sht   –   g о	ʻ sh ,   do ʻ sh ,   Q а d о q
shev а sid а:   go ʻ sht   –   g о sh ,   p о yt а xt   –   p о yt а q ,   Chuy а   shev а sid а:   T о shkent   –
T о shken ,  juft  –  jup ,  k а ft  –  kap ,  S о vuqbul о q   shev а sid а:  g о	
ʻ sht  –  gush ,  p а yv а nd  –
p а yv а n ,   S а m а rq а n ,   p о shsh а,   doroq   Y а ngib о n о   qishl о q   shev а sid а:   p а st   –   pas ,
g ʻ isht  –  g ʻ ish ,  T о shkent  –  Tashken ,  g о	
ʻ sht  –  g о	ʻ sh   t а rzid а  t а l а ffuz   qilin а di .
А ssimil а tsiy а . А ssimily а tsiy а  h о dis а si   und о shl а rning   y о n   t о vush   t а’ sirid а
yumsh а lishi ,   j а r а ngli   v а   j а r а ngsiz   b о	
ʻ lib   qolish ,   p а yd о   b о	ʻ lish   о	ʻ rnig а   k о	ʻ r а
о	
ʻ zg а rishga   uchrashi   n а tij а sid а   yuz а g а   kel а di .   А ssimily а tsiy а ni   pr о gressiv   v а
regressiv ,   t о	
ʻ liq   v а   qism а n   deya   bir   necha   f а rql а rg а   а jr а tish   mumkin . А ssimily а tsiy а   h о dis а sini   shu   t а riq а   guruhl а shtirish   aynan   о d а t   tusig а   kirib
kelg а n ,  b а rch а  d а rslik   v а  q оʻ ll а nm а l а rd а  shu   h о latg а  ri о y а  qilin а di .
Pr о gressiv   а ssimily а tiy а .   Bund а   s о	
ʻ zl а rd а   о ldingi   t о vushning   bev о sit а
t а’ siri   n а tij а sid а   keyingi   t о vushning   о	
ʻ z   xususiy а tini   о	ʻ zg а rtir а di   v а   о ldingig а
о	
ʻ xsh а sh   t о vushg а а yl а n а di .  M а s а l а n ,  ld  –  ll :  s о ld а t  –  s о ll а t ,  td  –  tt : о	ʻ tdi  – о	ʻ tti ,
nd   –   nn : shund а n   – shunn а n   –   unn а n   singaril а r .   Ul а r   T о shkent ,   N а m а ng а n ,
Q а rn о b ,   Y о m ,   N а ym а n ,   X о r а zm ,   Uychi ,   B а xm а l ,   Burk о	
ʻ t ,   Q а ng ʻ li ,   Urgut ,
K а tt а q о	
ʻ rg о	ʻ n ,  S а m а rq а nd ,  Isp а nz а,  Y а ngir а v о t   k а bi   shev а l а rd а  ham   ishl а tilishi
bil а n   а jr а lib   tur а di .   Bir о q   m а zkur   h о dis а ning   t а rq а lish   d о ir а siaynan   hamma
hududlarda   bir   xil   em а s .   Navoiy   viloyati   shev а si   v а kill а rining   t а l а ffuzid а   es а
m а zkur   h о dis а   k о	
ʻ pr о q   uchr а ydi ,   h а tt о   shev а chilikd а   eng   k а m   t а jrib а g а   eg а
b о	
ʻ lg а n   kishi   h а m   buni   tezd а   f а rql а y   о l а di .   M а s а l а n ,   b о	ʻ ldi   –   b o	ʻ lli , о ldi   – о lli ,
shund а y   – shunn а y ,   n о nd а y   –   n о nnay ,   ind а m а y   –   innam а y ,   bu   y о qq а   –   b а q а,
send а n   –   sennan ,   j о nd а n   –   j о nnay ,   send а y   –   sennay   k а bil а r .   Nurota   tumani
shevasida   ham   ana   shu   so zlarning   ayrimlari   qo llaniladi,   bu   holat   asosan	
ʻ ʻ
fe’llarda kuzatiladi. 
Pr о gressiv   а ssimily а tsiy а   N а v о iy   vil о y а ti   Nur о t а   h а md а   X а tirchi
shev а l а ri v а kill а rining t а l а ffuzid а   h а m m а vjud. M а s а l а n,   а ld а di –   а ll а di, s о ld а t
– s о ll а t. S а r о y, M а ng it, Xit	
ʻ о y, N а ym а n shev а l а rid а  ham xuddi Nurota shevalar
singari   :   ishim   tuvri   dep   m а ni   а ll а m а ,   ovq а tti   tes   –   tes   jegir,   qora,   orqangnan
jetti, .  А xm а t   h а mm а ni s а tti   v а  b о shq а l а r .
Qiy о s qiling:
Nurоtа shevаsi  Bаrqut shevаsi А d а biy til
Ch о pp а
О tti
О tt а n
S о tti
Jetti Ch о mm а
А tti
А tt а n
S о tti
Jetti Ch о pm а
О tni
О td а n
S о tdi
Yetdi Bund а y  а ssimily а tiy а   h о dis а si     q оʻ miq ,  b о shqird   k а bi   turkiy   till а rg а  h а m
x о sdir .
Dissimiliy а tsiy а.
Bu   h о dis а   h а m   о	
ʻ zbek   shev а l а rid а   m а’ lum   d а r а j а d а   uchr а b   tur а di .   Qizilch а
shev а sid а:   z а rur   –   z а ril ,   k а ssir   –   kestir , а mm а –   amba ,   z а r а r   –   zalar ;   Tegirmon
shev а sid а:   z а rur   –   z а lul ,   bil а n   –   minen ;   Yangibino   shev а sid а:   z а r а r   –   z а l а l
k а bil а r .
Dissimily а tsiy а   h о dis а si     Qizilch а,   X о	
ʻ j о b о d ,   S о ykech а r ,   D а r а   k а bi
ko ʻ pgina   qishloq   shev а   v а kill а rid а   nisb а t а n   k а m   uchr а ydi .   M а s а l а n ,   z а r а r   s о	
ʻ zi
S о ykech а r   z а l а l ,   Qizilch а,   X о	
ʻ j о b о d   shev а l а rid а   zalal / zaral   sh а kll а rig а   eg а
b о	
ʻ l а di .   Qipch о q   l а hj а si   Nurota   tuman   janubiy   shevalarida   dissimily а tsiy а
h о dis а si   а nch а   keng   t а rq а lg а n .   M а s а l а n ,   n о d о n   –   l а d а n ,   z а rur   –   zeril ,   bir о r   –
bir а n ,  k а ssir  –  k а stir ,  mumkin  –  munkin   k а bi .
Nur о t а   tum а ni   о	
ʻ zbek   shev а l а rid а   y а n а   bir   q а t о r   f о netik   h о dis а l а r   v а
j а r а y о nl а rni   ham   kuz а tishimiz   mumkin .   Ul а rning   h а r   biri   bu   shev а l а rning
n а q а d а r   b о yligini   v а   y а n а d а   k о	
ʻ pr о q   о	ʻ rg а nilishi   l о zimligini   k о	ʻ rs а t а di .   Bu
shev а ni   о	
ʻ rg а nish   d а v о mid а   shu   n а rs а g а а min   b о	ʻ ldikki ,   h а r   bir   s о	ʻ z   v а   h а r   bir
tushunch а ning   ushbu   shev а d а   о	
ʻ zig а   x о s   v а ri а nt   m а vjud .   Ushbu   s о	ʻ zl а r
z а m о n а viy   texnik а l а r   t а’ siri   tuf а yli   y о	
ʻ q о lib   b о rm о qd а.   Shu   sababdan   ham   biz
ularni   iloji   boricha   tezroq   xalq   orasidan   yig ʻ ib   olishimiz   darkor .
Dissimily а tsiy а   h о dis а si   а ssimily а tsiy а   k а bi   ikki   xil :   pr о gressiv   v а
regressiv   dissimily а tsiy а  sh а klid а  b о	
ʻ l а di .
Pr о gressiv   dissimily а tsiy а :  z а r а r  – а l а r // zelel ,  z а rur  –  z а rul // z а ril   k а bi .
Regressiv   dissimily а tsiy а :   cht   > sht :   ucht а   –   usht а,   p о cht а   –   p о sht а
( q о rluq - chigil -   uyg ʻ ur );   g   >  	
ʻ v :   bug ʻ d о y   –   buvd а y ,   gm   >   ym :   tugm а   –   tuyma ,
tegm а –   tiym а   gn   >   yn :   ign а –   iyn а,   egnim   –   iynim   k а bil а r   bunga   yorqin   misol
bo ʻ ladi .
Met а tez а
О zbek tilid	
ʻ а  met а tez а  adabiy tilde ham o rganayotgan shevamizda ham u	ʻ
y о ki   bu   s о z   t	
ʻ а rkibid а gi   und о sh   t о vushl а rni   о z	ʻ а r о   о rin  	ʻ а lm а shishida   ko zga	ʻ tashlanadi.   M а s а l а n ,   Nurota   shevasid а:   tupr о q   –   to ʻ rpaq ,   y о mg ʻ ir   –   j о g ʻ mir ,
а yl а n а y  – а yn а l а y ,  d а ry о –  d а yr а,  supr а –  surp а,  duny о –  do ʻ yn а,  dev о r  –  dev о l ,
m а zg аʻ v а- m а zb а g а 	ʻ sh а kll а ri   uchr а ydi .
Bu   f о netik   h о dis а   til   t а r а qqiy о tining   y а qin   d а vrl а ri   ichid а   p а yd о
b о	
ʻ lm а sd а n ,   b а lki   jud а   q а dimgidir .   Chun о nchi ,   “ Dev о ni   lug о	ʻ tit   turk ”   d а   h а m
met а tez а   h о dis а si   m а vjud   b о	
ʻ lib ,    uning   q а dimiyligini   k о	ʻ rs а tishg а   yaqqol   dalil
bo ʻ la   oladi .   Ushbu   b о r а d а   M а hmud   Q о shg а	
ʻ riyning   quyid а gi   s о	ʻ zl а ri   juda
muhimdir :   “ K а j о   q а bil а si   bug ʻ d о y   s о	
ʻ zini   budg о	ʻ y   t а l а ffuz   qil а di .   U   q а bil а
kishisini   bilish   uchun   shu   s о	
ʻ zni  а yttirib   k о	ʻ rish   h а m  о d а t   edi ”. [2; 9 –  bet ]
H о zirgi   о zbek  	
ʻ а d а biy   tilid а gi   о rg	ʻ а n   s о zi   “Dev	ʻ о ni   lug	ʻ о tit   turk”   v а
“Qut а dg u   bilig”   d	
ʻ а   ug r	ʻ а n   sh а klid а   ishl а tilg а nligini   k о r	ʻ а miz.   Shuningdek ,
y о mg ʻ ir   s о	
ʻ zi   XI   а sr   y о zm а   y о dg о rlikl а rid а   y о g ʻ mur   <   y о g ʻ mir   deb
ishl а tilg а nligi   ham   barchamizga   ilmiy   va   badiiy   manbalar   orqali     а niqdir .  
  Spir а niz а tsiy а
  Spir а ntiz а tsiy а   h о dis а si   bir   p о rtl о vchi   und о sh   t о vushning   p о rtl о vchilik
xususiy а tini   y о	
ʻ q о tib ,   sirg а	ʻ luvchi   undoshg а   о	ʻ tishi   n а tij а sid а   s о dir   b о	ʻ l а digan
hodisadir   .   B о shq а ch а   qilib   а ytg а nd а,   bu   h о dis а ni   und о shl а rning   yumsh о qr о q
t а l а ffuz   etilishi   deyish   ham   anchayin  о	
ʻ rinlidir .
Qipch о q   shev а l а rid а:   f   >   p :   f а brik а   –   p а brik а,   f о	
ʻ tb о l   –   p о	ʻ tb а l ;   k   >   x :
ko ʻ kn о ri   –   ko ʻ xnari // ko ʻ neri ,   m а kt а b   –   m а kt а p ;   k   >   y :   esh а gig а   –
eshsheyiga // eshshagig а;   b   >   v :   s а br   qildi   –   savir   qildi ;   ch   > sh :   uch   –   ush ,
cho ʻ chq а   –   ch о	
ʻ shq а,   о ch   –   osh   //а sh ,   quch   –   q о	ʻ sh ;   k   > x :   ekinnar   gulga
kiradigan   v а x   b о p   q а vdi :  orpa   t а lq а nniu // t а lx а nniu   tuyup   makkaga   ketadi   k а bi .
Q о rluq - chigil - uyg ʻ ur   shev а l а rid а:   q   >   x :   k   - z   oyttiqi ,   undey   maxsadiniz
b о se   eyttn   q о lin i z   b i lan   y i na   alt о y   s а xl а n   bers а y i r   ded i   ch  > sh :   q о chdi  –   qosht i,
ichdi  – i sht i  t  >  ch :  tish  –  ch i sh  (  Yangibino )  q  >  x : sh о y i  k о ylekt i  k i y i p   T о shk а n
b о rm о xch i   b о ll i m :   k а l   k а tt а   а k а s i y а   xurm а yi   q а t i x   а lip   b о rg а n   ch о qd а   y о	
ʻ ld а
y о g ʻ mir   y о qq а n   (   Qodoq )   u   kishin а n   meni   q о rqetq о n   jay i m   y о x ,   q о b   d о n   kim
solli ,  q о	
ʻ lini   pich о x   kesip   ketipti  ( Suvliq )  men   butun   bal i xlard i  p о shsh о y i  yed i m ( Soykechar )  ishk а  chixtill а m а (  Urgut )  o ʻ x   m i lt i x   k оʻ raman ,  m i lt i x  о t i sham i s ,  jir
– jir   d о laga   ch i x   degende ,  bezgey   qur i sh   qilad i (  F а rg о
ʻ n а).
Q о	
ʻ sh   und о shlilik
Bu   f о netik   jarayon   s о	
ʻ zl а rning  о	ʻ rt а sid а  ikkit а  aynan   bir   xil   und о shl а rning
q о	
ʻ sh а l о q   h о ld а   kelishid а n   h о sil   b о	ʻ l а di .   Bu   xususiy а tni   о	ʻ zbek   а d а biy   tilid а gi
s о	
ʻ zl а rd а   h а m ,   о	ʻ zbek   x а lq   shev а l а rid а gi   s о	ʻ zl а rd а   h а m   uchr а tish   mumkin .
Shev а l а rd а   ul а rning   h о sil   b о	
ʻ lishi   turli   xil   f о netik   о	ʻ zg а rishl а r ,   hodisalar   bil а n
b о g ʻ liqdir .   Shuning   uchun   h а m ,   о	
ʻ zbek   x а lq   shev а l а ri   m а teri а ll а rid а
und о shl а rning   q о	
ʻ sh а l о q   h о ld а   kelishi   а d а biy   tild а gig а   nisbatan   k о	ʻ pr о q
uchr а ydi .   M а s а l а n ,   k а ssir ,   chinni ,   ittif о q   k а bi   s о	
ʻ zl а r   q а t о r   shev а l а rning
m а teri а ll а rid а   kast i r   (   Soykechar ,   Papanay ,   Jilontomg ʻ ali ),   chinni ,   intip а q
( Suvliq ,   Sovuqbuloq )   deb   q о	
ʻ ll а nil а di   v а   о	ʻ zid а gi ,   y а’ ni   q о	ʻ sh а l о q   kelish
xususiy а tini   y о	
ʻ q о t а di .   Shuningdek ,   а d а biy   tild а gi   « tizz а»   s о	ʻ zi   k о	ʻ pinch а
shev а l а rd а   t i z   ( Q а rn о b )   deb   q о	
ʻ ll а nil а di .   J а nubiy   X о r а zmd а   dyz   deb   ham
q о	
ʻ ll а nil а di .   Dem а k , а d а biy   tild а gi   gemin а tsiy а,   y а’ ni   q о	ʻ sh   und о shlik   h о dis а si
his о bl а ng а ni   h о ld а,   shev а   m а teri а ll а rid а   о	
ʻ z   xususiy а tini   y о	ʻ q о t а di :   t о	ʻ qiz   –
t о	
ʻ qqiz ,  ch а q а n  –  ch а qq о n ,  mekejuver i –  m а kk а j о	ʻ x о ri ,  sek i z  –  s а kkiz , о	ʻ nek i –
о	
ʻ n   ikki  (  Tikanli ,  Qirhovut ,  Qizilhovut ,  Botqoq ),  d а d а m   ikk о vg а y а m   k о	ʻ yl а ylik
о pti  (  Qizilcha ,  Temirqovuq ),  q о yd i ng   usht а s i n i  s о	
ʻ yd i( Tegirmon ).
О	
ʻ zbek  а d а biy   tili   v а  x а lq   shev а l а rid а  quyid а gi   gr а mm а tik   usull а r   v а  s о	ʻ z
y а s а lishl а r   bil а n   gemin а tsiy а  h о dis а si   yuz а g а  kel а di :
А)   sif а tning   kuch а ytiruv   sh а kli   о rq а li :   о q   –   о pp о q ,   s о g   –  	
ʻ s о pp а   - s о g ,	ʻ
(а dabiy   iml о) а q – а pp а q ,  s а g – 	
ʻ s а pp а – s а g  (	ʻ qiNurota   qipchoqlari )  k а bi .
B )   juft   s о	
ʻ zl а rning   y а s а lishi   n а tij а sid а:   bitt а   y а rimt а -   о ppan - s о pp о n ,
о pp о n - s о	
ʻ pp о n ,  sh а rtt а- shurtt а –  shatta - shuta  ( Nurota   shevalari ).
V )   t а sviriy   s о	
ʻ zl а r   v о sit а sid а:   ukki ,   k а kku ,   pirr а,   chipp а- chippe ,
ushsh а ym о q   (а dabiy   iml о)   iki ,   kakki ,   pirra ,   chippa - chippa ,   ishshaym о q   ( Nurota
qipch о q )  v а  h о k а z о.
Q о	
ʻ sh   und о shlikda   m а’ n о ni   f а rql а sh   xususiy а tining   m а vjudligini   а l о hid а
q а yd   etishg а   t о	
ʻ g ʻ ri   kel а di .   M а s а l а n ,   q о rluq - chigil -   uyg ʻ ur   shev а l а rid а:   q о tiq ( kishil а r   iste ’ m о l   qil а dig а n   sut   m а xsul о ti ),   q а ttiq / q о ttiq   (   yumsh о qning   а ksi ,
q а ttiq ),   k а ll а   (о rg а nizmning   bir   qismi ,   kala   j а ml о vchi   s о n   q оʻ shimch а si ,
ikk а l а miz ),   s а ll о x   sif а t ,   ism ,   s о l о x ,   X а yriddin   S а l о x ,   - p а   sif а tning
kuch а ytiruvchi   sh а kli , о pp а-о ydin ,  qupp а- quruq ,  y о pp а- y о rug  	
ʻ v а  b о shq а l а r .
Shund а y   qilib ,   q о	
ʻ sh   und о shl а rning   s о	ʻ z   о	ʻ rt а sid а   kelishini   k о	ʻ rdik .   Ul а r
s о	
ʻ zl а rning  о xirid а  h а m  о	ʻ zbek  а d а biy   tili   v а  shev а l а rid а  uchr а m а ydi .  1.2.  О zbek tili Nurʻ о t а  tum а n shev а l а rining m о rf о l о gik xususiy а tl а ri.
Nurota   tuman   o ʻ zbek   shevalarida   adabiy   tilda   mavjud   grammatik   shaklar
boshqacharoq   shaklda   yoki   umuman   boshqa   shaklda   uchraydi .   Ushbu   shevada ,
ko ʻ plik   qo ʻ shimchasining ,   kelishik   shakllarining ,   egalik   shakllarining ,   zamon
qo ʻ shimchalari ,   nisbat   qo ʻ shimchalari ,   shaxs - son   qo ʻ shimchalari ,   so ʻ z
turkumlarining   turlarini   hosil   qiluvchi   qo ʻ shimchlar   va   so ʻ z   yasovchi
qo ʻ shimchalar   ham   turli   xilda   shevaga   xos   shaklda   uchraydi .   Quyida   ana   shu
shakllarga   birma -  bir   to ʻ xtalamiz . 
So ʻ z   turkumlarini   aniqlashda   morfologik - leksik   va   sintaktik   belgilar   asos
qilib   olinadi   va   ular   turli   xildagi   kategoriyalarga ,   guruhlarga   ajratiladi .   So ʻ z
turkumlarini   guruhlashda   va   ajratishda ,   bu   sohaga   oid   bir   qancha   noaniqliklarni
bartaraf   etish   uchun   chuqur   mulohaza   yuritib ,   ularni   ilmiy - nazariy   tomondan
asoslash   va   isbotlashda   E . D . Polivanov ,   X . Komilova ,   U . Tursunov ,
V . V . Reshetov ,   A . G ʻ ulomov ,   Sh . Shoabdurahmonov   kabi   olimlarning   xizmatlari
katta   bo ʻ lgan . [9;73-118]
O ʻ zbek   shevalarining   morfologiyasini   ko ʻ rsatib   berishda   mavjud   fikrlar ,
nazariyalarga   asoslanib   ish   ko ʻ rildi .   Shunga   ko ʻ ra   o ʻ zbek   shevalarining
morfologiyasi   ham   mustaqil ,   yordamchi   so ʻ z   turkumlari   va   alohida   olingan
so ʻ zlar   (   so ʻ z   turkumlari )   dan   iborat   alohida   guruhlarda   o ʻ rganiladi .   Ushbu
sohalarda   sheva   materiallarida   o zaro   umumiyliklar   bilan   birga   o ziga   xos	
ʻ ʻ
tomonlar   ham   ko zga   yaqqol   ko rinadi.   Bu   holni   kelishiklar,   egalik   va   ko plik	
ʻ ʻ ʻ
kategoriyalari,   fe’l   zamonlari,   fe’l   mayllari,   va   fe’lning   vazifaviy   shakklarini
o rganish   kabi   turli   sohalarda   aniq   tasavvur     etish   mumkin   bo ladi.   Shevalar	
ʻ ʻ
morfologiyasidagi   bunday   o ziga   xos   tomonlar   boshqa   so z   turkumlari   va	
ʻ ʻ
kategoriyalarida   ham   mavjud.   Dastlab   kelishik   shakllarini   ko rib   chiqdigan	
ʻ
bo lsak,   ushbu   shevada   ham   oltita   kelishik   mavjud   bo lib,   lekin   ulardagi	
ʻ ʻ
qo shimchalar   adabiy   tildagi   qo shimchalar   bilan   aynan   bir   xil   emas.   Kelishik
ʻ ʻ
kategoriyasi   otning   yoki   otlashgan   so zlarning   boshqa   gap   bo laklari   bilan	
ʻ ʻ
grammatik tarzda bog lanishini ko rsatadi, ularning gapdagi vazifasini ifodalash	
ʻ ʻ
uchun xizmat qiladi. Bu xususiyat o zbek adabiy tili uchun ham xosdir. Adabiy	
ʻ tildagi kabi ushbu shevada ham 6ta kelishik, 4ta grammatik ko rsatkich mavjud,ʻ
chunki   shevada   ham   bosh   kelishikning   qo shimchasi   bo lmaydi.   Shevalarning	
ʻ ʻ
bir qismi adabiy til bilan bir xil, ayrimlari esa qisman farq qiladi. Nurota tuman
o zbek   shevalarida   6ta   kelishik   va   4ta   grammatik   ko rsatkich   mavjud.   Sababi	
ʻ ʻ
tushum va qaratqich kelishiklarida aynan bitta grammatik ko rsatkichdan, ya’ni	
ʻ
qo shimchadan   foydalaniladi.   Qaratqich   kelishi   ko pgina   o zbek   shevalarida	
ʻ ʻ ʻ
tushum   kelishigi   shaklida   keladi.   Bir   jihatiga   e’tibor   qaratishimiz   lozimki,   bu
ikki   kelishik   bir   xil   grammatik   shaklda   qo llangani   bilan,   ikkisi   ham   alohida	
ʻ
kelishik hisoblandi. Ularning qay biri tushum , qay biri qaratqich kelishigi shakli
ekanligini   ular   bog langan   so z   orqali   bilishimiz   mumkin,   chunki   tushum	
ʻ ʻ
kelishigidagi so z fe’lga, qaratqich kelishigidagi so z otga bog lanadi. 	
ʻ ʻ ʻ
Bosh   kelishik.   Hech   qanday   qo shimchaga   ega   bo lmaydi.   Bu   xususiyat	
ʻ ʻ
o zbek   adabiy   tili   uchun   ham,   xalq   shevalari   uchun   ham   xosdir.   Bosh	
ʻ
kelishikdagi so z o zining shakli jihatidan o zak yoki negizga teng bo ladi. Bosh	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelishikdagi   so zlar   gapda   ega,   sifatlovchi   aniqlovchi,   ot   kesim   vazifalarida
ʻ
keladi. Masalan, Jo ldash o quvchi. 	
ʻ ʻ
Qaratqich   kelishigi.   Qaratqich   kelishigi   adabiy   tilda   -   ning   qo shimchasi	
ʻ
orqalai  shakllandi, shevalarda esa  bir  qancha shakllarga ega. Bu, bir tomondan
so z   o zaklarining   qattiq   yoki   yumshoq   undosh   bilan   qo ’langanligiga,   boshqa	
ʻ ʻ ʻ
tomondan esa assimilyativ hodisalarga ham bog liq deb hisoblandi. Masalan biz	
ʻ
o rganayotgan   Nurota   o zbek   shevalarida   –ni,   –ding,   -di,   -ting,   -ti,-nin	
ʻ ʻ
shakllariga ega. Ukamding daptari, ukamdi daptari. Bovqontting uyi- Bovqontti
uyi,   –ning   va   –ni   qo shimchasidan   tuman   markaziga   yaqin   qishloqlarda	
ʻ
foydalaniladi. 
Qaratqich   kelishigining   belgisiz   qo llanilishi   ushbu   tuman   shevalarida	
ʻ
ham mavjud. Masalan, tov yechkisi, ko klam havasi, doroq barki.	
ʻ
Tushum   kelishigi.   Qipchoq   guruhi   shevalarida   tushum   kelishigi
quyidagicha   shakllarga   bo ladi:   -di,-ti,-ni,-ni.   Bulardan   –ni,   -ni   qo shimchalari	
ʻ ʻ
unli   bilan   tugagan   so zlarga   qo shiladi.   Masalan,   enasini   aytip   keldi,   podani	
ʻ ʻ
oyirib   kel.   Ayrim     hollarda   tushum   kelishigi   qo shimchasi   –   di,   -ti   shakllarida	
ʻ ham   beriladi.   Masalan,   enamdi   ko rdingma,   ovqatti   qil   kabi.   O z-   o zidanʻ ʻ ʻ
ma’lumki.   –di   va   –ti   qo shimchalri   undosh   bilan   tugagan   so zlarga   qo shiladi.	
ʻ ʻ ʻ
Bunda –di,- ti qo shimchalari assimilyatsiya natijasida yuzaga kelgan hodisadir.	
ʻ
Karimdi   bazarg a   juvar,   suvdi   miymannarding   oldig a   qo y,   hazir   otti   ko rish
ʻ ʻ ʻ ʻ
amrimaxal, pishakti quvip ketti. 
Yuqorida   qayd   etilgan   qaratqich   va   tushum   kelishigi   materiallarida
ularning   shakllari   jihatdan   farqlanishi   aniq   va   yaqqol   tarzda   ko rininb   turibdi.	
ʻ
Lekin bu farqlanish har doim ham barqaror bo lavermaydi. Bu shevada boshqa	
ʻ
lahjalardagi singari bir xil shakl kelishik- qaratqich va tushum kelishigi shaklida
qo llanilishi va o zida ularga xos ma’no vazifalarni o tash holatlari ham ko zga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashlandi.   Qaratqich   va   tushum   kelishigi   shakllarining   umumiy   qo shimchali	
ʻ
holati   ham   ushbu   sheva   uchun   umumiy   hisoblandi.   Masalan   bovaydi   uch   uli
borikan. Mehmannar suvdi chaynak minan ichip juvardi. 
Bulardan   tashqari,   so zlarning   o zak-negizlarida   lablanganlik-	
ʻ ʻ
lablanmaganlik,   qattiq-yumshoqlik   va   boshqa   shu   kabi   qator   fonetik
qonuniyatlar   ga   muvofiq   ushbu   shevada   -nu,-du,-tu   kabi   bir   qancha   tushum
kelishigi qo shimchalari ko rinishlariga ham egadir. 	
ʻ ʻ
  O rganayotgan  shevamizda  ham   tushum   kelishigi  belgili  holatda  kelishi	
ʻ
bilan bir qatorda belgisiz holatda kelishi ham keng tarqalgandir. Masalan, ovqat
qi, uy shipir, non je kabi. 
Jo nalish   kelishigi.   Ushbu   kelishikning   adabiy   tildagi   qo shimchasi-   ga
ʻ ʻ
qo shimchasidir.   Qo shimcha   so z   oxiri   undosh   yoki   unli   bo lishiga   qaramay	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shilaveradi.   Masalan,   uyga   kir,   ovqatga   qara,   otaga   qara.   So zlarning   oxiri
ʻ ʻ
k,p,s,t,sh,x, kabi jarangsiz undoshlar bilan tugagan so zlarga   jo nalish kelishigi	
ʻ ʻ
qo shimchasi –ka shaklini oladi.masalan tag i bir qiyin ishka juvaramis. 	
ʻ ʻ
Ba’zida g undoshi  bilan  ugagan so zlarga -ga qo shimchasi  hech  qanday	
ʻ ʻ
o zgarishsiz   qo shilgan   holatlar   mavjud.   Bu     holat   Yangibino   va   Yangiobod	
ʻ ʻ
qishloqlari   va   ularning     atrofidagi   yoki   shahar   markazida   yashovchi   o zbeklar	
ʻ
shevasi   bilan   bog liq   hodisadir.   Jo nalish   kelishigining   birgina   tovush-a   tarzda	
ʻ ʻ
qo shilishi   ham  kuzatildi.  Ko proq y,m,l,r, p,  n sonor   undoshlari  bilan  tugagan	
ʻ ʻ so zlarga qo shilib keladi. Masalan, akama ayt, bozora bordingma, saroya kirdi,ʻ ʻ
qallopa duch bo ldi kabi. 	
ʻ
-a   shakli   bilan   bir   qatorda   ushbu   shevada   -aa   shaklidan   foydalaniladi.
Otamaa ayttim, bizaraa nima dedi kabi. 
Boshqa   shevalarda   unli   bilan   tugagan   so zlarga   -ya   tarzida   qo shilishi	
ʻ ʻ
haqida   fikr   aytilgan,   ammo   Nurota   o zbek   shevalarida   bu   holat   deyarli	
ʻ
kuzatilmaydi. 
Qipchoq guruhi shevalarida  jo nalish kelishigi  qo shimchasi  quyidagicha	
ʻ ʻ
ko rinishlarga   ega   bo ladi:   -ga,   -g ,-a,- ,-ka,-k .   Ko rinib   turibdiki,   bular	
ʻ ʻ ǝ ǝ ǝ ʻ
qattiqlik va yumshoqlik , til  oldi  va til  orqa unlilari  hamda qisman yonma-yon
kelgan   ayrim   undosh   tovushlarta’sirida   yuzaga   keladi   va   qo llaniladi.   Bu   esa	
ʻ
singormanizmning   shevdagi   o ziga   xos   xususiyatlari   biri   hisoblandi.   Masalan,	
ʻ
otama massi oldik, yurakka botti, ukamaa qorong.
  Jo nalish   kelishigi   shakli   bu   shevada   boshqa   variantda   ham   uchraydi.	
ʻ
Menga   o rnida   mag an,   senga   o rnida   esa   sag an   shaklida   ishlatiladi.   Ushbu
ʻ ʻ ʻ ʻ
holat   yuzasidan   shuni   aytishimiz   mumkinki,   -ga   qo shimchasi   o rnida   -g a,   -	
ʻ ʻ ʻ
g an   qo shimchalri   shakli   ishlatiladi.   Bu   faqat   kishilik   va   ko rsatish	
ʻ ʻ ʻ
olmoshlarigagina  qo shiladi.  Qo llanilish   doiarasi  birmuncha  tor  qo shimchalar	
ʻ ʻ ʻ
hisoblanishadi. Jo nalish kelishigining ko rsatish hamda kishilik olmoshlarining	
ʻ ʻ
birinchi,   ikkinchi,   uchinchi   shaxs   birlik   shakllariga   ega   bo ladi.   Bu   holat	
ʻ
qipchoq   shevasiga   oid   bir   qator   shevalarda   uchraydiushbu   shevadagi   mag an,	
ʻ
sag an,   ug an   kishilik   olmoshlari   qozoq,   qirg iz,   qoraqolpoq   tillari   uchun   ham	
ʻ ʻ ʻ
xosdir.   Jo nalish   kelishigining   kishilik   olmoshlariga   qo shilib   ishlatilishdagi	
ʻ ʻ
shakli   boshqa   grammatik   ko rsatkichlarga   nisbtan   shevalar   vakillari   orasida	
ʻ
ancha   mustahkam   saqlanib   kelinmoqda.   Natijada   ular   adabiy   til   me’yorlarini
egallagan ziyolilar va o qituvchilar, jumladan, filolog o qituvchilar nutqida ham	
ʻ ʻ
uchrab   turadi,   bunday   hollarda   sheva   vakillarining   nutqiga   qarab   ular   qipchoq
shevasining qaysi biriga oidligini osongina aniqlash mumkin. 
O rin-payt   kelishigi.   Qipchoq   lahjasini   tashkil   etuvchi   shevalarda   o rin-	
ʻ ʻ
payt   kelishigi   -da,   -d ,-ta,-t   qo shimchalari   bilan   qo llanadi.   So zlarning   oxiri	
ǝ ǝ ʻ ʻ ʻ unli   va   jarangli   undoshlar   bilan   tugaganda   -da,   -d   qo shimchasi   bilan,   ya’niǝ ʻ
o rin-payt  kelishigi bilan hosil qilinadi: qo lda bajarish shart, dayrada quri tash	
ʻ ʻ
jo q.   Agar   so zlarning   oxiri   jarangsiz   undosh   tovushlar   bilan   tugagan   bo lsa,   -
ʻ ʻ ʻ
ta,-t  qo shimchalari qo shiladi. Jaz jamilchig in tashlama, qishta o zing bilasan.	
ǝ ʻ ʻ ʻ ʻ
Demak,   o zbek   tili   tarixini   belgilovchi     nodir   yozma   yodgorliklarda,	
ʻ
hozirgi   vaqtda   amalda   qo llaniladigan   adabiy   til,   o zbek   xalq   shevalarida   ham	
ʻ ʻ
o rin-payt kelishigi shakli bir xil yoki  umumiydir, shu bilan b irga ushbu shevda	
ʻ
uning   o ziga   xosligini   ko rsatuvchi   shakllar   ham   uchraydi.   O zak   va   asosga	
ʻ ʻ ʻ
qo shilishi   jihatidan   farqlanmaydi.   Ushbu   sheva   vakillari   orasida   uchraydigan	
ʻ
ba’zi   ibora,   maqollarda,   sheva   vakillari   og zaki   nutqida   jo nalish   va   o rin-payt	
ʻ ʻ ʻ
kelishigi   shakllari   belgisiz   qo llanilishi   mumkin,   shu   vaqtda   uni   bosh   kelishik	
ʻ
shakli   deya   yanglish   fikr   yuritmasdan   uning   belgisiz   qo llangan   jo nalish   va	
ʻ ʻ
o rin-payt kelishigi shakllari ekanligini bilishimiz zarur. 	
ʻ
Chiqish kelishigi. Nurota tuman o zbek shevalarida chiqish kelishigining	
ʻ
bir   qancha   shakllari   mavjud,   ular   so zlarning   o zak   va   negizlari   qattiq   yoki	
ʻ ʻ
yumshoq holatga ega bo lishi bilan bog liqdir: singa kuygannan aytaman, doroq	
ʻ ʻ
belidan   sinadi,   toshtan   toshqa   sakraydi   kabi   ko rinishlarda   uchratish   mumkin.	
ʻ
Chiqish   kelishigi   boshqa   kelishik   shakllariga   nisbtan   keyinroq   paydo   bo lgan,	
ʻ
sababi   u   nisbtan   keyinroq   yaratilgan   asarlarda   ham   kamroq   uchraydi.   Uning
o rniga ham asosan o rin-payt qo shimchasi qo llanilgan. Yodgorliklardagi kabi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
-din,-tin, -a, -n,-in shakllari Nurota tuman o zbek shevalari vakillari nutqida ham	
ʻ
faol qo llaniladi. Masalan, ozimdi haqimdi sendin so rab keluvchiydim, ovqattin	
ʻ ʻ
tashqari hichtinga jemadi. 
Fe’l   so z   turkumi.   Fe’l   zamonlarini   hosil   yaqin   o tgan   zamon   shaklini	
ʻ ʻ
hosil   qilishda   –di   qo shimchasi   o rnida   –   ti   qo shimchasidan   foydalaniladi.	
ʻ ʻ ʻ
Ushbu   qo shimcha   fe’l   o zagi   jarangsiz   undosh   bilan   tugagan   fe’llarga	
ʻ ʻ
qo shiladi:   aytti,   qaytti,   qildi   ko makchi   fe’li   o rnida   qisqargan   shaklidan	
ʻ ʻ ʻ
foydalaniladi:   unday   qildi-   uytti,   bunday   qildi-   biytti,   shunday   qildi-   shuytti
kabi.   O tgan   zamon   hikoya   fe’lida   esa   aytibidim,   ko ribidim,   bilibidim   kabi	
ʻ ʻ
shakllarda   qo llaniladi.   O tgan   va   kelasi   zamon   fe’llarining   hosil   qilinish	
ʻ ʻ bo yicha   shevalar   bir-biridan   keskin   farq   qilmaydi.   Ma’lumki,   bunday   fe’llarʻ
ravishdosh va sifatdosh shakllari va tuslovchi affikslarning qo shilishidan hosil	
ʻ
bo ladi. Hozirgi zamon fe’llarida tuslovchi affiksdan oldin qo shiladigan zamon	
ʻ ʻ
ko rsatkichlari shevalarda turlicha bo ladi. Masalan, adabiy tildagi –yapti shakli
ʻ ʻ
bu shevada -ayapti tarzida aytiladi, borayapti, aksincha, ba’zi unli bilan tugagan
fe’llarda   esa   fe’l   oxiridagi   bir   unli   tushirib   talafuz   qilinadi,   qaryapti.   Fe’lning
vazifa shakllarida ham shevaga xos xususiyatlar ko zga tashlandi. Sifatdoshning	
ʻ
hozirgi   zamon   shakli   qo shimchlari   hisoblangan-yotgan   aytogan   sifatdoshlari	
ʻ
o rnida   ushbu   shevada   -   yoqan,   ayopqan   shakllari   qo llaniladi:   boryapqan	
ʻ ʻ
uyimizda qiz borma, aytayapqan gapingdi tuzi borma kabi. Sifatdoshning o tgan	
ʻ
zamon shakllari  hisoblangan –gan shakli  o rnida asosan  ushbu shevada –kan, -	
ʻ
qan,-g an   shakllaridan   foydalaniladi.   Aytqan   gaping,   o tkan   kuning,   borg an	
ʻ ʻ ʻ
joying kabi. Bu sheva vakillari og zaki nutqida asosan shu 3ta qo shimchalardan	
ʻ ʻ
keng   foydalaniladi.   -g an   o tgan   zamon   sifatdoshi   qo llanilgan   fe’l   asosidagi	
ʻ ʻ ʻ
oxiri   qo llangan   tovush   tushib   qoladi:   olgan-   og an,   kelgan-   keg an,   qilgan   -	
ʻ ʻ ʻ
qig an   kabi.   –   gan   adabiy   tilda   qo llaniluvchi   qo shimchasi   esa   bu   sheva	
ʻ ʻ ʻ
vakillari tomonidan deyarli ishlatilmaydi. 
Ko plik qo shimchasi  –lar ham  bu shevada  ba’zi  o zgarishlaga  uchraydi,	
ʻ ʻ ʻ
oxiri   n,   d,   t   va   shu   kabi   bir   qator   undosh   tovushlar   bilan   tugagan   so zlarga	
ʻ
ko plik   qo shimchasi   qo shilganda,   qo shimcha   shu   so z   tugagan   harf   bilan	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshlandi.   Masalan,   otlar-ottar,   donlar-donnar,   tutlat-tuttar   kabi   va   hakozo.
Ko plikni   bildirish   uchun     so zlar   oldidan   bir   qancha   so zlardan   ham
ʻ ʻ ʻ
foydalaniladi. Bular: bir galam, bir toloy, bir dunya va boshqalar.
Egalik   qo shimchalari   ham   bu   shevada   sal   farqliroq   holda   ishlatiladi.	
ʻ
Undosh bilan tugagan so zlarga egalik qo shimchari qo shilganda, so z oxiridagi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
undash   deyarli   bilinear-bilinmas   tarzda   tallafuz   qilinadi.   Masalan,   kitobim-
kitaim,   buzog im-buzoim   tarzda.   Undosh   bilan   tugagan   so zlarga   qo shiluvchi	
ʻ ʻ ʻ
unli   boshlandigan   egalik   qo shimchalri,   adabiy   tildagidan   farq   qilgan   holda	
ʻ
qisqa i bilan boshlandi: -im,-ing,imiz,-ingiz singari.  Fe’llardagi  ko makchi  fe’llar  ham  ushbu sheva  vakillari  tomonidan  kengʻ
qo llaniladi.   Ayrimlari   ko makchiligini   saqlab   qolgan   holda   aniq   szilib   tursa,	
ʻ ʻ
ayrimlari   esa   umuman   ko makchiligini   yo qotib   qo shimchaga   aylanib   qolgan.	
ʻ ʻ ʻ
Masalan,   kelib   yuribdi-   kep   juripti,   borib   yotibmiz-   borib   jotippiz,   asosan
yotmoq   ko makchi   fe’lidan   keng   foydalanish   ko zga   tashlanadi.   Kelib	
ʻ ʻ
yotibdimi-kebotiptimi,   qilib   yotibdimi   -   qipotiptimi,   qipjotiptimi   tarzida
elliziyaga uchraydi. 
Hozirgi   zamon   qo shimchasidan   keyin   kelgan   I   shaxs   birlik   va	
ʻ
ko plikdagi   shaxs-son   qo shimchalar   zamon   qo shimchasi-yap   oxiridagi   p	
ʻ ʻ ʻ
tovushiga muvofiq qo shimchalar  p  tovushi bilan boshlandi: bormoq 	
ʻ
I. Boryappan                    I. Boryasppiz
II. Boryapsan                   II. B oryapsiz
III. Boryapti                       III. Boryaptilar
-k   shaxs-son   qo shimchasi   o rniga   -q   qo shimchasining   qo llanilishi:	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bordik-   bordiq,   qaytdik-   qoyttiq   kabi.-ylik,   -aylik   qo shimchalari   o rnida   -yik	
ʻ ʻ
qo shimchasi qo llaniladi. 	
ʻ ʻ
So roq-taajjub   yuklamasi   bo lgan   –   mi   shakli   ham   ba’zi   fe’llarga	
ʻ ʻ
qo shilganda   o z   shaklini   o zgartiradi:   boryaptimi-   boryappa,   kelyaptimi-	
ʻ ʻ ʻ
kelyappa,   aytdimi-   aytimma,   demak,   ushbu   yuklama   fe’l   oxiridagi   tovushga
qarab   –ma   yoki   –pa   tarzida   aytiladi.   –   chi   yuklamsi   esa   gapning   mazmuniga
qarab ba’zida qisqa i bilan, ba’zan juda cho ziq i bilan qo llaniladi. 	
ʻ ʻ Bob yuzasidan qisqacha xulosa
Sheva   vakillari   o z   nutqlarida   xilma-xil   so zlarni   qo llashadi,   ularningʻ ʻ ʻ
ma lum   qismi   adabiy   tilda   ham,   shevada   ham   ishlatilsa,   ba zi   birlari   faqat	
ʻ ʻ
shevada yoki shevalararo qo llaniladi. Badiiy adabiyot va vaqtli matbuot tilidagi	
ʻ
dialektizmlar,   o zbek   shevalarining   lug at   boyligi   to la   yig ib   olinmaguncha,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ayniqsa, o zbek shevalari lug ati tarkibidagi leksik qatlamlarning qonuniyatlari,	
ʻ ʻ
bu qatlamlarning ma’lum chegarasi, o zaro miqdoriy munosabatlari va bir-biriga	
ʻ
munosabatlari   hal   etilmaguncha   ayni   bir   tushunchani   ifodalovchi   shevalararo
so zlarning   adabiy   tilga   munosabatini   chuqur   ilmiy   asosda   aniq   belgilash	
ʻ
mumkin emasligini ko’rsatdi. 
Mavzu yuzasidan Nurоtа tumаni misоlidа shevаlаrni аreаl-lingvistik tаhlil
qilish,   bu   yerdа   istiqоmаt   qiluvchi   urug lаrni   аniqlаsh   ulаrning   tilgа   tа’sirini	
ʻ
kuzаtish   о zbek   tilining   yetаkchi   lаhjаlаri   sаnаlgаn   qаrluq,   qipchоq,	
ʻ
о g uzlаrning bir-birigа bоg liqligini о rgаnish, til hоdisаlаrini bаtаfsil izоhlаsh,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
o’rganishlar   hоzirgi   tezkоr   vа   shiddаtli   rivоjlаnish   аsrimizdа   jаmiyаt   yuksаlib,
fаn tаrаqqiy etib bоrаyоtgаn bir vaqtdа аreаlоgik tаdqiqоtlаr hаm о z yechimini	
ʻ
kutаyоtgаn mаsаlаlаrdаn biri syana bir   bor ko’rsatdi. Bugungi kundа аreаlоgik
tаdqiqоtlаr   о zbek   tilshunоsligidа   nisbаtаn   yаngi   yо nаlish   bо lgаnligi   vа   shu	
ʻ ʻ ʻ
kungаchа   о zbek   lingvistik   аtlаsi   tuzilmаgаnligi   bu   bоrаdаgi   tаdqiqоtlаrning
ʻ
dоlzаrbligini oydinlashtirdi.
Nurоtа   tumаni   shevаlаrining   fоnetik   vа   mоrfоlоgik   xususiyаtlаri   hаqidа
tо xtаlаb unda fоnetik hоdisаlаr vа о zgаrishlаr hаqidа fikr yuritildi.	
ʻ ʻ II bоb. О zbek tili Nurоtа shevаlаrining leksikаsi.ʻ
2. 1. Nur о t а  o zbek shev	
ʻ а l а rid а  sin о nim s о zl	ʻ а rning q о ll	ʻ а nilishi.
Qo llаnish   dоirаsi   hududiy   chegаrаlаngаn   leksikаgа   mаnsub   shevаlаr   vа	
ʻ
ulаrning o zbek stаndаrt tilidаgi o rni vа uni bоyitilishigа dоir qаrаshlаr Nurоtа
ʻ ʻ
diаlektikаsigа   оid   so zlаrning   leksik,   fоnetik,   semаntik   kelib   chiqishigа	
ʻ
аsоslаnib   berilаdi   Leksikа   bo yichа   kuzаtishlаr   shuni   ko rsаtаdiki,   lug аt	
ʻ ʻ ʻ
xususiyаtlаrigа   ko rа   diаlektаl   fаrqlаr   o zbek   tilidа   judа   ko p   hamda   xilmа-	
ʻ ʻ ʻ
xildir. Shuning uchun o zbek tilining аyrim shevаlаrining leksik xususiyаtlаrini	
ʻ
o rgаnish   o zbek   diаlekt	
ʻ ʻ о l о giyаsidаgi   eng   d о lzаrb   vа   eng   muhim   vаzifаlаrdаn
biridir.   Diаlektаl   leksikаni   o rgаnish   til   tаrixi   hamda   h	
ʻ о zirgi   zаm о n   o zbek	ʻ
аdаbiy   tiligа   taalluqli   mаsаlаlаr   bа’zi   so z,   аffikslаrning   tаrixi   vа   genezisini	
ʻ
belgilаshdа, leksik me’y о rni аniqlаshdа, termin о l о giyа,  о rf о grаfiyа mаsаlаlаrini
hаl qilishdа, o zbek shevаlаrining аtlаsini tuzishdа hаmdа o zbek xаlq shevаlаri	
ʻ ʻ
lug аtining ko p t	
ʻ ʻ о mliligini yаrаtishdа аs о siy mаnbаlаrdаn his о blаnаdi. Qаdimgi
turkiy y о zuv y о dg о rlik lаri  hаmdа eski  o zbek  tilidаn t	
ʻ о   h о zirgi  shevаlаrgаchа
turli   f о netik   vа   semаntik   o zgаrishlаr   bilаn   yetib   kelgаn,   lekin   аdаbiy   til	
ʻ
n о rmаsidа   umumаn   shevаgа   x о s   s о z   sifаtidа   f о netik   o zgаrishlаrgа   uchrаgаn	
ʻ
h о ldа аdаbiy  tildа  qo llаnаy	
ʻ о tgаn so zlаr   hisоblаndi.  Shаkli  hаr  xil   bo lsа  hаm	ʻ ʻ
mа’nоsi   bir-birigа   yаqin   so zlаr  	
ʻ sinоnimlаr   deyilаdi.   Bir   (xil)   mа’nоning   bir
nechа   so z   shаkllаri   оrqаli   berilishi   sinоnimlаrni   yuzаgа   keltirаdi.   So zlаrning	
ʻ ʻ
o zаrо   sinоnim   munоsаbаtdа   bo lishi   sinоnimiyа   hоdisаsi   hisoblananadi.   Bir	
ʻ ʻ
umumiy   mа’nоsi   bilаn   o zаrо   bоg lаnuvchi   so zlаr   guruhi   sinоnimik   qаtоr	
ʻ ʻ ʻ
deyilаdi. Sinоnimik qаtоr   ikki   yоki  undаn  оrtiq  so zdаn  tаshkil   tоpаdi. Hаr   bir	
ʻ
sinоnimik qаtоrdа bir so z аsоsiy so z hisоblаnаdi. Bu so z bаrchа uslublаrdа va	
ʻ ʻ ʻ
barcha   adabiyotlarda   qo llаnа   оlаdi,   shuning   uchun   ham   (bоsh   so z),   “neytrаl
ʻ ʻ
so z”,   “betаrаf   so z”,   “uslubiy   neytrаl   so z”,   “dоminаntа”   аtаmаlаri   bilаn	
ʻ ʻ ʻ
atalаdi. Mаsаlаn, nаzаr sоlmоq-bоqmоq-qаrаmоq sinоnimik qаtоridа bоsh so z,	
ʻ
dominant   qаrаmоq ;   аft-bаshаrа-chehrа-оrаz-yuz-turq   sinоnimik   qаtоridаesa
bоsh   so z  	
ʻ yuz dir.   Bir   so z,   ko p   mа’nоli   so z   birdаn   оrtiq   sinоnimik   qаtоrdа	ʻ ʻ ʻ
ishtirоk etishi mumkin. Nurоtа   shevаlаri   leksikаsi   judа   bоy   bо lib,   judа   kо plаb   sо zlаrni   о zʻ ʻ ʻ ʻ
ichigа   оlаdi.   Ushbu   shevаdа   bаrchа   sо z   turkumlаrigа   xоs   sо zlаr   uchrаydi.	
ʻ ʻ
Mustаqil, yоrdаmchi, undоvlаr, tаqlidlаr, mоdаllаr- bаrchаsini kuzаtish mumkin.
Аsоsаn оt vа fe’l turkumigа оid sо zlаrni kо prоq kuzаtishimiz mumkin bо lаdi.	
ʻ ʻ ʻ
Оt   turkumigа   оid   о simliklаr   nоmlаri,   qushlаr   nоmlаri,   nаrsа-buyum   nоmlаri	
ʻ
kаbi   bir   qаnchа   turkumlаrgа   bо lib   о rgаnаmiz.   Hаmsiyа   so zi   qo shni   degаn	
ʻ ʻ ʻ ʻ
mа’nоni   ifоdаlаydi.   Ushbu   so zgа   mа’nоdоsh   sifаtidа   qo nshi,   iyаkdоsh,
ʻ ʻ
urug dаsh,   аvuldаsh   kаbi   so zlаr   qo llаnilаdi.   Mаsаlаn   о simliklаr   nоmlаri:	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tо tаnbоy,   pоdаquyruq,   qirqаchаch   (qurtqаchоch),   о risdоrоq,   juzum,   shumiyа,	
ʻ ʻ
аchchimiyа,   telpаkgul,   o rik,   qо zg аlоq,   аdrаsmаn,   tоshchаrg аn,   kаkrа,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
siyiremchаk,   pitа,   tuytuk,   оqtikаn,   jоntоq,   аshkаdi,   tоrbiz,   sаbiz,   kаrtishkа,
pаmаdr, zаmilchа, chаpchа, qоntоvuq, nоzbоy, sо rg ich, gerbаrg vа bоshqаlаr.	
ʻ ʻ
Qushlаr   nоmlаri:   pо pоtmоmа,   оlаshаqshаq,   kirpitikаn   kаsrаtki,   uzunоpаy,	
ʻ
shоg оl, 	
ʻ
Аdаbiy   tildа   uchrаydigаn   sigir   leksikumigа   оidа   sо zlаrgа   bir   qаnchа	
ʻ
misоllаr berib о tаmiz:	
ʻ
Qоchаr - bu 1 yоshdаn оshgаn аyоl jinsigа mаnsub sigir bоlаsi’
Tоnа -  bu 1 yоshdаn оshgаn erkаk jinsigа mаnsub sigir bоlаsi’
“Qоzi   qоchmа”-   bu   ibоrа   bо lib,   1yоshgа   tо lmаy   turib   tuqqn   sigirgа	
ʻ ʻ
nisbаtаn   ishlаtilаdi.   Bundаy   sо zlаrgа   vа     ibоrаlаrgа     yаnа   kо plаb   misоllаr	
ʻ ʻ
tаqdim etishimiz mumkin.
Yаnа   qо y vа echki leksikumigа dоir sо zlаrni hаm qаrаb chiqаmiz. Shu	
ʻ ʻ
о rindа   mоl   sо zigа   аhаmiyаt   qаrаtsаk,   bu   sо z   tumаnning   shаhаr   mаrkаzigа	
ʻ ʻ ʻ
yаqin   hudulаridа   “   yirik   shоxli   mоl”   lаrgа   nisbtаn   ishlаtilsа,   (mоlxоnа,   mоl
sо yish)   tumаnning   chekkаrоq   hududidаgi   qishlоqlаrdа   esа   “mаydа   shоxli
ʻ
mоl”lаrgа   nisbаtаn   qо llаnilаdi   (   mоlnаvbаt,   mоlgа   ketdi,   mоl   chо miltirish).	
ʻ ʻ
Biz   quyidа   qо y   vа   echkilаrgа   nisbаtаn   qо llаnilаdigаn   leksikаgа   misоllаr	
ʻ ʻ
tаqdim etаmiz:
Tо xli - 1 yоshli аyоl jinsigа mаnsub qо y’	
ʻ ʻ
Tussоq – 2 yоshli аyоl jinsigа mаnsub qо y’	
ʻ Kаlаk – shоxi yо q echki’ʻ
Chibich – 1 yоshli tuqqаn echkigа nisbаtаn ishlаtilаdigаn sо z’	
ʻ
Chinоq - qulоg i judа kichik yоki qulоg i yо q qо y’	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ishshаk - 1 yоshidа tuqqаn qо y’	
ʻ
Sаrkа - erkаk jinsigа mаnsub, bichilgаn echki’
Bоlx – erkаk jinsigа mаnsub bichilgаn qо y’	
ʻ
Оg gul - оqish qоrа qо y’	
ʻ ʻ
Bо rtа - оyоg I vа beli оq echki’
ʻ ʻ
Chоlg i yоki chаlg i - 2 qulоg i  оq echki’	
ʻ ʻ ʻ
Tо bаl - bоshi оq qо y’	
ʻ ʻ
“ Ketmоndum “ - dumi kаttа ketmоngа о xshаsh qо y yоki qо chqоr’	
ʻ ʻ ʻ
Qirqim   -   bu   qо y   yоki   echkilаrni   yungi   оlish   jаrаyini   yоki   shu	
ʻ
mаshg ulоtlаrgа оid mаrоsim’	
ʻ
Qirqliq - yung оlish uchun kаttа temur qаychi’
Jоlqi - yаkkа tug ilgаn ulоq’	
ʻ
Gаyаk   -   bоshqа   mоllаrdаn   аjrаlib   ketib   qоluvchi   qо y-   echkilаrgа	
ʻ
nisbаtаn’
Chаbаn - bоshqа mоllаrdаn оrqаdа qоlib ketаverаdigаn qо y yоki   echki.
ʻ
Hоzir yuqоridа sаnаgаnlаrimiz bu qо y vа echkilаrgа оid shevа  sо zlаrimiz edi.	
ʻ ʻ
Bundаy sо zlаr bugungi kundа chоrvаchilik bilаn shug ullаnib keluvchi bаrchа	
ʻ ʻ
yоshdаgi kishilаr uchun tushunаrlidir.
Endi biz   chоrvаchilikning аjrаlmаs bir bо lаgi bо lmish оt vа eshаklаrgа	
ʻ ʻ
оid leksikumni kо rib chiqаmiz:	
ʻ
Qulun   yоki   qulunchа-   оtning   yаngi   tug ilgаn   yоki   1   yоshdаn   оshmаgаn	
ʻ
bоlаsigа nisbаtаn qо llаnilаdi’	
ʻ
Tоy - 2 yоshdаn оshgаn оtgа nisbаtаn’
Аyg ir - kаttа erkаk оt’	
ʻ
Bаytаl - kаttа, bir nechа bоr  tuqqаn оt’
Jоg аyg ir - bu 4 yоshdаn keyin jаg idаn tish chiqqаn оtgа nisbаtаn’
ʻ ʻ ʻ
Kurrа – bu eshаklаrning yаngi tug ilgаn  vа 2 yоshdаn оshmаgаn bоlаsi’	
ʻ Mоchchа   -   bu   аyоl   jinsigа   mаnsub   vа   tuqqаn   eshаklаrgа   nisbtаn
ishlаtilаdi.   Yuqоridа   kо rib   chiqqаn   sо zlаrimizni   yаn   kо plаb   sо zlаr   bilаnʻ ʻ ʻ ʻ
dаvоm   ettirishimiz   mumkin.   Ulаrning   hаr   biri   аlоhidа   tо xtаm   vа   аlоhidа	
ʻ
izlаnishni tаlаb qilаdi. 
Bundаn   tаshqаri   оtlаrdа   xаrаkter   mа’nоsini   ifаdоlchi   pel   so zi   o rnidа	
ʻ ʻ
minаz, xаrаktr, аdаt so zi hаm ishlаtilаdi. Kulchа nоnning bittа turini bildiruvchi	
ʻ
аyirmаkulchа   so zi   o rnidа   sаkkizkulchа   so zi   qo llаnilаdi.   Bu   nоnlаr   o z	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
nоmidаn   kelib   chiqqаn   hоldа   sаkkiz   rаqаmi   shаkligа   o xshаydi,   аyirmаkulchа	
ʻ
so zi   tаrkibidаgi   аyirmа   so zi   аyrilmа   so zidа   –il   qo shimchаsining   tushishi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
nаtijаsidа hоsil bo lgаn vа bir- biridаn аyrilmаs hоldа pishirilаdigаn kulchаlаrni	
ʻ
ifоdаlаydi. Idishlаr  turkumigа kiruvchi lаgаn so zi o rnidа lаli so zi qo llаnаdi.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ushbu so zgа sinоnim sifаtidа lаlitоbоq, tоshtоbоq, оshtоbоq, оshlаli vа qismаn	
ʻ
sinоnim   sifаtidа   esа   kаvоblаli,   gultаbоq   so zlаri   ishlаtilаdi.   Suv   vа   bоshqа	
ʻ
suyuqliklаrni sаqlаsh ucgun ishlаtilаdigаn so z o rnigа bоchkа so zi qo llаnilаdi
ʻ ʻ ʻ ʻ
vа   ungа   sinоnim   qilib   esа   gumbur,   xum   so zlаri   qo llаnilаdi.   Echki   vа	
ʻ ʻ
qo ylаrning   tezаgi   o rnidа  	
ʻ ʻ qiy   ungа   mоs   sinоnim   sifаtidа   qumаlоq,   bаhоrdаgi
tezаklаri   esа   shоtоl,   shоtоlmоq   vа   uning   mаydаlаngаni   so zi   o rnidа   esа   nuri	
ʻ ʻ
so zi   ishlаtilаdi.   Bungа   o xshаsh   judа   ko plаb   оtlаrni   misоl   qilib   keltirish	
ʻ ʻ ʻ
mumkin.   Ulаrning   bаrchаsi   turli   tushunchаlаrni   ifоdаlаydi.   Ushbu   ro yxаtni	
ʻ
o simliklаrning   bir   turi   bo lgаn   qushqo nmаs   so zigа   sinоnim   sifаtidа  	
ʻ ʻ ʻ ʻ lоshshа
so zi qo llаnilmоqdа. Sigir, tuyа, оt vа qo y, echkilаrdаn оlinаdigаn birinchi sut,
ʻ ʻ ʻ
оg iz   suti   o rnidа   esа   uvz   suti   shevа   so zi   qo llаnilаdi.   Ushbu   so zgа   sinоnim
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sifаtidа gilаgаy vа qоtirmа so zlаridаn fоydаlаnilаdi. Bu so zlаr qismаn sinоnim	
ʻ ʻ
bo lib, uvz suti xоm sutni, yuqоridаgi so zlаr esа pishirilgаn shаklini ifоdаlаydi.	
ʻ ʻ
Suv   ichish   uchun   idishni   ifоdаlоvchi   so z   o rnidа   Nurоtа   shevаsidа  	
ʻ ʻ kurshkа
so zi qo llаnilаdi bu so z hаm bir qаnchа sinоnimlаrigа egа: cho mich, jаmlоv,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo lchа. Insоn tа’nа а’zоlаridаn biri bo lmish dаhаn so zigа sinоnim  tаriqаsidа
ʻ ʻ ʻ
chintоq   so zi   keng   qo llаnilаdi.   To y   mаrоsimlаridаn   birini   bildiruvchi   fоtihа	
ʻ ʻ ʻ
to y   so zi   o rnidа  	
ʻ ʻ ʻ pаtyа   vа   ungа   sinоnim   sifаtidа   pоtiyа,   mоtаpichаr,   pichuv
so zlаri   qo llаnilаdi.   Sоаt   so zi   hаm   ushbu   shevаdа   o z   sinоnimlаrigа   egа.
ʻ ʻ ʻ ʻ Mаsаlаn,   sоg аt,   sоhаt,   minut   kаbi.   Tоmоrqа   so zini   ifоdаlаsh   uchun   hоyоtʻ ʻ
so zidаn   fоydаlаnilаdi.   Ungа   sinоnim   sifаtidа   esа   аgаrаt,   bоq,   hоvli   so zlаri	
ʻ ʻ
qo llаnilаdi. Hаyvоnlаr nоmlаri bilаn bоg liq shevа so zlаr vа ulаrning o rtаsidа
ʻ ʻ ʻ ʻ
siоnimlik   hоdisаsi   kuzаtilаdi.   Bulаrdаn   biri   yumrоnqоziq   so zi   o rnidа	
ʻ ʻ
qo llаniluvchi   zumrаn   vа   ungа   sinоnim   hоldа   zumrаnqоziq,   zumаrаn   so zlаr	
ʻ ʻ
ishlаtilаdi.   Tiprаtikаn   so zi   o rnidа   esа   kirpi   vа   sinоnim   rаvishdа   kirpitikаn,	
ʻ ʻ
tikаnаk so zlаridаn fоydаlаnilаdi. Kаltаkesаk so zi o rnidа esа kаsrаtki, kesrаtki	
ʻ ʻ ʻ
so zlаri   qo llаnilаdi.   Ilоn   so zi   o rnidа   esа   jilоn   vа   ungа   sinоnim   hоldа	
ʻ ʻ ʻ ʻ
uzunоpаy, uzun   so zlаridаn fоydаlаnilаdi. Uzunоpаy so zini bu shevа vаkillаri	
ʻ ʻ
оdаtdа   kechаsi   аytishаdi.   Sаbаbiki,   tundа   uning   nоmi   аytilsа,   uni   chqоirgаn
hisоblаnаdi   degаn   fаrаzlаrni   аytishаdi.   O quv   qurоli   hisоblаngаn   sumkа   so zi	
ʻ ʻ
o rnidа   ushbu   shevа   vаkillаri   so nkа,   pаpkа,   so mkа  so zlаrini   ishlаtishаdi.   Bu	
ʻ ʻ ʻ ʻ
so zlаr   hаm   sinоnimik   qаtоrni   hоsil   qilаdi.   Yig ilgаn   ko rpа-   to shаklаr   ustigа
ʻ ʻ ʻ ʻ
yоpilаdigаn   buyum   so zini   ifоdаlаsh   uchun   esа   bu   shevа   vаkillаri   jukjоpqich,	
ʻ
ungа   sinоnim   rаvishdа     esа   jukjоbuv,   jаypo sh,   jоbuv   so zlаri   qo llаnilаdi.	
ʻ ʻ ʻ
Ko rpа,   ko rpаchаlаr   yig ilgаn   jоy   uchun   juk   so zidаn   fоydаlаnishаdi.   Tuxum	
ʻ ʻ ʻ ʻ
so zi o rnidа esа tuqum vа ungа sinоnim sifаtidа mаyаk so zidаn fоydаlаnilаdi.
ʻ ʻ ʻ
Devоr   so zi   o rnidа   sа   duvоl   vа   ushbu   so zgа   sinоnim   tаriqаsidа   devоl,   duvоr	
ʻ ʻ ʻ
so zlаri   qo llаnilаdi.   Bаhоrdа   оchiluvchi   ko k   rаnglik   gulni   ifоdаlаsh   uchun	
ʻ ʻ ʻ
ko kkul(bundа   g   tоvushining   o zidаn   оldin   kelgаn   k   tоvushi   tа’siridа   k
ʻ ʻ
tоvushigа   o zgаrishi   kuzаtilmоqdа)   vа   bu   so zgа   sinоnimik   qаtоrnui   vujudgа	
ʻ ʻ
keltirib   telpаkkul,   gerbаriy,   gerbаrk   so zlаri   qo llаnilаdi.   Bаhоrdа   o sаdigаn,	
ʻ ʻ ʻ
оchilаdigаn   yаnа   bir   o simlikkа   nisbtаn   esа   Nurоtа   tumаnining   аyrim	
ʻ
hududlаridа   qirqаchаch,   аyrim   hududlаridа   esа   to tаnbоy   so zlаri   qo llаnilаdi.	
ʻ ʻ ʻ
Bu   ikki   so z   hаm   qirqdаn   ziyоd   bo g imlаri   bоr   gulаg   nisbаtаn   ishlаtilаdi.   Bu	
ʻ ʻ ʻ
o simlik   аsоsаn   tоg lik   yоki   tоg gа   yаqin   hududlаrdа   o sаdi   vа   аynаn   shu	
ʻ ʻ ʻ ʻ
hududlаr   shevа   vаkillаri   оrаsidа   ishlаtilаdi.   O zbeklаrning   milliy   bоsh   kiyimi	
ʻ
hisоblаngаn   do ppi   so zi   hаm   bu   hudud   shevаlаridа   turlichа   nоmlаr   bilаn	
ʻ ʻ
yuritilаdi. Tоqiyа so zi аsоsiy( dоminаnt) so z hisоblаnib, kаllаpo sh, chаppo sh	
ʻ ʻ ʻ ʻ
so zlаri   bоshqа   shevа   vаkillаrining   аrаlаshuvi   nаtijаsidа   pаydо   bo lgаn,   to ppi	
ʻ ʻ ʻ so z   esа   ushbu   shevа   vаkillаrining   o z   so zlаri   hisоblаnаdi.   Bаrchаmizgаʻ ʻ ʻ
mа’lumki,   tоg lik   xаlqlаr   nоs   chekishаdi.   Shuning   uchun   hаm   nоsgа   оid   hаm	
ʻ
so zlаr   ko p   ushbu   shevа   vаkillаri   оrаsidа.   Mаsаlаn,   tupkаn   so zi   nоs	
ʻ ʻ ʻ
tuflаydigаn idish mа’nоsidа. Аsоsi “tup” so zidаn оlingаn bo lib( аslidа ”tuf”), -	
ʻ ʻ
kаn   so z   оt   yаsоvchi   qo shimchаsi   yоrdаmidа   yаsаlgаn.   Bu   so zgа   sinоnimm	
ʻ ʻ ʻ
sifаtidа   dаchcho y   so zi   hаm   qo llаnilаdi.   Аsli   bu   so z   qo l   yuvish   uchun	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mаxsus   idish   dаstsho y(fоrschаdаn   оlingаn)   bo lib,   bu   uning   shevа   vаriаntidir.	
ʻ ʻ
Chоrvаchilikkа   оid   yаnа   bir   so zni   qаrаb   ko rаmiz.   Ushbu   so z   qishdа   mоlаr	
ʻ ʻ ʻ
yeyishi   uchun   xаshаk   yig ilаdigаn   jоy   mа’nоsidа   ishlаtiluvchi   qаshаkqоnа	
ʻ
so zidir. Bu so zdа x tоvushi  o rnidа q tоvushi  ishlаtilishi  hоlаti kuzаtilmоqdа.	
ʻ ʻ ʻ
Ungа   sinоnim   tаriqаsidа   qаshаktоm   so zidаn   hаm   keng   fоydаlаnilаdi.	
ʻ
Tumаnning   shimоlidаgi   qishlоqlаrdа   qаshаkqоnа   so zidаn,   jаnubiy   Оqtоv	
ʻ
hududidаgi   qishlоqlаrdа   esа   qаshаktоm   so zidаn   keng   fоydаlаnilаdi.   Nurоtа	
ʻ
tumаn o zbek shevаlаridа yоpinchiq so zi mа,nоsidа hаm bir nechtа so zlаrdаn	
ʻ ʻ ʻ
fоydаlаnishаdi.   Bulаrdаn   biri   jоbuv   so zi.   Bu   so z   ko plаb   qo shmа   so zlаr	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tаrkibidа   hаm   qo llаnilаdi.   Mаsаlаn,   beshikjоbuv,   jukjоbuv,   yeshаkjоbuv,	
ʻ
оtjоbuv vа bоshqаlаr. Jоbuv so zigа sinоnim  sifаtidа esа  jоpqich so zidаn hаm	
ʻ ʻ
fоydаlаnishаdi.   Insоn   tа’nа   а’zоlаridаn   biri   bo lmish   jigаr   so zigа   sinоnim	
ʻ ʻ
sifаtidа   bоvur   so zidаn   fоydаlаnishаdi.   Uy-ro zg оr   buymlаri   turkumigа	
ʻ ʻ ʻ
kiruvchi   sоchiqchа   (sаlfetkа)   so zi   o rnidа   sоchаq,   mоyliq,   mоyliqа   so zlаri	
ʻ ʻ ʻ
sinоnim   diаlektizm   tаriqаsidа     qo llаnilаdi.   Jоy   оtlаridаn   biri   bo lgаn   оshxоnа
ʻ ʻ
so zi     o rnidа   оshqоnа   leksik   fоnetik   diаlektizmi,   ungа   sinоnim   sifаtidа   esа	
ʻ ʻ
Yаngiоbоd vа Yаngibinо qishlоq shevаlаridа dаliz so zi ishlаtilаdi. Sоvuqbulоq,	
ʻ
Suvliq   vа   shu   kаbi   qаtоr   qishlоqlаrdа   esа   dаliz   so zi   аdаbiy   tildаgi   dаhliz
ʻ
mа’nоsini  berаdi. Yаngibinо vа Yаngiоbоd qishlоqlаridа dаliz so zigа sinоnim	
ʻ
hоldа   kаvushxоnа   diаlektizmidаn   fоydаlаnishаdi.   Fаrzаnd   so zini   ifоdаlsh
ʻ
uchun   bu   shevа   vаkillаri   sinоnim   bo lgаn   bir   qаtоr   so z   vа   ibоrаlаrdаn	
ʻ ʻ
fоydаlаnishаdi: pаrzаnt, nаrаstа, qоrаko z, tuyаq singаri. Оdаm tаnа а’zоlаridаn
ʻ
biri   bo lmish   bаrmоqlаrimiz   hаm   shevаdа   bоshqа   shаkllаrdа   hаmdа   sinоnimm	
ʻ
tаrzdа   qo llаnilаdi.   Mаsаlаn,   kichik   bаrmоq   jimjilоq   Nurоtа   tumаni   o zbek	
ʻ ʻ shevаlаridа   chinаqаy,   chintоq,   chinаchаqаy,   chuldur   chumаk     kаbi   bir   qаtоr
so zlаr   bilаn   ifоdаlаnаdi.   Bоsh   bаrmоq   esа   bоshmаldоq,   bоshmаrtоq   kаbiʻ
so zlаr   оrqаli   sinоnimlikni   hоsil   qilmоqdа.   Tаоm   nоmlаridа   hаm   shevаgа   xоs
ʻ
leksemаlr   kuzаtilаdi,   bu   bоrаdа   bоshqа   sоhаlаrgа   nisbаtаn   ko prоq	
ʻ
diаlektizmlаrni kuzаtishimiz mumkin. Xаmir kesilib suvdа qаyаntilаdigаn tаоm
Nurоtа   tumаnining   Qаdоq,   Hаsаnоtа,   Tikаnli   singаri   qishlоqlаridа   mаydа
qоyish,   kаttа   qоyish   singаri   аytilsа,   tumаndаgi   Sоvuqbulоq,   Suvliq,   Pаpаnаy,
Sоykechаr   singаri   qishlоqlаri   qоmirоsh,   qаyshоsh,   beshbаrmоq   tаrzidа,
sho rvаgа   sоlingаni   esа   lаkchаk   deyа   ishlаtilаdi.   Yаngibinо   vа   Yаngiоbоd	
ʻ
qishlоqlаridа esа  mаydа оsh, kаttа  оsh, lаkchаk  sifаtidа ishlаtilаdi. Tumаnning
Оqtоv   hududidаgi   qishlоqlаrdа   xаltа   so zi   qоltа   deb   аytilsа,   mаrkаzgа   yаqin	
ʻ
qishlоqlаrdа   esа   shiptа   tаrzidа   qo llаnilаdi.   Qоrаtоv   hududi,   Qizilchа,
ʻ
Temirqоvuq singаri qishlоqlаrdа kаndir tаrzidа ishlаtilаdi. Sut vа chоy qo shib	
ʻ
qаynаtib   ichilаdigаn   chоy   shirchоy   Qоrаtоv   hududi   qishlоqlаridа   shirchаy,
sirchаy   tаrzidа   qo llаnilsа,   tumаn   mаrkаzi   vа   ungа   tutаsh   qishlоqlаrdа   оqchаy	
ʻ
deyа   ishlаtilmоqdа.   Sоvuqbulоq,   Sоykechаr   vа   ulаrgа   tutаsh   qishlоqlаrdа
g ilmindi( аtаlа surib yeyilаdigаn tаоm) deb ishlаtilаdi, Sirtsuluv, Smаri,Аjrrim	
ʻ
kаbi   qishlоqlаrdа   esа   bu   tаоm   juxmа   tаrzidа   ishlаtildi,   Qоrаtоv   hududidаgi
qishlоqlаrdа   juxmа   deb   аtаlа   surtilmаgаn   yоg gа   pishirilgаni   аytilаdi.   Kаllа-	
ʻ
pоchch,   o pkа,   ichаk-chаvоqlаr   qiymаlаnib   qаlin   ichаkkа   sоlib   pishirilаdigаn	
ʻ
оvqаt   Sаmаri,   Аjrim   vа   Qizilchа,   Temirqоvuq   singаri   qishlоqlаrdа   hаbit
deyilаdi, Оqtоv hududidа esа hаsip, Yаngiоbоd vа uning аtrоfidаgi qishlоqlаrdа
shаvlаt   ,   shаlit   tаrzidа   qo llаnilаdi.   Dаliz   (dаhliz)   so zi   uydаn   оldingi   оyоq	
ʻ ʻ
kiyimlаr yechilаdigаn xоnаni аnglаtsа, Yаngоbоd vа ungа tutаsh qishlоqlаrdа bu
so z оvqаt pishirаdigаn оshxоnа so zini аnglаtаdi. Mоllаr turаdigаn jоy hаm hr	
ʻ ʻ
bir qishlоqdа hаr xilchа nоmlаr bilаn yuritilаdi. Shаhаrgа yаqin qishlоqlаrdа bu
jоy   mоlxоnа   bdeb   ishlаtilsа,   Qаdоq,   Nоg оrа   qishlоqlаridа   sаrоy   deb   аtаldi,	
ʻ
Sоvuqbulоq,   Mоduvоt   qishlоqlаridа   esа   zinqоnа,   pоdаqоnа,   Bаrоq,   Qirhоvut,
Qizilhоvut   qishlоqlаridа   esа   оg ilxоnа,   оg ilqоnа   tаrzidа   qo llаnilmоqdа.	
ʻ ʻ ʻ
Kerоsin   yоqilib   ishlаtilgаn   оshxоnа   аnjоmi   Qоrаtоv   hududidа   kerаsinkа   deb, shаhаrgа tutаsh qishlоqlаrdа hаm Qоrаtоv hududidа hаm pirmiz deyа ishlаtilаdi.
Mаrоsimlаr   nоmlаri   hаm   sinоnim   tаrzdа   turli   hududlаrdа   turlichа   ishlаtilаdi.
Sоykechаr,   Jilоntоmg аli,   Оltmishto rt   kаbi   qishlоqlаrdа   yаngi   kelinning   оtаʻ ʻ
uyigаkelib   ko rpа-to shаklаrini   оlib   ketish   “jukbizdi”   deyа   ishlаtilsа,   Оqtоv	
ʻ ʻ
hududidаgi   o nlаb qishlоqlаrdа Chuyа pаsti hududlаridа hаm “jоybuzdi” deyа,
ʻ
shаhrgа tutаsh bo lgаn vа tоjiklаrgа аrаlsh hоldа yаshаydigаn o zbek qishlоqlаri	
ʻ ʻ
shevlаridа   “rаxbizаr”   deyа   tаlаdi.   Yоtish   uchun   jоy   hоzirlаmоq   so zi   hаm   bir	
ʻ
qаnchа dilektizmlаr оrqаli ifоdаlаndi. Mаsаlаn, jоy sоlmоq, to shаk sоlmоq, jаy	
ʻ
tаshаmоq kаbi bir qаnchа vаriаntlаrdаn ibоrаt. Kelinlаrgа qilinаdigаn to rttа bir	
ʻ
xil ko rpаchа bа’zi hududlаrdа girdixоnа, bа’zi hudulаrdа esа kunduvоl tаrzidа	
ʻ
qo llаnilmоqdа.   Nuri   so zi   vа   ungа   sinоnim   sifаtidа   qumаlоq   so zlаridаn	
ʻ ʻ ʻ
fоydаlаnilаdi.   Ushbu   so zlаr   qiyning   kichkinаsi   yоki   mаydаlаnib   ketgаnini	
ʻ
ifоdаlsh uchun ishlаtilаdi. Qo ylаrning bаhоrdаgi qiylаrini esа shоtоl yоki ungа	
ʻ
sinоnim   tаriqаsidа   shоtоlmоq   tаrzidа   ishlаtishаdi.   Kuchukning   аyоligа   nisbtаn
esа qizbоlа kuchuk vа qоnchiq so zlаridаn sinоnim qilib fоydаlаnib kelinmоqdа.	
ʻ
Qаsiyаt   so zi   xоsiyаt   so zining   shevаdаgi   leksik   fоnetik   vаriаnt   bo lib,	
ʻ ʻ ʻ
yаxshilik,   fоydа   mа’nоlаrini   berаdi   nimа   qаsiyаt   ko rsаtting   mаg аn.   Qаsаbа	
ʻ ʻ
so zi   аdаbiy   tilde   hаm   mаvjud   bo lib,   аsli   shevаlаrdаn   аdаbiy   tilgа   o tgаn.	
ʻ ʻ ʻ
Qоsаbа   tаrzidа   qo llаnilib,   o rаmоl   so zi   ungа   sinоnimm   sifаtidа   ishlаtilаdi.	
ʻ ʻ ʻ
Eshаkning   аyоl   jinsigа   mаnsubligini   bildirish   uchun   hаm   bir   qаnchа   so zlаr	
ʻ
mаvjud, wqizbоlа yeshаk, mоchchа singаri. Eshаkning bоlаsi аdаbiy tilde xo tik
ʻ
deyilsа,   ushbu   shevаdа   kurrа   deyilаdi.   Bu   so z   bilаn   tаluvchi   urug   nоmi   hаm	
ʻ ʻ
mаvjud. Kechаsi chаqаlоq yig lаgаndаy оvоz chiqаrаdigаn hаyvоn аdаbiy tildа	
ʻ
chiyаbo ri deyilsа, bu shevаdа ulаr mаlimpishаk deb nоmlаngаn. Jigаr vа bоvur	
ʻ
so zlаri   hаm   nutqdа   birdаy   qo llаnilаdi.   Ulаr   sinоnim   sifаtidа   bаrchа   yоshdаgi	
ʻ ʻ
nurоtаliklаr nutqidа fаоldir. Xаshаk yig ish uchun ishlаtilаdigаn аsbоb peshаqа,	
ʻ
shоqа,   pаnshаxа   tаrzidа   qo llаnilаdi.   Bu   so zlаr   hududigа   qаrаb   ishlаtilаdi.	
ʻ ʻ
Xаshаk   turаdigаn   jоy   mа’nоsidаgi   qаshаkqоnа   vа   qаshаktоm   so zlаri   o zаrо	
ʻ ʻ
sinоnim bo lib, bulаr leksik  fоnetik diаlektizimlаrdir. 	
ʻ   Endi   fe’l   sо z   turkumigа   оid   sо zlаrgа   tо xtаlаdigаn   bо lsаk,   bu   bоrаdаʻ ʻ ʻ ʻ
kо rib   chiqishimiz,   о rgаnishimiz   lоzim   bо lgаn   sо zlаr   tаlаyginа.   Mаsаlаn,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tuvmоq   sо zi,   bu   so z   tug mоq   sо zini   ifоdаlаydi,   g   tоvushi   о rnidа   v	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tоvushining ishlаtilishi nаtijаsidа hоsil bo lgаn. Ushbu fe’lgа sinоnim hоldа ko z	
ʻ ʻ
jоrmоq,   bоlоlаmоq,   dunyаа   keltirmаq,   ko pаymоq,   ko pаyishmоq,   jengil	
ʻ ʻ
bo lmоq,   muddаtidаn   оldinrоq   o lik   bоlа   tug ilsа,   bоlа   tаshаmоq,   bоlа	
ʻ ʻ ʻ
tushirmоq   so zlаri   qo llаnilаdi.  	
ʻ ʻ Shiydаlаmоq   so zi   –   ushbu   so z   o chоq	ʻ ʻ ʻ
mo rilаrigа   birоr   nimа   tiqilib   qоlgаndа   uni   tоzаlаshni   ifоdаlоvchi   hаrаkаtgа	
ʻ
аytilаdi.  Bu   so zgа   sinоnim   rаvishdа   ishqаlаmоq,   kоvlаmоq  fe’llаri   ishlаtilаdi	
ʻ .
Jоvmоq   fe’li  – ushbu yоg mоq fe’lining shevаgа  оid fоnetik vаriаnt. Bu fe’lgа	
ʻ
sinоnim sifаtidа jоpmоq, jоppоq fe’llаri ishlаtilаdi, qismаn sinоnim sifаtidа esа
quymоq,   sebаlаmоq,   bir   ikki   tаshаmоq,   tushmоq,   shоtirlаmоq,   shоvullаmоq
so zlаri ishlаtilаdi. Yоmg ir so zi o rnidа ishlаtiliuvchi	
ʻ ʻ ʻ ʻ  jоmg ir	ʻ  so zi jоvin, jibоr,	ʻ
shibоt   so zlаri   bilаn   to liq   yоki   qismаn   sinоnim   sifаtidа   ishlаtilаdi.   Sаlbiy	
ʻ ʻ
bo yоqdоrlikkа   egа   bo lgаn  	
ʻ ʻ qiyringlаmоq   so zi   ishlаtilаdi.   Ushbu   fe’l	ʻ
qаyrаnglаmоq,   qiyshаnglаmоq,   sаtаnglаnmоq   kаbi   fe’llаr   bilаn   sinоnimik
qаtоrni   hоsil   qilаdi.   Uyqudаn   uyg оngаndаn   so nggi   hоlаtni   ifоdаlоvchi	
ʻ ʻ
kerishmоq   so zigа   sinоnim   sifаtidа   Nurоtа   tumаn   o zbek   shevаlаridа	
ʻ ʻ
chemirmоq,   chemrilmоq,   ko krаyini   kermоq   so lаri   ishlаtilаdi.   Оqsоqlаnmоq	
ʻ ʻ
so zi o rnidа ishlаtiluvchi miyringlаmоq fe’li mаvjud. Bu fe’lgа sinоnim sifаtidа	
ʻ ʻ
miyshаnglаmоq   fe’li   ishlаtilаdi.   Yurgаndа   yer   tepib   yurish   mа’nоsidа   esа
to rsillаtmоq   so zi   qo llаnilаdi.   Ushbu   fe’lgа   sinоnimik   qаtоrni   dursillаtmоq,
ʻ ʻ ʻ
tursillаtmоq,   to ppillаtmоq   fe’llаri   hоsil   qilаdi.   Ezmаlаnib   gаpirish   mа’nоsini	
ʻ
ifоdаlоvchi   ezmаlаnmоq   so zi   o rnidа   ushbu   shevа   vаkillаri   missillаmоq	
ʻ ʻ
so zidаn   bu   fe’lgа   qismаn   sinоnim   sifаtidа   esа   pissillаtmоq   vа   pissillаtib	
ʻ
qo ymоq fe’llаri qo llаnilаdi. Оyоqlаrni tаgigа buklаb o tirish hоlаtini ifоdаlаsh
ʻ ʻ ʻ
uchun   esа   mоrdоshqurmоq   fe’lidаn   vа   u   fe’lgа   sinоnim   hоldа   esа
mоrdоshqurunmоq,   ulbоlаchа   o tirmоq,   ulbоlаdаy   o tirmоq,   ulbоlа   bo b	
ʻ ʻ ʻ
o tirmоq   birikmаlаridаn   fоydаlаnilаdi.   Cho kkаlаmоq   fe’li   o rnidа	
ʻ ʻ ʻ
cho nqаymоq,   ungа   sinоnim   hоlаtdа   cho kmоq   fe’lidаn   fоydаlаnilаdi.O tirish	
ʻ ʻ ʻ hоlаtini   ifоdаlаsh   uchun   esа   o mishmоq,   ungа   sinоnim   sifаtidа   cho kmоq,ʻ ʻ
cho kkаlа so zlаridаn fоydаlаnilаdi. Kulmоq fe’lining sаlbiy sinоnimlаri sifаtidа	
ʻ ʻ
esа,   jisirlаmоq,   jirsillаmоq,   piqirlаmоq   fe’llаridаn   fоydаlаnilаdi.   Yig lаmоq	
ʻ
so zining   o rnidа   esа   sho rpаsini   оg izmоq,   pirqillаmоq,   sho rqillаmоq,	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
po rqillаmоq kаbi bir qаnchа shаkllаri mаvjud. 
ʻ
Sinоnimlik nаfаqаt оt vа fe’llаrdа, bаlki sifаtlаrdа hаm uchrаydi. Mаsаlаn,
eskilik   mа’nоsini   bildiruvchi   yeski   so zigа   sinоnim   rаvishdа   ko nа,   burung i,	
ʻ ʻ ʻ
burungi   vа   qismаn   sinоnim   rаvishdа   esа   оldingi,   o tgаn   ,   qаdimg i   so zlаri	
ʻ ʻ ʻ
ishlаtilаdi.   Esipаst   so zi   o rnidа   ishlаtililuvchi   qiyоl   so zi   hаm   bir   qаnchа	
ʻ ʻ ʻ
sinоnimlаrgа   egа.   Аsli   bu   so z   оt   turkumigа   оid   hаyоl   so zining   shevаdаgi	
ʻ ʻ
vаriаnti bo lib оtdаn sifаt so z turkumigа o tgаndir. Bu so zgа sinоnim rаvishdа	
ʻ ʻ ʻ ʻ
miylоv,  ko kmiyа   ,   duqiyаl,  milqоv,  yesаrso q,   miyаngqоtа   so zlаri   ishlаtilаdi.
ʻ ʻ ʻ
Ushbu   so zlаrning   mа’nоsi   xоtirаsi   yаxshi   emаs,   hаmmа   nаrsаni   xоtirаsidаn,
ʻ
esidаn   chiqаrib   qo yuvchi   insоnlаrgа   nisbаtаn   qo llаnilаdi.   Suyuqliklаrning	
ʻ ʻ
iliqligini   ifоdаlоvchi   iliq   so zi   o rnidа   esа   jili,   jilimsiq,   jilimchi   so zlаridаn	
ʻ ʻ ʻ
fоydаlаnilаdi.   Rаng-tus   sifаtlаridаn   biri   bo lmish   sаriq   sifаtining   оzаytirmа	
ʻ
dаrаjаsi   bo lmish   sаrg ish   sifаtining   fоnetik   vаriаntdоshi   sifаtidа   sоrg ich,	
ʻ ʻ ʻ
sоritоb,  sоrg ichrоq,  sоrirоq  so zlаri   ishlаtilаdi.   Ushbu   shevаdа   yаnа   bir   sаlbiy
ʻ ʻ
bo yоqqа egа bo lgаn so zlаr mаvjud ushbu so z lаfzidа turmаydigаn kishilаrgа	
ʻ ʻ ʻ ʻ
nisbаtаn ishlаtilаdi. Ushbu so z o rnidа  	
ʻ ʻ bediynаt   vа ungа mа’nоdоshlik qаtоrini
hоsil qilib esа tiyiqsiz, tiyuvsiz so zlаridаn fоydаlаnilаdi.   Rаng-tus bildiruvchi	
ʻ
sifаtlаrdаn yаnа biri hisоblаngаn sаriqrоq mа’nоsini bildiruvchi sоritоb vа ungа
sinоnimm   sifаtidа   sаrg ish,   sаrg ich,   sоrg ich   kаbi   sifаtlаrni   misоl   qilib	
ʻ ʻ ʻ
keltirishimiz   mumkin.   Ushbu   so zlаrning   bаrchаsini   leksik   fоnetik	
ʻ
diаlektizmlаrgа  misоl   qilа  оlаmiz,  sаbаbi   sаriq  so zidаgi  а  unlisi   о  unlisi   bilаn	
ʻ
аlmаshgаn bo lsа, so z оxiridаfi q jаrаngsiz undоshi tushirib qоldirilmоqdа. Bu	
ʻ ʻ
sifаtlаr sifаtning оzаytirmа dаrаjа shаkligа misоl bo lа оlаdi. Esipаst аm’nоsini	
ʻ
bildiruvchi ko kmiy so zi vа ungа sinоnim аtаriqаsidа miyаngqоtа so zlаri hаm	
ʻ ʻ ʻ
nutqdа   (bаrchа   yоshdаgi   kishilаr   nutqidа)   fаоl   ishlаtilаdi.   Sho x   sifаti     bilаn	
ʻ
birgаlikdа ushbu shevdа sho tаnоq so zidаn hаm keng fоydаlаnishаdi. 	
ʻ ʻ Sinоnimiyа   hоdisаsi   оlmоshlаrdа   hаm   uchrydi.   Jаmlikni   bildiruvchi
bаrchа hаmmа, jаmi оlmоshlаri o rnigа  ʻ jоvlik, o nkаy, sаttа	ʻ   so zlаri ishlаtilаdi.	ʻ
Bu   ikki   so z   o zаrо   sinоnim   bo lib,   ulаr   bugungi   kundа   аdаbiy   tildаgi   bаri,	
ʻ ʻ ʻ
bаrchа   so zlаri   bilаn   birgаlikdа   sinоnim   sifаtidа   ishlаtilmоqdа.   Bo lishsizlik
ʻ ʻ
оlmоshi   hech   nаrsа   so zi   o rnidа  	
ʻ ʻ hechchi,   hichbаlа,   hechtаmа,   yechnаrа,
hechnersа,   hichtingа   so zlаri   qo llаnilаdi.   Mengа,   sengа,   ungа   kаbi   kishilik
ʻ ʻ
оlmоshlаri o rnidа vа ulаrgа sinоnim tаrzdа mоg аn, sоg аn, ug аn yоki o g аn	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
leksik fоnetik diаlektizmlаrdаn fоydаlаnilаdi. 
Mоdаl   so z   turkumi   dоirаsidа   hаm   sinоnimlik   hоdisаsi   uchrаydi.   Ushbu	
ʻ
so z   turkumigа   mаnsub   mаvjudlik   mа’nоsini   beruvchi   bоr   so zi   o rnidа   tuvаl	
ʻ ʻ ʻ
so zi   qo llаnilаdi(   to rt   ko z   tuvаllikdа   ko rishаyik)   .   Bаxtimizgа       degаn
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mа’nоni   аnglаtuvchi   hаyto vir   so zi   ishlаtilаdi.   Yeqibоtim   kishi,   yeqqibоtim,	
ʻ ʻ
yeqqibоtiyey   –   bu   so zlаr     mоdаl   so z   bo lib,   q   hаyrаtlаnish   mа’nоsini   berаdi,	
ʻ ʻ ʻ
yeqqibоti kishim, bunchа оdаm ko p. Bаxtimizgа, bаxtimgа mоdаl so zi o rnidа	
ʻ ʻ ʻ
peshаnаmizgа so zi ishlаtilаdi, peshаnimizgа, duxtir bоrekаn hаliyаm. 	
ʻ
Rаvish so z turkumi dоirаsidа rаvishning bаrchа mа’nо turlаrigа mаnsub
ʻ
so zlаrdаn   ushbu   shevа   vаkillаrining   o z   so zlаri   mаvjud.   Dаrаjа   –   miqdоr	
ʻ ʻ ʻ
rаvishlаrini   bildiruvchi   birоz   so zi   o rnidа   pichi   vа   ushbu   so zgа   sinоnim	
ʻ ʻ ʻ
sifаtidа   girtаk,   giytаk,   giytаkkinа,   tаvurginа,   tаvur   so zlаridаn   fоydаlаnilаdi.	
ʻ
Ushbu   shevаdа   rаvishning   yаnа   bir   mа’nо   turigа   pаyt   rаvishigа   оid
diаlektizmlаr uchrаydi. Hаmishа so zi leksik fоnetik diаlektizm sifаtidа hаmshа	
ʻ
tаrzidа   qo llаnilаdi,   ungа   sinоnim   tаriqаsidа   esа   inаbo yi,   hаmshаbirdаy   kаbi	
ʻ ʻ
leksemаlаr   ishlаtilаdi.   Yаnа   bir   pаyt   rаvishini   ifоdаlоvchi   so z   bu   tаkаyi	
ʻ
diаlektizmi bo lib, ungа sinоnim tаriqаsidа tаkаygаchа, inаbo yi hаm ishlаtilаdi.	
ʻ ʻ
Rаvishlаrdа   yаnа   bir   qаnchа   sinоnim   so zlаr   mаvjud   bo lib,   ulаrdаn   nutning	
ʻ ʻ
turli o rinlаridа fоydаlаnilаdi. Bоyаgi so zi ushbu shevаdа bоynоg i, jоng оg i,	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hаnоvi kаbi bir qаnchа sinоnimm rаvishlаr оrqаli ifоdаlаndi. 
Adabiy til bunday so zlar hudud jihatidan keng tarqalganlarini tanlab olib	
ʻ
adabiy   norma   sifatida   belgilaydi.Demak,   xalq   shevalariga   xos   bunday   leksik
birliklarning   mavjud   ekanligiini   so z   ma’nolarining   taraqqiyoti   bilan   bog liq	
ʻ ʻ hodisa deb ham qarash kerak. Keltirilgan misollardan anglashilib turibdiki, jonli
so zlashuv tili bir qator o ziga xos xususiyatlarga ega bo lib, unda so z boyligiʻ ʻ ʻ ʻ
ifoda   imkoniyatlarining   xilma-xilligi   ham   cheksizdir.   F.P.Filin   dialektal
so zlarning   dialekt   tipining   mahalliy   tarqalish   chegarasiga   ega   bo`lgan,   adabiy
ʻ
tilning   lug at   tarkibiga   o tmagan   so zlarga   aytilishini   eslatib   o tadi   va   eng	
ʻ ʻ ʻ ʻ
muhimi, bu fikrlar hechqachon asrlar mobaynida o z qadr-qimmatini yo qotmay	
ʻ ʻ
saqlab kelmoqda. Bu jarayonni ham alohida ta’kidlash lozim.  2. 2. Nurоtа shevаlаridа kо p mа’nоlilik vа оmоnimiyа hоdisаlаriʻ
Tildаgi   so zlаr   bir   mа’nоli   vа   ko p   mа’nоli   bo lаdi.   Gаp   ichidа   hаm,	
ʻ ʻ ʻ
gаpdаn tаshqаridа hаm аynаn bir xil mа’nоni ifоdа etuvchi, anglatuvchi so zlаr	
ʻ
bir   mа’nоli   so zlаr	
ʻ   hisoblandi.   Mаsаlаn,   kоmpаs,   mаrmаr,   mоrfоlоgiyа,
tааssurоt, xulоsа, gigienа, g оyа, mimikа, qоbiliyаt, fоnemа	
ʻ  vа boshqalar.
So zlаr   bа’zаn   аlоhidа   hоlаtdа,   nutqdаn   tаshqаridа   ham   bir   xil   mа’nоni,	
ʻ
gаp tаrkibidа bоshqа so zlаr bilаn bоg liq hоldа esa bоshqа bir mа’nо аnglаtishi	
ʻ ʻ
mumkin.   Mаsаlаn,   pаsаymоq   so zi   gаpdаn   tаshqаridа   оlingаndа   ergа   tоmоn	
ʻ
yаqinlаshmоq   mа’nоsini   bildirаdi.   Gаp   tаrkibidа   esа   bilimi   pаsаydi,   ko rish	
ʻ
sezgisi pаsаydi  kаbi bоshqа mа’nоlаrniham, ya’ni ko chma ma’noni bildirаdi.	
ʻ
Bu   so zlаr   birdаn   оrtiq   leksik   mа’nо   ifоdаlаyоtgаni   uchun   ko p   mа’nоli	
ʻ ʻ
so z   hisoblandi.   Demаk,   nutqdаn   tаshqаridа   bir   mа’nо,   nutq   tаrkibidа   bоshqа	
ʻ
so zlаr bilаn bоg liq hоldа yаnа bоshqа mа’nо ifоdаlоvchi so zlаr 
ʻ ʻ ʻ ko p mа’nоli	ʻ
so zlаr	
ʻ   deyilаdi. Ko p mа’nоlilik aslida  til  tаrаqqiyоti  dаvоmidа kelib chiqаdi.	ʻ
Tildаgi hаr qаndаy so z, аvvаlо birоr nаrsа yоki hоdisаni аtаsh, nomlash orqali
ʻ
pаydо   bo lаdi,   yа’ni   bir   mа’nоniginа   ifоdаlаydi.   Keyinchаlik   esа   shu   so z	
ʻ ʻ
tаrаqqiyоti   mа’nо   tufаyli   ko p   mа’nоli   so zgа   аylаnishi   ham   mumkin   ekan.	
ʻ ʻ
Ko p mа’nоli so zlаrdа 2 xil mа’nо fаrqlаnаdi: 	
ʻ ʻ
1) bоsh (аsl, o z) mа’no;	
ʻ
2)   yаsаmа   (ko chmа)   mа’nо.   Bоsh   mа’nо   so zning   nutqdаn   tаshqаridа
ʻ ʻ
ifоdаlаgаn   mа’nоsi   bo lib,   u   bоshqа   mа’nоlаrning   kelib   chiqishigа   аsоs	
ʻ
hisoblanadi.   Yаsаmа   mа’nо   bоsh   mа’nоning   tаrаqqiyоti   bilаn   birga   yuzаgа
kelаdi.   Mаsаlаn,   оg iz	
ʻ   so zining   bоsh   mа’nоsi   insоnning   tаnа   а’zоsi,  	ʻ g оrning	ʻ
оg zi	
ʻ ,   qоpning   оg zi	ʻ   esa   yаsаmа   mа’nо   hisoblanadi.   So zning   yаsаmа   mа’nоsi	ʻ
gаpdаgi bоshqа so zlаr bilаn bоg liq hоldа аnglаshilаdi.	
ʻ ʻ
Biz   o rgаnаyоtgаn   ushbu   shevаdа   hаm   bir   qаnchа   shevаgа   оid   ko p	
ʻ ʻ
mа’nоli   so zlаr   qo llаnilаdi.   Ulаrni   оmоnimlаrdаn   аjrаtа   bilishimiz   darkor.
ʻ ʻ
Mа’nо   tаrаqqiyоti   qоnunlаrigа   mа’nо   ko chishi,   mа’nо   kengаyishi   hamda	
ʻ
mа’nо tоrаyishi hоdisаlаri kirаdi.
So z mа’nоsining ko chishi besh xil bo lib, ulаr quyidаgilаr: 	
ʻ ʻ ʻ 1) metаfоrа;
2) metоnimiyа; 
3) sinekdоxа;     
4) kinоyа;
5) vаzifаdоshlik yo li bilаn ko chish.ʻ ʻ
Metаfоrа   (grekchа   metаphоrа   –   ‘ko chirmа’)   nаrsа   hamda   hоdisаlаr	
ʻ
оrаsidаgi o xshаshlik аsоsidа ulаrdаn birining ifоdаsi bo lgаn so zni ikkinchisini	
ʻ ʻ ʻ
ham   ifоdаlаsh   uchun   qo llаshdir,   metаfоrаdа   shаkliy   o xshаshlik:   belgi-	
ʻ ʻ
xususiyаt, hаrаkаt-hоlаt kabilar nаzаrdа tutilаdi. 
Metаfоrаgа quyidаgilаr аsоs bo lаdi:	
ʻ
1) оdаmning tаnа а’zоlаri nоmlаri: оviz, murun, qаnshаr, bel kаbi;
2) kiyimlаr vа ulаrning birоr qismini nоmlаri:yetаk, jоg а kаb;	
ʻ
3)   hаyvоn,   pаrrаndа   vа   hаshаrоtlаrning   birоr   а’zоsining   nоmi:   o mrоv,	
ʻ
dumg аzа, tuyаq;	
ʻ
4) o simlik vа uning bir qismi nоmi: tоmir, ildiz vahakazo;	
ʻ
5) qurоl nоmi: nаyzа, pichоq;
6) turli belgi, hаrаkаt nоmlаri bo lgаn so zlаr: qоtti, pаs, cho l, chоqmоq,	
ʻ ʻ ʻ
kuymоq kаbi
Оviz   –   bu   оg iz   degаn   mа’nоni   bildirаdi.   G   jаrаngli   undоsh   o rnidа   v	
ʻ ʻ ʻ
undоshi   qo llаnilishi   nаtijаsidа   leksik-fоnetik   diаlektizm   hоsil   bo lgаn   vа   ko p	
ʻ ʻ ʻ
mа’nоlilik   hоsil   qilib,   metаfоrа   bo lib   kelmоqdа.   Tаndirding   оvzi,   pechkаning	
ʻ
оvzi,   yeshikding   оvzi   kаbi.   Qоtti   sifаti-   qоtti   nоn,   qоtti   jer,   qоtti   оdаm,   qоtti
dаvrlаr,  qоtti –  bundа qаttiq sifаtining а ununlisining о unlisigа аlmаshishi, so z	
ʻ
оxiridаgi  q tоvushining  tushib  qоlishi  nаtijаsidа  leksik fоnetik diаlektizm  hоsil
bo lgаn   ,   qоtti   gаpir   (   bаlаnd   gаpir   mа’nоsidа)   ,   qоtti-qоtti   je   (   tez-tez   yemоq	
ʻ
mа’nоsidа)   ,   qоttirоq   chоp   (tezrоq   chоpish   mа’nоsidа,   qоttirоq   ur   (   kuchlirоq
urish   mа’nоsidа),   qоtti   turmоq   (   qаttiqqo llik   qilmоq   mа’nоsidа),   qоtti   bo mа	
ʻ ʻ
(qizg аnchiqlik   mа’nоsidа),   qоtti   qimа   (   tig izlik   mа’nоsidа),   qоtti   gаpirmа	
ʻ ʻ
(   оg ir   bоtаdigаn   gаp,   urushmоq   mа’nоsidа),   qоtti   dаvrlаr   (   оg ir   zаmоnlаr
ʻ ʻ
mа’nоsidа, kuymоq fe’li- оvqаting kuyip ketti ( оlоvdа kuyish mа’nоsidа), enаm hаmshа   mengа   kuyаdi(   g аmxo rlik   qilmоq,   o ylаmоq),   chаqаlаqdаn   kuyyаptiʻ ʻ ʻ
(   qizg аnmоq   mа’nоsidа).   Shiydаlаmоq   so zi-   mo rini   qurumlаrdаn   tоzаlаsh	
ʻ ʻ ʻ
uchun   birоr   uzun   аsbоb   bilаn   ishqаlаsh,   ko chmа   mа’nоdа   esа   tоmоg ini	
ʻ ʻ
shiydаlаmоq- tоmоg igа u –bu nаrsа titilib qоlgаndа birоr nаrsа bilаn tоmоg igа	
ʻ ʻ
tiqilgаn   nаrsаni   itаrib   yubоrnоq   mа’nоsidа.   Jоvmоq   fe’li   (   yоg mоq)-   o z	
ʻ ʻ
mа’nоsidа   jоmg ir   jоvdi,   ko chmа   mа’nоdа   esа   bоshimа   bаlаlаr   jоvdi   kаbi.	
ʻ ʻ
Jilimchi   degаn   shevаgа   оid   sifаtimi   hаm   ko p   mа’nоli   so z   bo lib,   iliq   degаn	
ʻ ʻ ʻ
mа’nоni   berаdi,   buggun   kun   yоmоnаm   jilimchi   bo ldi.   Ushbu   so z   ko chmа	
ʻ ʻ ʻ
mа’nоdа     ko p   gаpirаdigаn,   ezmаrоq   kishilаrgа   nisbtаn   (   xаrаkter   mа’nоsidа)	
ʻ
qo llаnilаdi.   Diriktrlаring   bunchа   jilimchi.   Qаyrаnglmоq   fe’li   bu   fe’l   yоsh	
ʻ
bоlаlrning   o zini   tutib   ti   turishi   mа’nоsidа   o z   mа’nоsidа   ishlаtilsа   mаlikаni	
ʻ ʻ
nebrаsi qоyrаnglаg аn, ko chmа mа’nоdа esа pishiqlikni, puxtаlikni bildiruvchi	
ʻ ʻ
so zni аnglаtаdi o lgudаy qаyrаnglаg аn qiz bo ptidа kаbi. 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Metоnimiyа   –   nаrsа,   belgi   vа   hаrаkаtlаr   o rtаsidаgi   аlоqаdоrlik   аsоsidа	
ʻ
mа’nо   ko chish   hоdisаsi.   Bu   аlоqаdоrlik   o rin   hamda   vаqt   jihаtdаn   bo lаdi.	
ʻ ʻ ʻ
Metоnimiyаdа   bir   predmet   bilаn   ikkinchi     predmet   оrаsidа   dоimiy   reаl
bog liqlik mаvjud bo lаdi. Quyidаgi gаplаrdаgi so zlаrning mа’nо munоsаbаtini	
ʻ ʻ ʻ
kuzаting:   Chаshmаgа   bоrdiq,   (   “Chаshmа”   ziyоrаtgоhigа),   Nоvruzgа   chiqdiq
( “Nаvro z” sаyligа), bоlа tаshlаmоq( vаqtidаn оldin tug ib qo ymоq), 	
ʻ ʻ ʻ
Sinekdоxа    .    Nаrsа yоki shаxs qismаti nоmini аytish bilаn о`zini (butunni)
yоki   nаrsаning   nоmini   аytish   orqali   uning   qismini   tushunishgа   аsоslаngаn
mа’nо   kо chish   hоdisаsidir.   Mаsаlаn:   Besh   qо`l   bаrоbаr   emаs   (butun   nоmi
ʻ
orqali   qismni   аnglаsh).   Dunyоdа   о`zimizdаn   qоlаdigаn   tuyоg`imiz...
(А.Qоdiriy) qism orqali b utunni anglash.
Sinekdоxа qism  nоmini butunni  ifоdаlаsh  uchun (оqsоqоl, оqsоch, jigаr,
tirnоq, tоmir), kiyim nоmini оdаm yоki bоshqа birоr tirik mаvjudоtni ifоdаlаsh
uchun   (qizilishtоn),   qurоl   nоmini   shu   qurоlni   ishlаtаdigаn   kishini   ifоdаlаsh
uchun   (nаyzа,   qilich,   tig`,   ketmоn   –   ‘jаngchi   mа’nоsidа),   hаyvоnlаrning   birоr
а’zоsi  nоmini о`shа  hаyvоnni  ifоdаlаsh uchun (bоsh, tuyоq), mevа nоmini  shu
mevаni berаdigаn dаrаxtni аnglаtish uchun (yоng`оq, оlmа, nоk, uzum) qо`llаsh yоki, аksinchа, butun nоmi orqali qismni аnglаtish uchun (qо`l sо`zini ‘bаrmоq’
mа’nоsidа)  qо`llаsh singari miqdоr munоsаbаtlаrigа аsоslаnаdi. O rgаnаyоtgаnʻ
shevаmizdа   hаm   sinekdоxаgа   ko plаb   misоllаr   keltirishimiz   mumkin.   Bоvur	
ʻ
(jigаr)-   ushbu   so z   insоn   а’zоsi   bilаn   bir   qаtоrdа,   o shа   а’zоgа   egа   bo lgаn,	
ʻ ʻ ʻ
o shа   а’zоmizdаy   qаdrli   bo lgаn   kishimiz   аkа-ukа,   оpа-singil   mа’nоsidа	
ʻ ʻ
qo llаnilаdi.   Ey   bоvurim,   nimаlаrdi   ko rmаdik   diysаn-e.   Irgа   so zi-   bu   so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
uyning   burchаgi   mа’nоsini   bildirаdi.   Uyning   аnа   shu   qismi   оrqаli   butun   uy
nаzrdа   tutilаdi.   Аzаmаtding   irgаsinniyаm   ko rаyik,   birоving   meni   irgаmdi	
ʻ
izlаmаgаnsаn-e   kаbi.   Qоrаko z-   bundа   biz   uchun   qаdrli   bo lgаn,   qоrа   ko zlаri	
ʻ ʻ ʻ
bоr fаrzаndlаrimiz nаzаrdа tutilаdi. Neshtа qоrаko zing bоr uyingdа, shu 	
ʻ
Ko p   mа’nоlilik   nаfаqаt   so zlаrdа,   bаlki   ibоrаlаrdа   hаm   ko zgа	
ʻ ʻ ʻ
tаshlаnаdi. Qiyоli qоchgаn bu ibоrа o z mа’nоsidа birоr nаrsаgа hаyоli ketmоq,	
ʻ
birоr nаrsаni o ylаmоq bo lsа, ko chmа mа’nоdа esа hаyоli qоchib qоlgаn, birоz	
ʻ ʻ ʻ
o zini yo qоtgаn, esаnkirаgаn yоxud birоz jinnirоq mа’nоlаrini berаdi.	
ʻ ʻ
Sho rpа(   sho rvа)     so zi   suyuqligi     jihаtidаn   ko z   yоshi   mа’nоsidа	
ʻ ʻ ʻ ʻ
sho rpаko z deyа ishlаtilаdi.	
ʻ ʻ
Bugungi   zamonaviy   tilshunoslikda   quyidagi   sohalar   ustuvor   va   dolzarb
bo lib   turibdi.   Bular:   psixolingvistika,   antropolingvistika,   sotsiolingvistika,
ʻ
etnolingvistika   hamda   lingvokultrologiya   kabi   sohalardir.   Dialekt   va
etnografizmlarni keng ko lamda ilmiy asosda o rganish bevosita etnolingvistika	
ʻ ʻ
va   lingvokultrologiya   yo nalishlarida   olib   borilayotgan   tadqiqotlarning	
ʻ
samaradorligiga   ham   bog liq.   Sababi,   hozirda   dialekt   va   etnografizmlarni
ʻ
etnolingvistik   va   lingvomadaniy   aspektda   o rganish   muhim   tadqiqot   zaruriyati	
ʻ
bo lib   turibdi.   O zbek   tili   boshqa   turkiy   tillardan   ko p   shevaliligi   bilan	
ʻ ʻ ʻ
farqlanadi.   Prof.   Y.D.Polivanov   asrimiz   birinchi   choragidayoq   o zbek   tili	
ʻ
o zining ko p shevaliligi tufayli boshqa turkiy tillardan ajralib turishi to g risida	
ʻ ʻ ʻ ʻ
o z   ilmiy   ishlarida   ma’lumot   bergan   edi   .   O zbek   shevalari   o zbek   tilining
ʻ ʻ ʻ
mahalliy ko rinishlaridan bo lib, uni o rganish fan uchun nazariy ahamiyat kasb	
ʻ ʻ ʻ
etsa,   bo lajak   til   va   adabiyot   o qituvchisi   uchun   esa   amaliy   ahamiyatga   molik	
ʻ ʻ
hisoblanadi.   Hozirgi   zamon   jonli   sheva   va   etnografizmlari   yozma yodgorliklarda,   shuningdek,   hozirgi   adabiy   tilimizda   ham   deyarli
uchramaydigan   ko pgina   so z   va   so z   formalari,   lug aviy   birliklarni   ;   o zidaʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
saqlab   qolganki,   bizga   ularni   asosli   ravishda   o rganish   tilning   uzoq	
ʻ
zamonlardagi   holatini   aniqlashda   yordam   beradi   .   “Agar   zudlik   bilan   keksa
avlod   nutqida   saqlanib   kelayotgan   noyob   so z   va   iboralar   yig ib   olinmasa,	
ʻ ʻ
barcha   ma’suliyatni   o z   zimmamga   olib   aytamanki,   ular   hofizasidagi   bir   qism	
ʻ
dialektizmlar   umuman   yo qolib   ketishi   mumkin”,   degan   edi   akademik	
ʻ
Sh.Shoabdurahmonov.   Olimning   aytgan   fikri   bugun   ham   umuman   o z	
ʻ
ahamiyatini   yo qotgani   yo q.   Bizga   ma’lumki,   o zbek   tili   qarluq,   qipchoq,	
ʻ ʻ ʻ
o g uz lahjalariga bo linadi. 	
ʻ ʻ ʻ Bu lahjalar leksik, morfologik, fonetik tarafdan bir-
biridan   anchayin   farq   qiladi.   Qipchoq   lahjasi,   asosan,   “j”   lovchi   va   “a”lovchi
sanaladi.   Qipchoq   lahjasi   hududiy   jihatdan   Jizzax,   Samarqand,   Qashqadaryo,
Surxondaryo   viloyatlarini   o z   ichiga   qamrab   oladi.   Qipchoq   shevasini	
ʻ
A.Shermatov,   T.Nafasov,   A.Jo rayev,   A.Mamatqulov,   A.Ishayev,   A.Nosirov,
ʻ
Sh.Muhammadjonov,   Q.Mamayev,   S.Rahimov   kabi   olimlar   o rganishgan.   Ular	
ʻ
o z ilmiy izlanishlari bilan qipchoq lahjasining o ziga xos xususiyatlarini yoritib	
ʻ ʻ
bergan. 
Оmоnimiyа   .   Shаkli   bir   xil,   mа   ’nоsi   hаr   xil   bo lgаn   so zlаr	
ʻ ʻ   оmоnim
deyilаdi. Bir xil shаklgа egа bo lgаn bir nechа so z оmоnim sanaladi. Ikki yоki	
ʻ ʻ
undаn   оrtiq   so zning   bir   xil   yоzilishi   hamda   bir   xil   tаlаffuz   etilishi   sababli	
ʻ
оmоnimlаr   yuzаgа   kelаdi.   Оmоnimlаr   quyidаgichа   hоsil   bo lаdi:	
ʻ   Tuvmоq   –
1-   mа’nоsi   tug mоq,   dunyоgа   keltirmоq.   Qаliyа   chechа   ul   tuvipti,   2-mа’nоsi	
ʻ
qаytаrilmоq, o xshаmоq mа’nоsidа. Seni kuning tuvdi mengаyаm kаbi. Jоppоq
ʻ
so zi hаm xuddi yuqоridаgi fe’l singаri shаkldоshlikkа egа. 1-mа’nоsi- qоr jоpti	
ʻ
(   yоg mоq),   2-mа’nоsi   esа   ustigа   ko rpа   jоpti   (   yоpmоq)dir.   3-mа’nоsi   bаnkа	
ʻ ʻ
jоppоq   (qоpqоq   bilаn   mаhkаmlаmоq,   4-mа’nоsi   ishti   jоppоq-   ishni   tugаtmоq,
5-   mа’nоsi   uydi   jоppоq-   uyni   ustini   berkitmоq,   5-mа’nоsi   nоn   jоppоq-   nоnni
pishirmоq   vа   hаkоzоlаr.   Bu   o rindа   bа’zilаri   оmоnimlik,   bа’zilаri   esа   ko p	
ʻ ʻ
mа’nоlilik xususiyаtlаrini nаmоyоn etmоqdа.  Qiyringlаmоq fe’li 1- mа’nоsi bu
оliftаlik   qilmоq,   mаqtаnchоqlik   qilmоq,   kаttаpisаndlik   qilmоq,   dimоg dоrlik	
ʻ kаbi   mа’nоlаrni   аnglаtаdi,   Shаpааtti   qizi   qiyrinlаg аn   bo ptidа.   2-mа’nоsi   esаʻ ʻ
sаl-pаl   оqsоqlаnib   yurmоq,   Аynаgul   chechа   qiyrinlаp   qоpti   tоzzа.   3-mа’nоsi
kekkаymоq,   vоy-bо,   minchа   qiyringlаydi   bu   kаbi   аdаbiy   tildаgi   chelаklаmоq
(chelаk bilаn sоlmоq) so zigа оmоnim sifаtidа Nurоtа tumаn o zbek shevаlаridа	
ʻ ʻ
chelаklаmоq(   xаltаgа   o xshаsh   idishlаrning   оg zini   qаyirmоq,   buklаmоq
ʻ ʻ
mа’nоsidа)   fe’li   umumаn   bоshqа   mа’nоdа   qo llаnilib   kelinmоqdа   kаndirdi	
ʻ
chelаklаb   qiylаrdi   sоl   kаbi.   Pirmiz   so zi   hаm   оmоnim   bo lib,   bu   so z   Оqtоv	
ʻ ʻ ʻ
hududidаgi deyrаli bаrchа qishlоqlаrdаоvqаt pishirilаdigаn sirli idish mа’nоsidа,
shаhаrgа yаqin qishlоqlаr vа Qоrаtоv hududidа kerоsin bilаn ishlаydigаn o chоq	
ʻ
mа’nоsidа   qo llаnilаdi.   Qumg оn   so zо   hаm   оmоnim   shаkllаrigа   egа.   Bu   so z	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mоduvоt   vа   ungа   qo shni   qishlоqlаrdа   chоy   qаynаtish   uchun   ishlаtilаdigаn	
ʻ
idishni, Yаngibinо vа Yаngiоbоd qishlоqlаridа оvqаt pishirilаdigаn sirli idishni
аnglаtаdi. 
Оmоnimlik hоdisаsi bir turkum dоirаsidа yоki bir nechа turkum dоirаsidа
sоdir   bo lаdi.   Bir   turkum   dоirаsidаgi   оmоnimlаrgа   grаmmаtik   shаkllаr	
ʻ
qo shilgаndа   hаm   оmоnimligini   sаqlаb   qоlаdi:   Biz   yоqqаn  	
ʻ o tlаrimizni	ʻ
o chirdik. Biz ekk	
ʻ а n  o tl	ʻ а rimizni  o rdik.	ʻ Bob bo‘yicha qisqa xulosa
Leksikа   bo yichа   kuzаtishlаr   natijasida,   lug аt   xususiyаtlаrigа   ko rаʻ ʻ ʻ
diаlektаl   fаrqlаr   o zbek   tilidа   judа   ko p   hamda   xilmа-xilgini   ko’rsatdi.   O zbek
ʻ ʻ ʻ
tilining   аyrim   shevаlаrining   leksik   xususiyаtlаrini   o rgаnish   o zbek	
ʻ ʻ
diаlekt о l о giyаsidаgi   eng  d о lzаrb vа  eng muhim   vаzifаlаrdаn  biri   ekanligi   yana
bir bor oydinlashdi. Diаlektаl leksikаni o rgаnish til tаrixi hamda h	
ʻ о zirgi zаm о n
o zbek   аdаbiy   tiligа   taalluqli   mаsаlаlаr   bа’zi   so z,   аffikslаrning   tаrixi   vа	
ʻ ʻ
genezisini   belgilаshdа,   leksik   me’y о rni   аniqlаshdа,   termin о l о giyа,   о rf о grаfiyа
mаsаlаlаrini   hаl   qilishdа,   o zbek   shevаlаrining   аtlаsini   tuzishdа   hаmdа   o zbek	
ʻ ʻ
xаlq   shevаlаri   lug аtining   ko p   t	
ʻ ʻ о mliligini   yаrаtishdа   аs о siy   mаnbаlаrdаn
his о blаnishini isbotladi. Biz  o rgangan  ushbu  ilmiy  ishimizning  mazkur bobi	
ʻ
orqali     asrlar     davomida     xalqimiz     tilida     saqlanib     kelayotgan     xalq     og zaki	
ʻ
ijodi   namunalari   to la-to kis     hamda   tushunarli   holda   yetib   borishi   uchun	
ʻ ʻ
xalqimizning   jonli   tili   bo lgan     shevaga     oid   so zlarni   keksa   avlod   vakillari	
ʻ ʻ
tilidan   yozib   olishimiz,   ularni   o rganib   hozirgi   o zbek   adabiy   tilidagi	
ʻ ʻ
muqobillari   bilan   birgalikda   ko rsatib   borishimiz   zarurligini   ko’rsatdi.   Sheva	
ʻ
orqali   berilgan   xalqimizning   durdonalari   ular   ifodalangan   shevalar   bilan   birga
yo qolib ketmasligi balki sayqallanib borishini ta’minlaydi. 	
ʻ III   b о b.   О zbek   tili   Nurʻ о t а   shev а l а rid а   m а q о l   v а   ib о r а l а rning
q о ll	
ʻ а nilishi
3. 1.Nur о t а  shev а l а rid а  m а q о ll а rning q о ll	
ʻ а nilishi
Mаqоl   –   xаlq   оg zаki   ijоdi   jаnri   qisqа   vа   lо ndа,   оbrаzli   vа   оbrаzsiz,	
ʻ ʻ ʻ
grаmmаtik   vа   mаntiqiy   tugаllаngаn   mа nоli   hikmаtli   ibоrа,   chuqur   mаzmunli.	
ʼ
Muаyyаn   аniq   shаklgа   egа.   mаqоllаrdа   аvlоd-аjdоdlаrning   hаyоtiy   tаjribаlаri,
jаmiyаtgа   munоsаbаti,   tаrixi,   ruhiy   hоlаti,   etik   vа   estetik   tuyg ulаri,   ijоbiy	
ʻ
fаzilаtlаri  mujаssаmlаshgаn.  Аsrlаr  davomidа xаlq оrаsidа sаyqаllаnib,  ixchаm
hamda sоddа pоetik shаklgа kelgаn.   [41;5-19]
Mаqоllаr mаvzu jihаtdаn nihоyаtdа bоy hamda xilmа-xil. Vаtаn, mehnаt,
ilm   hunаr,   dо stlik,   аhillik,   dоnоlik,   hushyоrlik,   til   vа   nutq   mаdаniyаti,   sevgi	
ʻ
hamda   muhаbbаt kаbi mаvzulаrdа, shuningdek, sаlbiy xislаtlаr xususidа rаng-
bаrаng mаqоllаr aytilgаn. Mаqоl  uchun mаzmun vа shаklning diаlektik birligi,
kо p hоllаrdа qоfiyаdоshlik, bа zаn kо p mа nоlilik, mаjоziy mа nоlаrgа bоylik	
ʻ ʼ ʻ ʼ ʼ
kаbi   xususiyаtlаrga   ega   bo ladi.   Mаqоllаrdа   аntitezа   hоdisаsi   kо p   uchrаydi	
ʻ ʻ
(“Kаttаgа hurmаtdа bо l, kichikkа izzаtdа bо l” vа bоshqаlаr).	
ʻ ʻ
Turkiy   xаlqlаrning   mаqоllаridаn   nаmunаlаr   eng   avval   mаqоl
Kоshg аriyning   “Devоnu   lug оtit   turk”   аsаridа   keltirilgаn.   Bu   mаqоllаrning	
ʻ ʻ
ko pchiligi   hоzir   hаm   о zbek   xаlqi   оrаsidа   turli   xil   vаriаntlаrdа   ishlаtilаdi.	
ʻ ʻ
Shuningdek,   mаqоl   Kоshg аriy   аsаridа   “Kishi   оlаsi   ichtin,   yilqi   оlаsi   tаshtin”,	
ʻ
“Оdаm оlаsi ichidа, mоl оlаsi tаshidа” kаbi aytib o tilgan.	
ʻ
Mаqоllаr   bа zаn   zаrbulmаsаl,   nаql,   hikmаt,   hikmаtli   sо z,   tаnbeh,	
ʼ ʻ
mаshоyixlаr   sо zi,   hikmаtli   mаqоl,   dоnishmаndlаr   sо zi,   оtаlаr   sо zi   singari	
ʻ ʻ ʻ
nоmlаr   orqali   hаm   yuritilаdi.   Mаqоllаrning   ijtimоiy   siyоsiy   vа   tаrbiyаviy
ahаmiyаti   judа   ulkan   va   hаttоki   g оyаt   kаttа.   Mаtаldа   nаrsа   tаsviri,   uning	
ʻ
xаrаkteristikаsi   berilsa,   mаqоldа   bo lsа   tо lа   tugаllаngаn   fikr   hamda   xulоsа
ʻ ʻ
ifоdаlаnаdi.
Nurota   tumanida   yuritiladigan   mаqоllаrgа   kelаdigаn   bо lsаk,   hаr   bir	
ʻ
mаvsumgа   xоs,   har   bir   sohaga   xos,   xalqning   turmush-tarzi   ifodalangan   juda
ko plab maqollarni  aytib o tishimiz  mumkin.  	
ʻ ʻ Bu tuman kishilar  tog lar  orasida	ʻ yashaganliklari   uchun   asosiy   mashg ulotlari   chorvachilikdir.   Dastlab   ushbuʻ
sohaga   oid   maqollarni   ko rib   chiqamiz.   “   Uch   оyоg i   suvdа,   bir   оyоg i   о tdа”	
ʻ ʻ ʻ ʻ
mаqоlining     yоz   оyidа   mоllаrning   оvqаtgа   tо ymаsа   hаm,   suvgа   tо yishlаri	
ʻ ʻ
lоzimligi   hаqidа   ma’lumоt   beruvchi   vа   ishlаtiluvchi   mаqоl   ekаnligini   bilib
оldik.   Bu   mаqоlning   teskаrisi   bо lgаn   “Uch   оyоg i   о tdа   bir   оyоg i   suvdа”	
ʻ ʻ ʻ ʻ
mаqоlining esа kuz fаslidа ishlаtilib, mоllаrnin g ushbu fаsldа kо prоq оvqаtgа	
ʻ
tо yishlаri lоzimligini аnglаtаdi. 	
ʻ
Yana shu sohaga oid “O rangdan chiqsa chiqsin, qozoningdan chiqmasin”	
ʻ
maqoli mavjud. Bu maqolda chorva mollarining o limi haqida fikr yuritilmoqda.	
ʻ
Mollar   bevaqt   kasal   tegib   qolsa,   so yish   lozimligi,   o lib   qolmasdan   oldin	
ʻ ʻ
hallolab   olish   kerakligi   haqida     fikr   yuritilmoqda.   Barchamizga   ma lumki,	
ʻ
qadimda   ko p   ham   kishilarning   qorni   ovqatga,   nonga   to yavermagan,   shu	
ʻ ʻ
jihatlar bu maqolda inobatga olingan. Maqolni so zma-so z izohladigan bo lsak,	
ʻ ʻ ʻ
“o ra” so zi  molar  turadigan qo ra ma nosida ishlatilmoqda. O radan chiqmoq-	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bu   mol   o lib   qolib,   chiqarib   tashlashni,   qozoningdan   chiqmasin   esa,   hallolab	
ʻ
so yib   olib   pishirib   yeyishni   anglatmoqda.   Demak   maqol   mollarning	
ʻ
o ldirmasdan, nobud qilmasdan yeyish to g risida ekan.
ʻ ʻ ʻ
“Jomon temirdi qayrag an  minam pichoq bo lmas”- ushbu maqol ramziy	
ʻ ʻ
ma noda   bo lib,   asli   insonlarga   xos   xislatlar   haqida   gap   ketmoqda.   Bu   yerda	
ʻ ʻ
ishlatilgan pichoq va temir  asli  ko chma ma noda bo lib, ular  insondagi  fazilat	
ʻ ʻ ʻ
va nuqsonlarni  anglatmoqda.  “Jomon  temir”  birikmasi  bu  hech  tuzalmaydigan,
har doim yomon yo lidan qaytmaydigan kishilarning ramziy ifodasi, pichoq esa	
ʻ
tarbiya va tarbiyalash kabi tushunlarning ramziy ifodasidir. Maqolda aytilganki,
yomon   kishilarni   qancha   tarbiya   qilmang,   o qitmang   baribir   o zgarmaydi,   shu	
ʻ ʻ
holicha   qolaveradi.   .   bu   maqol   ham   ajdodlarimizning   asrlar   osha     to plagan	
ʻ
hayotiyn   tajribalarining   yorqin   namunasidir.   Ota-   bobolarimiz   har   bir   so zni	
ʻ
aytganlarida   tagida   bir   olam   ma no   mujassam   bo lgan.   Ular   hayotiy   tajribalari	
ʻ ʻ
orqali   anglab   yetgan   hayotiy   haqiqatlari   asosida   ibratomuz   fikrlarni   aytganlar.
Ushbu   fikrlar   asrlar   oshsa-da,   yosh   avlodni   tarbiyalashda   muhim   dasturulamal
bo lib xizmat qilmoqda. 	
ʻ Nurota   tumani   va   u   yerda   yashovchi   kishilarning   o tmishi   juda   qadimʻ
asrlarga   borib   taqaladi.   Shuning   uchun   ular   aytgan   maqollarda   o zga   millat	
ʻ
sohiblari   ham   tilga   olingan.   Bunga   “   Arab   yiqilsa   o z   oldiga”   maqolini   misol	
ʻ
qilib   keltirishimiz   mumkin.   Ushbu   maqol   yurtimizga   arab   bosqinchilari   kirib
kelgan   asrlar(   VIII   asr)dan   keyin   yuzaga   kelgan   bo lib,   bu   yerda   rablarning
ʻ
yurish-   turishi,   yashash   tarzidan   ma’lumot   bermoqda.   Maqoldan   shunday
mazmunni anglashimiz mumkin, ya ni arablar bosqinchi bo lgani uchun ham bu	
ʻ ʻ
yerda   aynan     arab   millati   haqida   gap     ketmoqda.   Arablar   juda   bosqinchilik
qilishgani   uchun   ham   arablar   hatto   o z   millatdoshlarini   ayamsliklari   ushbu	
ʻ
maqol orqali bayon qilinmoqda, shuni aytib o tishimiz lozimki, har qanday kishi	
ʻ
gunoh qilar ekan, unga haqiqat dunyoda ham o zi javob beradi. Bu maqol ham	
ʻ
asrlardan   asrlarga   o tib,   ajdodlarimizni   tarbiyalab   kelmoqda.   Endi   kelgusi	
ʻ
avlodning ham uzoq yillik hayotida ham o z vazifasini uddalaydi. 	
ʻ
“Vatan, vatan
Chiqdi ko tan”	
ʻ
Ushbu   maqolda   ishlatilgan   Vatan   so zi   ramziy   ma noni   ifodalab,   oila	
ʻ ʻ
qilmoq,   uy-joy   qilmoq     ma nosidagi   ro zg or   ma nosini   ifodalaydi.   Nurotalik	
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zbeklarda “ Vatan qilmoq degan ibora mavjud bo lib, u oila qurmoq, ro zg or	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilib   ma nolarida   va   yana   ko p   ma noli   so z   sifatida   esa   Vatan   qilmoq	
ʻ ʻ ʻ ʻ
uylanmoq, turmushga chiqmoq ma nolarini  ifodalaydi. Maqolda yangi  ro zg or	
ʻ ʻ ʻ
qurgandan keyin shu ro zg orni uddalash, uni to la-to kis ta’minlash juda qiyin	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ekanligini,   bu   ro zg or   atalmish   g or   qanchadan   qancha   sog lom   insonlarni	
ʻ ʻ ʻ ʻ
mayib qilib yuborganligi haqida fikr yuritilmoqda. “Ko tani chiqmoq” birikmasi	
ʻ
mayib   bo lmoq,   kasal   bo lmoq   ma’nolarida   ishlatilmoqda.   Azaldan   ro zg or	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tebratish erkaklarning bo ynida va aynan bu maqol ham erkaklar uchun aytilgan.	
ʻ
Oilani   boqish,   10dan   ortiq   farzandlar,   ota-ona,   ahli   ayoli   barchasining   yuki
birgina   erkakning   gardanida   bo lgan,   shu   tufayli   ham   shu   ma’nodagi   maqollar	
ʻ
kelib chiqqani aytiladi.
Oila mavzusiga oid yana bir maqolni ko rib chiqamiz:	
ʻ
Aligam xotin Saligam xotin.
Maqolda   ishlatilgan   alik   va   salik   so zlari   shunchaki   qofiyadoshʻ
bo lganligi   uchun   qo llanilgan.   Ushbu   maqolda   ayollarning   naqadar   sirli	
ʻ ʻ
ekanliklari   kichik   bir   satrlarda   ochib   berilgan.   Maqolning   qisqacha   izohiga
keladigan bo lsak, erkaklarning barchasi uylanishi lozimligi, oila muqaddasligi ,	
ʻ
ayollarning   barchasi   ham   bir   xil   ayol   ekanligi,   ularning   mehr-u   muhabbat
berilsa,  barchalari   ham   go zal   bir  xilqatga  aylanishi   kab  bir  qator  tushunchalar	
ʻ
ifodalangan.   Maqoldagi   asosiy   fikr   ro zg or,   oila   tutish   haqida   bormoqda,	
ʻ ʻ
sababiki,   har   qanday   ayol   bir   xonadondan   boshqa   bir   xonadonga   borar   ekan
barcha   ro zg or   ishlarini   eplashi   lozimligi,   boshida   eplolmasa-da,   hayoti	
ʻ ʻ
davomida   barcha   uy   yumushlari   va   oila   tutishda   usta   bo lib   ketishlari   yillar,	
ʻ
aslar  osha  sinalgan holatdir. Shu ikki  misrali  maqolda momolarimizning necha
ming yillik to plangan tajribalari mujassamlashgandir.  	
ʻ
Keyin ketganding kelini urlik qiladi.
Dastavval   maqolda   qo llanilgan   so zlarni   birma-bir   ko rib   chiqamiz.	
ʻ ʻ ʻ
Maqol   “Keyin   ketmoq”   iborasi   bilan   boshlangan.   Keyin   ketmoq   degani   ishlari
yurishmaslik,   ishlari   keying,   ya’ni   orqaga   ketish   ma’nolarini   anglatadi.   Urlik
so zi   esa   o g rilik   ma’nosida   qo llanilmoqda.   Endi   maqolning   izohiga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
to xtalamiz.   Ushbu   maqol   1   satrlik   maqollar   jumlasiga   kirib,   maqolda   ishlari
ʻ
yurishmay   yurgan   kishining   mayda   ishlari   ham   orqaga   ketib   qolishi   kabi
vaziyatlar   nazarda   tutilmoqda.   Maqolda   tilga   olingan   kelin   obrazi   ramziy
ma noda   bo lib,   kelin   oilaning   eng   yangi,   eng   quyi   tabaqadagi   oila   a zosi
ʻ ʻ ʻ
sifatida   qaralaganligidan   kelib   chiqib,   eng   ahamiyatsiz   ishlarida   ham
omadsizlarga   uchrayotgan   kishilar   haqida   gap   bormoqda.   Maqollar   dastlab
paydo   bo lganda,   o z   ma’nosida   ishlatilgan   va   aynan   kelinlar   borasida   fikr	
ʻ ʻ
yuritilgan keyinchalik esa shunga o xshash vaziyatlarda ham shu fikr qo llanilib,	
ʻ ʻ
aslar osha maqolga aylangandir. 
Kebanak kiygan keladi,
Kepen kiygan kemaydi. Bu   maqol   g am   –anduhga   to la   kishilarning   hayot   yo llairini   anglatadi.ʻ ʻ ʻ
Maqolda  farzandidan erta ajralgan onalar  va otalar, umumiy ma noda yaqinida	
ʻ
erta judo bo lgan kishilarning ruhiy holati tasvirlanmoqda. Maqoldagi so zlarga	
ʻ ʻ
keladigan   bo lsak,   “kebanak”   so zi   panjara   degan   ma’noni   anglatadi   bu   yerda
ʻ ʻ
esa ko p ma’nolilk hodisasi kuzatilib, panjara orqali panjaradan yasalgan qamoq	
ʻ
nazarda   tutilmoqda.   Ramziy   ma’noda   “kebenek   kiymoq”   birikmasini   qamoq,
qamalmoq deb tushunishimiz lozim “Kepen”  so zi esa kafan ma nosini bildirib,	
ʻ ʻ
“kepn kiymiq”, yani vafot etmoq ma’nosida qo llanilmoqda. Maqolning izohiga
ʻ
keladigan   bo lsak,   maqolda   qamoqqa   ketdi   deb   o ksinma,   yig lama,   keladi,	
ʻ ʻ ʻ
muddati tugab, ammo kafan kiygan, ya nikim vafot etgan kishi aslo qaytmasligi	
ʻ
kabi g amgin bir holat nazarda tutilmoqda. 	
ʻ
To rt kuningda to rda o tir.	
ʻ ʻ ʻ
Bu   maqol   turmushga   chiqqan   opa-singillarimizga   nisbatan
qo llaniladi.maqoldagi “ To rt kun” iborasi ota uy ma’nosida qo llanmoqda. Ota	
ʻ ʻ ʻ
uyi   tushunchasi   aynan   “to rt   kuning”,   “   to rt   kunliging”   iboralari   bilan	
ʻ ʻ
ifodalanadi.   Nurota   tumanida   shunday   tushuncha   bor.   Turmushga   chiqqan   qiz
o z   ota   uyiga   yoki   o z   qarindoshlari,   akasi,   tog asi,   amakisinikiga   mehmonga	
ʻ ʻ ʻ
kelganda   to rga   o tqaziladi.   Shunday   qilinsa,   ular   boy   bo lishlari   aytiladi.   Bu	
ʻ ʻ ʻ
maqolning   zamirida   ajdodlarimizning   buyuk   donoliklari   yashirngan,   chunki
o zbek   xalqimizda   eng   aziz   mehmonlar   to rga   o tkaziladi.   Turmushga   chiqqan	
ʻ ʻ ʻ
qizlar   endi   o z   ota   uyga   mehmon,   begona   ekanliklari,   u   yerga   faqat   mehmon	
ʻ
sifatida kelib  ketishlari   mumkinligi,  endi  bu  ro zg or   boshqa  ekanligi, ularning	
ʻ ʻ
ichki ishlariga aralashish mumkin emasligi  nazarda tutilmoqda, buyuk va dono
o zbek   xalqimiz   kichik   bir   jumlalarga   olam-olam   ma’no-mazmun   yuklashni	
ʻ
ko p   ma’nisiz   gap   o rnida   bitta   va   qisqa   ma’nili   so z   aytishni   afzal
ʻ ʻ ʻ
ko rganlar.yuqorida   ko rib   chiqayotganimiz   maqollarning   barchasi   shu
ʻ ʻ
fikrlarimizning yorqin va o lmas isbotidir. 	
ʻ
O z uyida osh kesmagan qotin	
ʻ
Kishi uyida das uradi.  Ushbu   maqolimiz   yuqorida   ko rgan   maqollarimizning   mantiqiy   davomiʻ
sifatida   berilmoqda.   “Kishi   uyi”   tushunchasining   mazmuni   yuqoridagi   qator
maqollarimiz orqali  ko rib chiqdik, bu so z ota uyi ma’nosini  anglatishini  ham	
ʻ ʻ
bilib   olgandik,   ammo   ushbu   maqolda   bu   ibora   o z   mazmuniga   teskari   holda,	
ʻ
ya’ni   “Kishi   uyi”   birikmasi   orqali   “Ota   uyi”   emas,   “Qaynota   uyi“   nazarda
tutilmoqda   .   Bu   maqoldagi   “osh   kesmoq”   iborasi   xamir   yoymoq   ma nosida	
ʻ
qo llanilgan   bo lib,   Nurota   tuman   o zbek   shevalarida   xamirlik   ovqatlar	
ʻ ʻ ʻ
oshqomir,   oshqoyish,   qomirosh   kabi   so zlar   bilan   ifodalanadi,   shu   so zlardan	
ʻ ʻ
kelib   chiqib,   “osh   kesmoq”   iborasi   qo llanilmoqda.   “Das   urmoq”   iborasi   esa
ʻ
bosh bo lmoq, ro zg orda hamma ishda aqllilik qilmoq mazmunida qo llangan.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bu maqol aynan biror ishni o zi eplamay turib, o zgalarga bilimdonlik qiluvchi	
ʻ ʻ
kimsalarag   qarata   qo llanilgan.   Bugungi   kunda   yoshlarimiz   orasida   shunday	
ʻ
xususiyatga ega kishilarimiz ko paygani uchun ham bu maqol o z qadr-qimmati,	
ʻ ʻ
ahamiyatini   yo qotmadi.   Inson   avvalo   biron-bir   ishni   o zi   qoyilmaqom   qilib	
ʻ ʻ
uddalashi, so ngra o zgalarga o rgatmog i lozimligi aytilmoqda.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
O yda bo l, qirda bo l,	
ʻ ʻ ʻ
Kech tushganda uyda bo l .	
ʻ
Ushbu   maqol   xalqimizning   uzoq   asriy   hayot   tarzlaridan   bizga   xabar
beradi, desak mubolag a bo lmaydi, chunki  ilgarigi davrlarda kishilar yashagan	
ʻ ʻ
joylarning   yaqinida   vahshiy   hayvonlar   ham   yashaganligi,   shuning   uchun
qorong i tusha boshlaganda yolg iz yurmasligi lozim bo lgan. Maqoldagi “o y”	
ʻ ʻ ʻ ʻ
so zi bu tog  ma’nosida qo llangan. Olis tog damisan yoki qirdamisan qorong i	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tushguncha   uyga   yetib   kelish   lozimligi   haqida   fikr   yuritilmoqda.   Maqol   o sha	
ʻ
olis   tarixda   kishilar   uchun   qat’iy   qoida,   qonun   vazifasini   o tagan   desak,	
ʻ
yanglishmagan   bo lamiz.   Keyinchalik   bu   maqolning   turfa   variantlari   chiqib	
ʻ
ketdi. Biz sizga hazilomuz bir variantini aytib o tamiz: O yda bo l, qirda bo l, er	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelganda uyda bo l. bu xotin-qizlarimizga qarata aytilgan bo lib, maqolda biroz	
ʻ ʻ
hazil,   biroz   haqiqat   mavjud,   sababi   er   oila   qo rg oni,   boshlig I   u   kelganda	
ʻ ʻ ʻ
barcha uyda bo lishi lozim, degan haqiqat ilgari surilmoqda. Ko rib chiqayotgan	
ʻ ʻ
har   maqolimiz   tagida   xalqimizning   baxtli   va   farovon   hayot   kechirishlari, donoligi   va   boshqa   ko plab   tushunchalar   tilga   olingan.   Ushbu   maqollar   nechaʻ
ming yillardan buyon, asrlar oshsa-da, o z qadr-qimmatini saqlab kelmoqda. 	
ʻ
Pitingni kuydiraman deb, ko ylagingni joqma.	
ʻ
Bu   maqol   hovliqma   va   shoshib   qaror   chiqaradigan   kishilarga   qarata
aytilgan.   Maqolda   qo llangan   pit(bit)   va   ko ylak   tushunchalari   ko chma	
ʻ ʻ ʻ
ma noda   bo lib,   aynan   bit   va   ko ylak   nazarda   tutilmagan.   Kichik   bir   xatoni	
ʻ ʻ ʻ
to g rilayman deb ulkan xatolarni keltirib chiqarmaslik lozimligi, har ishning o z
ʻ ʻ ʻ
payti, fursati mavjudligi aytilgan. Shoshish, hovliqish orqali inson ko p va kata	
ʻ
xatolarga   yo l   qo yishi   mumkin,   chunki   jahl   chiqqanda   aql   ketishi   bu   bizga	
ʻ ʻ
necha   ming   yillardan   buyon   ayon   haqiqatdir.   Ajdodlarimiz   ana   shunday
“O pkasi   yo q   “,   hovliqma   kishilarga   qarat   an   shu   maqolni   qo llashgan.   Bu	
ʻ ʻ ʻ
haqiqat  hali-   hanuz o z  ahamiyatini  yo qotmay kelmoqda.  Shuning uchun  ham	
ʻ ʻ
bu   maqol   bugungi   kunda   ham   Nurota   tumani   o zbek   shevalari   orasida   keng	
ʻ
qo llanilmoqda. 	
ʻ
Borganga boldiq,
Keganga juvoldiq.
Borganga boldiz, 
Keganga   juvoldiz   bu   maqolda   qo llangan   so zlar   asrlar   o tishi   bilan	
ʻ ʻ ʻ
leksikamiz   boyib   borishi   bilan   so zlari   ham   o zgargan.   Maqoldagi   boldiq,	
ʻ ʻ
juvoldiq   va   boldiz,   juvoldiz   so zlari   aynan   bir   ma’noni   anglatadi.   Boldiq   va	
ʻ
boldiz   so zlari   kelinning   singlisi   pochcha   uchun   boldiq   yiki   boldiz   bo ladi.	
ʻ ʻ
Juvoldiz   va   juvoldiq   so zlari   esa   kata   igna   ma’nosini   ifodalaydi.   Bu   ikki   so z	
ʻ ʻ
siqofiyadosh   bo lganligi   sababli   ham   shu   so zlar   tanlangan.   Bu   maqol   umrini	
ʻ ʻ
shunchaki, yengil 0-yelpi ishlar bilan, bema’ni tarzda o trkazib yuboruvchilarni	
ʻ
nazarda   tutib   aytilgan.   Bunday   kishilar   shunchaki   ko ringan   kishiga   ergashib
ʻ
bugunini o tkazsa bo ldi. Ertasi haqida hech ham qayg urmaydi. Ushbu maqolga	
ʻ ʻ ʻ
sinonim   sifatida   yana   bir   maqoldan   keng   foydalaniladi:   borganga   boja   ,
kegangga   jenga.   Jenga   so zi   yanga   ma’nosida   ishlatimoqda.   Bu   maqolda   ham	
ʻ
yuqoridagi   aytilgan   fikrlar   ifodalangan,   lekin   so zlariga   biroz   o zgartirish	
ʻ ʻ
kiritilgan, xolos.  Jaxshi nersa arzon bo lmasʻ
Arzon nersa jaxshi bo lmas
ʻ
Ushbu   maqolda   leksik-fonetik   dialektizmdan   foydalanilgan.   Maqoldagi
jaxshi   so zida til o rta undoshi, sirg aluvchi  	
ʻ ʻ ʻ y  ning o rniga jarangli portlovchi  	ʻ j
undoshi ishlatilmoqda.   A   undoshi o rnida	
ʻ   e   undoshi ishlatilishi natijasida   nersa
leksik-   fonetik   dialektizmi   hosil   bo lgan.   Bu   maqolning   qisqacha   izohiga	
ʻ
to xtalamiz,   maqolni   o z   ma’nosida   tushunadigan   bo lsak,   haqiqiy   sifat,   narx-	
ʻ ʻ ʻ
navo   va   shu   kabi   tushunchalar   haqida   gap   ketyotgan   bo lishi   mumkin,   chunki	
ʻ
haqiqatdan  ham, bozorda  yaxshi   narsalar  xarid qilish  uchun  k’p  pul  zarur. Har
bir   narsa     sifatiga   qarab     o z   bahosiga   egadir.   Arzon   ketidan   quvgan   kishilar	
ʻ
sifatli  narsalar   xarid  qila olmaydilar.  Bu maqolning  ramziy, haqiqiy  ma’nosiga
keladigan   bo lsak,   maqolda   insonga   xos   sifatlar,   xususiyatlar   haqida   gap	
ʻ
ketmoqda. Ushbu maqol orqali shuni tushunib yetishimiz mumkinki, har qanday
qimmatbaho xislatlar, tuyg ular, qimmatbaho sifatlar: mehr-oqibat, hurmat-izzat,	
ʻ
xushmuomalalik, insoniylik kabilar ortidan keladi. Insonlar bu dunyoning arzon
matohlariga   aldanib,   chin   dunyoga   atalgan   qimmatbaho   narsalardan   quruq
qolmasliklari   lozim.   Maqolning   o zbek   xalq   maqollari   orasida   bir   qancha	
ʻ
variantlari mavjuddir.
To ymay qoldim oshingga	
ʻ
Tobog ing tiysin boshingga.	
ʻ
Ushbu   maqolda   bir   qancha   lksik-fontik   dialektizmlarni   uchratishimiz
mumkin.   Tobog ing  	
ʻ so zi   leksik-fonetik   dialektizm   bo lib,   bunda   jarangli	ʻ ʻ
sirg aluvchi  	
ʻ v   tovushi   o rnida   jarangli   portlovchi  	ʻ b   tovushi   qo llanilmoqda.	ʻ
Tiysin  so zida ham shunga o xshash holat kuzatilmoqda. Bu so zda tegmoq  feli	
ʻ ʻ ʻ
o rnida 	
ʻ e  old qator unlisi o rnida 	ʻ i  old qator unlisi,  g  jarangli portlovchi undoshi
o rnida esa  	
ʻ y   jarangli sirg aluvchi undoshi qatnashmoqda va ular o z navbatida	ʻ ʻ
leksik-   fonetik     dialektizmni   hosil   qilmoqdalar.   Maqoldagi   oshing     so zing	
ʻ
keladigan bo lsak, ushbu so z osh (palov) ma’nosida emas, umuman har qanday	
ʻ ʻ
ovqat   mazmunida   qo llanilmoqda.   Bu   orqali   ko p   ma’nolilk   hodisasiga   sabab	
ʻ ʻ
bo lmoqda.   Maqolning   izohiga   to xtaladigan   bo lsak,   maqolda   maishiy	
ʻ ʻ ʻ muammolar   tilga   olinmoqda.   Bu   holat   asosan     mehmondorchilik   holati   bilan
bog liq   bo lib,   barchamizga   ma’lumki,   qadimda   kata-katta   qurilishlar   hasherʻ ʻ
yo li bilan bunyod etilgan va hashar uyushtirgan kishi hasharchilarni hasharoshi
ʻ
bilan   mehmon   qilgan.   Yo qchilik   paytlari   bo lganligi   sababli   va   og ir   mehnat	
ʻ ʻ ʻ
natijasida   toliqqan   kishilar,   kam   ovqatga   to yishmagandan   so ng,   shu   maqolni	
ʻ ʻ
aytishgan. Bugungi  kunda bu maqol  ovqat  kam  bo lib qolgan  yoki  ovqati  juda	
ʻ
mazali bo lgan ko plab vaziyatlarda ishlatishadi. 	
ʻ ʻ
Sho rqillatib sho rpa ichgandan, 
ʻ ʻ
To ppa jeb tiqilib o lgan jaxshi. 
ʻ ʻ
Tuman   aholisi   asosan   chorvachilik   bilan   shug ullanishadi.   Shu   tufayli	
ʻ
ham   bu   yerlik   kishilar   shevasida   asosan   chorvachilik   sohasiga   oid   maqol   va
iboralar   uchraydi.   Ushbu   maqol   ham   chorvachilik   bilan   bog liq   bo lib,	
ʻ ʻ
chorvadorlar   ko proq   go shtlik   ovqatlar,   qaynatma   sho rva   ichishgani   uchun	
ʻ ʻ ʻ
ham   sho rva   haqida   maqol   aytilgan.   Sho rqillatmoq     so zi   suyuq   taomlarga	
ʻ ʻ ʻ
nisbatan ishlatiladi, ba’zi joylarda bu so z xo rillatmoq tarzida ham qo llaniladi.	
ʻ ʻ ʻ
Sho rqillamoq   so zi   bu   shevada   yig lamoq   ma’nosida   ham   ishlatiladi.   To ppa	
ʻ ʻ ʻ ʻ
so zi esa quyuq yanada aniqlashtiradigan bo lsak, ko proq xamirlik ovqatlar va
ʻ ʻ ʻ
aynan   palov   uchun   ham   ishlatiladi.   Bu   maqolni   o zbek   xalq   maqollaridan   biri	
ʻ
bo lmish   “O ldirsa   ham   osh   o ldirsin”   maqolining   bir   sinonimi   desak,	
ʻ ʻ ʻ
mubolag a bo lmaydi. 	
ʻ ʻ
Semiz ko rkam- boychechak.	
ʻ
Ushbu   maqoldagi   barcha   so zlar   adabiy   tilde   ishlatiladigan   so zlardir.	
ʻ ʻ
Maqol asosan ayollarga ishlatiladi. Maqolning qisqacha izohi shundan iboratki,
ba’zi   ayollarga   semiz   bo lsa   ham,   o zlariga   yarashadigan   bo ladi.   To lachadan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelgan   bo lsa-da,   kelishgan   ayollarga   ana   shu   maqol   aytiladi.   Nurota   tuman	
ʻ
tog lik   hududlardan   iborat,   shuning   uchun   bu   yerda   tog   gullarini   yaxshi	
ʻ ʻ
ko rishadi   va   alqashadi.   Yaxshi   va   go zal   narsalarni   ham   tog   gullari,
ʻ ʻ ʻ
o simliklari, hayvonlariga o xshatishadi. 
ʻ ʻ
Meniki keldi, seniki ketsin. Ushbu maqol qadimdan aytib kelingan asotirlar, afsonalr, parilar-u, sehr-
jodu bilan bog liqdir. Bu maqolda aytilgan meniki va seniki so zlari kishilarningʻ ʻ
o zi   bilan   doimiy   birga   yuradi   deb   hisoblangan   farishta-yu,   jinlaridir.   So z	
ʻ ʻ
yuritayotgan maqolimiz odatda yangi chaqaloqni ilk bor beshikka bo layotganda	
ʻ
yoki har safar beshikka yotqizganda aytiladi. Bu maqolga o xshash xalq og zaki	
ʻ ʻ
ijodi namunasi ham mavjud. 
Egasi keldi, bapasi qoch
Parishtalar qo yning och.	
ʻ
Demak,   yuqorida   keltirgan   maqolda   ham   gap   farishtalar   haqidagi
qarashlar   bilan   bog liq.   Maqol   uyga   yangi   kelin   kelganda   ham   ishlatiladi.   Bu
ʻ
maqolning yangi oila a’zosi bilan bog liq mazmuni boor. 	
ʻ
Ish, ish, ketiga shish. 
Ushbu   maqol   aslan   sal   boshqacharoq,   qo polroq   ko rinishda   ishlatiladi.	
ʻ ʻ
Biz sal o zgartirgan holda tahlil qilyapmiz. Maqolning qo llanilish doirasi ancha	
ʻ ʻ
toraygan   bo lib,   hozirgi   kunda   barchag   birday   tanish   emas.   Bu   maqol   faqat	
ʻ
keksa   avlod   vakillari   nutqida  saqlanib   kelmoqda.   Yo qolib,  unutilib  ketmasligi	
ʻ
uchun   ham   ushb   u   maqolni   o zgarish   bilan   bo lsa-da,   ilmiy   ishimizga   kiritdik.	
ʻ ʻ
Maqolning   qisqacha   izohi   shundan   iboratki,   har   qancha   ishlama,   har   qancha
mehnat qilma baribir bu dunyoning yumushlari, tashvishlari tugamydi. Ish ko p	
ʻ
qilgan sari u yanada ko payib, kattalashib boraveradi. 	
ʻ
Buvday noning bolmasa-da,
Buvday so zing bo lsin.	
ʻ ʻ
Bu   maqol   adabiy   tilda   sal   boshqacharoq   variantda   ishlatildi,   maqolda
bug doy   so zidagi   g   tovushi   o rnida     qo llanilgan   va   leksik     fonetik	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
dialektizmga   aylanib   qolgan.   Barchamizga   ma’lumki,   ota-bobolarimiz
qadimdanoq oqko ngillik,  samimiylik, shirnso zlik haqida juda ko plab maqol ,	
ʻ ʻ ʻ
metal,   hikmatli   so zlar   aytishgan,   biz   izohlayotgan   maqol   ham   xuddi   shu
ʻ
yo sindagi maqollardan biridir. Ushbu maqollar orqali bobolarimiz bizni mehr –	
ʻ
oqibat,   shirin   so z   har   narsadan   ustun   ekanligi   va   och   insonni   ham   shirin   so z	
ʻ ʻ
bilan   qornini   emas,   qalbini   to ydirish   mumkinligiga   undashgan,   bu   maqolda	
ʻ mehmondorchilik   vaqtidagi   vaziyatlar   ham   nazarda   tutilgan,   uyingga   tasodifan
mehmon kelib qolsa, uyingda uning oldiga qo yadigan hech narsang bo lmasa-ʻ ʻ
da,   shirin   so zing   bo lsin   ma’noda.   Nurotaliklar   ham   mehmondo st   va	
ʻ ʻ ʻ
shirinsuxan  xalq, shuning  uchun  ushbu  maqol   buyerliklar  tilida  asrlar  osha  o z	
ʻ
mavqeyini yo qotmay kelmoqda. 	
ʻ
Ko rgan oshding kuyugi jomon.	
ʻ
Bu   maqol   ham   ovqat   haqida   bo lib,   qadim   ajdodlarmizning	
ʻ
qadriyatlaridan hikoya qiladi. Maqolda sizning yeyayotgan ovqatingiz yoki biror
yegulingizni u bu kim ko rib qolsa, siz u bilan o z nasibangizdan baham ko ring,	
ʻ ʻ ʻ
chunki   sizning   yeyayotgan   narsangizdan   o sha   kishining   yegisi   keladi,	
ʻ
bermasngiz   gunoh   bo ladi,   shuning   uchun   ham   ushbu   maqol   qo llanilgan.	
ʻ ʻ
Ko rgan   deganda   sizning   yeguligingizni   ko rib   qolgan   kishi,   osh   deganda   har	
ʻ ʻ
qanday   taom   yoki   yegulik,   kuyugi   deganda   o sha   kishining   sizning	
ʻ
yeguligingizni   ko rib   yegisi   kelishi,   hijolat   bo lib   so ray   olmasligi   nazarda	
ʻ ʻ ʻ
tutilgan.   Bugungi   kunda   bu   sheva   vakillari   orasida   maqolning   malnosi   ancha
kengayib,   sizning   yegulik   bo lmagan   boshqa   ixtiyoriy   narsangizni   ham   ko rib	
ʻ ʻ
qolib olgisi kelgan insonlarga ham ishlatilaveradi. Bu maqolni salbiy ma’noda u
bu   narsangizni   tortib   olishni   istagan   kishilar   ham   o z   vaziyatlari   uchun	
ʻ
ishlatadilar. 
Miymon miymondi ko rolmaydu,	
ʻ
Uy egasi hammani ko ralmaydi
ʻ
Bu   maqol   ham   mehmondorchilikka   oid   maqollarimizdan   biri   bo lib,   bu	
ʻ
maqolda   mehmondorchilikni   ulug lash   emas,   balki   biroz   salbiy   jihatlari   ham	
ʻ
aytib o tilmoqda. Agar uyimizga bir mehmon kelsa, uning orqsidan yana va yan	
ʻ
ko p-ko p   mehmonlar   kelaveersa-yu   uy   egasi   ularni   sig dirolmasa   ana   shu	
ʻ ʻ ʻ
maqol   ishlatiladi.   Bundan   tashqari   maqol   mehmonlarni   yoqtirmaydigan
mezbonlarga   nisbtan   ham   qo llaniladi,   sababi   uy   egasi   hammani   ko rolmaydi	
ʻ ʻ
degani, uy egasining mehmonlarni unchalik xushlamasligini nazarda tutmoqda. Maqoldagi miymon so zida mehmon so zidagi e unlisi o rnida I unlisiningʻ ʻ ʻ
ishtiroki, y til o rta undoshi o rniga h bo giz tovushi ishlatilishi natijasida leksik	
ʻ ʻ ʻ
fonetik dialektizmlar yuzaga kelgan, 
Qaydagi qilig im	
ʻ
Qizda qilig im. 	
ʻ
Ushbu   maqolda   qizlarning   kelin   bo lib   tushgan   xonadonlarida   hamma	
ʻ
ishlarni   eplashlari   va   buning   uchun   ota   uylarida   barcha   yumushlar,   muomala
madaniyati,   odob-axloq   barcha-barchasini   o rganish   zarurligi,   kelin   bo lib	
ʻ ʻ
borgan xonadonida xato qilib qo yib ham o zini ham ota-onasi, oilasini uyatga,	
ʻ ʻ
so kishga   qo ymasligini,   aks   holda,   ota-onasi   tarbiya   bermapti   degan   xunuk	
ʻ ʻ
dakkilarni   eshitishi   mumkinligi   haqidadir.   Qiz   bola   barcha   sho xliklar-u	
ʻ
erkaliklarini ota uyida qoldirishi, hamma yomon xislatlar ota uyida qoldirib, eng
yaxshi sara xislatlarni olib ketishui haqidadir.
Qizlig imda kiymadim qizil ishton	
ʻ
Yendi qaytib kiyaman uzun ishton.
Bu maqol  ham  yuqoridagi  maqolning ma’nodoshi  yoki  mantiqiy davomi
desak, adashmagan bo lamiz. Bu yerda gap kiyim-kechak haqida emas, insonga	
ʻ
xos   xislatlar,   fazilatlar   haqida   bormoqda.   Yuqorida   aytganimizdek   turmushga
chiqqan qiz ota uyida erkaliklarini qoldirib, turmush o rtog ining hayot tarziga,	
ʻ ʻ
fe’l-atvoriga, yog -u boriga ko nishlari lozim. Bu maqolda ota uyida erka o sgan	
ʻ ʻ ʻ
qizning   yangi   uyga   ko nikolmayotganligi   aks   ettirilgan.   Maqol   majoziy	
ʻ
ma’nodagi  so zlar orqali umuman boshqa ma’no anglatilmoqda. Bu maqollarda	
ʻ
momolarimizning   asrlar   osha   to plagan   donoliklari   mujassamlashgan.   Bu	
ʻ
maqollardagi   mazmun-   mohiyat   hali   hanuz   o z   ahamiyatini   yo qotmay	
ʻ ʻ
kelmoqda.
Bola joshidan 
Qotin boshidan. 
Bu   maqollarning   turfa   xil   variantlari   mavjud,   Nurota   tuman   o zbek	
ʻ
shevalarida   maqolning   ushbu   variant   qo llangan.   Maqolda   qo llangan   joshidan	
ʻ ʻ
so zida  til   o rta  y tovushi   o rnida  til   oldi  j   tovushi   ishtirok  etgan  va shu  orqali	
ʻ ʻ ʻ leksik   fonetik   dialektizmni   hosil   qilgan.   Qotin   so zida   ham   xuddi   shunday   xʻ
undoshi o rnida q tovushi qo llanilishi natijasida leksik fonetik dialektizm hosil	
ʻ ʻ
bo lgan.   Maqoldan   shunday   ma’no   anglashiladi   farzandimiz   yaxshi   inson	
ʻ
bo lishi   uchun   uni   tug ilganida,   juda   yosh   paytidan   tarbiyalashimiz     darkor,
ʻ ʻ
xotinni ham kelin bo lib tushgan ilk kunidanoq tarbiyalab tushuntirib borishimiz	
ʻ
zarur shunda hammasi biz kutgandek natija beradi. 
Kelar gapti kelin gapirsin.
Bu   maqol   o zbek   xalq   maqollaridan   biri   bo lmish   ,”Aql   yoshda   emas,	
ʻ ʻ
boshda”   degan   maqolning   sal   boshqacharoq   varianti,   sinonimi.   Maqolda
insonlarning   yoshi   va   mavqeyi   qanday   bo lmasin,   ularning   fikrlarini   hurmat	
ʻ
qilish,   inobatga   olish   kerakligi   aytilmoqda.   Maqolda   qo llangan   gap   va   kelin	
ʻ
so zlari   majoziy   ma’noda   qo llangan   bo lib,   maqolda   ular   haqida   fikr	
ʻ ʻ ʻ
bormayapti.   Bobolarimiz   ushbu   maqol   orqali   insonlarning   jamiyatdagi
mavqeyini ularning yoshi yoki boyligi yoki boshqa bir narsa bilan   emas, aql-u
zakovati bilan o lchanishini aytmoqdalar.	
ʻ
Qizdi kimlar so ramaydi	
ʻ
Qimizdi kimlar ichmaydi.
Bu   maqol   asrlar   osha   saqlanib   kelayotgan   qadriyatlarimizdan   biri
sovchilik   haqida   aytilgan   bo lib,   qizi   bor   xonadonga   shoh-u   gado   sovchilikka	
ʻ
boradi.   Bu   borada   hech   qanday   cheklov   yoki   ta’qiqlar   yo q.   qirmizni   ham	
ʻ
xohlagan yoki topgan odam ichaveradi, u boy yoki kambag al, shoh yoki gado
ʻ
bo lishidan   qat’iy   nazar.   Maqolda   qo llangan   tushum   kelishigi   –di   shaklida	
ʻ ʻ
qo llangan bo lib, n undoshi o rnida d undoshi ishlatilgan. 
ʻ ʻ ʻ
Qizi bording nozi bor,
Qo lida tarozi bor. 	
ʻ
Bu   maqol   ham   yuqorida   qayd   etilgan   maqollar   singari   sovchilik,   bu
jarayondagi nozik qadriyatlar haqida so z bormoqda. Nozi bor degan birikmaga	
ʻ
to xtaladigan   bo lsak,   qizni   ota-onasi   sinab,   tanlab,   ko rib,   surishtirib	
ʻ ʻ ʻ
kuyovlikka   nomzod   saylashadi,   quad   tarafga   va   kuyovga   o z   shartlarini	
ʻ
aytishadi,   talablar   qo yishadi.   Shuning   ucgun   ham   qizi   borning   nozi   bor	
ʻ deyishgan   bobolarimiz.   Qo lida   tarozi   bor   gapiga   keladigan   bo lsak,   ilgariʻ ʻ
zamonlarda   qizlarga   qalinni   tilloda   to lashgan,   shu   tufayli   ham   maolda   aynan	
ʻ
tarozi   haqida   gap   bormoqda.   Tarozi   so zini   o z   ma’nosida   ham,   ko chma,	
ʻ ʻ ʻ
ramziy,   majoziy   ma’noda   ham   tushunish   mumkin,   barchamizga   ma’lumki,
tarozi taqdir belgisidir. Qizi bor odamning qo lida ham qizining, ham qizi tufayli	
ʻ
bunyod bo ladigan yangi bir oilaning taqdiri turibdi. Shu sabab ham ayan tarozig	
ʻ
so zi qo llanilgan.	
ʻ ʻ
Kelar yeshigingdi qotti joppa.
Ushbu   maqolda   eshik   so zida   e   undoshi   oldidan   y   undoshi   ishtirok	
ʻ
etganligi   tufayli   ham   leksik   fonetik   dialektizim     hosil   bo lgan.   Qotti   so ziga	
ʻ ʻ
to xtaldigan bo lsak, bu yerda a undoshi o rnida o undoshi qo llanilishi va so z	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
oxiridagi   q   tovushi   tushib   qolishi   natijasida   leksik   fonetik   dialektizm   hosil
qilingan, joppa so zida han xuddi shunga o xshash holat bo lib, yopmoqq fe’lida	
ʻ ʻ ʻ
y   undoshi   o rnida   j   undoshi   ishtitirok   etgan,   -ma   bo lishsizlik   shaklida   esa   m	
ʻ ʻ
jarangli undoshi o rnida p jarangsiz undoshi qo llanilgan. Ushbu maqolda  biron	
ʻ ʻ
kimga qattiq gapirish, qo pol muomalada bo lishdan oldin yaxshilib o ylab ko r,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
yana o sha odamga ishing tushishi mumkin. Bu maqol bugungi kunda eriniong	
ʻ
uyidan ota uyiga arzlab boruvchi yosh kelinlarga nisbtan ko p ishlatiladi, chunki	
ʻ
ular o sha turmush o rtog ining uyuga yan qayta keladi, shu pautd aytgan qattiq	
ʻ ʻ ʻ
va qo pol gaplari, nojo ya harakatlari uchun qattiq pushaymon yeyishi mumkin. 
ʻ ʻ
Kirpi bolosin jumshog im diydi, 	
ʻ
Qo ng iz bolosin oppog im deydi.	
ʻ ʻ ʻ
Har kim qilsa o ziga.	
ʻ
Urug ingdir aymog ingdir	
ʻ ʻ
Qoraqalpoq qaymog ingdir.	
ʻ 3. 2. Nur о t а  shev а l а rid а  ib о r а l а rning q о llʻ а nilishi
Ins о niy а t   q а dimd а n   о zid	
ʻ а n   keying   а vl о dl а rning   m а n	ʻ а viy а ti,   t а rbiy а si
hamda   а xl о qi   k а bil а rg а   yuksak   e’tib о r   q а r а tg а n.Kel а j а k   а vl о dni   ziy о li,   ilm-u
m а ’rif а tli   qilib   t а rbiy а l а sh   hamda   v о y а g а   yetk а zish   uchun   h а r а k а tl а r   u
tug ilm	
ʻ а sd а n   oldin   b о shl а n а di   .Zer о ,   yurtb о shimiz   t а ’kidl а g а nl а ridek,   “Ilmg а
а s о sl а nm а g а n   s о h а ning   kel а j а gi   y о q”.[2;14]   Kelgusi   аvlоd   mа’nаviy	
ʻ
merоsimiz   tо lа-tо kis,   hech   о zgаrishsiz   yetib   bоrishi   uchun   hаm   shevаlаrni	
ʻ ʻ ʻ
о rgаnishimiz, ulаr tо liq tushunishlаri uchun esa dilektik lug аtlаr yаrаtishimiz	
ʻ ʻ ʻ
darkor.
Frazeologik-dialektal   iboralar.   O zbek   sheva,   dialektlarida   mavjud	
ʻ
bo lgan,   adabiy   tilda   uchramaydigan,   uchrasa   ham   ma noda   farqlanadigan	
ʻ ʻ
frazeologik iboralar, birikmalar bir butun holda yaxlit holdagina biror ma’noni,
odatda,   qo shimcha   ko chma   ma’noni   anglatadi.   Xullas,   o zbek   sheva,	
ʻ ʻ ʻ
dialektlardagi   sof   leksik,   leksik-semantik,   etnografik,   leksik-fonetak,   leksik-
dirivatsion so z, terminlarni va frazeologik dialektal iboralarni Dialektik Llarda,
ʻ
imkoni   boricha,   to la   aks   ettirmoq   lozim.[1;37-42]   Quyida   ularning   har   biriga	
ʻ
leksiug atlarda -	
ʻ   semantik jihatdan e’tibor berib, ma lum bir ma’noviy guruhlar	ʻ
sifatida   tahlil   qilib,   ularning   izohini   qayd   etgan   holda   sheva   vakillari   nutqidan
yozib  olingan  misollar   vositasida   ish  ko rish   ham   o rinli   bo ladi.  O zbek  tilida	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kiyim-kechak, oziq-ovqat va uy-ro zg or buyumlari nomlari faol qo llaniladi. Bu	
ʻ ʻ ʻ
esa shevamizning dialektal so zlarida ham o z ifodasini topadi Uularni shevadan	
ʻ ʻ
to plab yig ilgan misollar vositasida quyida birma-bir ko rib chiqamiz.	
ʻ ʻ ʻ
О zbek tili turli shevаlаrgа bоy til. Yurtimizning hаr bir vilоyаtining hаr	
ʻ
bir   tumаnining   vа   hаttоki   hаr   bir   qishlоg ining   о z   shevаlаri   mаvjud.   Shevаlаr	
ʻ ʻ
shu   shevаdа   sо zlаshuvchilаrning   аsriy   аn аnаlаri,   yаshаsh   tаrzi,   shаrоitlаri,	
ʻ ʻ
kаsbi-kоrlаrigа kо rа fаrqlаnаdi. “О zbek xаlq shevаlаri turkiy xаlqlаr shevаlаri	
ʻ ʻ
оrаsidа g оyаt bоy vа xilmа-xilligi bilаn аjrаlib turаdi. Ulаrning bir qаnchаsi о z	
ʻ ʻ
vаqtidа   fоnetik,   grаmmаtik   vа   leksik   jihаtdаn   tаdqiq   etilgаn.   Аyniqsа   о tgаn	
ʻ
аsrning   elliginchi   yillаridаn   bоshlаb   о zbek   diаlekt   vа   shevаlаrini   аniq   rejаlаr	
ʻ
аsоsidа   о rgаnishgа   kirishildi.[19,42]   “Shevа   -   о zbekchа   rаvish,   tаrz,   yо sin	
ʻ ʻ ʻ degаn   mа nоlаrni   bildirib,   fаndа   birоr   tilning   о zigа   xоs   leksik,   fоnetik   vаʻ ʻ
grаmmаtik   xususiyаtlаri   bilаn   fаrqlаnib   turаdigаn   kichik   territоriyаgа   оid
qismini аnglаtаdi.[7; 3-B]
Hаr   bir   hudud   shevаsidа   turli-tumаn   sо zlаr   mаvjud   bоlib,   о zigа   xоs	
ʻ ʻ
mаqоllаr,   ibоrаlаr   ishlаtilаdi.   Sо z   yuritmоqchi   bо lgаn   mаvzuyimiz	
ʻ ʻ
ibоrаlаr.Ibоrа   –   mа nоsi   yаxlit   sо zgа   teng   bо lgаn   sо z   birikmаsi   yоxud	
ʻ ʻ ʻ ʻ
gаp.Ibоrаlаr shu hudud аhоlisining fаоliyаti bilаn bоg liq hоldа yuzаgа kelаdi.	
ʻ
Nurоtа   tumаn   hududi   dаshtliklаrdаn   ibоrаt   bо lgаnligi   sаbаbli   bu   yerdа
ʻ
chоrvаchilik   yаxshi   rivоjlаngаn.Shuning   uchun   hаm   bu   tumаn   hududidаgi
о zbek   shevаlаridа   chоrvаchilikkа   оid   ibоrаlаr   kо prоq   uchrаydi.   Mаsаlаn,	
ʻ ʻ
“оtteri jоmgir jоvipdi” bu ibоrа kо prоq kuz vа bаhоr fаslidа uchrаydigаn tаbiаt	
ʻ
hоdisаsigа   nisbаtаn   ishlаtilаdi.   Bunаqа   vаziyаtdа   yоmg ir   yоg аdi,   аmmо   yer	
ʻ ʻ
hо l   bо lmаydi.   Bu   ibоrаni   “   yоg ib-yоg mаy   yоg gаn   yоmg ir”   deyishimiz	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin.Mаsаlаn, “Yechаchqоngа оtteri jоmg ir jоvibti”.	
ʻ
“Tilsiz   kelin”   –   bu   ibоrаni   kо prоq   qаynоnаlаr   ishlаtishаdi   desаk	
ʻ
mubоlаg а bо lmаydi. Bu ibоrа Tumаnning kо pchilik qishlоqlаri ( Sоvuqbulоq,	
ʻ ʻ ʻ
Suvliq, Mоduvоt,  Kаvushli, Mоybulоq,  Оchа, Qiyоsin)dа ishlаtilаdi.  Ibоrаning
mа nоsi-   chоy   qаynаtish   uchun   ishlаtilаdigаn   buyum,   sаbаbi   kelinlаr   chоyni	
ʻ
о chоqdа   qiynаlib   qаynаtishmаydi,   bаlki   tоkdао zi   qаynаydi.   Shu   sаbаbli   hаm	
ʻ ʻ
bu   b   uyumgа   nisbtаn   аnа   shu   ibоrа   qо llаnilgаn   .mаsаlаn,   “Tilsiz   kelinimdаn	
ʻ
vо rgilаy, jumushimdi оsоn qildi”.	
ʻ
“Mоrtuv   ishlаgаn”-   аslidа   bu   ibоrа   tаrkibidаgi   “ishlаgаn”   sо zi	
ʻ
“ushlаgаn”   sо zi   bо lib,   bu   shevа   tа siridа   “u”   tоvushi   оrnidа   “i”   tоvushi	
ʻ ʻ ʻ
qо llаngаn.   Ibоrаning   аsl   izоhi   uzоq   о tmishdаgi   аfsоnа-аsоtirlаrgа   bоrib	
ʻ ʻ
tаqаlаdi. Ibоrаdаgi “Mоrtuv” аfsоnаviy sаlbiy оbrаz bо lib, u jinlаrning bir turi,	
ʻ
sоchlаri   dоimо   yоyilgаn,   bа zidаginа   insоn   qiyоfаsidа   kо zgа   kо rinib	
ʻ ʻ ʻ
qоluvchidir. Аfsоnаlаrgа kо rа uning sоchlаridаn yulib оlgаn kishining hаmmа	
ʻ
ishlаri   rivоjlаnib   оmаdi   kelаdi   degаn   fаrаzlаr   bо lgаn.   Shuning   uchun   hаm	
ʻ
dоimо оmаdi kulаdigаn hch tugаmаs bоyliklаrgа egа kishilаrgа nisbаtаn ushbu
ibоrа ishlаtilgаn.Mаsаlаn, “Bizаrding kаttа kоtоtаlаrimiz mоrtuv ushlаgаn”. “Juvulmаg аn   qоshiq”-   ushbu   ibоrа   tumаnning   deyаrli   bаrchа   о zbekʻ ʻ
shevаlаri   uchun   ishlаtilаdi.   Uning   izоhi-kishilаr   о zlаrigа   tegishli   bо lmаgаn	
ʻ ʻ
ishlаrgа   аrаlаshgаnliklаri   vа   о zlаrigа   tegishli   bо lmаgаn   suhbаtlаrgа	
ʻʻ ʻ
qо shilgаnlаridir.   Ibоrа   tаrkibidаgi   “juvulmаg аn”sо zi   “yuvilmаgаn”   sо zining	
ʻ ʻ ʻ ʻ
shevа   shаklidir.Yuvilmаgаn   qоshiq   hаmmа   idishlаr   bilаn   yuvilish   uchun   оlib
kelinаdi-yu,   аmmо   yuvilmаy   qоlаverаdi.   Shu   hоlаtdаn   kelib   chiqqаn   hоldа
ushbu   ibоrа   pаydо   bо lgаn   vа   ishlаtilib   kelinmоqdа.   Mаsаlаn,   “juvulmаg аn	
ʻ ʻ
qоshiqqа   о xshаb   hаmmа   nаrsаgа   qоshilаbermа”.   Bu   ibоrаning   vаriаntdоshi	
ʻ
sifаtidа “ suqmа qоаshiq” ibоrаsi hаm ishlаtilаdi. Bu ibоrа hаm xuddi yuqоridа
tа kidlаngаn ibоrа singаri mа nоlаrni аnglаtаdi.	
ʻ ʻ
“Siydikkо z”, “Shо rpаkо z” ibоrаlаri- bu ibоrаlаr judа kо p yig lаydigаn	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kishilrgа   nisbаtаn   ishlаtilаdi.Yаnаyаm   аniqrоg i   bо lаr-bо lmаsgа   yig lаyversа	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kishilаr   ushbu   ibоrаlаr   ishlаtilаdi.   Ushbu   ibоrаlаr   mа nоdоsh   bо lib   birining	
ʻ ʻ
оrnidа biri erkin аlmаshinib ishlаtilаverаdi.Bu ibоrа аsоsаn tumаnning shimоliy
qishlоqlаridа   kо prоq   qо llаnilаdi.Ibоrаni   tumаn   hududidа   yаshоvchi   qоzоq	
ʻ ʻ
millаtigа mаnsub kishilаr nutqidа hаm uchrаtishingiz mumkin. Bundаn tаshqаri,
yurtimizning   jаnubiy   hududlаri   bо lgаn   Surxоndаryо   vа   Qаshqаdаryо   vоhа	
ʻ
tumаnlаri   о zbek   shevаlаridа   hаm   ushbu   ibоrаni   yоki   uning   vаriаntdоshlаrini	
ʻ
uchrаtish mumkin. 
“Tiyiqsiz“,   “Bediynаt”   ibоrаlаri-   bu   ibоrаlаr   аsоsаn   vа’dаsini
bаjаrmаydigаn,   sо zining   ustidаn   chiqmаydigаn,   bekоrdаn   bekоrgа   jаnjаl	
ʻ
chiqаrаdigаn, gаpining mа nо-mаzmuni yо q, оylаmаsdаn gаpiruvchi kishilаrgа	
ʻ ʻ
nisbаtаn ishlаtilаdi. Ushbu ibоrаlаr qismаn sinоnimlik hоsil qilib, hаr dоim hаm
birining   о rnidа   bоshqаsini   ishlаtib   bо lmаydi.”   Bediynаt”   qо llаnilish   dоirаsi	
ʻ ʻ ʻ
Chuyа   yuqоri   hududlаri   bо lib,   bu   yerdаgi   10dаn   ziyоd   qishlоqlаrdа	
ʻ
ishlаtilаdi.”Tiyiqsiz”   ibоrаsi   esа   аsоsаn   Nurоtа   shаhаr   yuqоrisidа   jоylаshgаn
qishlоqlаrdа(Sаmаri,   Chаshmа,   Аjrim,   Eski)dа   ishlаtilаdi.   Bu   ibоrаgа   yаnа
vаriаntdоsh  sifаtidа “Tiyuvsiz” ibоrаsi  hаm mаvjud bо lib, u аsоsаn  Chuyаdаn	
ʻ
pаst hududdаgi qishlоqlаrdа qо llаnilаdi. 	
ʻ “Sоrоyоq”   –   ushbu   ibоrаning   izоhi-аsоsаn   yаngi   kelinlаrgа   yоki   uygа
kelgаn   mehmоnlаrgа   nisbаtаn   аytilаdi.Yаngi   kelin   tushgаndа   ushbu   оilаgа
yоxud   mehmоn   kelgаndа   uy   egаlаrining   bоshigа   birоr   fаlоkаt   tushsа,   bundаy
insоnlаrgа nisbtаn “sоrоyоq” ibоrаsi ishlаtilаdi.Ibоrа аsоsаn tоg lik qishlоqlаrdаʻ
nutqidа   fаоl   qо llаnilаdi.Hоzirgi   оzbk   аdаbiy   tilidа   mаvjud   “shumqаdаm”,	
ʻ
ibоrаsigа mа nоdоsh bо lа оlаdi.Mаsаlаn, “Kelining sоrоyоq chiqdi”.	
ʻ ʻ
“Qоrаqо l”	
ʻ   –   bu     ibоrаni   аsоsаn   qо lidаn   hech   bir   yumush   kelmаydigаn	ʻ
аyоl-qizlаrgа   nisbаtаn   аytishаdi.Rо zg оrdа,   оilаdа,   uy   tutishdа   birоr   ishni	
ʻ ʻ
eplоlmаsаlаr, ushbu  ibоrа qо llаnilаdi.Tumаnning Оqtоg  hududlаridа bu ibоrа	
ʻ ʻ
kengrоq   mа nоdа   qо llаnilsа,   Qоrаtоg   hududlаridа   esа   mа nоsi   аnchа   tоrаyib	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bichish-tikishgа lаyоqаti yо q xоtin-qizlаrgа аytilаdi. Mаsаlаn, “ qоrаqо lmisаn,	
ʻ ʻ
nimаppаlа, bittа shuni yeplаb tikаlmiysаn”.
“Tubi   bir”   –   bu     ibоrа   аsоsаn   Yuqоri   Chuyа   hududlаridа   qо llаnilib,	
ʻ
hududdаgi   Tikаnli,   Qirhоvut,   Qаdоq,Nоg оrа,   Tutli,   Sirtsiluv,   Qizilhоvut,	
ʻ
Bоtqоq,   Bаrоq,   Hаsаnоtа,   Аnnа   kаbi   qishlоqlаrdаgi   kishilаr   nutqidа   fаоldir.
Ibоrаning   izоhi   shundаn   ibоrаtki,   bir   urug gа   mаnsub   yоki   bittа   аjdоddаn
ʻ
tаrqаlgаn   kishilаrgа   nisbаtаn   shundаy   deyilgаn.Yuqоridаgi   hududlаrdаgi
insоnlаrning deyаrli kо pchiligi bittа bоbо urug dаn tаrqаlishgаn, shuning uchun	
ʻ ʻ
hаm shu hududlаrdаgi kishilаr bu ibоrаdаn judа kо p fоydаlаnishаdi. Mаsаlаn, “	
ʻ
Аbdullа   аkа   bilаn   Оmоnоy   оpаning   tubi   bir-dа,   shо ning   uchunаm   аmmа	
ʻ
deydi”.
“Dоrdаn qоchgаn”-ushbu ibоrаning izоhi quyidаgichа: fаvqulоddа yоmоn
xislаtlаrgа   egа   bо lgаn,   hаr   qаndаy   jаzо-yu,   tuzоqlаrni   mensimаydigаn,   hech	
ʻ
kim   vа   hech   nаrsаdаn   qо rqmаydigаn   kishilаrgа   nisbаtаn   ishlаtilаdi.   Bundаy	
ʻ
kimsаlаrni   kishlаr   yоqtirishmаydi.“Dоrdаn   qаytgаn”   degаn   vаriаntdоshi   hаm
mаvjud bо lib, birining оrnidа biri bemаlоl qо llаnа оlаdi. Mаsаlаn, “Ehhe, Оrоl	
ʻ ʻ
аkаni uli dоrdаn qоchgаnku, hech kim bаskelаmmiydi vо ngа”.	
ʻ
“Qiyоli qоchgаn”- bu ibоrа quyidаgichа izоhlаnаdi: xоtirаsini yо qоtgаn,	
ʻ
аyrim-аyrim   nаrsаlаri   eslаy   оlmаydigаn   yоki   hаyоlpаrаst   bо lib   qоlgаn	
ʻ
insоnlаrgа   nisbаtаn   hаm   ishlаtilаdi.   Ibоrа   Оqtоg   hududidаgi   qishlоqlаrdа	
ʻ yuqоridаgi   mа nоlаrni   bildirsа,   Yаngiоbоd,   Jаrmа,   Tegirmоn,   оltmishtо rt,ʻ ʻ
Оqqulа,   Xаyrоbоd,   Burlibоy   kаbi   qishlоqlаrdа   “jinni”,   “telbа”   kаbi   sо zlаrgа	
ʻ
sinоnim sifаtidа ishlаtilаdi. Mаsаlаn, “Jumаni qiyоli qоchib qоg аnоv, qаrаshlаri	
ʻ
biyjо”.
“Kо krаgi   yаlаngtо shdаy”   -   bu   ibоrа   mаshhur   Bаhоdir   Yаlаngtо sh	
ʻ ʻ ʻ
оbrаzi   bilаn   bоg liq   bо lib,   kо krаgini   оchib   yuruvchi   kishilаrgа   nisbаtаn	
ʻ ʻ ʻ
ishlаtilаdi.   Bu   оbrаz   dоimо   оldini   оchib   yurgаni   uchun   hаm   ungа   Yаlаngtо sh	
ʻ
lаqаbi berilgаn, shuning uchun hаm bundаy kishilаrgа nisbаtаn yuqоridаgi ibоrа
ishlаtilаdi. 
“Qirg izdi   kuchugidаy”-   ushbu   ibоrа   tumаnning   qоzоqlаr   bilаn   yоndоsh	
ʻ
hududlаridа   uchrаydigаn   о zbek   аhоlisi   shevаlаridа   uchrаydi.   Ibоrаning   izоhi	
ʻ
quyidаgichа:   Bаrchgа   ma’lumki,   qirg iz   chо pоnlаri   judа   kо p   it   bоqishаdi.	
ʻ ʻ ʻ
Mаnа   shu   sаbаbgа   kо rа,   kishilаr   judа   kо p   nаrsаlаrgа   nisbаtаn   yuqоridаgi	
ʻ ʻ
ibоrаni ishlаtishаdi.Mаsаlаn, “Shu yenаmdi nebаrаsiyаm qirg izdi kuchugidаy”.	
ʻ
“Yeqibоti   kishim”-   bu   ibоrа   аsоsаn   hаyrаtlаnish,   jаhl   chiqishi,   ensа
qоtishi   kаbi   ruhiy   hоlаtlаrni   ifоdаlаsh   uchun   ishlаtilаdi.   Ibоrаning   qаmrоv
kо lаmi unchаlik kаttа emаs, bu ibоrа fаqаtginа tumаnning Suvliq mаhаllаsi vа	
ʻ
tumаngа   yоndоsh   Qо shrаbоd   tumаni   Jоnbulоq   mаhаllаsidаginа   ishlаtilаdi.	
ʻ
Mаsаlаn,   “yeqibоti   kishim   munchа   biytаsаn,   bizаrаm   bilsаk   kerаk   bir
nersаlаrdi”.
“Pitik tаqdir”- bu ibоrаning izоhi shundаn ibоrаtki, оilа qurgаn yоki оilа
qurаyоtgаn   qizlаrgа,   аyоllаrgа   “tаqdiringdа   bоr   ekаn”,   “tаqdiring   shu   ekаn”
sо zlаrining   о rnigа   ishlаtilаdi.   Ushbu   ibоrа   аdаbiy   tildаgi   “Tаqdiri   аzаl”	
ʻ ʻ
ibоrаsigа sinоnim tаrzdа qо llаnilаdi.	
ʻ
“Jelkа   tоmiri   juvоn”-   bu   ibоrаdа   qipchоq   shevаsi   vаkillаrining   deyаrli
hаmmаsigа   tegishli   bо lgаn   “y”   tоvushining   “j”lаshish   hоdisаsi   kuzаtilgаn   bir	
ʻ
nechа   о rinlаrdа   uchrаydi.   Nurоtаliklаr   fe lidа   qаysаrlik,   о jаrlik   kаbi   xislаtlаr	
ʻ ʻ ʻ
mаvjud.Yuqоridаgi   ibоrа   xuddi   shungа   ishоrа   qilаdi.Shuningdek,   bu   shevаdа
“Mо yni iyik “degаn ibоrа hаm birgа ishlаtilib kelinаdi.Bilаmizki, shаrmаndа vа	
ʻ uyаtgа   qоlgаn   hаmdа   аybdоr   insоnning   bо yni   hаr   dоim   egik   bо lаdi.   Ushbuʻ ʻ
ibоrа shundаy kishilаrgа nisbtаn ishlаtilib kelinаdi.
Bundаn   tаshqаri   biz   ushbu   shevаlаrdа   uchrаydigаn   bir   qаnchа
chоrvаchilikkа   dоir   mаqоl   vа   ibоrаlаrni   uchrаtishimiz   mumkin.   Mаsаlаn,   “
Jоg аyg ir”,   “   Ketmоndum”,   “   Qоziqоchmа”,   “   Birinchi   qоrin”   vа   hаkоzоlаr.	
ʻ ʻ
Mаqоllаrgа   kelаdigаn   bо lsаk,   hаr   bir   mаvsumgа   xоs   “   Uch   оyоg i   suvdа,   bir	
ʻ ʻ
оyоg i   о tdа”  mаqоlining    yоz  оyidа mоllаrning оvqаtgа  tо ymаsа   hаm, suvgа	
ʻ ʻ ʻ
tо yishlаri lоzimligi hаqidа ma’lumоt beruvchi vа ishlаtiluvchi mаqоl ekаnligini	
ʻ
bilib  оldik.  Bu   mаqоlning  teskаrisi  bо lgаn  “  3  оyоg i   о tdа  bir   оyоg i  suvdа”	
ʻ ʻ ʻ ʻ
mаqоlining esа  kuz  fаslidа  ishlаtilib,  mоllаrning ushbu  fаsldа  kо prоq  оvqаtgа	
ʻ
tо yishlаri lоzimligini аnglаtаdi.	
ʻ
“Jоg аyg ir”-	
ʻ ʻ
“Ketmоndum”-
“Qоziqоchmа”-   ushbu   ibоrа   аslаn   sо z   birikmаsi   bо lib,   vаqtlаr   о tishi	
ʻ ʻ ʻ
bilаn bittа sо zgа аylаnib qоlgаn. Аsl  sо z birikmа hоlidа “qоziqdаn qоchgаn”	
ʻ ʻ
tаrzidа bо lgаn. Keyinchаlik esа bittа yаxliy sо zgа аylаngаn. Ushbu ibоrаning	
ʻ ʻ
mа nоsi   shuki,   sigirlаrning   buzоg I   2   yоshidа   tug ishgа   tаyyоr   bо lmаy   turib	
ʻ ʻ ʻ ʻ
“qоchib ketаdi”, yа ni оnа hоmilаdоr bо lаdi. Shuning uchun hаm ulаrgа nisbtаn	
ʻ ʻ
“qоzig idаn   qоchgаn”,”qоziqоchmа”   deyilаdi.   Bu   ibоrа   hоzirgi   kundа	
ʻ
insоnlаrgа   nisbаtаn   hаm   qо llаnilаdi.   Muddаtidаn   оldin   оnа   bо lgаn   qizlаrgа	
ʻ ʻ
nisbаtаn “qоziqоchmа ekаn-dа!” deyishаdi.
“Kо rmо llаgа   jо rа   qilmоq”-   ushbu   ibоrа   uyqu   bilаn   bоg liq   hоlаtni	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ifоdаlаydi,   ibоrаdаn   аsоsаn   tumаndаgi   Hаsаnоtа,   Qаdоq,   Bаrоq,   Nоg оrа,	
ʻ
Kо kbulоq   qishlоqlаridа   yаshоvchi   аhоli   fоydаlаndi.   Ibоrаning   mа nоsi   yоsh	
ʻ ʻ
bоlаlаr   uxlаshmаsа,   ulаrgа   qаrаtа   hоzir   bо ni   kо r   mо llаg а   jо rа   qilаmiz,	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
detishgаn.   Ibоrаning   izоhi   shundаn   ibоrаtki,   endi   bu   bоlаni   uyqugа   оshnо
qilаmiz   deyishmоqchi.   Ushbu   ibоrа   оrqаli   uyqu   kо rmо llаgа   о xshаtilyаpti,	
ʻ ʻ ʻ
negа   аynаn   kо r   mullа   dersiz,   chunki   uyqudаgi   kishigа     kо r   оdаmdаy   hech	
ʻ ʻ
nimа   kо rinmаydi.   Mullа   sо zining   ishlаtilishidаn   mаqsаd   esа,   mullа   kishilаr	
ʻ ʻ turli   xil   оyаtlаr,   duоlаr     о qib,   insоnlаrni   uyqu   hоlаtigа   sоlib   qо yishаdi.   Shuʻ ʻ
jihаtlrni inоbаtgа оlgаn hоldа shu ibоrа kelib chiqqаn.
“Jоy   qоchdi”   –   bu   ibоrа   аsоsаn   mehmоndоrchilik   bilаn   bоg liq   bоlib,	
ʻ
birоr jоygа mehmоngа bоrgаn kishilаrgа nisbtаn qо llаnilаdi. “Yаxshi mehmоn	
ʻ
bо ldinglаrmi,   yаxshi   mehmоn   qilishdimi”   kаbi   sаvоllаrning   о rnigа   bu   yurt	
ʻ ʻ
kishilаri   jоy   qоchdingmi,   deyа   sаvоl   berishаdi.   Ushbu   ibоrа   о zbek   xаlqining	
ʻ
nаqаdаr mehmоmdо st ekаnlini yаn bir kаrrа isbоtlаydi. 	
ʻ
“Tо rt   kuning”,   “Tо rt   kunliging”-   ushbu   ibоrаlаr   pаrоnim   bо lib   bir	
ʻ ʻ ʻ
о rnidа   ikkinchisi   bemаlоl   qо llаnа   оlаdi.   Bu   ibоrа   xоtin-qizlаrimizgа,	
ʻ ʻ
аyоllаrimizgа qаrаtа аytilаdi. О z uyidаn kelin bо lib ketаdigаn qizlаrgа vа tо y	
ʻ ʻ ʻ
bо lib,   turmushgа   chiqib   ketgаn     qizlаrgа   оtа   uyi   “tо rt   kuni”   yоki   “   tо rt	
ʻ ʻ ʻ
kunligi” bо lаdi. Ulаr оtа uylаrdа yаxshi  izzаt-ikrоm kо rsinlаr degаn mа nоdа	
ʻ ʻ ʻ
ushbu ibоrаni qо llаshаdi. Ibоrа tаrkibidаgi tо rt kun sо zigа аhаmiyаt berаdigаn	
ʻ ʻ ʻ
bо lsаk,   biz   dunyоni   аsli   tо rt   kunlik   deymiz   ,   shu   tо rt   kunlik   dunyоdа   hаm	
ʻ ʻ ʻ
qizlаr   о z   tug ilib-   о sgаn   uylаrigа   begоnа   sаnаlib,   mehmоn   о rnidа   kо rilаdi.	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Bu   bizning   qоn-qоnimizgа   singgаn   qаdriyаt   hisоblаnаdi.   Qizlаrning   оngigа   bu
tushunchаlаt tug ilgаnlаridаnоq singdirilа bоshlаnаdi. 	
ʻ
Bu ibоrаgа sinоnim  tаriqаsidа “ kishi  uyi” degаn ibоrа hаm  qо llаnilаdi.	
ʻ
Bu ibоrа hаm yuqоridаgi singаri оtа uy mа nоsini ifоdаlаydi. “Kishi “ sо zi аsli	
ʻ ʻ
bu   yerdа   “   begоnа   “   mа nоsidа   qо llаnilmоqdа.   Chunki   turmush   qurgаn   qizgа	
ʻ ʻ
оtа   uyi   begоnа   hisоblаnаdi.   Nurоtаliklаr   ushbu   qаdriyаtlаrgа   judа   qаttiq   аmаl
qilishgаn.   Qizlаrning   о zgа   uydа   bаxt   tоpib   ketishlаri   uchun   turli   yumushlаr
ʻ
qilgаnlаr. 
“Gungqоrg аdаy”-   bu   ibоrа   2   mustаqil   sо zning   qо shilishidаn   hоsil	
ʻ ʻ ʻ
bо lgаn:   gung   vа   qаrg а   sо zlаri.   Vоhа   аhоlisi   uchun   qаrg а   tinmаy   qаqqillаb	
ʻ ʻ ʻ ʻ
turuvchi,   tinmаy   sаyrаb   turuvchi,   оfаt   keltiruvchi   qush.   Shuning   uchun   hаm
sаlbiy   hоlаtlаrgа   аsоsаn   qаrg а   qushi   bilаn   bоg liq   ibоrаlаrdаn   fоydаlаnishаdi.	
ʻ ʻ
“Gung   “   sо zi   “gаpirmаydigаn”   degаn   mа nоni   аnglаtаdi.   Аyb   ish   qilib   yоki	
ʻ ʻ
bilib   turibb   birоr   nаrsа   аytmаy   turgаn   kishilаrgа   qаrаtа   аnа   shundаy”
gungqоrg dаy” ibоrаsi qо llаnilаdi. Ibоrа tо lig ichа sаlbiy sifаtgа egа sо z.	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ “Qоrаqо l” – ushbu ibоrаning bittа mа nоsi yuqоrirоqdа izоhlаngаn, ibоrаʻ ʻ
bоlаsini   kо p   urаdigаn,   urushаdigаn   qо pоl   оnаlаrgа   nisbtаn   qо llаnilаdi,	
ʻ ʻ ʻ
ibоrаning   аsl   izоhi   shundаn   ibоrаtki,   о z   qо llаri   bilаn   fаrzаndlаrini	
ʻ ʻ
kаltаklаydigаn,   berаhm,   beshаfqаt   kаbi   sifаtlаrgа   egа   оnаlаrgа   qаrаtа   аytilаdi.
Yuqоridаgi ibоrа bilаn bu ikki ibоrа shаkldоsh bо lib, аslо mа nоsi bir xil emаs.	
ʻ ʻ
“Sо xtаsi   sоvuq”-   ushbu   ibоrа   kishilаrning   yuz   ifоdаsi   vа   xаrаkteridаn	
ʻ
kelib   chiqib   ishlаtilаdi.   Bundаy   kishilаrni   kо rgаndа,   insоndа   nоxush   hissiyоt	
ʻ
pаydо   bо lаdi.   “Sоvuq   yuzli”   birikmаsigа   mа nоdоsh   desаk,   аynаn   tо g ri	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bо lаdi.   “Sо xtа”   sо zi   yuz   mа nоsidа   vа   tаshqi   kо rinish,   nigоh   mа nоlаridа	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qо llаnilmоqdа.  “Turqi  sоvuq”  ibоrаsi  bilаn  sinоnim  tаrzdа  ishlаtilаdi.   Bu  ikki
ʻ
ibоrа hаm  sаlbiy mа nо berishi  uchun sаlbiy bо yоqqа egа  “sо xtа” vа “Turq”	
ʻ ʻ ʻ
sо zlаri tаnlаb оlingаn. 	
ʻ
“Suyriburun”-   bu   ibоrа   Nurоtаliklаr   uchun   burni   chirоyli   kishilаrgа
nisbаtаn ishlаtilаdi. Ibоrа 2 sо zning qо shiluvidаn hоsil bо lgаn bо lib, “suyri”	
ʻ ʻ ʻ ʻ
sо zi   chirоyli   vа   uzun   ,   tekis   burunni   ifоdаlаydi.   Оdаtdа   Оqtоvliklаr   chirоyli	
ʻ
qizlаrni tа riflаshgаndа “suyrburun ekаn” deyа tа riflаshаdi. 	
ʻ ʻ
“Mo yni   juvon”-   bu   ibora   mag rur,   hech   bir   aybini,   xatosini   tan
ʻ ʻ
olmaydigan, hech kimning oldida bosh egmaydigan, ,ag rur insonlarga nisbatan	
ʻ
ishlatiladi.  Bu   sheva  vakillari   ushbu  iboradan  odatda   salbiy  ma noda,  takabbur	
ʻ
kishilarga   nisbatan   qo llashadi.   “Juvon”   so zi   “yo g o n”   so zining   ushbu	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shevadagi   fonetik   bir   variant   bo lib,   sinmas,   egilmas   degan   manoda	
ʻ
qo llanilmoqda.   Bu   maqolga   sinonim   tarzida   qo llaniluvchi   yana   bir   qancha	
ʻ ʻ
iboralar   mavjud.   Bular   :”Jelka   tomiri   juvon”   ,   “Mo yin   iyikmaydigan”	
ʻ
kabilardir.
“Mо yin   iyikmаydi”-   bu   ibоrа   yuqоridа   tilgа   оlgаniiz   “Bо yni   juvоn”	
ʻ ʻ
ibоrаsi   bilаn   sinоnim   hisоblаnаdi.   Ushbu   ibоrаdаgi   “mо yni”   sо zi   “bо yin”	
ʻ ʻ ʻ
sо zining   hudud   shevаsidаgi   bir   vаriаnt   bо lib,   g ururi   hаddаn   ziyоd   bаlаnd,	
ʻ ʻ ʻ
hechkimgа   bо ysunmаs,   hechkimsаgа   iltimоs   qilmаydigаn,   о tа   mаg rur	
ʻ ʻ ʻ
kishilаrgа   nisаbtаn   qо llаnilаdi.   “iyikmаydi”   sо zining   mа nоsi   esа   egmаydi	
ʻ ʻ ʻ
degаn mа nоni аnglаtаdi. Аslidа tаrixgа nаzаr sоlаdigаn bо lsаk, bu hududdаgi	
ʻ ʻ insоnlаr   аslаn   аnа   shundаy.   Tоg lik   kishilаrning   g ururi   аnа   shundаy   о tаʻ ʻ ʻ
dаrjаdа   kuchli   bо lib,   ulаr   оriyаt   uchun   jin   оlib,   jоn   bergаnlаr.   Hоzirdа   hаm	
ʻ
kishilаr   ushbu   qаdriyаytlаrini   о zlаridа   sаqlаb   qоlgаnlаr.   Biz   kо rib	
ʻ ʻ
о tаyоtgаnimiz   ibоrаning   hаli   hаnuz   ishlаtilishi   bu   fikrlаrimizning   yоrqin	
ʻ
dаlilidir.   О rgаnаyоtgаn,   kо rib   chiqаyоtgаn   hаr   bir   sо z,   hаr   bir   ibоrа,   hаr   bir	
ʻ ʻ ʻ
mаqоl   tоg lаr   bilаn   о rаlgаn   bu   kо hnа   diyyоrning   аsrlаr   оshа   sаqlаnib
ʻ ʻ ʻ
kelаyоtgаn mа nаviyаti, mаdаniyаti, qаdriyаtlаri, urf- оdаtlаrining bir nаmunаsi	
ʻ
desаk,   yаnglishmаgаn   bо lаmiz.   Аslidа   ushbu   shevаni,   ushbu   mаvzuni	
ʻ
о rgаnishdаn   hаqiqiy   mаqsаd   hаm   bu   milliy   bоyligiklаrimizni   о z   hоlichа,	
ʻ ʻ
sоfligichа kelаjаk аvlоdlаrgа yetkаzishdаn ibоrаtdir.
Xul о s а   о rnid	
ʻ а   shuni   а ytish   mumkinki,   о zbek   di	ʻ а lekt   v а   shev а l а rini
о rg	
ʻ а nish  s о h а sid а   о z v	ʻ а qtid а   jud а   k а tt а   yutuql а r  q о lg	ʻ а   kiritilg а n. Bu  s о h а d а
n о mz о dlik   v а   d о kt о rlik   dissert а tsiy а si   sif а tid а   muv а ff а qiy а tli   him о y а   etilg а n
о ttizd	
ʻ а n   о rtiq   ishl а rning   о ziy	ʻ о q   fikrimizni   t а sdiql а ydi.   Yuq о rid а   о rg	ʻ а nilg а n,
tilg а   о ling а n   ib о r а l а r   v а   ul а rning   iz о hl а ri   kelgusi   а vl о dg а   t а riximiz   v а   b о y
m а d а niy-m а n	
ʻ а viy   mer о simizni   о rg	ʻ а nishd а   d а sturul а m а l   b о lib   xizm	ʻ а t   qil а di.
Prezidentimiz   Sh.Mirziy о yevning   quyid а gi   s о zl	
ʻ а ri   h а m   fikrimiz   isb о ti:   “Hech
q а ch о n   unutm а sligimiz   ker а k:   m а n	
ʻ а viy а t   –   bu,   а vv а l о   ins о nl а r   о rt	ʻ а sid а gi
о z	
ʻ а r о   ish о nch,   hurm а t   v а   e tib	ʻ о r,   x а lq   v а   d а vl а t   kel а j а gini   birg а likd а   qurish
y о lid	
ʻ а gi   ezgu   intilishl а r,   ibr а tli   f а zil а tl а rdir.   Bir   s о z   bil	ʻ а n   а ytg а nd а ,
m а n	
ʻ а viy а t   –   j а miy а td а gi   b а rch а   siy о siy   –   ijtim о iymun о s а b а tl а rning   m а zmuni
v а   sif а tini   belgil а ydig а n   p о ydev о rdir.   Bu   p о ydev о r   q а nch а   must а hk а m   b о ls	
ʻ а ,
x а lq   h а m,   d а vl а t   h а m   shunch а   kuchli   b о l	
ʻ а di.”   [3;37-B]   Yurtb о shimizning   bu
fikrl а ri   yuq о rid а gi   fikrl а rimizning   y а n а   bir   k а rr а   isb о ti   b о l	
ʻ а di   des а k,
y а nglishm а ymiz. Bob yuzasidan qisqacha xulosa
Xulоsа   qilib   аytgаndа,   bu   sо z   vа   ibоrаlаrning   deyаrli   bаrchаsi   bugungiʻ
аvlоd   xоtirаsi   vа   nutqidа   hаm   mаvjudligi   bu   ulаrning   yо qоlib   ketmаy   keying	
ʻ
аvlоdlаrgа   hаm   sоg -оmоn   yetib   bоrishidа.   Ushbu   ibоrа,   mаqоl   vа   sо zlаrning	
ʻ ʻ
keying   аvlоd   vаkillаrigа   hаm   о zgаrishsiz   yetib   bоrishi   uchun   biz   bu	
ʻ
shevаlаrdаn о z о rnidа vа yetаrlichа fоydаlаnishimiz vа bu sо zlаrning yо qоlib	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ketmаsligi uchun ulаr ustidа kо prоq ilmiy izlаnishlаr оlib bоrishimiz zаrur, deb	
ʻ
hisоblаymiz. 
Mavzuni  o’rganish  sheva    leksikasini    o rganish     orqali    uning   lug aviy	
ʻ ʻ
boyligini     hamda   ko plab   yangi   so zlarni   aniqlash   mumkinligini,   dialektal	
ʻ ʻ
so zlarni   leksek-semantik   jihatdan   ma’noviy   guruhlarga   bo lish   orqali,   Nurota	
ʻ ʻ
shevasidagi   dialektal   so zlarning   bir   qancha   ma’noviy   guruhlariga   oid	
ʻ
dialektizmlar   faol   qo llanishini,   shevalarni   va   ularning   leksik-semantik	
ʻ
xususiyatlarini   o rganish   bilan   tilimizning   hozirgi   ahvoli   hamda   tarixini,	
ʻ
xalqimizning     ijtimoiy-iqtisodiy   ahvolini   ham   bilib   olishga   imkon   beradi   deb
xulosa qilish mumkin. Xulosa
Biz o rgangan ushbu ilmiy ishimiz orqali asrlar davomida xalqimiz tilidaʻ
saqlanib kelayotgan xalq og zaki ijodi namunalari to la-to kis hamda  tushunarli	
ʻ ʻ ʻ
holda   yetib   borishi   uchun   xalqimizning   jonli   tili   bo lgan   shevaga   oid   so zlarni	
ʻ ʻ
keksa   avlod   vakillari   tilidan   yozib   olishimiz,   ularni   o rganib   hozirgi   o zbek	
ʻ ʻ
adabiy   tilidagi   muqobillari   bilan   birgalikda   ko rsatib   borishimiz   zarur.	
ʻ
Shundagina   ushbu   sheva   orqali   berilgan   xalqimizning   durdonalari   ular
ifodalangan   shevalar   bilan   birga   yo qolib   ketmaydi.   Biz   ilmiy   ishimiz   orqali	
ʻ
Nurota tuman o zbek shevalaridagi kasb-hunar leksikasiga oid so zlar, maqollar,	
ʻ ʻ
iboralarni imkon qadar o rgandik.	
ʻ
Hukumat rahbarligida “O zbek tilining izohli lug ati”ni umuman yangicha	
ʻ ʻ
mezonlar   asosida   tuzish   lozim.   U   haqiqiy   ma’noda   ona   tilimizning   boyligini
namoyon   eta   olsin.   Yangi   lug at   Mahmud   Koshg ariy   zamonidan   bizning
ʻ ʻ
kunlargacha bo lgan davrni to la qamrab olishi shart. U uch manbaga – “Devonu	
ʻ ʻ
lug otit-turk”,   E.Fozilov   tuzgan   “Alisher   Navoiy   asarlari   lug ati”   hamda	
ʻ ʻ
tamomila   qayta   tayyorlanadigan   “O zbek   xalq   shevalari   lug ati”ga   asoslanishi	
ʻ ʻ
lozim.   Bu   ulkan   hamda   murakkab   ishni   birgina   Til   va   adabiyot   instituti
zimmasiga   yuklash   to g ri   emas   deb   o’yladik.   Respublikamizda   salkam   o n	
ʻ ʻ ʻ
mingta   maktab,   har   bir   maktabda     esa   ikki-uch   nafardan   ona   tili   va   adabiyot
muallimi   mavjud.   Xalq   ta’limi   vazirligi   juda   ko p   tashabbus   ko rsatib	
ʻ ʻ
kelayotganini bilamiz. Vazirlik bu gal “Har bir o zbek maktabidagi tilchilar o z	
ʻ ʻ
qishlog i, mahalla va ovuliga xos so zlarni yig sin” deya tashabbus bilan chiqsa.	
ʻ ʻ ʻ
Bu   tashabbusni   respublikamizning   deyarli   har   bir   viloyatida   ochilgan   ijod
maktabi   o qituvchi   hamda   o quvchilari   ham   qo llab-quvvatlasa.   Bugungi	
ʻ ʻ ʻ
olatasir   zamonda   globallashuv   dunyoni   o rgimchak   to riday   o rab   olgan   bir	
ʻ ʻ ʻ
davrda qudratli ma naviy qalqon va yarog imiz shubhasiz, ona tilimiz bo ladi.	
ʻ ʻ ʻ
O zbek   tili   uch   lahjaga   bo linishi   haqida   birlamchi   ma’lumot   maktab	
ʻ ʻ
darsliklarida   beriladi.   Filologiya   fakultetlarida   bu   lahjalarning   o ziga   xos	
ʻ
jihatlari, tarqalish geografiyasi chuqurroq tarzda o rgatiladi. Lekin ba’zan hatto	
ʻ
filologlar   ham   o zbek   dialektologiyasi   masalasida   eskirgan   fikrlarni   aytishiga	
ʻ guvoh   bo laman.   Bizning   fikrimizcha,   buning   sababi   shundaki,   o zbekʻ ʻ
dialektlarini o rganish borasida keng miqyosli tadqiqotlar o tkazilmayapti, sovet	
ʻ ʻ
davrida   to plangan   materialga,   yozilgan   darsliklarga   tayanish   davom   etmoqda.	
ʻ
Dialektologiya (sheva tadqiqotlari) — tilshunoslikning muhim yo nalishilaridan	
ʻ
biri..   U   shunchaki   nazariy   ma’lumot   taqdim   etadigan,   ko pchilik   nazdidagi	
ʻ
amaliy   foydasi   yo q   soha   emas.   Dialektologiya,   birinchidan,   adabiy   tilni	
ʻ
boyitish, til tarixini va xalq madaniyatini o rganish uchun muhim ahamiyat kasb	
ʻ
etadi.   Ikkinchidan,   u   sotsiolingvistika   bilan   uzviy   bog liq:   jamiyatda   adabiy   til	
ʻ
va sheva munosabatlarini o rganishga, ular atrofida yuzaga kelayotgan ijtimoiy	
ʻ
munosabatlarni   tartibga   solishga   hamda   tushunishga   yordam   beradi.   O zbek	
ʻ
tilining   qipchoq   shevalari   orasida   “j”lovchilari   bor   (hamma   qipchoq   shevalari
“j”laydi degan, keng tarqalgan fikr haqiqatga mos kelmaydi). Ba’zi hududlarda
“j”lovchi   sheva   egalarini   kamsitish,   masxaralash   holatlari   uchraydi.   Bu   —
dolzarb ijtimoiy masala. Dialektologiya bu kabi masalalarni ochib beradi hamda
ular   hal   etilishiga  turtki  bo ladi. Dialektologiya  barcha  shevalar   go zalligini   va	
ʻ ʻ
o zaro   tengligini   namoyish   qiladi.   Shunday   qilib,   u   muhim   amaliy   vazifani	
ʻ
bajaradi.
Sheva     leksikasini     o rganish     orqali     uning     lug aviy     boyligini     hamda	
ʻ ʻ
ko plab   yangi   so zlarni   aniqlash   mumkin.   Dialektal   so zlarni   leksek-semantik	
ʻ ʻ ʻ
jihatdan   ma’noviy   guruhlarga   bo lish   shuni   ko rsatadiki,   Nurota   shevasidagi	
ʻ ʻ
dialektal   so zlarning   bir   qancha   ma’noviy   guruhlariga   oid   dialektizmlar   faol	
ʻ
qo llanadi.   Shevalarni   va   ularning   leksik-semantik   xususiyatlarini   o rganish	
ʻ ʻ
bilan tilimizning hozirgi ahvoli hamda  tarixini, xalqimizning  ijtimoiy-iqtisodiy
ahvolini ham bilib olish mumkin.
Insonning   madaniy   saviyasi   uning   nafaqat   o zini   tutishi,   yurish-turishi	
ʻ
bilan,   balki   samimiy   shirin   kalomi   va   chiroyli   so zlay   olishi   bilan   baholanadi.	
ʻ
Shuning uchun ham to liq, dona-dona va ravon so zlaydigan kishilarga hamma	
ʻ ʻ
havas   ko zi   bilan   qaraydi.   Binobarin,   bunday   xususiyatga   ega   insonda   shak-	
ʻ
shubhasiz   tilga   hurmat   va   e’tibor   shakllangan.   O zini,   o zligini   hurmat   qilgan	
ʻ ʻ
inson esa bu masalada ancha ehtiyotkordir. Biz turkiy til nazmida baralla qalam tebratgan,   uning   mazmunan   bor   latofatini   dunyoga   ovoza   qilgan   ajdodlar
avlodimiz.   Shunday   ekan,   millat   ko zgusiga   aylangan   ona   tilimizni   asrab-ʻ
avaylaylik! Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ
I.   Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar:
1.   Каримов   И.А.   Адабиётга   эътибор   –   маънавиятга,   келажакка
эътибор. – Тошкент :  Ўзбекистон, 2009.  –  Б.40
2.   Mirziyoyev   Sh.   Erkin   va   farovon,   demokratik   O zbekiston   davlatini	
ʻ
birgalikda   barpo   etamiz.   O zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   lavozimiga	
ʻ
kirishish   tantanali   marosimiga   bag ishlangan     Oliy   Majlis   palatalarining	
ʻ
qo shma majlisidagi nutq. Toshkent: O zbekiston, 2016, -B.14.	
ʻ ʻ
3.   Mirziyoyev   Sh.   Insonprvarlik,   ezgulik   va   bunyodkorlik   -   milliy
g oyamizning poydevoridir. T.: Tasvir nashriyot uyi, 2017-B.37.
ʻ
4.   Мирзиёев   Ш.  Миллий тараққиёт  йўлимизни  қатъият   билан давом
эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Тошкент: Ўзбекистон, 2017.  –  Б.592
5.   Мирзиёев   Ш.   Қонун   устуворлиги   ва   инсон   манфаатларини
таъминлаш   –   юрт   тараққиёти   ва   халқ   фаровонлигининг   гарови.   Тошкент:
Ўзбекистон, 2017. Б 48 
 
II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar:
1. Abdurahmonov D.O zbek shеvalari lеksikasining taraqqiyot manbalari	
ʻ
va   ulardagi   lеksik   farqlar   //   O zbek   shеvalari   lеksikasi.Toshkent:   Fan,1991.-	
ʻ
B.12-85.
2.   Абдуллаев   Ф.А.   Ўзбек   тилининг   ўғуз   лаҳжаси.   Тошкент:   Фан,
1978.-Б.37-59
3. .Abdullayеv F. Xorazm shеvalari. –Toshkent,1960.-B.78.
4.   Abduazizov   A.A.   O’zbek   tilining   fonologiyasi   va   morfonologiyasi.   –
T.:O’qituvchi, 1992-B.38-44 .
5.   Алиев   А.Ю.   Назаров   К.Н.   Ўзбек   тилининг   маҳаллий   шевалари
бўйича   материал   тўпловчилар   учун   методик   қўлланма.   Тошкент:1976.-
B.57.
6.   Алиев   А.Ю.   Ўзбек   диалектологиясидан   материаллар.   Тошкент:
Фан, 1974. –B. 219 7.  Azizov O. Tilshunoslikka kirish. T.: 1996.-B.53-55.
8.  Ashirboyev S. O zbek dialektologiyasi.T.: 2013.-B. 3.ʻ
9. Ashirboyev S. O zbek dialektologiyasi.Toshkent: 2000.-B.57.
ʻ
10. Ashirboyev., O zbek dialektologiyasi. T.: 1986.-B. 73-118.
ʻ
11 . Axmedova F., Ona tilim., 2020 –B.35-45.  
12. Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков М., 1969
13.   Begaliev.M.   Q.O zbek   tilining   Qorabuloq   shevasi   leksikasi.   –	
ʻ
Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2007.-B.45-56.
1 4 .   Бобожанов   Ю..Жанубий   Xoразм   этнографик   лексикаси.   АКД.-
Tosшкент,1997.-Б.66.
1 5 .  Дтс- Dревнотюриский словарь. Л.:1960. –Б.78
16.  Enazarov T. O zbek dialektologiyasi. Ma’ruza matni.-Toshkent: 2000-	
ʻ
B.23-38.
17. Enazarov T. O zbek dialektologiyasi. Ma’ruza matni.Toshkent, 2000.-
ʻ
B.78.
18.   Enazarov   T.,Karimjonova   N.   va   boshqalar.   O zbek   dialektologiyasi.	
ʻ
Toshkent:Universitet, 2012.-B. .57.
19.   Ferdinand   do   Sossyur,   Mirzayev   I.(tarjimon)   Umumiy   tilshunoslik	
ʻ
kursi. Toshkent: 2019-B.
20.  Hojiyev A. Toshkent:  1993  –B. 42 .
21.   Jamolxonov X. Hozirgi o zbek adabiy tili. Toshkent: 2005.-B.23-67.	
ʻ
22.   Ж ў раев   Б .   Ў збек   адабий   тили   ва   ў збек   диалектлари .- Тошкент :
1963- Б .87-95.
23.   Ж ў раев   Б . Юқори   Қашқадарё   ў збек   шевалари . Тошкент :
Фан ,1969.- Б .45-63.
24.  Жўраев   Б . Юқори   Қашқадарё   ўзбек   шевалари   лексикаси  //  Ўзбек  
шевалари   лексикаси .– Тошкент :  Фан ,1966.- Б .73-78.
25.  Jamolxonov X. Hozirgi o zbek adabiy tili. Toshkent: 2005.-B.23-67.
ʻ
26.   Murodova   N.O zbek   tili   Navoiy   viloyati   shevalarining   lingvoareal	
ʻ
tadqiqi. T.: Fan. 2006.-B. 220. 27.   Nafasov   T.   Qashqadaryo   o zbʻ е k   xalq   so zlari.   –Toshkent:   Muharrir,	ʻ
2011.-B.87.
28.   Omonturdiyev   A.,   Rahmonov   B.   Surxondaryo   dialektal-etnografik
maqollarining izohli lug ati. Toshkent: 2019.-B.63.	
ʻ
29.  Раҳимов   С .  Ў збек   тили   Сурхондарё   шевалари .( фонетика ,  лексика )
Фан   нашриёти ,  Тошкент : 1985.- Б .23-27.
30. Раҳимов С.  Сурхондарё   ў збек  шевалари лу ғ ати. Тошкент,  1995.-
Б.54.
31. Ражабов   Н.   Ў збек   шевашунослиги.   Тошкент.  “ Ў қитувчи ” ,1996.
32. Решетов   В.В,   Узбекский   язик.   – Тошкент :  1959.-Б.73.
33.   Решетов   В.В.,   Шоабдураҳмонов   Ш.,   Ў збек   диалектологияси.
Тошкент,  Ў қитувчи.   1996.-Б.85.
34.   Решетов   В.   В.,   Шоабдураҳмонов   Ш.   Ў збек   диалектологияси.-
Т.:1978.-Б.46-53.
35.   Решетов   В.,   Ш оабдураҳмонов   Ш .   Ў збек   шевашунослиги.   Т .:
1975.- Б .67.
36.   Tursunov   U.,   Muxtorov   J.,   SH.Rahmatullayev   SH.   Hozirgi   o zbek	
ʻ
adabiy tili, 1992 y.
37.   To ychiboyev   B.,   Hasanov   B.   O zbek   dialektologiyasi.   Toshkent:	
ʻ ʻ
2004.-B.55
38.  Ш . Холмирзаев Ҳаёт абадий .  Тошкент : 1985. –B.76.
39. G`aybullayev S. Qorako`l shevasining tarovati. T .:2017.- B .93-118.
40.  Ў збек  шевалари морфологияси.–Тошкент:Фан,1984.
41. Ў зМ Э . Биринчи жилд. Тошкент, 2000.  
42.   Шоабдураҳмонов   Ш.   Ў збек   адабий   тили   ва   халқ   шевалари.
Тошкент. 1962.
43.  Шерматов А. Қуйи Қашқадарё  Ў збек шевалари. -Тошкент, 1972.
44.   Шерматов   А.   Қашқадарё   областидаги   ў збек   халқ   шевалари
атласи. Тошкент : Фан,1979. 45.Шоабдураҳмонов   Ш.Ш.   Ў збек   адабий   тили   ва   ў збек   халқ
шевалари. Тошкент, 1962.-Б. 35-48.
46. Шоа бдураҳмонов   Ш .,   Асқарова   М.,   Ҳожиев   А.   ва   бошқалар.
Ҳозирги  ў збек адабий тили. Тошкент: 1980.
III.  DISSERTATSIYA VA MAQOLALAR
1.  Ишаев  А. Шевалар лу ғ атига киритиладиган с ў злар //  Ў збек тили ва
адабиёти. -1988. №2.- Б.37-42
2. Raxmat N., Jadid. T.: 2019.-B.43-47.
3. Toshboyev O., Ma’naviy hayot jurnali., 2019.-B.57.
4.   Shoimova   N.   O zbʻ е k     sh е valari     l е ksiksini   organishning   dolzarb
masalalariga   doir   (Qashqadaryo   vohasi   mat е riallari   asosida).   SamDU   Ilmiy
tadqiqotlar axborotnomasi. –Samarqand: 2009. №  6.-B.58. 
5.   Shoimova   N.   O rta   Qashqadaryo   j   lovchi   qipchoq   shevalari   leksikasi.
ʻ
Toshkent, 1999.-B.23-28.
6.  Раҳимов С. Сурхондарё вилоятидаги  ў збек шевалари лексикаси. 
Номз. Дис. Тошкент. 1975-Б.35-58.
7. O ʻ zbek tili va fdabiyoti jurnali. 1975-2021- yillardagi barcha sonlari.
IV.  LUG ATLAR	
ʻ
1.   O zbek   tilining   izohli   lug ati.   5   tomlik.1-2-3-4-5-tomlar.-Toshkent:	
ʻ ʻ
O zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2006.	
ʻ
2. Маҳмуд   Қош ғ арий.   Девону   лу ғ отит   турк .   I-II-III.   Тошкент:1960–
1963.
V . Internet resurslar
1. http://www.ziyo    net    .uz/   
2. http://www.ziyouz.uz/   
3. http://superlinguist.ru   
4. http://www.krugosvet.ru    .

O ZBEK TILI NUROTA SHEVALARINING LINGVOAREALʻ XUSUSIYATLARI Mundаrijа Kirish. Ishning umumiy tavsifi ……………….……………………….. 6-9 I . B О B . О ʻ ZBEK TILI NUR О T А SHEV А L А RINING F О NETIK А SI V А M О RF О L О GIY А SI ……………………………… 10-33 1.1.О ʻ zbek tili Nur о t а tum а n shev а l а rining f о netik xususiy а tl а ri …………………………………………………………… 10-25 1.2. О ʻ zbek tili Nur о t а tum а n shev а l а rining m о rf о l о gik xususiy а tl а ri ……………………………………………………………... 26-32 Bob xulosasi.............................................................................................. 33 II B О B . О ʻ ZBEK TILI NUR О T А SHEV А L А RINING LEKSIK А SI 34-52 2.1. Nur о t а shev а l а rid а sin о nim s о ʻ zl а rning q о ʻ ll а nilishi ……………….. 34-45 2.2. Nur о t а shev а l а rid а k о ʻ p m а’ n о lilik v а о m о nimiy а h о dis а l а ri ……………………………………………………………….. 46-51 Bob xulosasi.............................................................................................. 52 III B О B . О ʻ ZBEK TILI NUR О T А SHEV А L А RID А M А Q О L V А IB О R А L А RNING Q О ʻ LL А NILISHI . 53-76 3.1.Nurоtа shevаlаridа mаqоllаrning qо llаnilishi ……………………… ʻ 53-66 3. 2. Nurоtа shevаlаridа ibоrаlаrning qо llаnilishi …………..…………. ʻ 67-75 Bob xulosasi............................................................................................... 76 XULOSA.................................................................................................... 77-79 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI............................ 80-83

Annotatsiya Har bir tirik tilning yashash hamda boyish manbayi uning o’ziga xos sheva va lahjalari majmuyi sanaladi. Shuning uchun ham o’zbek adabiy tilining ichki boyish manbalaridan biri bu o’zbek xalq shevalari sanaladi. Аdаbiy tildа ishlаtilmаyоtgаn аnchаginа sо zlаr о zbek xаlq shevаlаridа sаqlаnib qоlgаnliginiʻ ʻ vа muаyyаn tushunchа, nаrsа-buyum, hаrаkаt-hоlаt vа belgi-xususiyаtlаrni ifоdаlаshdа fаоl qо llаnishi barchamizga ma’lum. Ushbu so zlarni o rganish va ʻ ʻ ʻ ularni to plab kelajak avlodga yetkazishimiz va tilimizning yo qolib ʻ ʻ ketmasligi uchun asrashimiz zarur. “О zbek xаlq shevаlаri lug аti” XX аsrning ʻ ʻ 70-yillаridа yаrаtilgаn. Аmmо undаgi sо zlar, to plangan ma’lumotlar bаrchа ʻ ʻ shevа mаteriаllаrini qаmrаb оlmаgаn. Ushbu lug аtning sоbiq shо rо dаvridа ʻ ʻ yаrаtilgаnigа e’tibоr bersаk, bu о shа vаqtdаgi diаlektоlоg оlimlаrimizning ʻ ulkan muvаffаqiyаtlаridаn biri bо lgаn. Shu bilаn birgа tаdqiq etilgаn hаr bir ʻ shevа bо yichа sо zlаr о shа paytdagi ilmiy tаdqiqоtlаrdа hаli- hаmon qоlib ʻ ʻ ʻ ketmоqdа, ulаrning miqdоri о ttiz ming аtrоfidа ekаn. Fikrimizcha, ulаr ʻ leksikоgrаfik, yа’ni lug аtchilik nuqtаyi nаzаrdаn sаrаlаngаn hоldа kelаjаkdа ʻ yаrаtilаdigаn kо p tоmli “О zbek xаlq shevаlаri lug аti” dа qаyd etish о rinlidir. ʻ ʻ ʻ ʻ Shevаlаrimizdа hаm vаqt о tishi bilаn turli о zgаrishlаr rо y bergаn.Bulаr ʻ ʻ ʻ fоnetikаdа hаm, leksikаdа hаm, vа hаttо, grаmmаtikаdа hаm bо lаdi. Shevаlаrni ʻ mа’lum bir dаvrdаn sо ng yаnа о rgаnish о rinli hоldir. ʻ ʻ ʻ О zbek shevаlаri ʻ leksikаsi bо yichа biri qаnchа kitоb, mоnоgrаfiyа vа mаqоlаlаr e’lоn ʻ qilingan.Ushbu magistrlik dissertatsiyasi o zbek shevalarining bir bo lagi ʻ ʻ bo lgan Nurota o zbek shevalarini lingvoareal tadqiq qilishga bag ishlangan. ʻ ʻ ʻ Nurota shevasiga oid ko plab so zlar, maqollar, iboralar tuman o zbek kishilari, ʻ ʻ ʻ ayniqsa keksalar tilidan o rganilgan va jamlangan. ʻ

Annotation The living and enriching source of the whole language is considered to be a complex of dialects and accents. Therefore, the enriching source of the Uzbek literary language is considered to be its native dialects. It is obvious that some words not being used in the literary language are kept in dialects and they are found in everyday speech expressing definite comprehending, things, action or state and features. In order to save our native language it is obligatory for us to study these words and create a manual for future generation. “Dictionary of Uzbek native language” was created in the 70s of the 20 th century. However, the whole dialect materials are not completely included in it. If we look at the dictionary created in the former council, it was one of the successful works of dialectologists of that time. The researched words in each dialect were not discovered at that time, there are about thirty thousand words which still remain uncovered. In our opinion, it is essential that in future, the lexicographic definition of the uncovered words should be written in “Dictionary of Uzbek native language”. A lot of changes in dialects have occurred for a long time. It could be seen in phonetics, lexis and even in grammar. It is essential to study dialect after a long period of time. Moreover, a great number of books, monographs and articles are announced on the lexicons of Uzbek dialects. This research work of Master degree is devoted to studying Uzbek dialects of Nurota lingvoreally, which is considered to be a part of Uzbek dialects. Many words, articles, phrases of Nurota dialect were studied and summed up from the people of the region, especially from the tongues of the elderly people.

Kirish. Ishning umumiy tavsifi Tаdqiqоt mаvzusining dоlzаrbligi vа zаrurаti. Har bir tirik tilning yashash hamda boyish manbayi uning o ziga xos sheva va lahjalari majmuyiʻ hisoblanadi. Shuning uchun ham o zbek adabiy tilining ichki boyish ʻ manbalaridan biri bu o zbek xalq shevalari hisoblanadi. O zbek xalq shevalarini ʻ ʻ ilmiy hamda nazariy asoslarda o rganish va izlanish XX asrning 20-yillaridan ʻ boshlangan. Bu ishlarni o rganishda ʻ У .D.Polivanov, I.I.Zarubin, K.K.Yudaxin kabi rus olimlarining xizmatlari beqiyos bo lgani kabi o zbek olimlarining ham ʻ ʻ salmoqli tadqiqotlari bor. Sho ro davrida tilimizga katta huquqlar berilmagan ʻ bo lsa-da, rus sharqshunos olimlarining sa’yi-harakatlari bilan tilimiz va uning ʻ manbai bo lgan shevalarimizni ilmiy asoslarda o rganishni boshlab yuborilgan ʻ ʻ edi. Rus olimlari shevalarimiz haqidagi ilmiy ishlari bilan o zbek adabiy tili ʻ haqida gapirish uchun, so zsiz, uning shevalarini o rganish lozimligi masalasini ʻ ʻ ko tarishdi. Natijada, ʻ У .D.Polivanov, K.K.Borovkov, I.I.Zarubin, K.K.Yudaxin kabi bir qancha rus olimlarining shevalarimiz haqidagi tadqiqotlari dialektologik ekspeditsiyalar davomida yaratildi va bugungi kunda shevalarimizni o rganish ʻ bo yicha qimmatbaho manbalar hisoblanadi .O zFAning Til va adabiyot ʻ ʻ institutida bu borada salmoqli ilmiy ishlar tayyorlangan. Bu yerda XX asrning ikkkinchi yarmidan o zbek xalq shevalarini o rganish va ilmiy asoslarda tadqiq ʻ ʻ etish uchun maxsus Dialektologiya bo limi tashkil qilingan. Unda F.Abdulla ʻ у ev, B.Jo ra ʻ у ev, V.V.Reshetov, Sh.Shoabdurahmonov, A.Ali у ev, X.Doniyorov, Q.Muhammadjonov, Y.Jumanazarov, N.Rajabov kabi dialektolog olimlarning ilmiy ishlari dunyo yuzini ko rdi. Hatto bu davrda dialektologiya va umuman, ʻ o zbek tilshunosligi masalalari bo yicha ilmiy anjumanlar ham bo lib o tgan. ʻ ʻ ʻ ʻ O zbek shevalarining dialektizmlarini shevalarning o rganish, o zbek adabiy tili ʻ ʻ ʻ va unga munosabatini aniqlash yuqorida tilga olingan olimlar tadqiqotining asosiy maqsadi bo lgan. Ammo bugungi kungacha ham o zbek shevalarining ʻ ʻ leksik, fonetik, morfologik, leksik-semantik dialektizmlari to liq o rganilgan va ʻ ʻ maxsus lug atlar sifatida nashr etilgan yo q. Shevalarni o rganish, shu orqali ʻ ʻ ʻ uning boyligi bo lgan dialektal frazeologizmlar va dialektizmlarni o rganish ʻ ʻ

mobaynida shevalar lug atlarini ʻ tayyorlash va nashr etish masalasi hozirgi kunda bu sohaning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Bu hol esa ilmiy ishimiz mavzusining dolzarbligini ko rsatadi. ʻ Mu а mm о ning о rg ʻ а nilg а nlik d а r а j а si. Аdаbiy tildа ishlаtilmаyоtgаn аnchаginа sо zlаr о zbek xаlq shevаlаridа sаqlаnib qоlgаnligini vа muаyyаn ʻ ʻ tushunchа, nаrsа-buyum, hаrаkаt-hоlаt vа belgi-xususiyаtlаrni ifоdаlаshdа fаоl qо llаnishi barchamizga ma’lum. Ushbu so zlarni o rganish va ularni to plab ʻ ʻ ʻ ʻ kelajak avlodga yetkazishimiz va tilimizning yo qolib ketmasligi uchun ʻ asrashimiz zarur. У .D.Pоlivаnоv, K.K.Yudаxin, I.I.Zаrubin, G оzi Оlim ʻ Yunusоv, F.Аbdullа у ev, А.K.Bоrоvkоv, V.V.Reshetоv, Sh.Shоаbdurаhmоnоv, А.Shermаtоv, N.Rаjаbоv, X.Dоniyоrоv, Q.Muhаmmаdjоnоv, D.Аbdurаhmоnоv, B.Jо rа ʻ у ev, А.Jо rа ʻ у ev, А.Ishа у ev, N.Shоimоvа, N.Murоdоvа singаri ko plab оlimlаr mаxsus qаyd etishgаn. Bulаrdаn kо rinib ʻ ʻ turibdiki, о zbek xаlq shevаlаri XX аsrning 20-yillаridаn tо hozirgi kungаchа ʻ kо plab оlimlаr tоmоnidаn о rgаnilgаn. Mаsаlаn, Fаttоh Аbdullа ʻ ʻ у ev esа Nаmаngаn vа Xоrаzm hududi shevаlаrini mоnоgrаfik tarzda о rgаnib, bir ʻ qаnchа mоnоgrаfiyа vа lug аtlаr nаshr ettirgаn. Shоnаzаr Shоаbdurаhmоnоv ʻ о zbek xаlq shevаlаrini va аdаbiy tilni о zаrо taqqoslаb, qаrlug lаhjаsigа оid ʻ ʻ ʻ mа’lumоtlаrni mоnоgrаfiyа vа lug аtlаridа qаyd etgаn vа “О zbek xаlq ʻ ʻ shevаlаri lug аti”ni tuzishgа rаhbаrlik qilgаn.[3;78] ʻ А. Аliуev Nаmаngаn guruh shevаlаrini, X.Dоniyоrоv Sаmаrqаnd vа Jizzаx vilоyаtlаridаgi о zbek ʻ shevаlаrini, B.Jо rауev vа А.Shermаtоv Yuqоri Qаshqаdаryо hаmdа Quyi ʻ Qаshqаdаryо о zbek shevаlаrini, T.Qudrаtоv Qаshqаdаryо vilоyаtidаgi о zbek ʻ ʻ shevаlаrining оrаliq guruhini tаdqiq etishgаn. [.6;219] А.Mаmаtоv Аndijоn shevаsini, N.Rаjаbоv Sаmаrqаnd vilоyаti о zbek shevаlаrini, ʻ Q.Muhаmmаdjоnоv jаnubiy Qоzоg istоn о zbek shevаlаrini, Sh.Nоsirоv ʻ ʻ Qо qоn shevаsini о rgаnib, mоnоgrаfiyа shаklidаgi kitоblаrni nаshr ettirishgаn. ʻ ʻ N.Murоdоvа esа shevа vа аdаbiy tildаgi leksik xususiyаtlаr tо g risidа ʻ ʻ tаdqiqоtini yаkunlаgаn. N.Shоimоvа qipchоq lаhjаsigа оid shevаlаrning leksik xususiyаtlаrini о rgаnishgаn. [6;48] “О zbek xаlq shevаlаri lug аti” XX аsrning ʻ ʻ ʻ