PSIXOLGIYA FANINING DOLZARB VAZIFALARI, PREDMETI VA МЕТОDLАRI
![MAVZU. PSIXOLGIYA FANINING DOLZARB VAZIFALARI, PREDMETI
VA МЕТО DL А RI
Reja
1. Psixologiyaning predmetiva psixologiyaning fan sifatida shakllanishi
2. Miya va psixika
3. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni va hozirgi zamon psixologiyasining
tuzilishi
4. Psixologiyaning ilmiy tadqiqot metodlari
5. Psixika va ongning taraqqiyoti](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_1.png)
![Psixologiyaning predmeti
Insonmavjudekan , uo ’ zhayotiytajribacigaasoslanib , uyokibuholdaidroketish ,
olamnianglash ,
narsavahodisalarniajratishkabixususiyatlargaegaekanligihaqidao ’ zigao ’ zihisobberadi .
Bizkundaqushlarningsho ’ xnavosini , musiqaasboblariningxonishini , insonnutqini ,
uchibo ’ tayotgansamolyotshovqininieshitamiz , atrofimiznio ’ rabturgannarsa , daraxt ,
hayvonlar , mashinalarniko ’ ramiz . Ularning rangi va hajmini ajrata olamiz . Mazkur
jarayonlar insondagi aks ettirish xususiyati bilan chambarchas bog ’ liq .
Psixologiya fanining predmetini tahlil qilishda asosiy e ' tiborni quyidagilarga qaratish
lozim . Jumladan , shaxs haqida fikr yurituvchi fanlar sirasiga psixologiya va pedagogika
fanlarini kiritish mumkin . Shunga ko ’ ra pedagogika shaxsni ta ' lim - tarbiya jarayonida
kamol topishini tadqiq qilsa , psixologiya shaxsda kechadigan ruhiy jarayonlarni
o ’ rganadi . Shundan xulosa qilishimiz mumkinki , psixologiya fanining predmetini -
shaxsning psixikasi va uning psixologik xususiyatlari tashkil
qiladi .
Psixologiya so ’ zining lug ’ aviy ma ' nosi grekcha psyuxe - jon , ruh , logos - fan ,
ta ' limot degan ma ' noni anglatadi . Psixologiya fan sifatida psixik faktlar , ularning
qonuniyatlari va mexanizmlarini o ’ rganadi .
Psixologiya asosan psixikani keng doirada tadqiq qiladi . Shunga ko ’ ra psixikaning
yuzga keltiruvchi asosiy psixik faoliyatlari ko ’ rsatilgan . Aynan psixik faoliyatlar
quyidagi jarayonlarni o ’ z ichiga oladi :
- bilish faoliyatlari : diqqat , nutq , faoliyat ;
- bilish jarayonlari : sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur;
- shaxsning, hissiy , irodaviy sohasi: - hissiyot, iroda;
- shaxsning individual psixologik xususiyatlari : temperament, xarakter, qobiliyat.
Psixikaning paydo bo’lishining asosiy shakllari M.Gamezo va Domashenkolarning
"Atlas po psixologii" nomli qo’llanmasida quyidagicha ifodalanadi:
Psixikaning namoyon bo’lish shakllari va ularning o’zoro bog’ligi
Psixik jarayonlar
(Bilish jarayonlari) Shaxsning hissiy-
irodaviy sohalari Shaxsning individual
xususiyatlari
Sezgilar
Idrok
Xotira
Xayol
Diqqat
Nutq
Tafakkur Hissiyot (Emosiya)
Iroda Temperament
Xarakter
Qobiliyat
Shunga muvofiq bir qator olimlar tomonidan psixikaga ta'riflar berilib, uning mazmun
mohiyati ochib berilgan. Jumladan, professor M.G.Davletshin fikricha, psixika deganda -
oliy darajadagi materiyaning (miyaning) xususiyati tushunilib, u ob'ektiv borliqni aks
ettirilishida namoyon bo’ladi, sub'ekt faoliyatini ma'lum maqsad asosida yo’naltiradi
hamda xulq-atvor negizida shakllanadi, professor V.M.Karimova fikricha psixika - inson](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_2.png)
![ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni) ongli tarzda aks
ettirishimizni, ya'ni bilishimiz, anglashimizni ta'minlaydi.
Psixika bu aks ettirishdir. Jonli va jonsiz tabiatda aks ettirishning o’ziga xos usullari
mavjud. Aks ettirish jarayonini quyidagicha ifodalash mumkin.
Jonsiz materiya uchun aks ettirishning mexanik, kimyoviy va fizik turlari xosdir.
Masalan, ko’zguning aks ettirishi, suvdagi ta'sir va boshqalar. Jonli materiya uchun aks
ettirishning fiziologik, psixik aks ettirish turlari xos bo’lib, ong va o’zini-o’zi anglash
uning eng yuqori bosqichidir. Psixik aks ettirish quyidagi xususiyatlarga ega:
1) ob'ektiv borliqni to’g’ri aks ettirish imkoniyatini beradi;
2) shaxsning faoliyati davomida mukammallikka erishib boradi;
3) doimo rivojlanib va takomillashib boradi.
4) Shaxsning individualligi orqali namoyon bo’ladi.
Psixologiyaning fan sifatida shakllanishi
Insonda jismoniy tanadan tashqari undan farqlanuvchi yana nimadir borligi haqidagi
tasavvurlar qadimdanoq mavjud bo’lgan. Eng qadimgi davrlardayoq inson tush ko’rish
hodisasi orqali ayrim odamlarning noyob qobiliyatlari (masalan, ovdagi muvaffaqiyatlar)
o’lim va boshqa hodisalarning sabablarini tushuntirishga intilgan. Ammo dastlabki
qarashlar mifologik xarakterda edi. Ular fikrlash orqali emas, ko’r-ko’rona ishonch
vositasida egallanardi. Ruh haqidagi qarashlar ko’pincha nafas bilan bog’lanardi, ruhni
esa uchar mahluq sifatida tasavvur etardilar.
Psixologiya haqidagi fikrlar qadim zamonlardan beri mavjuddir. Ilk davrlarda
psixologik xususiyatlarni jonning ishi deb tushuntirilgan. Jonning o’zi esa odam
tanasidagi maxsus ikkilamchi jism deb qaralgan. Bunday tasavvurlar "animizm" deb
ataladi. Animizm so’zi -anima "jon" degan ma'noni anglatadi. Jon o’z mohiyatiga ko’ra
olovsimon uchqundan iborat ekanligi Geraklit tomonidan, yoki olovsimon atomdan
iboratligi Demokrit tomonidan ta'kidlangan.
Platonning "ideyalar tug’ma bo’ladi" degan g’oyalari psixologik fikr taraqqiyotiga
juda katta hissa qo’shdi. Platon ta'limotiga ko’ra "ideyalar" mohiyati abadiy va
o’zgarmas, ularning tabiiy olamdan tashqarida oliy olam mavjud bo’lib, ularni odam
ko’zi bilan ko’ra olmaydi.
Platon psixologiyada "dualizm" oqimining asoschisi hisoblanadi. Dualizm so’zi ikki
yoqlamalik yoki ikki mustaqil fikr degan ma'noni anglatadi. Dualizm ta'limoti mohiyati Biologik
PsixikMATERIYANING AKS ETTIRIS H SXEMASI
Anorganik materiya Organik materiyaM
exanik
Fizik
Xim
ik](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_3.png)
![moddiy va ruhiy olam tana va psixikaning bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda mavjud
bo’lib, azaldan qarama-qarshi narsalar deb tushuntiradi.
Platonning dualizm shogirdi Arastu (Aristotel eramizdan oldingi IV asr 384-322
yillar) tomonidan birmuncha muvaffaqiyatli bartaraf etildi. Aristotelning "Jon haqida"
asari o’sha davrdayoq psixologiya maxsus fan sifatida maydonga kela boshlaganidan
dalolat beradi. Ana shu tufayli psixologiya jon haqidagi fan sifatida maydonga kelgan va
hozirgi kunda psixologiya fani o’z mazmunini batamom o’zgartirgan.
Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo’lib ruh va jonli tananing ajralmasligini
isbotlab berdi. Unga ko’ra, jon qismlarga bo’linmaydi, lekin u faoliyatimiz davomida
oziqlanishi, his etishi va harakatga kelishi, aql-idrok kabi turlarga oid qobiliyatlarda
namoyon bo’lishi mumkin. Birinchi qobiliyatlar o’simlik uchun, ikkinchisi va uchinchisi
hayvonlarga, to’rtinchisi esa insonlar uchun xosdir. O’simliklar, hayvonlar ruhi va aql
idrok odam ruhi ta'limoti bilan Arastu oliy qobiliyatlar va ularning negizida paydo
bo’lishini bildiradigan rivojlanish tamoyilini joriy etdi. Arastu organizmning tabiatdan
olgan qobiliyatlarni faqat o’zining xususiy faolligi orqali ruyobga chiqarishga asoslangan
holda xarakterning faoliyatda shakllanishi to’g’risidagi nazariyani ilgari surdi.
Geraklit, Demokrit, Aflotun, Arastularning ta'limotlari keyingi asrlarda psixologik
g’oyalarni rivojlanishida tayanch nuqta bo’lib hisoblanadi.
Miya va psixika
Psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning alohida xossasi bo’lib, u ob'ektiv
olamni alohida bir tarzda aks ettiradi. Yuksak darajada tashkil topgan materiya deganda
biz miyani tushunamiz. Demak inson va hayvonlar psixikasining moddiy asosini
markaziy nerv sistemasining eng yuksak qismi bo’lmish bosh miya tashkil etadi. Ammo
insonlar miyasi hayvonlar miyasiga qaraganda qancha murakkabroq tuzilgan bo’ladi.
Odam miyasi hajmi jihatidan ham katta. Agar maymun miyasining og’irligi 400-500 g
bo’lsa, odam miyasining og’irligi o’rta hisobda 1400 g dir.
Miya funksiyasi organizm hayotida shunchalik murakkabki, buni biz miya butun
gavda og’irligining 2 foizini tashkil qilishidan va organizmga kiradigan kislorodning 18
foizidan ortiqrog’ini ishlashidan ham ko’rishimiz mumkin. Hayvon taraqqiyotining
qanchalik yuqoriroq bosqichida tursa, uning tanasiga nisbatan miyasi shunchalik og’irroq
bo’lib boraveradi.
Bosh miya orqa miya bilan markaziy nerv tuzilmasini tashkil qilib, odam
organizmidagi barcha organlarning o’zaro faoliyati va bir-biri bilan bog’lanishini hamda
uning tashqi muhit bilan bo’ladigan aloqasini ta'minlaydi. Psixik faoliyatlarning ko’pgina
qismi bir necha qator bo’lib, joylashgan nihoyatda ko’p nerv hujayralaridan (15
milliarddan ko’p) tashkil topgan, kulrang modda qatlamidan iborat bo’lgan bosh miya
katta yarim sharlari qobiq ining faoliyati bilan bog’liqdir.
Nerv sistemasining tuzilishi, nerv to’qimasi, uning elementlari va x ossalari. Nerv
sistemasi nerv to’qimasidan iborat, bu to’qima esa nerv hujayralaridan tuzilgan.](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_4.png)
![Nerv hujayrasi protoplazmadan tuzilgan tana bo’lib, ikki turli o’simtalari bor, bu
o’simtalarning bir xillari kalta, boshqa bir xillari uzun bo’ladi. Kalta o’simtalari
sertarmoq bo’lib, dendrit lar deb ataladi. Uzun o’simtalari
akson lar yoki neyrit lar deb ataladi. Har bir hujayrada bu
o’simtalar ikkitadan ortiq bo’lmaydi. Neyrit ikkita parda
bilan o’ralgan. Neyritga yopishib turadigan birinchi pardasi
yoysimon parda bo’lib, uni et parda yoki mielin pardasi deb
ataladi. Ikkinchi pardasini shvain pardasi deyiladi. Bu
pardalar toladan o’tuvchi nerv qo’zg’alishini ajratib turuvchi
izolyasiya dek bir vazifani o’taydi. Neyrit, odatda, nerv tolasi
deb ata ladi.
Nerv hujayrasi, uning o’simtalari va ularni qoplovchi
pardalar birgalikda neyron deb ataladi. Nerv sistemasi juda
ko’p neyronlardan tuzilgan. Nerv tolalari miyadan tutam-
tutam bo’lib chiqib nerv stvolini yoki, oddiy so’z bilan aytganda, nervni hosil qiladi.
Nerv hujayralari va mielinsiz tolalar to’plami miyaning kul rang moddasini, mielinli
nerv tolalarining to’plami esa miyaning oq moddasini tashkil etadi.
Hujayralar ularning yadrolari va tolalari sinapslar degani mahsus mayda tolachalar
yordami bilan bevosita bog’lanadi (sinaps grekcha so’z bo’lib, «ilgak» degan ma’noni
bildiradi).
Nerv sistemasining mahsus xossalari bor, bu xossalardan asosiylari qo’zg’aluvchanlik
va o’tkazuvchanlikdir. Bu xossalar shundan iborat.
Agar nerv tolasining joyiga tegilsa, issiq, sovuq, elektr toki, ximiyaviy moddalar va
boshqa shu kabilar bilan ta’sir etilsa, yoki o’zgartirilsa, nerv tolasining qo’zg’atilgan
joyida mahsus fiziologik jarayonlar ro’y beradi, buni qo’zg’alishdeyiladi.
Agar nerv tolasi yetarli darajada qo’zg’atilsa, bu qo’zg’alish sodir bo’lgan joyidagina
qolmay, balki nerv tolasi bo’ylab tarqaladi va bir nerv hujayrasidan ikkinchi nerv
hujayrasiga o’tadi, nihoyat, qo’zg’atish kuchi muayyan darajaga yetganda qo’zg’alish
butun nerv sistemasiga yoyilishi mumkin.
Nerv to’qimasida qo’zg’alish jarayoni yuz berganda bir qancha hodisalar: elektr,
ximik, issiqlik hodisalari paydo bo’ladi. Yonma-yon turgan bir nerv hujayrasining aksoni
bi lan ikkinchi nerv hujayrasining tutashadigan joyi sinapslar borligi tufayli, qo’zg’alish
nerv tolalarida bir tomonga tarqaladi. Mielin pardasi borligidan, qo’zg’alish nerv tolasida
ayrim-ayrim tarqaladi. Odamning nerv sistemasi hayvonot olamining uzoq, evolyusiyasi
jarayonida va odamning tarixiy taraqqiyoti davomida vujudga kelgan.
Markaziy nerv sistemasi. Markaziy nerv sistemasi bosh miya bilan orqa miy adan
tarkib topgan.
Bosh miya va psixik funksiyalar. Po’st ostidagi soha va po’st ostidagi tugunlar
differensiallashmagan va umumiy sezuvchanlik markazidir. Emosiya va instinktlarimiz
shu soha bilan chambarchas bog’liqdir. Harakatlarimizni idora etish uchun po’st ostidagi
tugunlardan targ’il jismning ahamiyati ayniqsa kattadir. Targ’il jism zararlanganda,
odatda, harakat kuchayadi, ammo poyma-poy bo’ladi.](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_5.png)
![Yuksak darajada tashkil topgan hayvonlarda psixik jarayonlarning va odamda ongli
jarayonlarning bevosita moddiy asosi bosh miya po’stidir. Bosh miyaning pastroqdagi
boshqa hamma qismlari, shuningdek, orqa miya – ongsiz reflektor harakatlarning
markazlari bo’lib, xilma-xil fiziologik jarayonlarni idora etadi. Bu yerda yana shuni aytib
o’tish kerak.
Bosh miyaning yuqorida aytilgan hamma qismlari va orqa miya markaziy nerv
sistemani bosib o’tgan taraqqiyot yo’lining bosqichlaridir. Bosh miyaning taraqqiyotidagi
har bir qismi (pastdan yuqoriga qarab hisob qilganda) o’zidan avvalgi qismning ustiga
qoplangan. Orqa miya, undan keyin esa uzunchoq miya markaziy nerv sistemasining eng
qadimgi qismlaridir. Oldingi miya va po’st genetik jihatdan miyaning eng yosh
qismlaridir. Markaziy nerv sistemasining yuqorigi qismlari taraqqiy qilgunicha pastdagi
(qadimgi) qismlari murakkabroq psixik funksiyalarni ham bajargan deb o’ylash mumkin.
Markaziy nerv sistemasining yuqorigi qismlari tarkib topib taraqqiy qilishi bilan,
murakkabroq, psixik funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o’tdi. Shu
bilan birga psixik funksiyalar tobora murakkablashib va takomillashib bordi. Psixik
funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o’tishi bilan miyaning pastdagi
qismlari muayyan refleks va instinktiv harakatlarinigina idora etadigan bo’lib qoldi.
Buning xaqiqatan ham shunday ekanligini quyidagi hol lar ko’rsatib turibdi. Biologik
taraqqiyotning ancha past bosqichlarida turgan hayvonlarning miya po’sti va oldingi
miyasi olib tashlanganda, bu qismlarning funksiyasini pastroqdagi qismlar o’tay
boshlaydi (garchi mukammal shaklda bo’lmasa ham, har holda, o’taydi). Masalan,
oldingi miyasi olib tashlangan baqa tamomila normal baqaga o’xshaydi. Bunday baqa
odatdagicha o’tiradi; baqa turgan taxta ag’darila boshlasa, u ag’anab tushmaslikka
harakat qiladi; agar baqa chalqancha ag’anab tushsa, o’nglanib oladi. Shunday qilib (baqa
miya yarim sharlaridan mahrum bo’lsa ham harakat qilish va o’z harakatlarini
muvofiqlashtirish qobiliyatini saqlab qoladi.
Yarim sharlari olib tashlangan kaptar og’ziga solingan ovqatni yeydi, turtib yuborilsa
yuradi; bunday kaptar turtinmasdan ucha oladi. Ammo kaptar turtib yuborilmasa, odatda,
qimirlamay turaveradi. Agar it miyasining ikkala yarim shari olib tashlansa, sun’iy
suratda boqilib borilsagina bir necha yil yashay oladi. Bunday it og’ziga solingan ovqatni
yeydi, yura oladi. It urilsa vangillaydi, qattiq, tovush eshitganda sapchib tushadi. Ammo
bunday it o’zicha ovqat qidirib topolmaydi va hatto yaqinidagi ovqatni ham topib yeya
olmaydi. Bu it uni boquvchi kishilarni tanimaydi. Avval hosil qilgan malakalari
yo’qoladi, shu bilan birga, yangi malakalar hosil qilish qobiliyati ham yo’qoladi.
Ba’zi fiziologlar maymunlarning yarim sharlarini olib tashlab tajribalar qilganlar.
Maymunlar operasiya qilingandan keyin psixik funksiyalari yo’qolishi bilan birga,
harakatlar, harakatni muvofiqlashtirish ham buzilgan. Ular to’ppa-to’g’ri o’tirib tura
olgan, shuningdek, narsalarni changallay olgan, ammo, murakkabroq harakatlar, ayniqsa
yurish qobiliyati buzilgan, shunday qilib, evolyusiyaning yuqori bosqichlarida murakkab
harakatlar va ularni muvofiqlashtirish funksiyalari ham miya po’stiga o’tadi.
I.P.Pavlov yuksak nerv faoliyatiga doir tekshirishlarida shunday hodisalarni ilmiy
asosda tushuntirib berdi.](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_6.png)
![Hayvonlar bosh miyasining ayrim qismlarini olib tashlash ustidagi tajribalar shuni
ko’rsatdiki, hayvon biologik taraqqiyotning qancha yuqori bosqichida tursa, quyi
qismlarining yuksak psixik funksiyalarni bajara olish imkoniyati o’shancha kam bo’ladi.
Odamda miyaning quyi qismlari yuksak psixik funksiyalarni bajarishga mutlaqo qobil
emas. Odam miyasining po’sti ostidagi qismlari po’st funksiyasini loaqal qisman ham
bajara olmasa kerak. Yarim sharlarsiz tug’ilgan bolalar (anzisefallar) ni kuzatish bu holni
juda ravshan tasdiqlaydi. Odatda bunday bolalar uzoq, yashamaydi. Shunday bolalardan
birining faqat uch yil-u to’qqiz oy yashagani ma’lum. Bu bola doim yotgan, turishga
biron marta ham harakat qilib ko’rmagan. U narsalarni ushlashga hyech urinmagan, hatto
nar salarni qo’lda ushlab turishni ham bilmagan. Faqat yuzida ba’zi bir harakatlar
ko’rilgan; u ba’zan ijirg’angan; emganda va qoshiqlab ovqat berilganda lablari va tili
harakatga kelgan. Bola tagi xo’l bo’lganganda ham h yech bir parvo qilmagan. Bu bola
bilan gaplashish yoki unga biron narsa o’rgatish aslo mumkin bo’lmagan. Unda hatto eng
oddiy ko’nikmalar ham hosil bo’lmagan.
Yuqorida aytilganlardan, miyaning po’st ostidagi qismlarining psixik hayotga hyech
qanday aloqasi yo’q degan ma’no chiqmaydi. Yarim sharlar po’sti o’z tolalari bilan bosh
miyaning hamma qismlariga va orqa miyaga bog’langan. Shu bilan birga, yuqorida
aytilganidek, orqa miyadagi nerv hujayralarining tolalari va po’st ostidagi sohalarning
tolalari yarim sharlar po’stining qismlariga bog’langandir. Shu sababli butun markaziy
nerv sistemasi va uning faoliyati bo’lmasa, psixik hayot ham bo’lmas edi.
Odam bosh miyasi, miya katta yarim sharlarining ixtisoslashgan funksiyalarining
mavjudligi haqidagi ma'lumotlar quyidagi jadvalda keltirilgan.
№ Chap yarim shar O'ng yarim shar
1. Xronologik tarkib O'tayotgan vaqt
2. Xarita va chizmalarni o'qish Aniq makon
3. Nomlarni, izlarni belgilarni yodda
saqlab qolish Tasavvurlar, aniq voqealarni yodda
saqlab qolish
4. Nutq faoliyati mohiyatini his etish Emosional holatni idrok etish
5. Olamni xursandchilikda osoyishta
k o’ rish Olamni g'amgin holda ko'rish
6. Batafsil idrok qilish Yaxlit idrok qilish
Odamning har bir psixik jarayoni holati va xususiyati butun markaziy nerv
tizimining faoliyati bilan bog’liqdir.
Ong haqida tushuncha
Ong -psixikaning eng yuksak darajasi bo’lib u faqat insongagina xosdir. Ong ijtimoiy
tarixiy sharoitda odam mehnat faoliyatining tarkib topishida til yordamida boshqa kishilar
bilan doimiy munosabatda bo’lish natijasidir. Bu ma'noda ong mutafakkirlar ta'kidlab
o’tganlaridek, ijtimoiy mahsulotdir.
Ongning birinchi xossasi - bu anglash demakdir. Inson ongi tevarak atrofdagi tashqi
olamga doir bilimlar yig’indisidan iboratdir. Anglash tashqi olamdagi narsalarni
tushunish bo’lib, uning tarkibiga muhim bilish jarayonlari kiradi.](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_7.png)
![Ongning ikkinchi xossasiga binoan, ongda ob'ekt bilan sub'ekt o’rtasidagi aniq farq
o’z ifodasini topadi, ya'ni odam "men" degan tushunchani "men emas" tushunchasidan
farqini ajratadi. Odam o’zini bilish qobiliyatiga ega bo’lgan, ya'ni psixik faoliyatda o’z-
o’zini tekshira oladigan yagona mavjudotdir.
Ongning uchinchi xossasiga asosan ong yordami bilan odamning maqsadni ko’zlash
faoliyati ta'minlanadi. Faoliyat maqsadlarini yaratish ongning vazifasiga kiradi. Bunday
faoliyat motivlari yuzaga keladi va chamalab ko’riladi, irodaviy qarorlar qabul qilinadi,
harakatlarni bajarish yo’llari hisobga olinadi.
Ongning to’rtinchi xossasiga asosan turli munosabatlardan ongli ravishda turli his-
tuyg’ular yuzaga keladi. Ong kishilar munosabatlarining yig’indisidir.
Ong yuzaga kelishining asosiy sharti, vositasi tildir. Psixikaning eng quyi darajasi
ongsizlikdir. Ongsizlik - bu shunday psixik jarayonlar va hodisalar yig’indisiki, unda
inson o’z xatti-harakatlariga javob bermaydi, anglamaydi. Bunga tush ko’rish, ba'zi
patologik hodisalar, alaxlash, gallyusinasiya kabilar kiradi. Xulosa qilib aytganda,
psixologiya hayot faoliyatining o’ziga xos shakli bo’lib, psixik rivojlanishning qonuniyat
va mexanizmlarini o’rganuvchi fandir. Psixologiya fanining asosiy vazifasi psixik
hodisalarni o’rganish va ilmiy asoslashdir. Psixik hodisalar ma'lum qonuniyatlarga
bo’ysunadi. Psixologiya shunday qonuniyatlarni mohiyatini ochishga, ularni tarkib
topishi va rivojlanishini o’rganishga qaratilgandir. Ushbu qonuniyatlarni bilish, ularni
boshqarish, tashkil etish, ta'lim-tarbiya jarayonini to’g’ri olib borishga yordam beradi.
5. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni
Psixologiya ko’plab fanlar bilan uzviy bog’liq holda rivojlanib bormoqda. Fanlar
orasidagi bog’liqliklar psixologiyaning fanlar tizimidagi o’rnini belgilab beradi. Bizga
ma'lumki, mavjud fanlar gumanitar, tabiiy va falsafiy turlarga bo’linadi. Bir qator bir-biri
bilan yondosh bo’lgan fanlar mazkur tasniflashga kiritiladi, lekin psixologiya mustaqil
fan sifatida namoyon bo’ladi. U inson ruhiy faoliyatining tabiiy, tarixiy va ijtimoiy
tomonini o’rganadi. Psixologiya barcha turdagi fanlar orasida muhim o’rinni egallaydi.
Psixologiya falsafa, tarix, san'atshunoslik, texnika, pedagogika fanlari bilan uzviy
bog’liq. Shunga muvofiq psixologiyani fanlar orasidagi bog’liqligini tahlil qilsak.
Ayniqsa psixologiya fanining fanlar tizimida tutgan o’rni xususida quyidagi jadvalda
ma'lumotlar keltiriladi:
Psixologiya falsafa fani bilan chambarchas bog’langan. Bu bog’liqlik ikkala fanning
inson va uning hayoti mohiyatini to’la anglash va rivojlantirish an'analarini belgilashdagi
o’rni va ahamiyatidan kelib chiqadi.
Tabiat, jamiyat va inson tafakkurini rivojlanishiga oid bo’lgan umumiy qonuniyatlar
va tamoyillarni psixologiya falsafaning bazasidan oladi va shu bilan birga o’zi ham inson
ongi va tafakkuri qonuniyatlari sohasidagi yutuqlar bilan falsafani boy ma'lumotlarga ega
bo’lishiga yordam beradi. Shuni alohida ta'kidlash joizki, mustaqillik mafkurasi va milliy
ongni shakllanishiga taalluqli, umumiy, ilmiy qonuniyatlarni tizimlashda bu ikkala fan -
falsafa va psixologiyaning hamkorligi bevosita sezilmoqda. Bu bog’liqlik avvalo
yangicha tafakkur va dunyoqarashni shakllantirish muammosi ko’ndalang turgan tarixiy](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_8.png)
![davrda milliy istiqlol qoyalarini yurtdoshlarimiz ongi va tafakkurida shakllantirish kabi
dolzarb vazifalarni bajarishga xizmat qilmoqda.
Sosiologiya fani ham yangicha munosabatlar sharoitida o’z taraqqiyotining muhim
bosqichiga erishar ekan, psixologiya ushbu fan tomonidan qo’lga kiritilgan yutuqlardan
foydalanadi hamda ularning qo’llanilishiga, ommalashishiga baholi qudrat xizmat qiladi.
Ayniqsa, psixologiyadan mustaqil ravishda rivojlanib, ajralib chiqqan bugungi taraqqiyot
davrimizda alohida ahamiyat kasb etgan ijtimoiy psixologiyaning sosiologiya bilan
aloqasi uzviy bo’lib, ular jamiyatda ijtimoiy taraqqiyot va rivojlanishni ta'minlash ishiga
xizmat qiladi. qolaversa, huquqiy-demokratik davlat qurish ishini sobitqadamlik bilan
amalga oshirayotgan O’zbekiston aholisining huquqiy madaniyatini va demokratik
o’zgarishlarga psixologik jihatdan tayyorligini amalda ta'minlash bu sohada muntazam
tarzda ijtimoiy fikr, insonlar fikr va qarashlaridagi o’zgarishlarni o’rganish, bashorat
qilish va taraqqiyot mezonlarini ishlab chiqishda ikkala fan metodologiyasi va
metodlarini birlashtirish tadbiqiy ahamiyat kasb etadi.
Pedagogika bilan psixologiyaning o’zaro hamkorligi va aloqasi an'anaviy va azaliy
bo’lib, ularni yosh avlod tarbiyasining zamon talablari ruhida amalga oshirishdagi roli va
nufuziga xosdir. O’z-o’zidan ravshanki, bunday aloqa hamisha ham mavjud bo’lib kelgan
va buni ilg’or psixologlar va pedagoglar tushuntirib berishga harakat qilishgan. Rus
pedagogi va psixologi K.D.Ushinskiy pedagogika uchun o’z ahamiyatiga ko’ra
psixologiya barcha fanlar ichida birinchi o’rinda turadi, deb ta'kidlagan edi. Kishini har
jihatdan tarbiyalamoq uchun, - deb qayd etgan edi K.D.Ushinskiy, uni har jihatdan
o’rganmoq darkor.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan yangi "Ta'lim to’g’risida"gi qonun hamda
"Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi"ni amalga oshirilishi ham ikki fan hamkorligi va
o’zaro aloqasini har qachongidan ham dolzarb qilib qo’ydi. Milliy dasturda e'tirof etilgan
yangicha modeldagi shaxsni kamol toptirish, uni chuqur bilimlar sohibi bo’lib yetishishi,
barkamolligini kafolatlovchi shart-sharoitlar orasida yangi pedagogik texnologiyalarni
ta'lim va tarbiya jarayonlariga tadbiq etishda pedagogikaning o’z uslub va qoidalari
yetarli bo’lmaydi. Shuning uchun ham psixologiya u bilan hamkorlikda yosh avlod
ongining ta'lim olish davrlaridagi rivojlanish an'analaridan tortib, toki yangicha o’qitish
texnologiyalarini bola tomonidan o’zlashtirilishi va undagi aqliy qobiliyatlarga nechog’li
ta'sir ko’rsatayotganligini o’rganish, shu asosda ishni tashkil etish, psixologiyadagi
metodlarni didaktik metodlar bilan uyg’unlashtirishni taqozo etadi. Ayniqsa, ma'naviy
barkamollik tamoyillarini maktabda va yangi tipdagi ta'lim muassasalarida joriy etish
ham shaxs psixologiyasini teran bilgan holda o’qitishning eng ilg’or va zamonaviy
shakllarini amaliyotga tadbiq etishni nazarda tutadi.
Tabiiy fanlar - biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika va boshqalar psixik
jarayonlarning tabiiy fiziologik mexanizmlarini tushunish va shu orqali ularning kechish
qonuniyatlarini ob'ektiv o’rganish uchun materiallar beradi. Ayniqsa, bosh miyaning
hamda markaziy asab tizi-mining psixik faoliyatlarini boshqarishda va ularni
muvofiqlash-tirishdagi rolini e'tirof etgan holda psixologiya fani tabiiy fanlar erishgan
yutuqlar va ulardagi tadqiqot usularidan omilkorona foydalanadi. Masalan, shaxs](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_9.png)
![qobiliyatlarini diagnostika qilish uning tug’ma layoqatlari hamda orttirilgan sifatlarini bir
vaqtda bilishni taqozo etganligi sababli unga tabiiy layoqatning xususiyatlarini
aniqlashda psixofiziologiyaning qator usullaridan o’z o’rnida foydalanadi va biologiya,
anatomiya, fiziologiya, neyrofiziologiya kabi fanlarning shu kungacha erishgan
yutuqlaridan foydalanadi. Shuning uchun tabiiy fanlar sohasida erishilgan barcha
yutuqlar psixologiya fanining predmetini mukammalroq yoritishga o’z hissasini
qo’shgan.
Kibernetika fani sohasidagi erishilgan yutuqlar psixologiya uchun ham ahamiyatli va
zarur bo’lib, u inson shaxsining o’z-o’zini boshqarish va psixik jarayonlarni
takomillashtirish borasida axborotlar texnologiyasi va kibernetika fani tomonidan qo’lgan
kiritilgan yutuqlar va tadqiqot metodlari, maxsus dasturlardan o’z o’rnida foydalanadi.
Ayniqsa, ma'lumotlar asri bo’lgan XX-asrda va har bir alohida ma'lumotning qadr-
qimmatini oshishi bashorat qilingan XXI-asrda global
axboriy jarayonlar va yangi ilg’or texnologiyalarni modellashtirish borasida
psixologiya hamda kibernetika hamkorligining salohiyati yanada ortadi. Masalan, oddiy
muloqot jarayonini yanada takomillashtirish, har bir so’zning shaxslararo
munosabatlardagi ta'sirchanligini oshirish maqsadida, hamda ana shunday ijtimoiy
faoliyatli jarayonda shaxs tizimini takomillashtirishda turli kibernetik modellardan o’rinli
foydalanish zamonaviy psixologiyaning jamiyatdagi o’rni va rolini oshiradi va maxsus
kompyuter dasturlarining keng qo’llanilishi, inson miyasi va ruhiy olami sirlarini tez va
aniq o’rganishni kafolatlaydi.
Texnika fanlari bilan psixologiyaning o’zaro aloqasi va hamkorligi ayniqsa, hozirgi
kunga kelib yaqqol sezilmoqda. Bir tomondan, murakkab texnikani boshqaruvchi inson
muammosini yechishda, ikkinchi tomondan psixik holatni murakkab qirralarini ochishda
maxsus texnik vositalardan foydalanish zarurati bu ikki yo’nalishning erishgan
yutuqlarini birlashtirishni nazarda tutadi. Masalaning yana bir alohida tomoni ham borki,
u ham bo’lsa, texnika taraqqiyotiga bir vaqtda murakkab texnika va mashinalar bilan
muloqot qilayotgan shaxs faoliyatini yanada takomil-lashtirish va uning imkoniyatlariga
mosligi masalasi ham ana shu hamkorlikda qilinishi lozim bo’lgan masalalardir. Ayniqsa,
mustaqil O’zbekiston uchun murakkab zamonaviy texnika sir-asrorlarini biladigan, uning
jamiyat va fan ravnaqiga xizmatini ta'minlash qanchalik dolzarb bo’lsa, ana shu
texnikaga qar bir oddiy fuqaro ongi, tafakkuri va qobiliyatlarini moslashtirish va odam-
mashina dialogining eng samarali yo’llarini izlab topish juda muhim. Texnika bilan
bemalol "tillashadigan" malakali mutaxassislar tayyorlash borasida ham texnika fani
pedagogika va psixologiya fanlari metodlaridan foydalana olsagina muvaffaqiyatga
erishadi.
Iqtisodiyot bilan psixologiyaning o’zaro aloqasi va hamkorligi XX asrning
yangiliklaridan bo’lib, ayniqsa, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish
sharoitida iqtisodiy ong ham iqtisodiy xulqning o’ziga xos namoyon bo’lish
qonuniyatlarini o’rganishda ikkala fanga xizmat qiladi.
Prezident I.A.Karimov mustaqillikning dastlabki yillaridanoq fuqarolarning birinchi
navbatda onglarida yangicha iqtisodiy tafakkurni shakllantirishning jamiyat iqtisodiy](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_10.png)
![taraqqiyotidagi ahamiyatiga e'tiborni qaratgan edilar. Demak, yangi davr shaxsni
tarbiyalash va uning jamiyatga moslashuvi masalasida psixologiya iqtisodiyot fanida
qo’lga kiritilgan yutuqlar, yangiliklar va iqtisodiy samaraga erishish amaliyotlarini
hisobga olsa, iqtisodiyot o’z navbatida islohotlarning ob'ekti hamda sub'ekti bo’lmish
inson olamidagi barcha psixologik o’zgartirishlarni aniqlash, tahlil qilish va shu asnoda
bashorat qilish vazifalarini yechishi kerak. Bundan tashqari menejment, marketing
boshqaruvi sohasidagi har bir izlanish hoh u iqtisodchi tomonidan amalga oshiriladimi,
hoh psixologlar tomonidanmi, baribir ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishda
shaxsning individual qobiliyatlarini inobatga olish insonlar o’rtasidagi o’zaro
munosabatlarning sirlarini mustahkamlash bilan inson resurslari masalasiga to’g’ri,
odilona yondashishni taqozo etadi. Bu esa o’z navbatida shaxs va guruhlar
psixologiyasini bilish va ishlab chiqarishning iqtisodiy omillarini odam qobiliyatiga
muvofiqlashtirishni nazarda tutadi.
Psixologiyaning tabiatshunoslik bilan aloqasining tobora mustahkamlanishiga
quyidagi omil asosiy sabab bo’lgan. Bu jarayon XIX asrning ikkinchi yarmida
boshlangan edi. Eksperiment metodining G.Fexner tomonidan fanga joriy etilganligi ana
shu jumladan bo’lib, bu I. M. Sechenovning "Bosh miya reflekslari kitobi bosmadan
chiqqanidan keyin ayniqsa keng tus olgan edi. Bu kitobda psixik hodisalar ham xuddi
odam organizmining boshqa barcha funksiyalari kabi tabiiy hodisalar ekanligi, ular
sababsiz yuz bermasdan, balki nerv sistemasining reflektor aks etishi faoliyati natijasi
ekanligi ko’rsatib berilgan edi. I.M. Sechenovning reflektor nazariyasi psixologik
bilimlarning tabiiy-ilmiy negizini tashkil etadi.
Albatta, bugungi kunda psixologiya fani ko’plab fanlar bilan uzviy bog’liqdir. Buni
psixofizika, psixofiziologiya, psixolingivistika, matematik psixologiya va hokazolar
misolida ko’rish mumkin. Akademik B.M.Kedrovning klassifikasiyasi bo’yicha barcha
fanlar 3 guruhga bo’linadi: gumanitar, falsafiy va tabiiy fanlar. Psixologiya faniga
to’xtaladigan bo’lsak: B.M.Kedrov fikricha, bu katta uch guruhdan fanlar tizimida
psixologiya mustaqil fan sifatida namoyon bo’ladi, hamda u inson psixik faoliyatini
tabiiy- tarixiy va ijtimoiy tomonini o’rganadi.
2. Hozirgi zamon psixologiyasining tuzilishi
Hozirgi zamon psixologiya sohalari hozirgi kunga kelib 300 dan ortiqni tashkil qiladi.
Bu sohalar o’ziga xos ob'ektga ega bo’lib, bir-biridan farq qiladi. Shu bois fan sohalarini
o’rganish qulay bo’lishi uchun tarmoqlarni ma'lum tizimga keltirish maqsadida ma'lum
guruhlarga tasniflash joriy qilingan. Bu borada professor A.V.Petrovskiy psixologiya fan
sohalarini quyidagicha tasniflashni ilgari surdi:
A. Aniq faoliyat turlari bilan bog’liq bo’lgan psixologiya sohalari:
1. Mehnat psixologiyasi
Mehnat psixologiyasining bir nechta bo’limlari mavjud;
a)muhandislik psixologiyasi - inson bilan mashina o’rtasidagi vazifalarni taqsimlash
masalalalarini hal qiladi va asosan operatorlarning faoliyatini o’rganadi;
b)aviasiya psixologiyasi - uchishga o’rganish jarayoni va uchish moslamalarini
boshqarishda inson faoliyatining psixologik qonuniyatlarini o’rganadi;](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_11.png)
![v) kosmik psixologiya - vaznsizlik holati, fazoviy tasavvurlar chalkashib ketgan
vaqtda va organizmga juda ko’p ortiqcha ta'sirlar yuklangan paytda asab va ruhiy zo’r
berish bilan bog’liq bo’lgan alohida holatlar tug’ilganda odam faoliyatining
xususiyatlarini o’rganadi.
2. Pedagogik psixologiya
Pedagogik psixologiya bo’limlari quyidagilardir:
a) ta'lim psixologiyasi;
b) tarbiya psixologiyasi;
v) o’qituvchi psixologiyasi;
6. Tibbiyot psixologiyasi
a) neyropsixologiya - psixik hodisalar bilan miyadagi fiziologik tuzilishlar o’rtasidagi
nisbatni o’rganadi;
b) psixofarmakalogiya - dorivor moddalarning shaxs ruhiy holatiga ta'sirini
o’rganadi;
v) psixoterapiya - bemorni davolash uchun ruhiy ta'sir vositalarini o’rganadi;
3. Yuridik psixologiya
Uning quyidagi tarmoqlari mavjud .
a)sud psixologiyasi - jinoiy jarayon ishtirokchilarining xulq-atvorini, ruhiy
xususiyatlarini tahlil qiladi;
b) kriminal psixologiya - jinoyatchining xulq-atvori, shaxsining shakllanishiga doir
psixologik masalalar, jinoyatning motivlari bilan shug’ullanadi.
4. Harbiy psixologiya
5. Savdo psixologiyasi
6. San’at psixologiyasi
7. Ilmiy ijodiyot psixologiyasi
Kelajakda shu kungacha ma’lum bo’lmagan faoliyat turlari bilan birga
psixologiyaning yangi sohalari ham vujudga kelishi va rivojlanishi mumkin.
B. Rivojlanish sohalari bilan shug’ullanuvchi psixologiya:
1. Yosh psixologiyasi
2. Patopsixologiya miya faoliyati buzilishlari natijasida kelib chiqadigan turli
shakldagi ruhiy rivojlanishdan chetlanishni o’rganadi.
Oligofrenopsixologiya - miyaning tug’ma kamchiliklari tufayli paydo bo’ladigan
bo’limlarni o’rganadi.
Surdopsixologiya - eshitish faoliyatida jiddiy nuqsonlari bo’lgan bolalarning
rivojlanishini o’rganadi.
Tiflopsixologiya - ko’rish qobiliyati past yoki umuman ko’rmaydigan kishi faoliyatini
o’rganadi.
3. Qiyosiy psixologiya (zoopsixologiya)
4. Akmeologiya – komillik darajasiga erishgan shaxsning rivojlanishini yuqori
darajasi, ularning qonuniyatlari va mexanizmlarini, ayniqsa rivojlanishning eng yuqori
cho’qqisiga erishish xususiyatlarini o’rganadi.](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_12.png)
![V. Inson va jamiyat o’rtasidagi munosabatlarning psixologik tomonlarini
o’rganuvchi psixologiya sohalari:
1. Ijtimoiy psixologiya
2. Shaxs psixologiyasi (differensial psixologiya)
3. Etnopsixologiya
4. Boshqaruv
5. Siyosiy psixologiya
6. Marketing psixologiyasi
7. Din psixologiyasi
Zamonaviy psixologiya fanining tarmoqlari ana shulardan iborat.
Shu bilan birga psixologiyaning bir qator tadbiqiy sohalari ham mavjud.
Eksperimental psixologiya - eksperimental metodlar yordamida psixik hodisalarni
tadqiq qilishning umumiy sohasi. Psixologiya fan sifatida falsafadan ajralib chiqishida,
eksperimental tadqiqotlar o’tkazishda asosiy rol o’ynagan.
Ekstremal psixologiya - insonnning o’zgargan muhit shart-sharoitlarida psixik
faoliyatning kechishi qonuniyatlarini o’rganadigan psixologiya sohasi.
Psixofiziologiya - odamlarning individual psixologik va psixofiziologik farqlarini
tadqiq qiluvchi, psixologiya sohasi.
Siyosiy psixologiya - jamiyatning siyosiy hayotidagi psixologik xususiyatlar, holatlar,
qonuniyatlar, ta'sirchanlik va ta'sir ko’rsatish jarayonlari kabi jabhalarni tekshiruvchi
psixologiya so?asi.
Oila psixologiyasi - oila psixologiyasini o’rganuvchi, fanlararo tadqiqot qilishga
yo’nalgan psixologiya sohasi.
Parapsixologiya - Hozirgi zamon fanining chegarasidan tashqaridagi, tushuntirish
qiyin bo’lgan psixik hodisalarni o’rganadi.
Fan rivojlanib, taraqqiy etib borishi jarayonida uning sohalari ham kengayib
bormoqda.
Quyida psixologiya sohalarining tavsifiga qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Psixologiyaning asosiy metodlari. Aniq izlanish predmetiga ega bo’lgan har qanday
fan o’sha predmetining mohiyatini yoritish va materiallar to’plash uchun maxsus usullar
va vositalardan foydalanadi va ular fanning metodlari deb yuritiladi. Fanning salohiyati
va obro’si ham birinchi navbatda o’sha metodlar yordamida to’plangan ma’lumotlarning
ishonchliligi va validliligiga bog’liq bo’ladi. Bu fikrlar bevosita psixologiyaga ham
aloqador bo’lib, metodlar masalasi bu fanda juda katta ahamiyatga molik masala sifatida
qaraladi. Chunki yuqorida ta’kidlaganimizdek, psixik xodisalarni bevosita qo’l bilan
ushlab, ko’z bilan ilg’ab, quloq bilan sezish qiyin. Lekin juda ko’plab fanlar bilan faol
hamkorlik shunga olib kelganki, psixologiyaning har bir tarmog’i o’z vazifalarini yechish
va ma’lumotlarga ega bo’lish uchun ko’plab metodlarni sinovlardan o’tkazib, eng
ishonchli va mukammallarini saqlab qolgan.
Matematik statistika va ehtimollar nazariyasining psixologiya sohasida qo’llanilishi va
unda erishilgan muvaffaqiyatlar avvalo har bir metodning ishonchlilik darajasini](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_13.png)
![aniqlash, qolaversa, to’plangan ma’lumotlarning qay darajada asosli va valid ekanligini
isbotlashga yordam beradi.
2-jadvalda asosiy psixologik metodlar va ularni qo’llash shakllari keltirilgan.
Jadval 2.
Psixologiyaning asosiy metodlari
Asosiy metodlar Asosiy metodlarning variantlari
kuzatish metodi Tashqi (obyektiv kuzatish)
Ichki (subyektiv, o’z-o’zini kuzatish)
Erkin kuzatuv Standartlashtirilgan
Guruh ichida kuzatish
Guruh tashqarisida kuzatish
so’roq metodlari Og’zaki so’roq, Yozma so’roq
Erkin so’roq (suhbat) Standartlashtirilgan so’roq
testlar metodi Test-so’rov, Test-topshiriq
Proyektiv test Sosiometrik test
Eksperiment Tabiiy eksperiment Laboratoriya eksperimenti
Modellashtirish Matematik modellashtirish Mantiqiy modellashtirish
Texnik modellashtirish Kibernetik modellashtirish
PSIXIKA VA ONGNING TARAQQIYOTI
Psixikaning taraqqiyoti haqida so’zlaganda: 1) hayvonlar psixikasining taraqqiyotini,
2) odam ongining tarixiy taraqqiyotini, 3) odam psixikasining yoshga qarab taraqqiy
qilishini nazarda tutiladi.
Hayvonlar psixikasi.
Yuqorida ko’rsatilganidek, psixika organik hayotning taraqqiyoti jarayonida paydo
bo’lgan. Organik materiyaning anorganik materiyadan farq qiladigan hususiyatlaridan
biri shuki, organik materiya seskanuvchandir, ya’ni tashqaridan bo’lgan ta’sirlarga
seskanib javob beradi. Muhitning ta’siri bilan qo’zg’aladi. Masalan, bittagina hujayradan
iborat bo’lgan amyoba tashqi ta’sirga javob berar ekan, shu ta’sirga qarab harakatlanadi
yoki undan kochadi.
Organik materiyaning bundan buyongi taraqqiyot bosqichlarida yangi xossa –
sezuvchanlik, sezish xossasi paydo bo’ladi, ya’ni organizmga ta’sir etadigan narsalarning
xossalarini aks ettiruvchi sezish qobiliyati paydo bo’lgan. Bu sezish xossasi nerv
sistemasining kurtaklariga ega bo’lgan hayvonlar
vujudga kelgan vaqtda, balki undan ham ilgarirok eng boshlang’ich formada paydo
bo’lgan A.N.Leontev gipotezasiga ko’ra, sezuvchanlik «…genetik jihatdan olib
qaraganda muhitning organizmni boshqa ta’sirlar bilan bog’lovchi, ya’ni organizmning
muhitda oriyentirovka qilishga yordam beruvchi signallik vazifasini o’tovchi ta’sirlarga
seskanuvchanlikdan boshqa narsa emas». A.N.Leontev seskanuvchanlikdan
sezuvchanlikka o’tish boshqacha hayot tarixi bilan bog’liq deb ko’rsatadi va yuksak
tashkil topgan hayvonlarda sezuvchanlik taraqqiy etadi, sezgi a’zolari tarkib topadi deb
ko’rsatadi.](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_14.png)
![Seskanuvchanlik va tropizm
Hamma tirik organizmlar o’simliklardan tortib, hayvonlargacha aks ettirishning
biologik shakli seskanuvchanlik xususiyatiga egadir.
Seskanuvchanlik - tirik organizmning biologik ahamiyatiga ega bo’lgan ta'sirlariga
javob qaytarish qobiliyatidir. Biotik, ya'ni biologik ahamiyatga ega bo’lgan omillariga
maxsus harakatlar bilan reaksiya qilish usullariga tropizm yoki taksislar deyiladi.
Tropizm turlari quyidagi jadvalda yaqqol aks ettirilga:
1.Fototropizm - bu tirik organizmning yorug’lik ta'sirida harakatga kelishidir.
Masalan , yoz kuni tungi chiroq yorug’ligiga mayda chivinlarning uchib kelishi.
2.Termotropizm - tirik organizmning issiqlik ta'siri ostida harakat qilishga
moyilligidir. Masalan, bahor kelishi bilan qashoratlarning jonlanib harakatga kelishi.
3.Xemotropizm - tirik organizmning fizik-ximiyaviy muhitni tanlab olishga bo’lgan
moyilligidir. Masalan , achigan, qatiq, mevalarga mayda chivinlarning yig’ilishi.
4.Topotropizm - tirik organizmlarning mexanik qo’zg’atuvchilar ta'siri ostida harakat
qilishiga moyiligidir. Masalan, chirigan olmaga tegilsa, unga yig’ilgan mayda
hashoratlarning hammasi uchib ketadi. Mimoza o’simligiga tegilsa, u darhol yaproqini
yopib oladi.
5.Gemotropizm - tirik organizmning quyosh nuri ta'siri ostida harakat qilishga
moyilligidir. Masalan , kungaboqar o’simligining quyosh nuri tomon harakatlanishi.
6.Barotropizm - tirik organizmning havo bosimi ostida harakat qilishga moyilligidir.
Masalan, havo bulut bo’lganida, havoda uchib yurgan hashoratlar yerga pastga qarab
uchadilar.
7.Gidrotropizm - tirik organizmning namlik suv ta'siri ostida harakat qilishiga
moyilligidir.
Hayvonlarning instinktlari.
Instinktlar hayvonlarning o’z ehtiyojlarini qondirish uchun qiladigan murakkab tug’ma
harakatlaridir.
Masalan, ko’p qushlar juda ustalik bilan in yasar ekan, material (chup-char, loy)
tanlash va inni pishiq qilib qurish yo’lida xilma-xil harakatlarni bajaradi.
Qaldirg’ochlarning ini bunga yaxshi misol bo’la oladi. O’rgimchaklar garchi in to’qish
«san’atini» oldindan o’rganmagan bo’lsa ham, o’z inlarini zo’r «mahorat» bilan
to’qiydilar. Asalari o’z kataklarini, go’yo puxta hisob qilib turganday, aniq reja bilan Tropizm turlari.
Fototropizm
Termotropizm
Xemotropizm
Gidrotropizm Topotropizm
Geleotropizm
Barotropizm](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_15.png)
![ko’radi. Hayvonlarning instinktlari juda xilma-xil bo’ladi. Hayvonlarning biologik
ehtiyojlariga qarab, ularning instinktiv harakatlarini quyidagi turlarga bo’lish mumkin;
ovqatlanish instinkti, saqlanish instinkti, nasl qoldirish instinkti va poda (to’da) bo’lib
yashash instinkti.
Ovqatlanish instinkti. Bu instinkt hayvonning o’zi uchun zarur ovqat qidirib topish,
ovqat g’amlash va shu kabi harakatlarida zohir bo’ladi. Masalan, endigina tuxum
po’chog’ini yorib chiqqan jo’ja donni va non uvoqlarini cho’qiydi, ularni qidirib topa
biladi. Asalarilarning asal qidirib to’plashi va g’amlab qo’yishi hammaga ma’lum.
Saqlanish instinkti. Bu instinkt hayvonlarning dushmandan saqlanish tug’ma
usullarida va dushmanga hujum qilish qobiliyatida zuhur etadi. Masalan, mushuk bolasi
o’ziga tikilib turgan kuchukni birinchi marta ko’rganda yo shkafning tagiga kirib ketadi
yoki stulning ustiga, daraxtga chiqib oladi. Bordi-yu, mushukning o’zi hujum qiladigan
bo’lsa, kuchukning nozik joylariga yuz-ko’ziga chang solmoqchi bo’ladi.
Nasl qoldirish instinkti. Bu instinkt jumladan, ota-onalik instinkti sifatida yaqqolroq
ko’rinadi. Hayvonlar o’z bolalarini parvarish qilish tug’ma mahoratiga ega bo’lib, u
naslining kelajagi haqida katta g’amxo’rlik qiladi. Hayvonlarning ba’zi bir turlari,
xususan, hasharotlar, o’z avlodini ko’rmaydi, ammo, bolalari o’sib mustaqil hayot
kechira olishi uchun, ular tuxum qo’yganda o’z nasliga qulay joy va ovqatni oldindan
tayyorlab ketadi.
Ko’klamda yo’lda yoki yo’l yoqasida bir juft qo’ng’izning go’ngni dumalata-dumalata
yumaloqlab ketayotganini ko’rish mumkin. Bu yumaloqlangan go’ng qo’ng’izdan
tarqaydigan nasl uchun turar joy va ovqat bo’ladi. Qo’ng’izlar go’ngni ma’lum kattalikda
yumaloqlaydi. Urg’ochi qo’ng’iz shu yumaloqlangan go’ng ichiga tuxum qo’yadi,
shundan keyin uning og’zini berkitib, havf-xatarsiz joyga dumalatib boradi.
Yumaloqlangan go’ng ichidagi tuxumdan bir necha vaqtdan keyin qurt chiqadi. Bu qurt
go’ngdagi moddalar bilan oziqlanib o’sadi, qurt shu joyning o’zida g’umbakka aylanadi,
keyin bu g’umbak qo’ng’izga aylanadi. Yosh qo’ng’iz yumaloq go’ng ichidan teshib
chiqib, erkin hayot kechira boshlaydi. Shunday qilib, qo’ng’iz o’zining g’amxo’r ota-
onasini ko’rmaydi, ota-onasi esa qo’ng’izni ko’rmaydi.
Poda (to’da) bo’lib yashash instinkti. Bu instinkt hayvonlarning turli usullar bilan
o’zaro aloqa qilishida va xilma-xil shaklda birgalashib yashashida zohir bo’ladi.
Hayvonlarning ba’zi turlari, asosan, o’txo’r va sut emizuvchi hayvonlar doimo to’da
bo’lib yashaydi, hayvonlarning boshqa tur lari, asosan, yirtqich hayvonlar esa o’ziga
o’xshash hayvonlar bilan vaqt bevaqt birgalashib yashaydi. Hasharotlar galasi, qushlar
galasi, sut emizuvchilar to’dasi – hayvonlarning poda (to’da) bo’lib yashash formalaridir.
Instinktlar mashq qilish yoki o’rganish yo’li bilan hosil bo’lmaydi – ular ota-onadan
naslga biologik irsiyat sifati da o’tadi.
Instinktlarning nerv-fiziologik asosi–shartsiz reflekslardir. I.P.Pavlov ta’limotiga
ko’ra, instinktlar shartsiz reflekslarning o’zi-yu, lekin ancha murakkab turidir. I.P.Pavlov
bunday deydi: «Hozirgi vaqtda instinktlarning ham reflekslardan iborat ekanligi, faqat bir
oz murakkabroq reflekslar ekanligi yetarli aniqlangan deb hisoblash mumkin» 1.
Instinktlar – bir qancha shartsiz reflekslardan iborat bo’lgan reflekslar zanjiridir. Bu](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_16.png)
![reflekslardan har birining harakatga kelgan payti navbatdagi refleks uchun qo’zg’ovchi
bo’ladi.
Avvalo shuni aytish kerakki, hayvonlardagi instinktlarning obyektiv suratda
bama’niligi bilan g’oyat ajablantiradi.
Xo’sh hayvonlardagi instinktiv harakatlarning ro’yi rost ko’rinadigan bu bama’niligi
va «oqilonaligi» qanday izohlanadi?
Instinktlarning qanday paydo bo’lganligini birinchi marta Ch.Darvin tushuntirib berdi.
Darvin ta’limotiga ko’ra, hayvonlarning instinktlari uzoq, evolyusion taraqqiyot
jarayonida, tashqi muhitga moslashish jarayonida, hayot sharoitiga bog’liq holda paydo
bo’lgan.
Bu kurashda, tevarak-atrofdagi muhitga moslashishda foydasiz bo’lib qolgan
harakatlar, shuningdek, befoyda organlar yo’qolib ketgan, zararli harakatlar hayvonni
halokatga olib borgan, foydali harakatlar esa taraqqiyot jarayonida mustahkamlanib,
nasldan-naslga o’tgan. Shu bilan birga, iistinktlar butun bir avlodga yoki hayvonlarning,
butun bir turiga mustahkam o’rnashib qolgan harakatlardan iborat.
Hayvonlarning ko’nikmalari.
Ko’nikma –hayvonlarning individual hayoti davomida paydo qiladigan
harakatlaridir.
Masalan, o’rgangan it qo’l uzatilsa, oldingi oyog’ini beradi; it eshikni oyog’i yoki
tumshug’i bilan ochadi, «o’yinga tushadi», keyingi oyoqlari bilan tikka yuradi, ot aravaga
kiradi va hokazo. Bunday harakatlar ko’nikmalar deb ataladi.
Hayvon instinktiv harakatlar yordami bilan qanday ehtiyojlarini qondirsa, hosil
qilingan ko’nikma yo’li bilan ham o’sha ehtiyojlarini qondiradi. Itning «o’yinga tushishi»
yoki «oldingi oyog’ini berishi» uning ovqat olishiga yordam beradigan harakatlardir.
Hayvonlarning ko’nikmalari shartsiz reflekslar, instinktlar asosida, shuningdek, ilgari
hosil bo’lgan shartli reflekslar asosida vujudga keladi. Ko’nikmalar hayvonning biron
ehtiyojini qondirishga yordam beradigan yangi (instinktiv harakatlardan uzgacha)
harakatlarni qayta-qayta takrorlash yo’li bilan vujudga keladi. Shunday qilib,
ko’nikmaning nerv-fiziologik mexanizmi shartli refleksdir. Ko’nikma hosil qilish
hayvonda shartli reflekslarning birinchi yoki butun bir sistemasini hosil qilish demakdir.
Hayvonlar ko’nikmalar hosil qilish tufayli, tashqi muhitning o’zgaruvchi
sharoitiga chaqqonroq va yaxshiroq moslashadigan bo’lib qoladi.
Hayvonlardagi tafakkur kurtaklari
Yuqori darajada taraqqiy qilgan hayvonlarning (masalan, it, maymunlarning) ba’zi
harakatlarini ko’rganimizda ba’zan ularga «ziyrak», «sezgir», «tiyrak» degan va boshqa
shu kabi sifatlar beramiz.
Hayvonlarda shunday harakatlar ko’rinadiki, bu harakatlardan bizga hayvon qanday
bo’lmasin maqsadga yetish yo’llari yoki vositalarini tanlaganday, qanday bo’lmasin
masalani hal etganday, avvalgi tajribani yangi sharoitga qarab tatbiq etganday tuyuladi.
Hayvonlarning tafakkuri haqidagi masala sohasida so’nggi vaqtlarda g’oyat ko’p](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_17.png)
![eksperimental tekshirish o’tkazildi, bu tajriba ishlarining ko’pchiligi maymunlarning turli
zotlari ustida olib borildi.
Hayvonlar o’ylamaydi, ularning fikrni ifodalaydigan va ma’lum bir shaklga kiritadigan
tili yo’q. Yuqori darajada taraqqiy qilgan hayvonlarda faqat birinchi signal sistemasining
muvaqqat bog’lanishlari tafakkurning nerv fiziologik mexanizmlari bo’lib xizmat qiladi.
Hayvonlarda vujudga kelgan harakat usullari biridan ikkinchisiga o’tmaydi. Bu
harakat usullarini qaysi hayvon topgan bo’lsa, faqat o’sha ayrim hayvonniki bo’lib
qoladi. Hayvonlarning kurtak holidagi tafakkuri taraqqiy etmaydi. Bu tafakkurning zohir
bo’lishi tafakkurning navbatdagi, yuksak va murakkabroq formalari taraqqiy etishi uchun
bir bosqich bo’lolmaydi. Hayvonlarning tafakkuri namoyon bo’ladigan harakatlar
ularning fe’l-atvorida asosiy o’rin tutmaydi. Hayvonlarning fe’l-atvori (xatti-
harakatlari)dagi asosiy formalari instinktlari bilan ko’nikmalardan iborat. Hayvonlarning
ana shu oddiy kurtak holidagi tafakkur faoliyati ayni vaqtda hayvon psixika
taraqqiyotidagi yuksak bosqich hisoblanadi.
Hayvonlar psixologiyasi – zoopsixologiya degan mahsus fan hayvonlar psixikasini
tekshirish bilan shug’ullanadi. Bu fan hayvonlardagi psixik hayot formalarining
taraqqiyotini ulardagi nerv sistemasining taraqqiyotiga va biologik sistematikaga
(hayvonlarning har xil turlariga), shuningdek, hayvonlarning hayot kechirish
hususiyatlariga qarab o’rganadi.
Zoopsixologiya turli hayvonlar psixikasining taqqoslab tekshirganidan chog’ishtirma
psixologiya deb ham ataladi. Shu psixologiyaning o’zi psixika taraqqiyotini hayvon
organizmlarining biologik tuzilishiga qarab tekshirgani uchun yana biologik psixologiya
deb ham yuritiladi.
3. Ongning paydo bo’lishi va uning ijtimoiy-tarixiy mohiyati
Inson psixikasi bilan yuksak tashkil topgan hayvon psixikasi orasida katta farqqa ega
bo’lgan ijtimoiy voqyelik hukm suradi. Hayvon o’z to’dasidagi a’zolariga yaqqol holat
bilan bog’liq bo’lgan, bevosita favquloddagi vaziyat bilan cheklangan hodisalar
yuzasidan «o’zining tili»da xabar uzatishi odatiy hodisa. Odam undan farkli o’laroq nutq
vositasida o’z qabiladoshlariga o’tmish (xotirot), hozirgi davr va kelajak to’g’risida
ma’lumot (axborot) berish hamda ijtimoiy turmush tajribalarini uzatish imkoniyatiga ega.
Hayvonot olami bilan insoniyatning xabar uzatish vositasi orasidagi farqi tafakkurda
ham o’z aksini topadi. Chunki har qanday psixik funksiya boshqa turdagi, shakldagi,
mazmundagi funksiyalar qobig’ida namoyon bo’ladi va muayyan shart-sharoitlar vujudga
kelganida rivojlanadi. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda amaliy (sodda) tafakkur
mavjud bo’lib, chamalash orqali mo’ljal olishga, favquloddagi vaziyat yuzaga keltirgan
vazifani bajarishga yo’naltirilgandir. Hayvonlar, aniqrog’i maymunlar ayrim hollarda
«qurol» yasash va undan muayyan masala hal etishda foydalanish hodisalari tajribalarda
kuzatilgan, lekin ulardan birontasi tafakkurni mavhum tarzda amaliyotga tatbiq eta
bilmagan. Holbuki shunday ekan, hayvonlar idrok qilish ko’lamidan tashqariga chiqish
imkoniyatiga ega emas, binobarin, u yaqqollikdan mavhumlikka o’ta olmaydi, hatto
bunday vaziyatni aks ettirish imkoni ham yo’q. Hayvon yaqqollik, bevosita idrok
qilishlikni quli bo’lsa, aksincha inson mavhum fikrlashning gultojisidir . Inson bilan](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_18.png)
![hayvon o’rtasidagi bu boradagi tafovut quyidagilarda mujassamlashadi: a) shaxsning
xulq-atvori, faoliyati yaqqollikdan mavhum holatga o’tish imkoniyatiga ega; b)
favquloddagi vaziyat munosabati tufayli vujudga kelishi ehtimol oqibatni oldindan
payqash layoqati mavjud; v) qiyinchiliklar uchrasa, ularni yengish uchun qo’shimcha
vositalar qo’llash, o’zgartirishlar kiritish bilan ajralib turadi. Shuning uchun avtomobil
ishdan chiqsa inson uni sozlaydi, yomg’ir yog’sa narsalarni panaga oladi, ayb ish qilib
qo’ysa himoyalanish yo’l-yo’riqlarini o’ylaydi, muammo yechimini qidiradi va hokazo.
Shaxs favquloddagi vaziyatning quliga aylanmaydi, aksincha u kelajakni ko’ra bilishga
qodir, aql-farosat esa bashorat qilish imkoniyatini yaratadi. Faoliyat mahsulini oldindan
payqash, fe’l-atvor oqibatini ilgarilab ketib sezish uquviga egaligi bilan inson ustuvorlik
qiladi. Hayvonlarning amaliy tafakkuri ularni yaqqol vaziyatdan bevosita ta’sirotga
bo’ysunishni taqozo etadi. Shaxsni mavhum fikrlashga nisbatan qobiliyati muayyan
vaziyatga bevosita bog’liqlikdan uni xalos etadi. Inson bevosita muhim ta’siriga javob
berish bilan qanoatlanib qolmasdan, balki uni kutayotgan ta’sirini ham bartaraf etish
qurbiga egadir. Inson psixikasi bilan hayvon psixikasi o’rtasidagi birinchi farq shaxsning
o’zi anglagan qadriyatga binoan ongli xatti-harakat qilish qobiliyati mavjudligidir.
Inson psixikasi xayvon psixikasidan uzining quyidagi xususiyatlari bilan farq kiladi:
1. Inson uzi anglagan zaruratga ko’ra ongli xatti-harakat qilish qobiliyatiga ega.
2. Odamning xayvondan ikkinchi farqi uning qurollarni yaratishga va saqlashga
layoqatli ekanligidir. Xayvonlar xam qurol yasashi mumkin, lekin ular qurolni odamlar
singari birgalashib,jamoa bo’lib yasamaydi.
3. Inson psixik faoliyatining ajralib turadigan uchinchi belgisi ijtimoiy tajribaning
biridan ikkinchisiga o’tkazilib turishidir.
4. His-tuygulardagi tafovut xayvon bilan inson o’rtasidagi turtinchi juda muxim
tafovut bulib hisoblanadi. His-tuygu ikkisida xam bor. Faqat inson boshqa kishining gam-
gussasini va quvonchini birgalikda baxam ko’ra oladi, faqat odamgina tabiat
manzaralaridan zavqlanadi.
5. Inson psixikasining xayvon psixikasidan eng muxim farqi ularning rivojlanish shart-
sharoitlarida ko’rinadi. Agar xayvonlar psixakasining o’sishi biologik qonunlar asosida
ro’y bersa. Inson tajribani o’zlashtirmasdan, uziga o’xshaganlar bilan muloqotda
bo’lmasdan turib uning ongi rivojlanmaydi. Masalan, Amola va Kamola. Shunday ekan,
inson ijtimoiy munosabatlar maxsulidir.](/data/documents/7da8f8e0-555a-4ddb-8977-eec7b423433a/page_19.png)
MAVZU. PSIXOLGIYA FANINING DOLZARB VAZIFALARI, PREDMETI VA МЕТО DL А RI Reja 1. Psixologiyaning predmetiva psixologiyaning fan sifatida shakllanishi 2. Miya va psixika 3. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni va hozirgi zamon psixologiyasining tuzilishi 4. Psixologiyaning ilmiy tadqiqot metodlari 5. Psixika va ongning taraqqiyoti
Psixologiyaning predmeti Insonmavjudekan , uo ’ zhayotiytajribacigaasoslanib , uyokibuholdaidroketish , olamnianglash , narsavahodisalarniajratishkabixususiyatlargaegaekanligihaqidao ’ zigao ’ zihisobberadi . Bizkundaqushlarningsho ’ xnavosini , musiqaasboblariningxonishini , insonnutqini , uchibo ’ tayotgansamolyotshovqininieshitamiz , atrofimiznio ’ rabturgannarsa , daraxt , hayvonlar , mashinalarniko ’ ramiz . Ularning rangi va hajmini ajrata olamiz . Mazkur jarayonlar insondagi aks ettirish xususiyati bilan chambarchas bog ’ liq . Psixologiya fanining predmetini tahlil qilishda asosiy e ' tiborni quyidagilarga qaratish lozim . Jumladan , shaxs haqida fikr yurituvchi fanlar sirasiga psixologiya va pedagogika fanlarini kiritish mumkin . Shunga ko ’ ra pedagogika shaxsni ta ' lim - tarbiya jarayonida kamol topishini tadqiq qilsa , psixologiya shaxsda kechadigan ruhiy jarayonlarni o ’ rganadi . Shundan xulosa qilishimiz mumkinki , psixologiya fanining predmetini - shaxsning psixikasi va uning psixologik xususiyatlari tashkil qiladi . Psixologiya so ’ zining lug ’ aviy ma ' nosi grekcha psyuxe - jon , ruh , logos - fan , ta ' limot degan ma ' noni anglatadi . Psixologiya fan sifatida psixik faktlar , ularning qonuniyatlari va mexanizmlarini o ’ rganadi . Psixologiya asosan psixikani keng doirada tadqiq qiladi . Shunga ko ’ ra psixikaning yuzga keltiruvchi asosiy psixik faoliyatlari ko ’ rsatilgan . Aynan psixik faoliyatlar quyidagi jarayonlarni o ’ z ichiga oladi : - bilish faoliyatlari : diqqat , nutq , faoliyat ; - bilish jarayonlari : sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur; - shaxsning, hissiy , irodaviy sohasi: - hissiyot, iroda; - shaxsning individual psixologik xususiyatlari : temperament, xarakter, qobiliyat. Psixikaning paydo bo’lishining asosiy shakllari M.Gamezo va Domashenkolarning "Atlas po psixologii" nomli qo’llanmasida quyidagicha ifodalanadi: Psixikaning namoyon bo’lish shakllari va ularning o’zoro bog’ligi Psixik jarayonlar (Bilish jarayonlari) Shaxsning hissiy- irodaviy sohalari Shaxsning individual xususiyatlari Sezgilar Idrok Xotira Xayol Diqqat Nutq Tafakkur Hissiyot (Emosiya) Iroda Temperament Xarakter Qobiliyat Shunga muvofiq bir qator olimlar tomonidan psixikaga ta'riflar berilib, uning mazmun mohiyati ochib berilgan. Jumladan, professor M.G.Davletshin fikricha, psixika deganda - oliy darajadagi materiyaning (miyaning) xususiyati tushunilib, u ob'ektiv borliqni aks ettirilishida namoyon bo’ladi, sub'ekt faoliyatini ma'lum maqsad asosida yo’naltiradi hamda xulq-atvor negizida shakllanadi, professor V.M.Karimova fikricha psixika - inson
ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni) ongli tarzda aks ettirishimizni, ya'ni bilishimiz, anglashimizni ta'minlaydi. Psixika bu aks ettirishdir. Jonli va jonsiz tabiatda aks ettirishning o’ziga xos usullari mavjud. Aks ettirish jarayonini quyidagicha ifodalash mumkin. Jonsiz materiya uchun aks ettirishning mexanik, kimyoviy va fizik turlari xosdir. Masalan, ko’zguning aks ettirishi, suvdagi ta'sir va boshqalar. Jonli materiya uchun aks ettirishning fiziologik, psixik aks ettirish turlari xos bo’lib, ong va o’zini-o’zi anglash uning eng yuqori bosqichidir. Psixik aks ettirish quyidagi xususiyatlarga ega: 1) ob'ektiv borliqni to’g’ri aks ettirish imkoniyatini beradi; 2) shaxsning faoliyati davomida mukammallikka erishib boradi; 3) doimo rivojlanib va takomillashib boradi. 4) Shaxsning individualligi orqali namoyon bo’ladi. Psixologiyaning fan sifatida shakllanishi Insonda jismoniy tanadan tashqari undan farqlanuvchi yana nimadir borligi haqidagi tasavvurlar qadimdanoq mavjud bo’lgan. Eng qadimgi davrlardayoq inson tush ko’rish hodisasi orqali ayrim odamlarning noyob qobiliyatlari (masalan, ovdagi muvaffaqiyatlar) o’lim va boshqa hodisalarning sabablarini tushuntirishga intilgan. Ammo dastlabki qarashlar mifologik xarakterda edi. Ular fikrlash orqali emas, ko’r-ko’rona ishonch vositasida egallanardi. Ruh haqidagi qarashlar ko’pincha nafas bilan bog’lanardi, ruhni esa uchar mahluq sifatida tasavvur etardilar. Psixologiya haqidagi fikrlar qadim zamonlardan beri mavjuddir. Ilk davrlarda psixologik xususiyatlarni jonning ishi deb tushuntirilgan. Jonning o’zi esa odam tanasidagi maxsus ikkilamchi jism deb qaralgan. Bunday tasavvurlar "animizm" deb ataladi. Animizm so’zi -anima "jon" degan ma'noni anglatadi. Jon o’z mohiyatiga ko’ra olovsimon uchqundan iborat ekanligi Geraklit tomonidan, yoki olovsimon atomdan iboratligi Demokrit tomonidan ta'kidlangan. Platonning "ideyalar tug’ma bo’ladi" degan g’oyalari psixologik fikr taraqqiyotiga juda katta hissa qo’shdi. Platon ta'limotiga ko’ra "ideyalar" mohiyati abadiy va o’zgarmas, ularning tabiiy olamdan tashqarida oliy olam mavjud bo’lib, ularni odam ko’zi bilan ko’ra olmaydi. Platon psixologiyada "dualizm" oqimining asoschisi hisoblanadi. Dualizm so’zi ikki yoqlamalik yoki ikki mustaqil fikr degan ma'noni anglatadi. Dualizm ta'limoti mohiyati Biologik PsixikMATERIYANING AKS ETTIRIS H SXEMASI Anorganik materiya Organik materiyaM exanik Fizik Xim ik
moddiy va ruhiy olam tana va psixikaning bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lib, azaldan qarama-qarshi narsalar deb tushuntiradi. Platonning dualizm shogirdi Arastu (Aristotel eramizdan oldingi IV asr 384-322 yillar) tomonidan birmuncha muvaffaqiyatli bartaraf etildi. Aristotelning "Jon haqida" asari o’sha davrdayoq psixologiya maxsus fan sifatida maydonga kela boshlaganidan dalolat beradi. Ana shu tufayli psixologiya jon haqidagi fan sifatida maydonga kelgan va hozirgi kunda psixologiya fani o’z mazmunini batamom o’zgartirgan. Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo’lib ruh va jonli tananing ajralmasligini isbotlab berdi. Unga ko’ra, jon qismlarga bo’linmaydi, lekin u faoliyatimiz davomida oziqlanishi, his etishi va harakatga kelishi, aql-idrok kabi turlarga oid qobiliyatlarda namoyon bo’lishi mumkin. Birinchi qobiliyatlar o’simlik uchun, ikkinchisi va uchinchisi hayvonlarga, to’rtinchisi esa insonlar uchun xosdir. O’simliklar, hayvonlar ruhi va aql idrok odam ruhi ta'limoti bilan Arastu oliy qobiliyatlar va ularning negizida paydo bo’lishini bildiradigan rivojlanish tamoyilini joriy etdi. Arastu organizmning tabiatdan olgan qobiliyatlarni faqat o’zining xususiy faolligi orqali ruyobga chiqarishga asoslangan holda xarakterning faoliyatda shakllanishi to’g’risidagi nazariyani ilgari surdi. Geraklit, Demokrit, Aflotun, Arastularning ta'limotlari keyingi asrlarda psixologik g’oyalarni rivojlanishida tayanch nuqta bo’lib hisoblanadi. Miya va psixika Psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning alohida xossasi bo’lib, u ob'ektiv olamni alohida bir tarzda aks ettiradi. Yuksak darajada tashkil topgan materiya deganda biz miyani tushunamiz. Demak inson va hayvonlar psixikasining moddiy asosini markaziy nerv sistemasining eng yuksak qismi bo’lmish bosh miya tashkil etadi. Ammo insonlar miyasi hayvonlar miyasiga qaraganda qancha murakkabroq tuzilgan bo’ladi. Odam miyasi hajmi jihatidan ham katta. Agar maymun miyasining og’irligi 400-500 g bo’lsa, odam miyasining og’irligi o’rta hisobda 1400 g dir. Miya funksiyasi organizm hayotida shunchalik murakkabki, buni biz miya butun gavda og’irligining 2 foizini tashkil qilishidan va organizmga kiradigan kislorodning 18 foizidan ortiqrog’ini ishlashidan ham ko’rishimiz mumkin. Hayvon taraqqiyotining qanchalik yuqoriroq bosqichida tursa, uning tanasiga nisbatan miyasi shunchalik og’irroq bo’lib boraveradi. Bosh miya orqa miya bilan markaziy nerv tuzilmasini tashkil qilib, odam organizmidagi barcha organlarning o’zaro faoliyati va bir-biri bilan bog’lanishini hamda uning tashqi muhit bilan bo’ladigan aloqasini ta'minlaydi. Psixik faoliyatlarning ko’pgina qismi bir necha qator bo’lib, joylashgan nihoyatda ko’p nerv hujayralaridan (15 milliarddan ko’p) tashkil topgan, kulrang modda qatlamidan iborat bo’lgan bosh miya katta yarim sharlari qobiq ining faoliyati bilan bog’liqdir. Nerv sistemasining tuzilishi, nerv to’qimasi, uning elementlari va x ossalari. Nerv sistemasi nerv to’qimasidan iborat, bu to’qima esa nerv hujayralaridan tuzilgan.
Nerv hujayrasi protoplazmadan tuzilgan tana bo’lib, ikki turli o’simtalari bor, bu o’simtalarning bir xillari kalta, boshqa bir xillari uzun bo’ladi. Kalta o’simtalari sertarmoq bo’lib, dendrit lar deb ataladi. Uzun o’simtalari akson lar yoki neyrit lar deb ataladi. Har bir hujayrada bu o’simtalar ikkitadan ortiq bo’lmaydi. Neyrit ikkita parda bilan o’ralgan. Neyritga yopishib turadigan birinchi pardasi yoysimon parda bo’lib, uni et parda yoki mielin pardasi deb ataladi. Ikkinchi pardasini shvain pardasi deyiladi. Bu pardalar toladan o’tuvchi nerv qo’zg’alishini ajratib turuvchi izolyasiya dek bir vazifani o’taydi. Neyrit, odatda, nerv tolasi deb ata ladi. Nerv hujayrasi, uning o’simtalari va ularni qoplovchi pardalar birgalikda neyron deb ataladi. Nerv sistemasi juda ko’p neyronlardan tuzilgan. Nerv tolalari miyadan tutam- tutam bo’lib chiqib nerv stvolini yoki, oddiy so’z bilan aytganda, nervni hosil qiladi. Nerv hujayralari va mielinsiz tolalar to’plami miyaning kul rang moddasini, mielinli nerv tolalarining to’plami esa miyaning oq moddasini tashkil etadi. Hujayralar ularning yadrolari va tolalari sinapslar degani mahsus mayda tolachalar yordami bilan bevosita bog’lanadi (sinaps grekcha so’z bo’lib, «ilgak» degan ma’noni bildiradi). Nerv sistemasining mahsus xossalari bor, bu xossalardan asosiylari qo’zg’aluvchanlik va o’tkazuvchanlikdir. Bu xossalar shundan iborat. Agar nerv tolasining joyiga tegilsa, issiq, sovuq, elektr toki, ximiyaviy moddalar va boshqa shu kabilar bilan ta’sir etilsa, yoki o’zgartirilsa, nerv tolasining qo’zg’atilgan joyida mahsus fiziologik jarayonlar ro’y beradi, buni qo’zg’alishdeyiladi. Agar nerv tolasi yetarli darajada qo’zg’atilsa, bu qo’zg’alish sodir bo’lgan joyidagina qolmay, balki nerv tolasi bo’ylab tarqaladi va bir nerv hujayrasidan ikkinchi nerv hujayrasiga o’tadi, nihoyat, qo’zg’atish kuchi muayyan darajaga yetganda qo’zg’alish butun nerv sistemasiga yoyilishi mumkin. Nerv to’qimasida qo’zg’alish jarayoni yuz berganda bir qancha hodisalar: elektr, ximik, issiqlik hodisalari paydo bo’ladi. Yonma-yon turgan bir nerv hujayrasining aksoni bi lan ikkinchi nerv hujayrasining tutashadigan joyi sinapslar borligi tufayli, qo’zg’alish nerv tolalarida bir tomonga tarqaladi. Mielin pardasi borligidan, qo’zg’alish nerv tolasida ayrim-ayrim tarqaladi. Odamning nerv sistemasi hayvonot olamining uzoq, evolyusiyasi jarayonida va odamning tarixiy taraqqiyoti davomida vujudga kelgan. Markaziy nerv sistemasi. Markaziy nerv sistemasi bosh miya bilan orqa miy adan tarkib topgan. Bosh miya va psixik funksiyalar. Po’st ostidagi soha va po’st ostidagi tugunlar differensiallashmagan va umumiy sezuvchanlik markazidir. Emosiya va instinktlarimiz shu soha bilan chambarchas bog’liqdir. Harakatlarimizni idora etish uchun po’st ostidagi tugunlardan targ’il jismning ahamiyati ayniqsa kattadir. Targ’il jism zararlanganda, odatda, harakat kuchayadi, ammo poyma-poy bo’ladi.