O‘zbek tili uslubshunosligining «Grammatik stilistika» sohasi, uning predmeti, maqsad va vazifalari
![O‘zbek tili uslubshunosligining «Grammatik stilistika» sohasi, uning
predmeti, maqsad va vazifalari
R e j a :
1. Stilistikaning ob’ekti hisoblanishi mumkin bo‘lgan vositalar.
2. Grammatik uslubshunoslikning ob’ekti.
3. Grammatik uslubshunoslikning o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi.
4. Morfologik uslubshunoslik.
5. Sintaktik uslubshunoslik.
6. Grammatik uslubshunoslikni o‘rganishning maqsad va vazifalari.](/data/documents/18c8a06e-8c3e-4e4d-bc0b-3c1b349e3d2b/page_1.png)
![Ta’kidlab o‘tilganidek, tildagi deyarli barcha birliklar – fonetik, leksik,
frazeologik, morfologik va sintaktik elementlar uslubshunoslikning predmeti
bo‘lishi mumkin. Ammo ularning birlamchi ma’nosi kengayib, ma’lum
emotsional-ekspressiv ottenkaga va estetik ta’sir kuchiga ega bo‘lsa yoki amal
qilish va vazifaviy doirasi kengaysagina shunday bo‘ladi. Bu esa matn bilan
bog‘liq bo‘lib, nutq jarayonidagina ulardagi uslubiy imkoniyatlar yuzaga chiqadi.
Grammatik uslubshunoslik yo‘nalishida grammatik vositalarning, qurilmalarning
ana shu imkoniyatlari tadqiq etiladi.
O‘zbek tilshunosligida grammatik uslubshunoslik masalalari bilan
shug‘ullanish bevosita o‘zbek tili stilistikasiga oid tadqiqotlarning davomi sifatida
maydonga kelgan bo‘lib, hech mubolag‘asiz aytish mumkinki, bu sohadagi
dastlabki umumnazariy xulosalar prof. R.Q.Qo‘ng‘urov qalamiga mansub.
Olimning bu sohadagi qarashlari katta-kichik hajmdagi ilmiy maqolalardan tortib,
«O‘zbek tili stilistikasidan ocherklar» (Samarqand, 1975), «O‘zbek tili
grammatikasi»ning akademik nashri (Toshkent, 1975), «Stilistika imeni
su щ estvitelnogo v uzbekskom yaz ы ke» (Tashkent, 1983), hammualliflikda
yozilgan «O‘zbek tili stilistikasi» (Toshkent, 1983), «O‘zbek tilining funksional
stillari» (Samarqand, 1983), «Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari» (Toshkent,
1992) singari alohida nashrlari hamda «O‘zbek tilida otlar shakl yasovchi
morfemalarining semantik-uslubiy xususiyatlari» mavzusidagi doktorlik
dissertatsiyasida o‘z ifodasini topgan. «O‘zbek filologiyasi» to‘plamiga kiritilgan
yirik hajmdagi «Grammatik stilistika» (Samrqand, 1976) va «Sub’ektiv baho
formalarining semantik va stilistik xususiyatlari» (Toshkent, 1980) monografiyasi
esa bevosta o‘zbek tili grammatik uslubiyati muammolarini hal etishga
bag‘ishlangan.
R.Qo‘ng‘urov sanab o‘tilgan asarlarida «grammatik uslubshunoslik»
tushunchasining izohini beradi hamda o‘zbek tili stilistikasidagi mazkur sohaning
predmeti, maqsad va vazifalarini belgilab beradi. Bunday murakkab vazifani hal
qilish maqsadida asosan chex, rus va o‘zbek tilshunosligida bayon etilgan](/data/documents/18c8a06e-8c3e-4e4d-bc0b-3c1b349e3d2b/page_2.png)
![qarashlarni sinchiklab o‘rganadi hamda shu qarashlarga tayangan holda o‘z
mulohazalarini bayon etadi.
Ma’lumki, hozirgi zamon uslubshunosligining mana shu tarmog‘i ikki
termin – «uslubiy grammatika» va «grammatik uslubshunoslik» atamalari bilan
nomlanib kelinmoqda. Olim bu terminlardan birini - «grammatik
uslubshunoslik»ni qo‘llashni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Bunda u,
birinchidan, terminning ishlatilishida «fonetik uslubshunoslik», «leksik
uslubshunoslik», «funksional uslubshunoslik», «qiyosiy uslubshunoslik» singari
atamalarga muvofiqlikni ko‘radi. Ikkinchidan esa, o‘zbek tilshunosligida bu
sohaning deyarli o‘rganilmaganligini ta’kidlab, tildagi morfologik va sintaktik
hodisalar va vositalarda nutq jarayonida shakllanadigan uslubiy xususiyatlar ana
shu sohaning tadqiqot ob’ekti bo‘lishi lozimligini uqtiradi. SHu tarzda
R.Qo‘ng‘urov tomonidan grammatik uslubshunoslik alohida bo‘lim sifatida
ajratilishi va o‘rganilishi kerakmi, degan tarzda o‘rtaga qo‘yilgan masala nazariy
jihatdan asoslab beriladi.
Darhaqiqat, o‘zbek tilidagi grammatik vositalarning juda katta qismi uslubiy
bo‘yoqqa va tasviriylikka, sinonimiya va variantlarga ega ekanligi olim
qarashlarining to‘g‘ri ekanligidan dalolat beradi. Ma’no jihatdan bir-biriga yaqin
bo‘lgan til birliklarini nutqiy vaziyat talabi bilan tanlab va almashtirib ishlatish va
shu orqali ma’no nozikliklarini farqlash, bir mazmunni ma’nolari bir-biriga yaqin
bo‘lgan bir necha grammatik vositalar bilan ifodalash sabablarini topish va
qonuniyatlarini belgilash ham bu sohani alohida yo‘nalish sifatida o‘rganish
zaruriyatini keltirib chiqaradi.
«Grammatik stilistikaning asosiy vazifalari ham umumiy stilistikaning
vazifalaridan kelib chiqadi. – deydi R.Qo‘ng‘urov. – SHu sabali til faktlarining
ijtimoiy qo‘llanish sferasi jihatdan qaysi biriga tegishli ekanligini, qaysi stil bilan
cheklanganligini, grammatik sinonimiya, ayrim grammatik kategoriyalarning
stilistik imkoniyatlarini ochb berish (qo‘shimcha ma’no ottenkalari, ekspressiv-
baholash imkoniyatlari), grammatik forma, birikma, gap va boshqa
konstruksiyalarning kontekst bilan bog‘liq ravishda hosil qiladigan ma’no](/data/documents/18c8a06e-8c3e-4e4d-bc0b-3c1b349e3d2b/page_3.png)
![nozikliklarini aniqlash (konnotativ ma’noni aniqlash), hatto ba’zan til faktlariga
struktural va funksional modifikatsiya nuqtai nazaridan qarash, o‘rganish
(N.Baskakov) grammatik stilistikaning asosiy vazifalaridan hisoblanadi». 1
Uslubshunoslikda morfologiya doirasidagi grammatik ko‘rsatkichlarda
uslubiy imkoniyatlar chegaralangan, degan fikr mavjud. Bu mulohazani hatto
V.V.Vinogradov, A.M.Peshkovskiydek taniqli tilshunoslar ham e’tirof etishgan.
R.Qo‘ng‘urov ko‘p yillik kuzatishlari natijalariga tayanib, ana shu qarashning
to‘g‘ri ekanligini tasdiqlaydi hamda uning sabablarini o‘zbek tilidagi grammatik
shakllarning semantik-stilistik xususiyatlari to‘g‘risida keng miqyosda monografik
kuzatishlar amalga oshirilmayotganligi, affikslarning sinonimiyasi, omonimiya,
polisemiya va antonimiyasi etarli tadqiq etilmaganligi bilan izohlaydi. 2
Fikrni
isbotlash uchun keltirilgan dalillar asosli, albatta. Ammo amalda esa olim ot so‘z
turkumining egalik, kelishik, sub’ektiv baho ifodalovchi grammatik shakllari
misolidagi kuzatishlari bilan morfologik ko‘rsatkichlarda ham uslubiy
imkoniyatlarning keng ekanligini isbotlab berdi.
Agar bu tadqiqotlar doirasiga uning olmosh, sifat va ko‘makchilar
uslubiyati, 3
M.Sodiqovaning fe’l uslubiyati 4
yuzasidan olib borgan kuzatishlarini
ham kiritsak, o‘zbek tili morfologiyasining uslubiy imkoniyatlari haqidagi xulosa
biroz shoshilibaytilganday tuyuladi.
R.Qo‘ng‘urovning quyidagi fikriga ham munosabat bildirishga to‘g‘ri
keladi: «To‘g‘ri, ba’zi olimlar grammatik formalarning qaysi biri qaysi stilda
ko‘proq ishlatilishini aniqlash ham stilistikaning vazifasiga kiradi, deyishadi va
shundan kelib chiqib, grammatik formalarning stillarda qo‘llanish statistikasi bilan
shug‘ullanishni lozim ko‘radilar. Ma’lum darajada bu usul ham ayrim
1
Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари, 11-бет.
2 2
Қўнғуров Р. Юқоридаги асар, 12-13-бетлар.
3 3
Қўнғуров Р. Олмош стилистикасига оид айрим мулоҳазалар // Ўзбек тили стилистикасидан
кузатишлар. – Самарқанд, 1981, 4-21-бетлар; Шу муаллиф. Сифат стилистикаси // Ўзбек тили
стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. – Самарқанд, 1982. 3-10-бетлар.Шу муаллиф.
Кўмакчилар синонимиясига доир // Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. –
Самарқанд, 1982. 20-41-бетлар.
4 4
Содиқова М. Феъл стилистикаси. – Тошкент, 1975.](/data/documents/18c8a06e-8c3e-4e4d-bc0b-3c1b349e3d2b/page_4.png)
![formalarning qaysi stilga xosligini aniqlashga yordam beradi. Lekin bu masalani
to‘liq va to‘g‘ri hal qilib berolmaydi». 5
Harqalay, grammatik shakllar o‘rtasida sinonimik munosabatlar mavjud
bo‘lishining o‘zi bir boylik. Ularning qo‘llanishida ajralishlar yuz berib,
farqlanishlar, nozikliklar sezilib, qaysi vazifaviy uslubda qaysi morfologik
birlikning faol qo‘llanilishi tobora aniq bo‘lib borishi esa ona tilimiz uslubiy
ko‘lamining yana ham kengayayotganidan dalolat beradi, degan fikr tarafdorimiz.
Lekin «grammatik stilistika, xususan morfologik stilistika ko‘proq ma’no masalasi,
ingrent adgrent ekspressivlik masalalari bilan shug‘ullanadi», 6
deganda olim
mutlaqo haq.
O‘zbek tilshunosligida grammatik shakllar o‘rtasidagi sinonimik
munosabatlarning yirik tadqiqotchisi prof. YO.Tojiev hisoblanadi. Olim faqatgina
shaxs oti yasovchi –chi qo‘shimchasining –gar (sehrchi-sehrgar, holvachi-
holvagar), -kor (xizmatchi-xizmatkor, paxtachi-paxtakor), -kash (juvozchi-
juvozkash, aravachi-aravakash, pillachi-pillakash), -shunos (tilchi-tilshunos,
tarixchi-tarixshu-nos), -furush (eski-eskifurush, do‘ppichi-do‘ppifurush), -soz
(mashinachi-mashinasoz, samolyotchi-samolyotsoz), -paz (somsachi-somsapaz,
holvachi-holvapaz, kabobchi-kabobpaz), -go‘y (qasidachi-qasidago‘y,
maslahatchi-maslahatgo‘y), do‘z (etikchi-etikdo‘z, yamoqchi-yamoqdo‘z), -boz
(qushchi-qushboz, kaptarchi-kaptarboz), -dor (ijarachi-ijarador), -xo‘r
(qasamchi-qasamxo‘r), -xon (mushtumchi-mushtumxon), -don (siyosatchi-
siyosatdon), -navis (g‘azalchi-g‘azalnavis, qasidachi-qasidanavis, hikoyachi-
hikoyanavis) hamda rus tili va u orqali kirib kelgan –ist (traktorchi-traktorist,
futbolchi-futbolist), -er/-yor (grimchi-grimer), -(i)oner (pensiyachi-pensioner),
-ant (muzikachi-muzikant), -graf (fotochi-fotograf), -ator (ekspluatatsiyachi-
ekspluatator), -ik/avik (frontchi-frontovik, prozachi-prozaik, satirachi-satirik), -
shik (svarkachi-svarshik, ekskovatorchi-ekskovatorshik), -on (pochtachi-
pochtalon), -smen (sportchi-sportsmen), -log (rentgenchi-rentgenolog) 7
singari
affikslar, yana bu affikslarning o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘lishini va bu
5 5
Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари, 13-бет.
6 6
Қўнғуров Р. Юқоридаги асар, 13-бет.](/data/documents/18c8a06e-8c3e-4e4d-bc0b-3c1b349e3d2b/page_5.png)
![munosabatlarda vujudga keladigan uslubiy nozikliklarni tahlil qilish bilan o‘zbek
tilidagi morfologik ko‘rsatkichlarning uslubiy imkoniyatlari naqadar keng
ekanligini amalda isbot qilib berdi.
«Bizningcha, - deb yozadi olim. – har qanday affiksning ma’no doirasini
belgilashda ikki narsaga e’tibor qilish kerak: birinchidan, affiksning qanlay
o‘zakka qo‘shilayotganligiga qarab, uning ma’nolarini belgilash kerak bo‘lsa,
ikkinchidan, shu affiksning sinonimlarini keltirish orqali belgilash kerak. Bu ikkala
narsani hisobga olmasdan turib, affikslarning ma’no xususiyatlarini to‘la belgilash
mumkin emas.
Agar shu nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak, -chi affiksining ma’nosini
unga sinonim bo‘lib kela olishi mumkin bo‘lgan affikslarning va uni ma’no
jihatdan qoplaydigan boshqa vositalarning miqdori bilan belgilanishi mumkin.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida –chi affiksi 20 dan ortiq shaxs otlari yasovchi
affikslar bilan sinonim bo‘lib kela oladi». 8
-chi qo‘shimchasining iste’molda bo‘lish imkoniyati boshqa manbalarda
ham ta’kidlangan. 9
Biz ularga ana shu imkoniyatning yana bir qirrasi – uslubiy
bo‘yoqqa egalik yoki ega emaslik nuqtai nazaridan yondoshib ko‘ramiz. Uning
qo‘llanishidagi birinchi yo‘nalishni olib qaraylik: kitob+cha, stol+cha, qalam+cha
kabi. Bu erda u so‘zlar tarkibida uslubiy bo‘yoqning vujudga kelishiga xizmat
qilayotgan emas. Bir predmetning ikkinchisiga nisbatan hajm jihatdan kichikligini
ko‘rsatmoqda, xolos. Demak, u, eng avvalo, o‘zbek tilida kichraytirish ma’nosini
ifodalovchi morfologik ko‘rsatkich sifatida baholanadi. Ammo qo‘shimchaning
qo‘llanish ko‘lami kengaya borgani sari uning morfologik-uslubiy imkoniyatlari
ham kengayib boraveradi.
Affiksni ikkinchi yo‘nalishda kuzatamiz: uka+cha, jiyan+cha, singil+cha,
bola+cha singari. Aslida bu so‘zlarning o‘zagidan kichiklik ma’nosi
7 7
Мустақиллик шарофати ва ижтимоий-сиёсий тузумнинг ўзгариши билан бу каби сўзларнинг
қўлланиш имконияти тобора камайиб бораётганлигини ҳамда –чи қўшимчасига ўз ўрнин
бўшатиб бераётганини таъкидлаймиз.
8 8
Тожиев Ё. Ўзбек тилида шахс отлари ясовчи аффикслар синонимияси. – Тошкент, 1987, 13-
14-бетлар.
9 9
Бу ҳақда қаранг: Ғуломов А., Тихонов А., Қўнғуров Р. Ўзбек тили морфем луғати. – Тошкент,
1977, 442-бет.](/data/documents/18c8a06e-8c3e-4e4d-bc0b-3c1b349e3d2b/page_6.png)
![anglashilmoqda. CHunki aytilishi bilanoq ongimizda ularning aka, tog‘a, opa,
katta singari botiniy oppozitsiyasi shakllanadi. SHuning uchun ham –cha
qo‘shilgach, bu so‘zlarda erkalash ottenkasiga ega bo‘lgan ijobiy uslubiy bo‘yoq
shakllanadi. Nutqda aksincha bo‘lishi ham mumkin. Buni uchinchi yo‘nalishda
kuzatamiz: erkak+cha, oyim+cha, otin+cha, xotin+cha, Salim+cha kabi.
So‘zlarning -cha bilan bu birikishlarida matniy vaziyatga qarab kamsitish,
iltifotsizlik, nazarga ilmaslik, mensimaslik, piching va, hatto, haqorat singari
salbiy uslubiy ottenkalar vujudga keladi.
SHunday qilib, morfologik uslubshunoslik doirasida ham uslubiy tahlil
uchun material etarli, deb aytish mumkin. Bu, bir tomondan, grammatik
shakllarning sinonimiyasi va variantlarining mavjudligida namoyon bo‘lsa,
ikkinchi tomondan, ulardagi uslubiy bo‘yoqdorlikda ko‘rinadi. Grammatik
shakllarning sinonimlar va variantlarga ega bo‘lishi ifodada nozik jihatlarni ham
bera olishga imkon tug‘diradi, ularning vazifaviy tarmoqlanishi, chegaralanishi va
ma’lum uslub doirasida mustahkamlanishi va qo‘llanilishining odat tusiga kirishiga
ham sharoit yaratiladi. Qo‘llanishdagi variantlar ko‘paya va imkoniyatlar kengaya
borgani sari ifoda ham tobora aniqlasha va noziklashaveradi. Morfologik
ko‘rsatkichlar o‘zi qo‘shilayotgan so‘zlar ma’nosining kengayishi, uslubiy
bo‘yoqdorlikning orta borishida faol aralashadi.
Tilning ijtimoiy vazifasi haqida gap ketganda uning ta’sirchanligi masalasini
e’tibordan chetda qoldirmaymiz. Til materialining ta’sir kuchi, emotsional-
ekspressivlik imkoniyati faqatgina matnda namoyon bo‘lishi mumkinligi esa
alohida isbot talab qilmaydi. SHunday ekan, grammatik vositalar va hodisalarning
uslubiy imkoniyatlari ham aynan ana shu matn tufayli ro‘yobga chiqishini yana bir
marta eslab o‘tishimizga to‘g‘ri keladi.
Xo‘sh, oddiy nutqdan emotsional nutqning, oddiy grammatik qurilishdan
ma’lum ekspressiv ottenkaga ega bo‘lgan qurilmaning farqi nimada? Til qanday
holatlarda va qanday vositalar yordamida o‘zining dastlabki – aloqa-xabar
vazifasini bajarishdan tasho‘ari yana tinglovchi yoki o‘quvchiga ijobiy yoki salbiy
ta’sir ko‘rsatish vositasiga aylanadi? Savollar ana shu mazmunda qo‘yilganda](/data/documents/18c8a06e-8c3e-4e4d-bc0b-3c1b349e3d2b/page_7.png)
![milliy tilning emotsional-ekspressivlik kasb etuvchi nutqi sintaksisini o‘rganishga
ehtiyoj seziladi.
Grammatikaninggina emas, balki uslubshunoslikning ham tadqiqot ob’ekti
bo‘lgan emotsional matn qurilishi odatdagi, aytaylik, o‘zbek tilining tabiiy
qurilishidan farq qiladi. Binobarin, ana shu notabiiy qurilma emotsional-
ekspressivlikni yuzaga keltiradigan vositaga aylanadi. Bu o‘rinda notabiiy degan
so‘z biroz g‘alizday tuyulishi mumkin, albatta. Bunda tilning juda ko‘p vaqt
mobaynida qo‘llanilib kelinayotgan, an’anaviy sintaksis me’yorining nutq talabiga
ko‘ra, vazifaviylik nuqtai nazaridan o‘zgarishi nazarda tutiladi.
Uslubiy sintaksis muammolarini o‘rganish milliy tilni o‘rganishning muhim
vazifalaridan biri sanaladi. CHunki biz mana shu o‘rindagina tilni o‘rganish va
undan foydalanishdagi oliy maqsadimizga – fikrimizni o‘z niyatimizdan kelib
chiqib, muddaomizga moslab o‘quvchi yoki tinglovchiga etkazishga erishamiz.
Nutqning ma’lum qurilishda shakllanishi esa bu borada yozuvchi yoki
so‘zlovchiga fikrini nozik jihatlari bilan etkazishga ko‘maklashadigan muhim
grammatik omil hisoblanadi.
So‘zlashuv nutqiga xos ayrim xususiyatlarni ko‘z oldimizga keltiraylik.
Emotsionallik insonning ruhiy holati hisoblanadi. Bu o‘rinda unga ikki nuqtai
nazardan yondashamiz. Birinchidan, so‘zlovchi yoki yozuvchining ruhiy-
emotsional holatini hisobga olishimiz lozim. Bu ruhiy holat insonning yoshi, jinsi,
salomatligi, jamiyatdagi mavqei va boshqa kutilmagan vaziyatlar bilan baholanishi
mumkin. Ruhiy holatga qarab insonning tildan foydalanish darajasi o‘zgaradi.
SHuning uchun ham yosh yoki qari, ayol yoki erakak, oddiy ishchi yoki
mansabdor kishining yaxshi kayfiyatdagi holati bilan kayfiyati buzuq paytdagi
nutqiy vositalarni tanlashi bir xil kechmaydi. Oqibatda emotsional-ruhiy holatni
turlicha ifoda etadigan ko‘plab nutqiy sintaktik variantlar vujudga keladi.
Grammatikaning, mana shu o‘rinda sintaktik vasitalar va jarayonlarning
emotsional-ekspressivlikni yuzaga keltiruvchi omil sifatida qaralishi esa
masalaning ikkinchi tomoni hisoblanadi. Ularni emotsional-ekspressivlik va](/data/documents/18c8a06e-8c3e-4e4d-bc0b-3c1b349e3d2b/page_8.png)
![vazifaviylik nuqtai nazaridan tahlil qilish ona tilimizning keng lingvostilistik
imkoniyatlarini anglab etishimizga ko‘maklashadi.
Matn sintaksisining uslubiy xususiyatlarini o‘rganishda xuddi morfologik
uslubshunoslikdagi singari vositalar – sinonimiya va vazifaviy chegaralanishlar
tildagi grammatik qurilmalar va hodisalar nuqtai nazaridan o‘rganilishi
uslubshunoslik uchun qiziqarli materiallar beradi. Buning ustiga matndagi ayrim
leksik, morfologik hamda fonetik o‘zgarishlar uning nafaqat grammatik
qurilishiga, ayni paytda,uslubiy farqlanishiga sabab bo‘lishi ham mumkin,
Masalan, Fayzi Haydar Urgutga ketdi - Fayzi Haydar Urgut ketdi - Fayzi Haydar
Urgutga qarab ketdi - Fayzi Haydar Urgut qarab ketdi - Fayzi Haydar Urgutga
tomon ketdi - Fayzi Haydar Urgut tomon ketdi. Ammo gapdagi bo‘laklar va
anglashiladigan uumiy ma’noga putur etmaydigan qilib, Fayzi Haydar Urgut sari
bordi - Fayzi Haydar Urgut sari ketdi - Fayzi Haydar Urgut sari otlandi - Fayzi
Haydar Urgutga surdi - Fayzi Haydar Urgutga qarab surdi - Fayzi Haydar Urgut
tomon surdi tarzida gaplar tuzilsa, ular o‘zaro sintaktik-uslubiy paradigmani
tashkil etadi va bunda so‘zlovchining ifodaga munosabati hamda bayon qilish usuli
o‘zgaradi, imkoniyati kengayadi.
SHu tarzda grammatik uslubshunoslik masalalarini tahlil qilishda matnsiz
ish ko‘rib bo‘lmasligi, uslub uchun qimmatli hisoblangan til birliklaridagi
konnotativ ma’no faqat nutqiy jarayondagina yuzaga kelishi haqida xulosa qilamiz.
Matnning uslubiy imkoniyatlari shu qadar kengki, bu ayniqsa sintaktik
vositalarning qo‘llanishida yaqqol seziladi. SHuning uchun ham F.I.Buslaev
quyidagilarni ta’kidlagan: «Uslubshunoslik grammatikaga asoslanishi lozim,
chunki uning o‘zi ham grammatikadan boshqa narsa emas. Faqatgina u
yozuvchining o‘qish-o‘rganish va individual ijod qilishida sobitqadamlik bilan
tatbiq etiladigan grammatikadir». 10
10
Hozirgi zamon uslubshunosligining qamrov doirasini tahlil qilgan
tilshunoslar uning til uslubshunosligi yoki tasviriy uslubshunoslik, funksional –
vazifaviy uslubshunoslik, individual nutq uslubshunosligi, tashqi yoki qiyosiy
10 10
Буслаев Ф.И. О преподавании отечественного языка. – Л., 1941. с.168.](/data/documents/18c8a06e-8c3e-4e4d-bc0b-3c1b349e3d2b/page_9.png)
![uslubshunoslik singari to‘rt yo‘nalishi mavjud ekanligini ta’kidlab, ularning har
birining tadqiqot ob’ektini, maqsad va vazifalarini belgilaydilar. 11
11 M.N.Kojina
ham uslubshunoslikning yo‘nalishlari to‘g‘risida mulohaza yuritib, ularni
yuqoridagi tasnifdan biroz farq qiladigan tarzda izohlagan edi. Bular quyidagilar:
til resurslari uslubshunosligi yoki resurslar uslubshunosligi, vazifaviy
uslubshunoslik, badiiy adabiyot uslublari bilan shug‘ullanuvchi uslubshunoslik
(indiviual nutq uslubshunosligi mana shu yo‘nalishga kiradi), amaliy
uslubshunoslik. Bundan tashqari u qiyosiy uslubshunoslik va matn
uslubshunosliklarini ajratish mumkinligini ham qayd qilib o‘tgan. 12
12
Bu tasniflar morfologik aspektda grammatik birliklar va vositalarning,
sintaktik aspektda grammatik qurilmalar va gap shakllarining uslubiy
imkoniyatlarini tahlil jarayonida chegaralab va aniqlab olishimizga imkon beradi.
Biz ham tilning grammatik birliklari va vositalariga uslubiy resurs sifatida
qaraymiz hamda ularning nutq jarayonidagi uslubiy chegaralanishi, ya’ni
uslubshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilishni maqsadga muvofiq deb
hisoblaymiz.
YUqorida aytilganlardan uslubshunoslik, xususan grammatik
uslubshunoslikning predmeti qanday til birliklari bo‘la olishi mumkin va ularni
o‘rganishdan maqsad nima, degan savollarga javob kelib chiqadi. Zero,
O‘zbekiston Respublikasining mustaqilligi sharofatida ona tilimizni yanada chuqur
o‘rganish va o‘rgatish barkamol avlod tarbiyasida muhim halqa sanalar ekan, bu
avlodning savodli, ma’lumotli, yuksak saviyali, ona tilimizning uslubiy
imkoniyatlaridan ijtimoiy hayotning barcha yo‘nalishlarida yuksak madaniyat
bilan foydalana oladigan qilib tarbiyalash til ta’limi tizimining barcha
bosqichlarida eng muhim vazifalardan bo‘lib qoladi.
Grammatik stilistika turli grammatik kategoriyalarning, masalan, son
kategoriyasi va boshqalarning stilistik imkoniyatlarini o‘rganadi. Sintaktik stilistik
11 11
Бу ҳақда қаранг: Балли Ш. Французская стилистика. – М.,1961, с.20-21, 27-28; Долинин К.А.
Стилистика фрацузского языка. – М.,1978, с.54.
12
Кожина М.Н. Стилистика русского языка. – М.,1983, с.23-28.](/data/documents/18c8a06e-8c3e-4e4d-bc0b-3c1b349e3d2b/page_10.png)
![so‘z tartibining o‘zgarishini, nutq figuralarini o‘rganadi. Abzatsning, ya’ni gapdan
katta bo‘lgan qurilmaning stilistik vazifasini qarab chiqadi. 1
Adabiyotlar:
1. Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси.- Тошкент, 1990.
2. Шомақудов А., Расулов И., Қўнғуров Р. Ўзбек тили стилистикаси. –
Тошкент, 1983.
3. Содиқова М. Феъл стилистикаси. – Тошкент, 1975.
4. Қў нғуров Р. Ўзбек тили стилистикасидан очерклар.- Самарқанд, 1975.
5. Қў нғуров Р. Грамматик стилистика // “Ўзбек филологияси” тўплами.
СамДУ асарлари, янги серия, № 315. – Самарқанд, 1975.
6. Қў нғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик
хусусиятлари. – Тошкент, 1980.
7. Қў нғуров Р. Стилистика имени существительного в узбекском языке.
– Ташкент, 1983.
8. Қў нғуров Р. Олмош стилистикасига оид айрим мулоҳазалар // “Ўзбек
тили стилистикасидан кузатишлар” тўплами. – Самарқанд, 1981.
9.Қў нғуров Р. Сифат стилистикаси // “Ўзбек тили стилистикаси
ва нутқ маданияти” тўплами. – Самарқанд, 1982.
10. Қў нғуров Р. Каримов С. Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти.
Библиографик кўрсаткич.– Самарқанд, 1984.
11. Ўзбек тили грамматикаси. I том – Тошкент, 1975. II том – Тошкент,
1975.
1
Стилистика английского языка Дата создания документа: 23.05.2003 . 73 Kb -
http :// www . durov . com / stylistics . doc](/data/documents/18c8a06e-8c3e-4e4d-bc0b-3c1b349e3d2b/page_11.png)
O‘zbek tili uslubshunosligining «Grammatik stilistika» sohasi, uning predmeti, maqsad va vazifalari R e j a : 1. Stilistikaning ob’ekti hisoblanishi mumkin bo‘lgan vositalar. 2. Grammatik uslubshunoslikning ob’ekti. 3. Grammatik uslubshunoslikning o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi. 4. Morfologik uslubshunoslik. 5. Sintaktik uslubshunoslik. 6. Grammatik uslubshunoslikni o‘rganishning maqsad va vazifalari.
Ta’kidlab o‘tilganidek, tildagi deyarli barcha birliklar – fonetik, leksik, frazeologik, morfologik va sintaktik elementlar uslubshunoslikning predmeti bo‘lishi mumkin. Ammo ularning birlamchi ma’nosi kengayib, ma’lum emotsional-ekspressiv ottenkaga va estetik ta’sir kuchiga ega bo‘lsa yoki amal qilish va vazifaviy doirasi kengaysagina shunday bo‘ladi. Bu esa matn bilan bog‘liq bo‘lib, nutq jarayonidagina ulardagi uslubiy imkoniyatlar yuzaga chiqadi. Grammatik uslubshunoslik yo‘nalishida grammatik vositalarning, qurilmalarning ana shu imkoniyatlari tadqiq etiladi. O‘zbek tilshunosligida grammatik uslubshunoslik masalalari bilan shug‘ullanish bevosita o‘zbek tili stilistikasiga oid tadqiqotlarning davomi sifatida maydonga kelgan bo‘lib, hech mubolag‘asiz aytish mumkinki, bu sohadagi dastlabki umumnazariy xulosalar prof. R.Q.Qo‘ng‘urov qalamiga mansub. Olimning bu sohadagi qarashlari katta-kichik hajmdagi ilmiy maqolalardan tortib, «O‘zbek tili stilistikasidan ocherklar» (Samarqand, 1975), «O‘zbek tili grammatikasi»ning akademik nashri (Toshkent, 1975), «Stilistika imeni su щ estvitelnogo v uzbekskom yaz ы ke» (Tashkent, 1983), hammualliflikda yozilgan «O‘zbek tili stilistikasi» (Toshkent, 1983), «O‘zbek tilining funksional stillari» (Samarqand, 1983), «Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari» (Toshkent, 1992) singari alohida nashrlari hamda «O‘zbek tilida otlar shakl yasovchi morfemalarining semantik-uslubiy xususiyatlari» mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasida o‘z ifodasini topgan. «O‘zbek filologiyasi» to‘plamiga kiritilgan yirik hajmdagi «Grammatik stilistika» (Samrqand, 1976) va «Sub’ektiv baho formalarining semantik va stilistik xususiyatlari» (Toshkent, 1980) monografiyasi esa bevosta o‘zbek tili grammatik uslubiyati muammolarini hal etishga bag‘ishlangan. R.Qo‘ng‘urov sanab o‘tilgan asarlarida «grammatik uslubshunoslik» tushunchasining izohini beradi hamda o‘zbek tili stilistikasidagi mazkur sohaning predmeti, maqsad va vazifalarini belgilab beradi. Bunday murakkab vazifani hal qilish maqsadida asosan chex, rus va o‘zbek tilshunosligida bayon etilgan
qarashlarni sinchiklab o‘rganadi hamda shu qarashlarga tayangan holda o‘z mulohazalarini bayon etadi. Ma’lumki, hozirgi zamon uslubshunosligining mana shu tarmog‘i ikki termin – «uslubiy grammatika» va «grammatik uslubshunoslik» atamalari bilan nomlanib kelinmoqda. Olim bu terminlardan birini - «grammatik uslubshunoslik»ni qo‘llashni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Bunda u, birinchidan, terminning ishlatilishida «fonetik uslubshunoslik», «leksik uslubshunoslik», «funksional uslubshunoslik», «qiyosiy uslubshunoslik» singari atamalarga muvofiqlikni ko‘radi. Ikkinchidan esa, o‘zbek tilshunosligida bu sohaning deyarli o‘rganilmaganligini ta’kidlab, tildagi morfologik va sintaktik hodisalar va vositalarda nutq jarayonida shakllanadigan uslubiy xususiyatlar ana shu sohaning tadqiqot ob’ekti bo‘lishi lozimligini uqtiradi. SHu tarzda R.Qo‘ng‘urov tomonidan grammatik uslubshunoslik alohida bo‘lim sifatida ajratilishi va o‘rganilishi kerakmi, degan tarzda o‘rtaga qo‘yilgan masala nazariy jihatdan asoslab beriladi. Darhaqiqat, o‘zbek tilidagi grammatik vositalarning juda katta qismi uslubiy bo‘yoqqa va tasviriylikka, sinonimiya va variantlarga ega ekanligi olim qarashlarining to‘g‘ri ekanligidan dalolat beradi. Ma’no jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan til birliklarini nutqiy vaziyat talabi bilan tanlab va almashtirib ishlatish va shu orqali ma’no nozikliklarini farqlash, bir mazmunni ma’nolari bir-biriga yaqin bo‘lgan bir necha grammatik vositalar bilan ifodalash sabablarini topish va qonuniyatlarini belgilash ham bu sohani alohida yo‘nalish sifatida o‘rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi. «Grammatik stilistikaning asosiy vazifalari ham umumiy stilistikaning vazifalaridan kelib chiqadi. – deydi R.Qo‘ng‘urov. – SHu sabali til faktlarining ijtimoiy qo‘llanish sferasi jihatdan qaysi biriga tegishli ekanligini, qaysi stil bilan cheklanganligini, grammatik sinonimiya, ayrim grammatik kategoriyalarning stilistik imkoniyatlarini ochb berish (qo‘shimcha ma’no ottenkalari, ekspressiv- baholash imkoniyatlari), grammatik forma, birikma, gap va boshqa konstruksiyalarning kontekst bilan bog‘liq ravishda hosil qiladigan ma’no
nozikliklarini aniqlash (konnotativ ma’noni aniqlash), hatto ba’zan til faktlariga struktural va funksional modifikatsiya nuqtai nazaridan qarash, o‘rganish (N.Baskakov) grammatik stilistikaning asosiy vazifalaridan hisoblanadi». 1 Uslubshunoslikda morfologiya doirasidagi grammatik ko‘rsatkichlarda uslubiy imkoniyatlar chegaralangan, degan fikr mavjud. Bu mulohazani hatto V.V.Vinogradov, A.M.Peshkovskiydek taniqli tilshunoslar ham e’tirof etishgan. R.Qo‘ng‘urov ko‘p yillik kuzatishlari natijalariga tayanib, ana shu qarashning to‘g‘ri ekanligini tasdiqlaydi hamda uning sabablarini o‘zbek tilidagi grammatik shakllarning semantik-stilistik xususiyatlari to‘g‘risida keng miqyosda monografik kuzatishlar amalga oshirilmayotganligi, affikslarning sinonimiyasi, omonimiya, polisemiya va antonimiyasi etarli tadqiq etilmaganligi bilan izohlaydi. 2 Fikrni isbotlash uchun keltirilgan dalillar asosli, albatta. Ammo amalda esa olim ot so‘z turkumining egalik, kelishik, sub’ektiv baho ifodalovchi grammatik shakllari misolidagi kuzatishlari bilan morfologik ko‘rsatkichlarda ham uslubiy imkoniyatlarning keng ekanligini isbotlab berdi. Agar bu tadqiqotlar doirasiga uning olmosh, sifat va ko‘makchilar uslubiyati, 3 M.Sodiqovaning fe’l uslubiyati 4 yuzasidan olib borgan kuzatishlarini ham kiritsak, o‘zbek tili morfologiyasining uslubiy imkoniyatlari haqidagi xulosa biroz shoshilibaytilganday tuyuladi. R.Qo‘ng‘urovning quyidagi fikriga ham munosabat bildirishga to‘g‘ri keladi: «To‘g‘ri, ba’zi olimlar grammatik formalarning qaysi biri qaysi stilda ko‘proq ishlatilishini aniqlash ham stilistikaning vazifasiga kiradi, deyishadi va shundan kelib chiqib, grammatik formalarning stillarda qo‘llanish statistikasi bilan shug‘ullanishni lozim ko‘radilar. Ma’lum darajada bu usul ham ayrim 1 Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари, 11-бет. 2 2 Қўнғуров Р. Юқоридаги асар, 12-13-бетлар. 3 3 Қўнғуров Р. Олмош стилистикасига оид айрим мулоҳазалар // Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар. – Самарқанд, 1981, 4-21-бетлар; Шу муаллиф. Сифат стилистикаси // Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. – Самарқанд, 1982. 3-10-бетлар.Шу муаллиф. Кўмакчилар синонимиясига доир // Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. – Самарқанд, 1982. 20-41-бетлар. 4 4 Содиқова М. Феъл стилистикаси. – Тошкент, 1975.
formalarning qaysi stilga xosligini aniqlashga yordam beradi. Lekin bu masalani to‘liq va to‘g‘ri hal qilib berolmaydi». 5 Harqalay, grammatik shakllar o‘rtasida sinonimik munosabatlar mavjud bo‘lishining o‘zi bir boylik. Ularning qo‘llanishida ajralishlar yuz berib, farqlanishlar, nozikliklar sezilib, qaysi vazifaviy uslubda qaysi morfologik birlikning faol qo‘llanilishi tobora aniq bo‘lib borishi esa ona tilimiz uslubiy ko‘lamining yana ham kengayayotganidan dalolat beradi, degan fikr tarafdorimiz. Lekin «grammatik stilistika, xususan morfologik stilistika ko‘proq ma’no masalasi, ingrent adgrent ekspressivlik masalalari bilan shug‘ullanadi», 6 deganda olim mutlaqo haq. O‘zbek tilshunosligida grammatik shakllar o‘rtasidagi sinonimik munosabatlarning yirik tadqiqotchisi prof. YO.Tojiev hisoblanadi. Olim faqatgina shaxs oti yasovchi –chi qo‘shimchasining –gar (sehrchi-sehrgar, holvachi- holvagar), -kor (xizmatchi-xizmatkor, paxtachi-paxtakor), -kash (juvozchi- juvozkash, aravachi-aravakash, pillachi-pillakash), -shunos (tilchi-tilshunos, tarixchi-tarixshu-nos), -furush (eski-eskifurush, do‘ppichi-do‘ppifurush), -soz (mashinachi-mashinasoz, samolyotchi-samolyotsoz), -paz (somsachi-somsapaz, holvachi-holvapaz, kabobchi-kabobpaz), -go‘y (qasidachi-qasidago‘y, maslahatchi-maslahatgo‘y), do‘z (etikchi-etikdo‘z, yamoqchi-yamoqdo‘z), -boz (qushchi-qushboz, kaptarchi-kaptarboz), -dor (ijarachi-ijarador), -xo‘r (qasamchi-qasamxo‘r), -xon (mushtumchi-mushtumxon), -don (siyosatchi- siyosatdon), -navis (g‘azalchi-g‘azalnavis, qasidachi-qasidanavis, hikoyachi- hikoyanavis) hamda rus tili va u orqali kirib kelgan –ist (traktorchi-traktorist, futbolchi-futbolist), -er/-yor (grimchi-grimer), -(i)oner (pensiyachi-pensioner), -ant (muzikachi-muzikant), -graf (fotochi-fotograf), -ator (ekspluatatsiyachi- ekspluatator), -ik/avik (frontchi-frontovik, prozachi-prozaik, satirachi-satirik), - shik (svarkachi-svarshik, ekskovatorchi-ekskovatorshik), -on (pochtachi- pochtalon), -smen (sportchi-sportsmen), -log (rentgenchi-rentgenolog) 7 singari affikslar, yana bu affikslarning o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘lishini va bu 5 5 Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари, 13-бет. 6 6 Қўнғуров Р. Юқоридаги асар, 13-бет.