Kampyuterning asosiy qurulmalari va vazifalari
![Mavzu:Kampyuterning asosiy qurulmalari va vazifalari
Rrja:
I.Kirish
II.Asosi qisim
2.1.Manitor va ularning turlar.
2.2.Sistemali bilak .
2.3.Klaviatura
III.Xulosa
IV.Adabiyotlar](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_1.png)
![Kirish
Kompyuter (ing. computer — hisoblayman), EHM ( Elektron Hisoblash
Mashinasi )
— oldindan berilgan dastur (programma) bo yicha ishlaydigan ʻ
avtomatik
qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama.
Biroq,
K. hisoblash ishlarini bajarishdan tashqari uning funksiyasi ancha keng.
EHMlarning
rivojlanishida K. ning bir necha avlodlarini ko rsatish mumkin. Bu ʻ
avlodlar
element turlari, konstruktiv-texnologik xususiyatlari, mantiqiy tuzilishi,
dastur
ta minoti, texnik tafsilotlari, texnikadan foydalanishning qulaylik darajasi ʼ
bilan
bir-biridan farq qiladi. K.ning dastlabki avlodida (Ural-1, Minsk-2, BSEM-2)
asosiy
element elektron lampa bo lgani uchun u juda katta joyni egallagan edi. ʻ
So ngra
bu lampa o rnida tranzistorlar ishlatilgan K. (Razdan-2, M-220, Minsk-22 ʻ ʻ
va
boshqalar), integral mikrosxemalar ishlatilgan K. (IBM-360, 1BM-370,
(AQSH),
YESEVM (Rossiya) va boshqa, integratsiya darajasi katta bo lgan ʻ
integral
sxemalar urnatilgan shaxsiy K.lar paydo bo ldi. Shaxsiy K. (mikro va- ʻ
mikro
EHM) tushunchasi 20-asr 70-yillar oxiridan boshlab keng tarqala boshladi.
Shaxsiy
K.ning keyingi avlodlarida mikroelektron va biosxemalardan foydalanildi;
ularning
hajmi kitob kattaligidek hajmgacha kichraydi, massasi esa 3,5 kg gacha
kamaydi.
1981-yil IBM (Ay-Bi-Em) firmasi shaxsiy K.ning yanada takomillashgan
modellarini
ishlab chiqara boshladi. Keyinchalik boshqa firmalar IBM bilan PC
biriktirilgan
K.ni, Apple firmasi esa Macintosh ("Makintosh") yoki oddiygina
"maki"
deb ataladigan K. ni yaratishdi. 21-asr boshlarida dunyoda o nlab mln. ʻ
shaxsiy
K.lar, 1 mln.ga yaqin EHM (shu jumladan, bir necha o n superEHM) ʻ
bo lgan.
K.lar masalalarni yechishda foydalaniladigan komponentlar (tarkibiy ʻ
qismlar)
tarkibi va tavsifi jihatdan bir-biridan farq qiladi. Murakkab masalalarni
yechishda
kuchli qurilmalar o rnatilgan K.dan, xujjatlarni bosishda harf bosish ʻ
qurilmasi
bo lgan K.dan foydalaniladi. Istalgan K. tizimlar bloki, monitor va ʻ
klaviaturadan
iborat bo ladi. Kerak bo lganda bulardan tashqari boshqa qurilmalar ʻ ʻ
ham
ulanadi. Tizimlar bloki da K.ning ishlashi uchun zarur muhim qismlar (diskni
yuritkich,
vinchester — qattiq disk, mantiqiy amallarni bajaruvchi mikrosxemalar)](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_2.png)
![bo lib, unga qolgan qurilmalar ulanadi. Monitor {displey) matn va turli tasvir ʻ
kurinishidagi
axborotlarni ekranda aks ettiradi. Klaviatura K.ga buyruq va turli
axborotlarni
kiritadi. Ko pincha, K. tarkibiga "sichqon" manipulyatori va printer ʻ
kiritiladi.
"Sichqon" ikki yoki uchta knopkasi (tugmasi) bo lgan qurilma bo lib, ʻ ʻ
uning
yordamida K. ishini osonlashtiradi. Printer esa axborotlarni qog ozga ʻ
tushirish
uchun xizmat qiladi. Zamonaviy K.lar, asosan, to rt qurilma: boshqarish, ʻ
protsessor,
xotira va kiritish-chiqarish qurilmalaridan iborat. Boshqarish qurilmasi
K.ning
barcha qurilmalari ishini muvofiklashtiradi va boshqaradi. Protsessor
K.ning
asosiy qurilmasi bo lib, axborotlarga ishlov beradi, ya ni hisoblash ʻ ʼ
amallari,
solishtirish va uzatish kabi arifmetikmantiqiy amallarni bajaradi. Bu
qurilma
bajaradigan amallar dasturlar orqali belgilanadi. Xotira qurilmasi
axborotlarga
ishlov berish vaqtida uni saqlash uchun xizmat qiladi.
Foydalanayotgan
dasturlar ichki xotirada, uzoq, muddat saqlanadigan axborotlar
tashqi
xotira (disketalar)da saqlanadi. Ichki va tashqi xotiralarda axborot
almashinuvi
kiritish-ch iqarish qurilmalari yordamida amalga oshiriladi.
Monitorlar
axborotni aks ettirishning juda muhim qurilmalaridir. Katta sondagi
videostandartlar
bo‘lgani kabi hozirgi vaqtda mavjud monitorlar tiplari ham rang-
barangligi
bilan ajralib turadi.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_3.png)
![Ba’zi bir kompaniyalar yassi indekatsion panellarni
ishlab
chiqaruvchilardan texnologiyani o‘rganib,
suyuq
kristalli displeylar ishlab chiqishdi. Bu
displeylar
LCD displey (Liquid-Crystal Display) deb
ataladi.
Ularda dog‘siz yassi ekran va kam
ishlatiladigan
quvvat (bunday displeylarning ba’zi
rusumlari
5 Bt ishlatishadi, elektron – nurli trubkali monitorlar esa, - 100 Bг
ishlatishadi)
mavjud. Rang uzatish sifati bo‘yicha faol matritsali suyuqkristalli
panellar
hozirgi kunda elektron nurli trubkali monitorlar rusumlaridan o‘zib
ketyapti.
Shuni aytib o‘tish kerakki, suyuq kristalli ekranlarning qobiliyati elektron
nurli
trubkalarga qaraganda sust va ular qimmatroq turadi. Suyuqkristalli
displeylarni
bir necha turlari mavjud, bular: passiv matritsali rangli, aktiv matritsali
rangli
(analogli) va aktiv matritsali rangli (raqamli) eng zamonaviy displey. Suyuq
kristalli
ekranda poryarizatsion yorug‘lik filtri ikkita alohida yorug‘lik to‘lqin
tug‘diradi
va faqat qutblanish tekisligi uni o‘ziga parallel bo‘lgan to‘lqinni
o‘tkazadi.
Suyuq kristalli monitorda, birinchi o‘qiga perpendikulyar qilib ikkinchi
yorug‘lik
filtrni joylashtirsak, yorug‘lik o‘tishini to‘liq bartaraf etishimiz mumkin
(ekran
to‘q qora bo‘ladi). Ikkinchi filtr qutblanish o‘qini aylantirsak , ya’ni
yorug‘lik
filtri o‘qlar orasidagi burchakni o‘zgartirsak, yorug‘lik energiyasini
o‘tuvchanlik
sonini, ya’ni ekran yorug‘ligini ham o‘zgartirishimiz mumkin bo‘ladi.
Rangli
suyuq kristalli ekranida tasvirni har bir pikseliga uchta yacheykasi bo‘lgan
yana
bir qo‘shimcha yorug‘lik filtri bor – qizil, yashil va ko‘k nuqtalarni aks etish
uchun
bittadan yacheyka yorug‘lik to‘lqini suyuq kristalli yacheyka orqali o‘tadi,
lekin
har bir rang o‘z yacheykasiga ega.
Suyuqkristallar
sterjen sifatli molekulalarni ifodalaydi, ularni xususiyati
suyuqlikka
o‘xshaydi. Bu suyuqlik o‘zidan yorug‘likni bemalol o‘tkazadi, uni
qutblanish
tekisligi optik o‘qiga parallel, ammo, molekulalar elektr zaryadi ta’siri
ostida
o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi. Bir vaqtda bundan o‘tuvchi yorug‘lik to‘lqinni](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_4.png)
![qutblanish tekisligi yo‘nalishi o‘zgaradi. Biroq monoxrom suyuq kristalli
monitorda
rang filtri mavjud emas, unda bo‘linishning bir elementiga kul rang
gradatsiyasini
uzatish uchun bir nechta suyuq kristalli monitorlarda har bir
yacheyka
yorug‘ligi bilan tranzistor orqali o‘tuvchi elektr zaryadi (aniqrog‘I
kuchlanish)
boshqaradi. Tranzistorlarning nomerlari ekran matritsasidagi mazkur
yacheykaning
qator va ustunining raqamiga teng bo‘ladi. Tranzistorlar sonini
(ustin
va qatorlar bo‘yicha) ekran kattaligi aniqlaydi. Masalan, 800X600
kattalikdagi
ekran gorizontal bo‘yicha 800 va vertikal bo‘yicha 600 ta tranzistorga
ega.
Yacheyka keladigan kuchlanish impul’siga shunday ta’sir qiladiki, o‘tuvchi
yorug‘lik
to‘lqinining qutblanish tekisligi buriladi, bunda kuchlanish qancha
yuqori
bo‘lsa, burilish burchagi ham katta bo‘ladi. Yacheykani barcha kristallarini
to‘liq
o‘zgarishi, masalan, yoqilgan holatiga muvofiq bo‘ladi va tasvirning
maksimal
kontrastini aniqlaydi. Shunday qilib, qo‘shni yacheykalarning qutblanish
tekisligini
yo‘nalishlarida o‘zgarishlar qancha katta bo‘lsa, tasvirning kontrasti
shuncha
yuqori bo‘ladi. Passiv matritsali suyuq kristalli monitor yacheykasiga
pul’slovchi
kuchlanish uzatiladi, shuning uchun ular tasvir yorug‘ligi bilan aktiv
matritsali
suyuq kristalli monitordan qolib ketadi. Aktiv matritsali suyuq kristalli
monitorlarni
har bir yacheykasiga doimiy kuchlanish beriladi. Tasvir yorug‘ligini
ba’zi
bir konstruksiyalarda yaxshilanishi uchun boshqaruv usuli ishlatiladi. Uni
ikkilamchi
skanerlash deyishadi va uning uskunasi – ikkilamchi skanerlashli suyuq
kristalli
monitorlardir (double-scan LCD). Ekran mustaqil ishlaydigan ikkita
bo‘lakka
(yuqori va quyi) bo‘linadi. Bu yacheykaga tushadigan impul’slar
orasidagi
intervallarni qisqarishiga olib keladi.
Ikkilamchi
skanerlash tasvir yorug‘ligini oshiribgina qolmay, ekran reaktsiyasi
vaqtini
ham tushiradi, chunki yangi tasvir yaratilishiga vaqtni qisqartiradi. Shuning
uchun
ikkilamchi skanerlash suyuqkristalli monitorlar tez o‘zgaradigan tasvirni
yaratish
uchun, masalan, televizion tasvir uchun ko‘proq to‘g‘ri keladi. Aktiv
matritsali
suyuq kristalli monitorlarda har bir yacheykani alohida tranzistor xarita
boshqaradi.
Masalan, 1024Ч768 aktiv matritsali displey 786 432 tranzistorlarga](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_5.png)
![ega. Bu passiv matritsali suyuq kristalli monitorlarga qaraganda, tasvirning yuqori
yorug‘ligini
ta’minlaydi, chunki har bir yacheyka impul’sli emas, balki doimiy
elektr
maydoni ta’siri ostida bo‘ladi. Bunda, albatta, aktiv matritsa ko‘proq
energiya
sarflaydi. Bundan tashqari, har bir yacheyka uchun alohida tranzistor
kaliti
mavjudligi bunday asboblarni ishlab chiqarilishini murakkablashtiradi va
ularni
qimmatbaho qiladi.
Aktiv
matritsada bo‘lganidek, passiv matritsali suyuqkristalli monitorlarda ham
ikkinchi
qutblangan yoryg‘lik filtri yacheyka orqali o‘tuvchi yorug‘lik miqdorini
boshqaradi.
Yacheykalar yorug‘lik filtri orqali o‘tadigan qutblash tekisligiga iloji
boricha
yaqin o‘tadigan qilib yorug‘lik to‘lqinini qutblash tekisligini qaytaradi. Har
bir
yacheykada yorug‘lik qancha ko‘p bo‘lsa, piksel shuncha yorug‘ bo‘ladi.
Monoxromli
(oq-qora) suyuq kristalli monitorlarda kulrang gradatsiyasi (CI gacha)
yoki
yacheyka yorug‘ligi o‘zgarishi hisobiga, yoki bitta pikselga muvaffaq bo‘lgan
yoqilgan
va o‘chirilgan yacheykalar miqdori orasidagi mutanosibligi hisobiga
yaratiladi.
Rangli suyuq kristalli monitorlarda bir pikselga uchta yacheyka to‘g‘ri
keladi
va ularning yorug‘ligini boshqargan holda ekranda tasvirni turli rangliligiga
erishish
mumkin. Hozirgi kunda passiv matritsali va ikkilamchi skanerlashli suyuq
kristalli
monitorlarkeng tarqalgan, chunki tasvir sifati bo‘yicha aktiv matritsali
suyuq
kristalli monitorlarga yaqinlashtirib olindi, ammo oddiy passiv matritsali
suyuq
kristalli monitorlarga qaraganga uncha qimmat emas.
Aktiv
matritsali monitorlarni ishlab chirarishda uchraydigan jiddiy muammo
chiqish
nazoratida braklash foizi yo‘qori: panellarda ishlamaydigan yacheykalar
haddan
tashqari ko‘p topiladi (asosan tranzistorlar buzilgani uchun). Bu ularni
ancha
qimmatlashtiradi, chunki braklangan mahsulot qiymati sifatli mahsulot
qiymatiga
kiradi. Eng yaxshi rangli displey – aktiv matritsali displeylardir , yoki
har
bir pikselni uchta tranzistor (qizil, yashil va ko‘k rang uchun) boshqaradigan
ingichka
plyonkali tranzistorlardir (TFT). Aktiv matritsali monitorlar tasvir
yorug‘ligi
bo‘yicha passiv displeylardan oshadi, shuning uchun ulardagi tasvir
burchak
ostida yaxshi ko‘rinadi.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_6.png)
![Hozirgi kunda suyuqkristalli monitorlar nafaqat portativ kompyuterlarda faol
ishlayapti,
balki stol usti tizimlarda ham qo‘llanila boshladi. Ularni elektron nurli
trubkali
monitorlardan bir qator faziolatlari ajratib turadi:
-
Ma’lumot aks etishi uchun monitor ekranining butun yuzi ishlatiladi. Masalan, 17
dyuymli
suyuqkristalli monitorlarda ko‘rish doirasi – 17 dyuym, elektron nurli
trubkali
monitorlarda esa faqat 15 dyuym. - Ish joyini tejashga imkon beradigan
kichik
chuqurligi.
-
Kam energiya ishlatadi, natijada issiqlik kam chiqaradi.
-
Suyur kristalli monitorlarda lyuminoforni “kuiyshiga” ga moyil emas.
-
Dizaynerlarni xursand qiladigani, monitorni 900 ga burish mumkinligi.
-
Suyuq kristalli monitorlarni sotib olishdan oldin barcha kamchilik va yutuqlarini
hisobga
olish kerak. Bu monitorlarni keng tarqalmasligiga sabab – ularning yo‘qori
narxi
(ammo kompyuter apparatlarini ta’minlashga taaluqli narxi doim tushib
turadi)
Foydalanuvchi
va kompyuter orasidagi informatsion muloqotni monitor
ta`minlaydi.
Printer, diskovod va kengaytirish platalarisiz ishlash mumkin lekin
monitorsiz
ishlash ko`r-ko`rona ishlash bilan barobardir.
Dastlabki
mikrokompyuterlar kichik blok ko`rinishida bo`lib, ularda
indikatsiyalash
vositalari bo`lmagan. Foydalanuvchi faqat svetodiod yoki
printerdan
foydalangan. Foydalanuvchi teletayp yoki yozuv mashinkasi bilan
kompyuterga
murojaat qila olgan. Monitorlarning paydo bo`lishi bilan
kompyuterlar
keng ommada ham ancha qiziqish tug`dirdi.Kompyuterning
akslantirish
tizimi ikki qismdan iborat:
Monitor (displey) Videoadapter (videoplata, grafik plata) Elektron-nur
trubkali
monitorlar](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_7.png)
![Ma`lumotlar monitorda bir necha xil usul bilan akslantirilishi mumkin. Eng keng
tarqalgani
- elektr-nur trubkali (ENT) ekranda akslantirish. ENT bo`g`zida elektron
pushka,
tubida lyuminofor bilan qoplangan ekran bo`lgan shishali kolbada
joylashgan
elektron vakkumdir.
Elektron
pushka qizib elektonlar nurlatadi, ular esa katta tezlikda ekran tomonga
harakatlanadi.
Elektronlar oqimi (elektron nur) lyuminofor bilan qoplangan
ekranning
ma`lum burchagiga yo`naltiruvchi fokuslovchi va og`diruvchi katushka
orqali
o`tadi. Elektronlar urilishi ta`sirida lyuminofor nurlana boshlaydi. Ana shu
yorug`lik
nurini monitor oldida o`tirgan foydalanuvchi ko`radi. Elektron nur katta
tezlikda
ekranda chapdan o`ngga, yuqoridan pastga rastr deb nomlanuvchi
trayektoriya
bo`yicha harakatlanadi. Ekranda harakatlana turib nur ekranning
elementar
soxalariga ta`sir ko`rsatadi. Nurning intensivligi doimo o`zgaradi va
lyuminoforni
ham turli yorqinlik bilan yoritadi. Shunday qilib ekranda tasvir hosil
bo`ladi.
Yorqinlik tez so`ngani uchun elektron nur yana va yana ekran orqali o`tib
undagi
tasvirni tiklashi kerak. Bu jarayon tasvirni qayta tiklash ( regeneratsiya) deb
aytiladi.
Ko`pgina monitorlarda regeneratsiya chastotasi yoki vertikal yoyish
chastotasi
taxminan 85 Gtsni tashkil qiladi, y`ani ekrandagi tasvir bir sekundda 85
marta
yangilanadi. Regeneratsiya chastotasinig kamayishi ko`zni charchatuvchi
tasvirni
miltillashiga olib keladi. Demak, regeneratsiya jarayoni qancha katta
bo`lsa
foydalanuvchiga ham shunchalik qulay bo`ladi. Monitorning
regeneratsiya
chastotasi videoadapter sozlangan chastotasiga mos bo`lishi juda
muhimdir.
Agar bunday moslik bo`lmasa ekranda tasvir umuman hosil bo`lmaydi,
monitor
esa ishdan chiqadi. Ba`zi monitorlarda yoyish chastotasi fiksirlangan
bo`ladi.
Boshqalarida esa ma`lum diapazonda turli chastotalarni qo`llab
quvvatlovchi
monitorlar ham bor (bunday monitorlar ko`p chastotali deb ataladi
(multiple-frequency
monitor)). Ko`pgia zamonaviy monitorlar aynan
ko`pchastotalidir,
yani videosignallarning turli standartlari bilan ishlay oladi.ishlab
chiqaruvchi
firmalar bunday monitorlarni belgilashda turli atamalardan
foydalanishadi
- sinxronlashtiriladigan (multisync), ko`pchastotali](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_8.png)
![(multifrequency), ko`prejimli (multiscan), avto sinxronlashtiriladigan
(autosynchronous)
va avtosozlashli (autotracking).
Monitor
ekranlari ikki xil bo`lishi mumkin - qabariq va yassi (tekis). Tipik displey
ekrani
qabariqdir. Bunday konstruktsiya ko`pgina ENT lar uchun xarakterlidir.
Odatda
ekran vertikaliga ham, gorizontaliga ham egilgan bo`ladi. Ba`zi modellarda
Tinitron
konstruktsiyasi qo`llaniladi. Bu konstruktsiyali ekranlar faqat gorizontal
tomonga
ozgina egilgan bo`ladi. Bunday ekranda miltillashlar ancha kam bo`ladi
va
tasvir sifati ham oshadi. Ushbu konstruktsiyaning kamchiligi - qimmatligidadir.
Suyuq
kristalli displeylar Boshqa fizik xossalarga asoslangan alternativ
akslantirish
konstruktsiyalari ham mavjud. Yassi indikatsion panellar ishlab
chiqaruvchilardan
texnologiyalarini olib, ba`zi kompaniyalar LCD-displey (Liquid-
Cystal
Display) ham deb ataluvchi suyuq kristalli displeylarni ishlab chiqishdi.
Ularga
miltillashsiz va kam quvvat talab qiluvchi (bu modellarning ba`zilari 5Vtda
ishlasa,
elektro-nur trubkali monitorlar 100Vtgacha quvvatda ishlaydi) yassi
ekranlar
hosdir. Yorug`lik uzatish ko`rsastkichlari bo`yicha aktiv matritsali suyuq
kristalli
displeylar xozirda ko`pgina elektron-nur trubkali monitorlardan
yaxshiroqdir.
Shuni aytib o`tish lozimki, odatda suyuq kristalli ekranlarning
kengaytirish
qobiliyati tipik elektron-nur trubkali monitorlarnikidan kichik bo`lib,
ularning
narxi ancha qimmatdir. Suyuq kristalli ekranlarning bir necha xil turlari
mavjud:
passiv matritsali monoxrom, passiv matritsali rangli, aktiv matritsali
rangli
(analogli) va zamonaviy aktiv matritsali rangli (raqamli).
Suyuq
kristalli ekranlarlarda qutblantiruvchi yorug`lik filtri ikkita aloxida
yorug`lik
to`lqinini xosil qiladi va ulardan faqat qutblanish tekisligi o`zining o`qi
bilan
parallel bo`lganini o`tkazadi. Ekranda birinchi yorug`lik filtri o`qiga
perependikulyar
boshqa yorug`lik filtrini joylashtirish xisobiga ekranga umuman
yorug`lik
nurini o`tkazmaslik mumkin. Ikkinchi yorug`lik filtrini aylantira turib,
y`ani
yoruglik filtrlari orasidagi burchakni o`zgartirtirib ekranga o`tayotgan
yorug`lik
energiyasini o`zgartirish va demak, ekran yorqinligini o`zgartirish](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_9.png)
![mumkin. Rangli suyuq kristalli ekranda yana bir qo`shimcha yorug`lik filtri bo`lib
unda
tasvirning har bir pikseli uchun uchtadan katakchasi bo`ladi - bittadan qizil,
yashil
va ko`k nuqtalarni akslantirish uchun.
Yoruglik
to`lqini suyuq kristalli katakdan o`tadi, bunda har bir rangga aloxida
katak
mos keladi. Suyuq kristallar xossalari suyuqlikka o`xshash o`zaksimon
molekulalardir.
Bu modda optik o`qiga parallel yorug`likni bemalol o`tkazadi,
lekin
elektr zaryadi ta`sirida molekulalar oriyentatsiyasini o`zgartirish mumkin. Bir
vaqtda
qutblantirish tekisligi oriyentatsiyasi ham o`zgaradi. Monoxrom emkranlar
rangli
bo`lmasa ham ularda kul rangni har xil darajada ko`rsatuvchi bir nechta
kataklar
bo`ladi.
Passiv
matritsali suyuq kristalli monitorlarda har birining nomerlari qator va ustun
nomerlariga
mos keluvchi katak yorqinligini kataklardan o`tuvchi zaryadlar
(aniqrog`i
kuchlanish) boshqaradi. Tranzistorlar soni monitor kengaytirish
qobiliyatini
aniqlaydi. Masalan, 800*600 kengaytmali monitor gorizontaliga 800 ta
tranzistor ,
vertikaliga 600 ta tranzistor joylashadi. Kataklar kelayotgan impulsga
shunday
reaktsiya qiladiki o`tayotgan yorug`likning qutblantirish tekisligi buriladi,
bunda
kuchlanish qanchalik katta bo`lsa burilish burchagi ham shunchalik katta
bo`ladi.
Barcha kristallarning to`liq qayta orientirlanishi tasvirning maksimal
kontrasiga
(keskinligiga) mos keladi, y`ani o`z yonidagi katakcha bilan farqi
maksimumiga
mos keladi. Shunday qilib, qo`shni katakchalardagi qutblanish
tekisliklari
oriyentatsiyasi qanchalik katta bo`lsa kontrast ham shunchalik katta
bo`ladi.
Passiv
matritsali suyuq kristalli ekran kataklariga o`zgaruvchi kuchlanish beriladi,
shuning
uchun ular har bir katagiga o`zgarmas kuchlanish beriladigan aktiv
matritsali
suyuq kristalli ekranlarga yorqinligi bo`yicha yon bosadi. Yorqinlikni
oshirish
maqsadida ba`zi konstruktsiyalarda ikkilangan skanerlash deb nom olgan
usul
va unga muvofiq ikkilangan skanerlashli suyuq kristalli ekranlardan
foydalaniladi
(double-scan LCD). Ekran ikkita mustaqil ravishda ishlovchi](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_10.png)
![qismlarga ajratiladi. Bu esa katakka kelayotgan impulslar orasidagi intervalni
kamayishiga
olib keladi. Ikkilangan skanerlash usuli nafaqat yorqinlikni oshiradi,
balki
ekran reaktsiyasi ham tezlashadi, chunki yangi tasvir hosil qilish vaqti
qisqaradi.
Shuning uchun ikkilangan skanerli suyuq kristalli ekranlar tez
o`zgaradigan
tasvirlar hosil qilish uchun, masalan, television tasvirlarni hosil qilish
uchu
qulaydir.
Aktiv
matritsali suyuq kristalli ekranlarda har bir katakni alohida tranzistor kaliti
boshqaradi.
Masalan, 800*600 aktiv matritsali displey 480 ming tranzistorga ega.
Bu
narsa passiv matritsali displeylarga nisbatan aktiv matritsali displeylar ancha
yorqin
bo`lishini ta`minlaydi, chunki aktiv matritsaga doimiy kuchlanishli to`k
uzatiladi.
Bunda, tabiiyki, aktiv matritsa ko`proq energiya talab qiladi. Bundan
tashqari,
har bir katak uchun alohida tranzistor kalit bo`lgani uchun bu turdagi
monitorlar
ishlab chiqarilishini qiyinlashtiradi va shuning uchun ularning narxi
ancha
yuqoridir. Aktiv matritsali yoki passiv matritsali suyuq kristalli
monitorlarda
ikkinchi yorug`lik filtri katakchadan o`tuvchi yorug`lik miqdorini
nazorat
qiladi.
Monoxrom
suyuq kristalli monitorlarda kul rangning darajasi katakchaning
yorqinligi
yoki bir pikselga mos keluvchi yoqiq va ochiq katakchalarning soniga
qarab
aniqlanadi. Rangli suyuq kristalli ekranlarda bir pikselga uchta katakcha mos
kelib,
ularning yorqinligini boshqarib ekranda turli rangli tasvirlar hosil qilish
mumkin.
Xozirgi kunda passiv matritsali ikkilangan skanerlovchi suyuq kristalli
monitorlarga
talab katta, chunki tasvir sifati bo`yicha ular aktiv matritsali
ekranlarga
ancha yaqinlashdi, ularning narxi esa passiv matritsali suyuq kristalli
monitorlarnikidan
bir oz qimmatdir.
Aktiv
matritsali suyuq kristalli ekranlarni ishlab chiqarishdagi jiddiy
muammolardan
biri tayyor mahsulotlarni tekshirishda panellarda juda ko`plab
ishdan
chiqqan tranzistorlar aniqlangani tufayli bu maxsulotlarni chiqitga chiqarish](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_11.png)
![bo`lmoqda. Bu ularni narxini ko`tarilishiga olib keladi, chunki chiqitga chiqqan
maxsulot
narxi sifatli maxsulot narxiga kiradi.
Eng
yaxshi rangli displeylar - aktiv matritsali displeylar yoki yupqa plyonkali
tranzistorli
displeylar bo`lib, ularda bitta pikselni uchta tranzistor boshqaradi.
Aktiv
matritsali monitorlar tasvir yorqinligi jihatidan passiv matritsali
displeylardan
ancha o`tadi va shuning uchun ulardagi tasvir burchak ostida ham
yaxshi
ko`rinadi.
Gap
so`ngida suyuq kristalli monitorlarning ENT monitorlardan afzalliklarini
sanab
o`tamiz:
Ma`lumotni akslantirish maqsadida monitorning butun yuzasi ishlatiladi.
Kichik
chuqurligi, bu esa ish soxasini tejaydi. Kam nergiya talab qilishi,
natijada
esa issiqlik kam ajraladi. Suyuq kristalli monitorlarda lyuminifor
"kuyishi"
kabi muammo bo`lmaydi.
Suyuq kristalli monitorlar 90° burilish burchagiga ega.
Raqamli
(TTL) monitorlar.TTL inglizcha Transistor Transistor Manic atamasining
qisqartmasi
bo‘lib, o‘zbekchada tranzistor-tranzistor manikasini anglatadi. TTL
atamasi
elektron texnikasida qo‘llaniladigan raqamli mikrosxemalar standart
talqinsini
anglatadi. Har doimgidek, raqamli texnikada , signallar faqat ikkita:
Mantiqiy
“1” va “0” holatga ega.
Monoxromli
monitorlar ( MDA).
TTL-monitorlar
haqida so‘z borganida, ko‘pincha monoxromli monitorlar ko‘zda
tutilib,
ularni boshqarish signallari MDA yoki Hercules kartalari tomonidan
shakllantiriladi.
Monoxromli deganidan tushunarliki, ekrandagi nuqta faqat yorqin
yoki
qora rangli bo‘lishi mumkin. Yaxshi holda nuqtalar yana o‘zlarining
intensivliklari
bilan farqlanib turishi lozim.
Raqamli
RGB-monitorlari (CGA, EGA, VGA).
RGB-raqamli
monitorlar (Red/Green/Blue – qizil/yashil/ko‘k) asosan EGA](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_12.png)
![standartdagi kartaga ulanish uchun mo‘ljallangan. Bunday tuzilmalar 16 ta
raqamlarni
gradatsiyasini aks etishga imkon beradigan monoxrom rejimda ham
ishlaydilar.
Shaxsiy kompyuterlar paydo bo‘lganidan beri, bir necha standartlar
o‘zgaradi:
MDA (monoxrom), CGA (4 ta rang), EGA (16 ta rang), VGA (256 ta
rang).
Hozirgi kunda qator standart qiymatlardan ekran kengaytmasini to‘g‘ri
tanlash
imkoniyatiga ega bo‘lgan, 16,7 mln ranglarni tasvirlay oladigan SVGA
monitorlari
ishlatilmoqda.
Sistem blok (tizimli qism) - kompyuter ishini boshqarishni
ta’minlaydigan asosiy
qism hisoblanadi ; Hozirda APPLE firmasi «MAKINTOSH»
rusumidagi
kompyuterlari bilan, ayniqsa, AQSH ning o’zida tanilgan bo’lsa, IBM
kompyuterlari
dunyoda keng tarqalgan. Shu sababli aynan IBM kompyuterlarining
arxitekturasi
va asosiy qurilmalari ustida to’xtalib o’tamiz.
Kompyuterning
arxitekturasini quyidagicha tasvirlash mumkin:
Kompyuterning
asosiy qurilmalari quyidagilar: sistemali blok , monitor va
klaviatura
(sichqoncha bilan).
Sistemali
blokda markaziy protsessor, operativ (tezkor) xotira, qattiq disk ,
kontrolerlar,
disketalar va lazerli kompakt disklar bilan ishlash uchun qurilmalar va
boshqalar
joylashadi.
Markaziy
protsessor. Kompyuterning eng muhim qismini markaziy protsessor ,
(ya'ni
protsessor va boshqaruv qurilmasi) tashkil etadi. Dastur yordamida berilgan
ma'lumotlarni
o’zgartiradigan, hamma hisoblash jarayonlarini boshqaradigan
hamda
hisoblash ishlariga tegishli moslamalarning o’zaro aloqasini o’rnatadigan
qurilma
— protsessor deb ataladi. Arifmetik va mantiqiy amallarni
bajarish, xotiraga
murojaat qilish , dasturdagi ko’rsatmalarning berilgan ketma-
ketlikda
bajarilishini boshqarish va boshqa amallar protsessor zimmasidadir. Bir
so’z
bilan aytganda, protsessor kompyuterning barcha ishini boshqaradi va barcha
ko’rsatmalarini
bajaradi.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_13.png)
![Mikroprotsessor. IBM rusumli kompyuterlarda protsessor sifatida odatda Intel
firmasi
yoki unga muvofiq boshqa firmalarning mikroprotsessorlari o’rnatiladi.
Kompyuterlar
mikroprotsessor turlari bilan farqlanadi. Mikroprotsessorlarning
Intel
8088, 80284, 80386SX, 80386, 80486 kabi turlari ma'lum.
1993-yildan
boshlab Intel firmasi Pentium mikroprotsessorlarini ishlab chiqarib ,
IBM
kompyuterlariga o’rnatmoqda. Hozirda Respublikamizda IBM rusumli
kompyuterlardan
PIII keng tarqalgan. Ayrim korxona va tashkilotlarda, xususan
ta'lim muassasalarida ,
jumladan akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida
PIV kompyuterlari
ham o’rnatilib foydalanilmoqda.
Kontrolerlar
(maxsus elektron sxemalar) kompyuter tarkibiga kiruvchi turli
qurilmalar
(monitor, klaviatura va boshqalar) ishini boshqaradi.
Kiritish-chiqarish
portlari orqali protsessor tashqi qurilmalar bilan ma'lumot
almashadi.
Ichki qurilmalar bilan ma'lumot almashuvi uchun maxsus portlar
hamda
umumiy portlar mavjud.
Umumiy
portlarga printer, «sichqoncha» ulanishi mumkin. Umumiy portlar 2 xil
bo’ladi:
parallel — LPT1—LPT4 deb belgilanadi va ketma-ket — COM1—
COM3.
Parallel portlar kirish-chiqishni ketma-ket portlarga nisbatan tezroq
bajaradi.Klaviatura. IBMPCklaviaturasifoydalanuvchitomonidanma'lumotlarnivab
oshqaruvbuyruqlarinikompyutergakiritishgamo’ljallanganqurilmadir. Klaviaturani
ngumumiyko’rinishiundagitugmachalarsonivajoy -
lanishigaqarabturlixilkompyuterlardafarqqilishimumkin, lekinularningvazifasio’zg
armaydi.
Sichqonchavatrekbol. Sichqonchavatrekbolkompyutergaaxborotnikiritishningkoor
dinataliqurilmalarihisoblanadi. Ularklaviaturaningo’rninito’laligichaalmashtiraolm
aydi. Buqurilmalarasosanikkiyokiuchtaboshqaruvtugmachasigaega.
Sichqonchani ulanishining uch usulini ko’rsatish mumkin. Eng
ko’p tarqalgan usul
ketma-ket
port orqali ulanishdir. Shinali interfeysli sichqonchalar kamroq](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_14.png)
![tarqalgan. Ularni ulash uchun maxsus interfeys yoki «sichqoncha» porti kerak
bo’ladi.
Uchinchi ko’rinishdagi ulanish PSG`2 stilidagi sich qonchalarda amalga
oshirilgan.
Hozirgi kunda ular portativ kompyuterlarda ishlatilmoqda.
Trekbol
— «ag’darilgan» sichqonchani eslatuvchi qurilmadir. Trekbolda uning
korpusi emas ,
balki sharcha harakatga keltiriladi . Bu esa kursorni boshqarish
aniqligini sezilarli ravishda oshirishga imkon beradi .
Shu bois trekbolga ega
bo ’ lgan sichqonchalarga qiziqish ortib bormoqda .
Klaviatura – kompyuterga buyruq va axboratlarni kiritish qurilmasi .
Tugmalari soniga ko ’ ra ctandart
(84) va kengaytirilgan (101) klaviaturalari
mavjuddir .
Bundan tashqari , klaviyaturalar lotin harflarining joylashuviga ko ’ ra
ham farqlanadi :
amerika va angliya standarti – QWERTY , fransuz standarti -
AZERTY .
Klaviaturadagitugmalarvazifasi
Foydalanuvchitomonidankompyutergaaxborotkiritishuchunmo ’ ljallangan . Albatta ,
modeliga qarab tugmalarining soni va joylashishi klaviaturalarda farqlanishi
mumkin .
Lekin bir xil tugmalarining vazifasi har xil klaviaturalarda bir biriga mos
keladi.
Klaviaturaning asosiy tugmalari va ularning vazifalari bilan batafsil
tanishib
chiqamiz:
[ESC]
– tugma -aynan bajarilayotgan harakatlarni to’xtatadi;
[F1]…[F12]
– funksional tugma, dasturchi (foydalanuvchi) mo’ljaliga ko’ra
dasturlanadi.
[PrScr]
(PRINT SCREEN) – bu tugmadan foydalanib ekrandagi tasvirni
to’laligicha
bosmaga chiqarish mumkin.
[SCROLL
LOCK] – vaqtincha to’xtatish.
[BREAK]
– bu tugmadan faqat [CTRL] tugmasi bilan hamkorlikda qo’llaniladi.
[CTRL
– BREAK] tugmalarini bir vaqtda bosish bajarilayotgan buyruq yoki
dasturni
tugallashni bildiradi.
[CAPS
LOCK] – bosh harflarni foydalanishni belgilab qo’yish uchun. [CAPS](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_15.png)
![LOCK] ni bosilganda klaviaturaning o’ng tepa qismida joylashgan xabar
chiroqchasi
yonib qoladi. [CAPS LOCK] tugmani qayta bosish bosh harflardan
foydalanishni
bekor qiladi.
Ba’zan
[CAPS LOCK] bu tugmani boshqa maqsadlar, misol uchun, rus alfavitiga
o’tish
uchun ishlatiladi.
[Shift]
– klaviaturaning yuqorigi registrida joylashgan bosh harflar va boshqa
simvollarni
kiritish uchun qo’llanadi. Masalan, «d» kichik harfini kiritish uchun,
«D»
tasvirlangan tugmani bosish kerak, agar «D» bosh harfini kiritmoqchi
bo’lsangiz
[Shift] ni bosib, qo’yib yubormay turib «D» tugmasini bosasiz.
[CTRL]
– o’z holicha ishlamaydi, klaviatura imkoniyatlarini kengaytirish uchun
qo’llaniladi.
[ALT]
– bu tugma ham analogik holatda ishlaydi. [CTRL] va [ALT] tugmalarini
Windows
98 da qo’llanishini biz amaliy mashg’ulotlarda ko’rib o’tamiz.
[Backspace]
([Enter] tugmasi tepasida chapga strelka) – kursordan chapda
joylashgan
simvollarni yo’qotish uchun.
[Enter]
– «kiritish» tugmasi
[Ins]
– simvollarni qo’yish va o’zgartirish uchun qo’llanadi. (simvollarni
o’chirmasdan
almashtiradi).
[Del]
– tugmasi ustida kursor joylashgan simvollarni yo’qotish uchun qo’llanadi.
[Home]
– kursorni chap va qator boshiga qo’yish uchun ishlatiladi.
[End]
– kursorni o’ng va ekranni pastki burchagiga o’tkazadi.
[PgUp]
– betlarni tepaga o’tkazishga, to’g’ri yo’nalishda varaqlash uchun.
[PgDn]
– betlarni pastga varaqlash uchun.
—
bu tugma kursorni boshqarishga mo’ljallangan, kursorni kerakli yo’nalishi
tanlab
bosilsa shu yo’nalishda harakatlanadi.
[Space]
– bu tugma klaviaturaning pastki qismida joylashgan bo’lib, [Alt]
tugmalari
oralig’ida, bo’sh joy (probel) qoldirish deb ataladi.
Kampyuterning
qo'shimcha qurulmalari va vazifalari](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_16.png)
![Diskyurituvchi - disklarni aylantirishga xizmat qiluvchi motor moslamasi hamda
ularga
ma`lumot yozish va o'qish magnit boshchasidan tashkil topuvchi qurilma.
Disklar
asosan uchga bo'linadi: egiluvchan disk , qattiq disk (vinchester) hamda
kompakt
disk (CD ROM - Compakt - Disk - Read Only Memory).
Egiluvchan
disk va qattiq disklarga axborotlar sektorlarga bo'lingan
halqasimon
yo'lchalar bo'ylab yoziladi. Disklar temir moddasini saqlovchi
qotishmadan
tayyorlanib ularning magnitlangan qismi birlarni, qolgan qismlari esa
nollarni
ifodalaydi. Sektor va yo'lchalar o'z tartib raqamlariga ega bo'lib, har bir
sektorning
sig'imi 0.5 Kbayt ni tashkil etadi.
Egiluvchan
disk asosan ikki xil bo'lib ular diametrlarining uzunliklari bilan
farqlanadilar
(3,5 dyuymli- 98mm, 5,25 dyuymli - 133 mm).
Egiluvchan disk uni himoya qiluvchi maxsus qattiq plastik qutilarda
saqlanadi.
Diskning sig'imi yo'lchalarning zichligi va uning ishchi tomonlari
soniga
bog'liq. Zichliklarning bir karrali (SD - Single Density), ikki karrali (DD-
Double
Density), to'rt karrali (QD-Quadruply Density) va yuqori darajali (HD-
High
Density) xillari mavjud. Diskning faqat bir tomonidan foydalanish mumkin
bo'lsa,
u - SS - Single Sided belgi bilan va diskning, ikki tomonini ishlatish
imkoniyati
bo'lsa - DS - Double Sided belgilari bilan tamg'alanadi.
Masalan,
DS/HD xildagi 3.5 dyuymli diskning axborot sig'imi 1.44 Mbayt
ni,
5.25 dyuymli disk uchun esa 1.2 Mbayt ni tashkil etadi.
Vinchesterlar kompyuterning
ichida joylashgan bo'lib, uning hajmi bir necha
Gbaytgacha
boradi. Vinchester deganda silindrsimon shaklidagi maxsus germetik
idishga
joylashtirilgan bir o'qqa mustahkamlangan ustma-ust joylashgan
disklarning
majmuini tushuniladi. Kompyuter ichida birdaniga bir necha
vinchesterlar
joylashishi ham mumkin.
Kompakt
disklarning axborot sig'imi o'rta hisobda 640 Mbayt ni tashkil etadi.
Undagi
axborotlarni yozish yo'lchalari spiralsimon shaklda bo'lib, ma`lumotlarni
o'qish
va yozish lazer nuri ko'magida amalga oshiriladi. Kompakt disklar oltin](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_17.png)
![yoki alyuminiy qotishmalaridan tayyorlanib, doirasimon plastik ichiga joylangan
holatda
bo'ladi.
Alyuminiy
(Aluminium), A1 -Mendeleyev davriy sistemasining III guruhiga
mansub
kimyoviy element. Tartib raqami 13, atom massasi 26,9815; Aluminiy lot.
alumen
(achchiqgosh) so‘zidan kelib chiqqan. Tabi-atda bitta barqaror izotop
holida
(AG‘ 100%) uchraydi, bir necha sun’iy radio-aktiv izotoplari bor, ular
orasida
eng ahamiyatlisi A12’ (yarim yemirilish dav-ri 7,4-105 y.).
Kompakt
disklar bilan ishlashga mo'ljallangan diskdonning vazifasi ham oddiy
diskdonnikiga
o'xshash ammo ish prinsipi magnitlanishga emas , balki lazer
nuridan
foydalanishga asoslangan. Kompakt diskning zarur qismlari nur berib
qizitib
bo'rttiriladi. Kompakt disklar bilan ishlashga mo'ljallangan diskdon ichida
kichik
quvvatda berilgan nur kompakt diskning bo'rtib chiqqan qismlariga borib
urilib
akslanadi. Nurning akslanib qaytgani haqidagi signal birlarni, teskarisi esa
nollarni
ifodalaydi. Hozirgi davrda sig'imi 10 Gbaytgacha boradigan kompakt
disklarni
ishlab chiqish yo'lga qo'yilmoqda. Kompakt disklarda axborot saqlash
qulay
bo'lsada, uning ish tezligi vinchesternikiga qaraganda sekindir. Ushbu
disklarning
diametrlari ham 5.25 yoki 3.5 dyuymlik bo'ladi.
Magnit
disklarning yangi xillariga misol sifatida magnitooptik disklarni
keltirishimiz
mumkin. Bu disklarni yaratishda magnit va optik texnologiyaning
yutuqlari
birlashgan. Magnitooptik disklarning ustunligi ularning sig'imlarining
kattaligi, olib
yurish mumkinligi , ish tezligining kattaligidir. Demak, xuddi shu
diametrli
egiluvchan disklarga qaraganda o'rtacha olganda ularning sig'imlari hajmi
300,
axborotlarni o'qish yoki yozish tezligi esa 10 barobardan ham ortiq kattadir.
3.Shaxsiy
kompyuterning qo'shimcha qurilmalari
Printer -
ma`lumotlarni qog'ozga chiqarish qurilmasi. Printerlarning uch xili
mavjud:
bosma (matritsa-o'yma qolip), purkovchi, lazerli. Bosma printerda
qog'ozdagi
bosilayotgan satr bo'ylab harakatlanadigan maxsus qurilmaga
o'rnatilgan metall ignachalar
qog'oz va qurilma orasiga o'rnatilgan rangli tasmaga](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_18.png)
![tegib qog'ozda iz qoldirib ma`lumotlarni hosil qiladi, shu nuqtalarning to'plami esa
qog'ozga
belgilar yoki shakllarni chiqarilishini ta`minlaydi.
Metallar
(yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda
yuqori
elektr o tkazuvchanligi, issiq o tkazuvchanligi, elektr o tkazuvchanligi, ʻ ʻ ʻ
elektr
magnit to lqinlarini ʻ yaxshi qaytarishi , plastikligi kabi o ziga xos ʻ
xususiyatlarga
ega bo lgan oddiy moddalar. M. ʻ
Ko'rinib
turibdiki, bosma printerdan chiqarilayotgan axborotlarning rangi
o'rnatilgan
tasma rangiga mos bo'ladi.
Purkovchi
printer- qog'ozga chiqariladigan ma`lumotlarni, maxsus idishdagi
suyuqlikni
juda kichik naycha teshigidan bosimli purkash yo'li bilan hosil qiladi.
Lazer printeri- ma`lumotlarni chop etishda rang solingan maxsus
barabanga
elektr maydonini ta`sir ettirishdan foydalanadi.
Maydon
- ochiq, me moriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki ʼ
daraxtlar
bilan to silgan keng satq. To rtburchakli, temperaturapetsiyasimon. ʻ ʻ
doirasimon,
tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda
bo ladi.
ʻ
Bunday printerlar tez
va soz ishlaydi , qog'ozga chiqariladigan axborotli
mahsulotning
sifati yuqoridir. Bosma yoki purkovchi printer bir minutda bir bet
ma`lumot
chop etsa, lazer printerining shunday ko'rsatkichi o'n betdan ortiq.
Purkovchi
va lazer printerlarda ma`lumotlarni turli rangli qilib chop etish
imkoniyati
mavjud.
Yurgichni
boshqarish va qo'shimcha boshqarish vazifalarni bajaruvchi
qurilmalarning
quyidagi xillari mavjud: "sichqoncha", trekbol, joystik.
"Sichqoncha"
- biror sirt bo'ylab surib yurgizilganda ichida joylashgan sharcha](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_19.png)
![harakatga keladi, hosil bo'lgan signallar kompyuterga uzatiladi va ekranda
yurgichning
mos harakatlari yuzaga keladi.
Harakat
- borliqnint ajralmas xususiyati bo lgan o zgaruvchanlikni (q. Barqarorlik ʻ ʻ
va
o zgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi ʻ
imkoniyatlarning voqelikka
aylanishini , ro y berayotgan hodisalarni, olamning ʻ
beto xtov
yangilanib borishini aks ettiradi. ʻ
"Sichqonchada"
o'rnatilgan tugmalar ko'magida boshqaruvchi buyruqlarni jo'natish
mumkin.
Trekbol -
sichqoncha"ning to'nkarib qo'yilgan holatiga o'xshaydi, undan asosan
notebook
xilidagi ko'chma kompyuterlardan foydalaniladi.
Joystik -
tugmali harakatlanuvchi maxsus dastadan iborat qurilma, u asosan faqat
o'yin
yoki mashq bajaruvchi dasturlarni boshqarishda qo'llanadi.
Plotter (grafyasagich)
- chizmalarni qog'ozga chiqarish uchun xizmat
qiluvchi
qurilma. Qog'ozda tasvirlanadigan chizmalar tushlangan pero bilan hosil
qilinadi.
Chizmalar 300x300 sm o'lchamgacha bo'lgan katta qog'ozlarga ham
chiqarilishi
mumkin.
Skaner -
foto rasm, grafik va matn shaklidagi axborotlarni kompyuterga kiritish
uchun
ishlatiladi. Demak, rasm, shakl yoki matnni albatta bevosita
kompyuterda hosil
qilish shart emas, balki uni oldin tashqarida tayyorlab olib
kompyuterga
kiritish sharoitini yaratib, bu rasmdan kompyuterda ko'rsatmali
foydalanish
imkoniyatini beradi. Hozirda stol usti skanerlari va qo'l skanerlari keng
tarqalgan.
Stol usti skanerlari o'z navbatida planshet, rulon, proeksionxillarga
bo'linadi.
Skanerning har bir turi qo'yilgan masalaga mos ravishda bajara oladigan
vazifaga
qarab o'z joyida qo'llanadi.
Strimer -
vinchesterdagi eng zarur axborotlarni buzmasdan asrash uchun , uning](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_20.png)
![nusxasini ko'chirib zahirada saqlash uchun xizmat qiladigan qurilma. Strimer
ma`lumotlarni
magnit tasmalarga juda tez ko'chirishni tashkil etadi. Magnit lentalar
sifatida
audio yoki video tasmalardan foydalaniladi.
Modem -
kompyuter signallarini telefon signallariga aylantiruvchi va
aksincha
telefon signallarini kompyuter signallariga aylantirishni ta`minlovchi
maxsus
qurilma. Demak, modem telefon tarmoqlari orqali kompyuterlarni o'zaro
bog'lash
imkoniyatini yaratib berar ekan. Modem kompyuterda o'zgarmas tok
orqali
hosil qilingan signallarni turli chastotali tovush signallarining
kombinatsiyasiga
aylantiradi va shu jarayonni teskari tartibda ham bajaradi. Bu esa
yakka
kompyuterdan foydalanganga qaraganda, ancha katta hajmdagi axborot
bilan
ishlash imkoniyatlarini ochib beradi.
Soundblaster -
axborot saqlagichlarga yozilgan raqamli audioaxborotni
tovushlarga
aylantirib beruvchi qurilma. Soundblaster qurilmasining chiqish
qismiga
ovoz kuchaytirgich yoki ovoz kolonkalarini ulash mumkin, bu bilan
kompyuterning
multimedia imkoniyatlarini to'liq namoyon etishga yo'l ochiladi.
Multimedia -
matn, tovushli ma`lumotlarni, tabiiy va grafik tasvirlarni
birlashtiruvchi
axborot texnologiyasi. Multimedia uchun zamonaviy CD - ROM
texnologiyalar
taqdimnomasi ilk marta 1987 yili Sietldagi konferensiyada (Second
Microsoft
CD - ROM Conference) bo'lib o'tdi va bu sana video va audioaxborotli
to'laqonli
multimedianing paydo bo'lishining boshlanishi deb hisoblanadi.
Printerlar
va ularning turlari, vazifasi farqi
Kompyuterning
bitta vazifasi-xujjatni pechatlangan ko‘inishini ham boshqacha
qilib
aytganda qattiq nusxasini yaratishdir.Shuning uchun printer kompyuterni
zarur
bo‘lgan jihozdan biri hisoblanadi. Bundan har bir kompyuterga bittadan
printer
bo‘lishi kerak degan xulosa kelib chiqmaydi.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_21.png)
![Hozirgi kunda bozorlarda printerlarning turli hillari mavjud.Ularni bosmaga
chiqarish
texnologiyasining asoslari, printer turlari va ularning funksiyasi
imkoniyatlari
ko‘rib chiqiladi. Bugungi kunda bosmaga chiqarishning uchta asosiy
texnologiyasi
mavjud. Har joyda lokal tarmoqlari joylashgani uchun printerlar bir
nechta
foydalanuvchini ta’minlash mumkin.
Lazerli.
Lazerli printer quyidagicha ishlaydi:lazer nuri yordamida fotosezuvchi
baraban
betni elektrostatik tasvir yaratiladi. Barabanga joylashgan mahsus
bo‘yalgan
kukun ”toner” deyiladi.Bu “toner” betlarda mavjud tasvir yoki harflarga
yopishadi.
Baraban aylanib qog‘oz varag‘iga yopishib tonerni o‘tkazadi. Toner
qog‘ozga
mahkamlangandan keyin tayyor tasvir hosil bo‘ladi. Bunday tehnologiya
nusxa
ko‘chirish apparatlarida ishlatiladi. Okidata va Lexmark kompaniyalari
chiqaradigan
yorug‘diod printerlar ham huddi shu tarzda ishlaydi. Faqat lazer
o‘rniga
ularda yoritishdiodlaridan massiv ishlatiladi.
Siyoh-oqimli.
Oqimli printerlarda siyohni yonlangan tomchilari sopl orqali
qog‘ozga
tarqaladi.Tarqatilish faqat tasvir yoki qaror shakllanishi kerak bo‘lgan
joyda
sodir bo‘ladi.
Nuqta matritsasi. Matritsali printerlarda bo‘yaladigan tasma orqali
qog‘ozga
uriladigan yumaloq ignalar guruhi ishlatiladi. Bu ignalar to‘g‘ri
to‘rtburchakli
setkaga yig‘ilgan. Buni matritsa deymiz. Ma’lum ignalari matritsaga
bosilganda
turli belgi yoki tasvirlar shakllanadi.
Bosishni
eng zo‘r sifatli lazerli so‘ng oqimli, so‘ng esa matritsalilar ta’minlaydi.
Lazerli
printerlar narxi tushayapti, shuning uchun ular foydalanuvchilarning
ko‘ngliga
ularni arzon bo‘lib qolgan. Oxirgi paytda oqimli va matritsali printerlar
asosan
mahsuslashtirilgan bo‘lmoqda: oqimlilar rangli bosish uchun asosiy
jihozga,
matritsalilar esa asosan tez va arzon bosish uchun (masalan bank yoki
magazinlarda
cheklarni bosish uchun) ishlatishga aylanaypti.
“Kengaytma”](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_22.png)
![Kengaytma (resolution) – termini pechatlangan namunani sifati va kontrastini
ta’riflash
uchun ishlatiladi. Bosishni barcha ko‘rib chiqilayotgan tehnologiyalarida
qog‘ozda
nuqtalar bo‘lishi puli bilan yaratiladi.
Printer kengaytmasi ,
demak bosishni sifati ham shu nuqtalarni hajmiga va bosishni
soniga
bog‘liq. Betlarni ko‘rganda matritsali printerday kichik kengaytmali
bosilgan
betlarga bir qarashda ko‘rsa bo‘ladi. Bu nuqtalarni katta bo‘lgani va bir
hilda
bo‘lgani uchun shunday bo‘ladi. Lazerli printerday bosilgan betlarda belgilar
bir
– biriga zich ko‘rinishda bo‘lib nuqtalar mayda joylashgan. Printerni
kengaytmasi
odatda dyuymdagi nuqtalarda (dofs per inch – dpi) o‘lchanadi;
boshqacha
qilib aytganda bir dyuym uzunlikdagi chiziqda printer shuncha alohida
nuqtalar
miqdorini bosish mumkin. Ko‘pgina printerlarda kengaytma ikki
yo‘nalishda
– vertikal va gorizontala aniqlanadi. Shunday qilib, bir kvadrat
dyuymda
300 – dpi kengaytma deganda 300*300 nuqtalar tushuniladi. 300 dpili
kengaytmali
printer qog‘ozda bir kvadrat dyuymda to‘qson ming nuqtalarni bosish
mumkin.
Shunday printerlar ham borki ikki yo‘nalishdagi razresheniyasi farq
qiladi
(masalan, 600*1200 dpi). Bunday printerning bir dyuym kvadratida 720
ming
nuqtalarni bosish mumkin.
Printer
xotirasi. Har bir printerda xotira mikrosxemasi mavjud, lazerli va oqimli
printerlarda
esa undan tashqari o‘rnatilgan protsessor ham bor. Shuningdek,
printerni
– mahsuslashtirilgan kompyuter deb ham atasak bo‘ladi. Printerdagi
xotira
bosish vazifasini ma’lumotlarni kiritish uchun bog‘lovchi bo‘lib hizmat
qiladi ;
u tasvir, shrift va buyruqlarni yaratish jarayonida ma’lumotlarni saqlash
uchun,
hamda shriftlarni yozilish va boshqa ma’lumotlarni vaqtincha saqlash
uchun
mo‘ljallangan. Lazerli va oqimli printerlar xotirasining hajmi – uning
imkoniyatlarining
ko‘zgusi bo‘ladi. Printer xotirada butun betdagi rastrli tasvirni
(grafik
tasvirni va shriftni) yaratish, so‘ng uni bosib chiqarish kerak bo‘ladi.
Bosishdan
oldin har bir vektorli tasvir va shriftlar konturi rastrda qaytadan tuziladi.
Betlardagi
grafik va shriftlarni katta miqdori katta xotira hajmini talab etadi.
Undan
tashqari, xotira printerning shriftlarni va betlarning ta’rifi tilini](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_23.png)
![tushuntiruvchini saqlash uchun kerak. Xotira yetmaganda printer grafika yoki
matnni aralashmasini
bosib chiqaradi , grafik tasvirni ikkita qog‘ozga bo‘ladi, bir
nechta
shrift ishlatadi yoki hech qanday shriftni bosmaydi.
Oqimli
printer.
Oqimli
birinchi printerni Hewlett Packard firmasi bo‘ladi. Oqimli printerlarning
ishlash
uslubi tasvir yoki harf qayerda shakllanishi kerak bo‘lsa, shu yerda bo‘yoq
sachratiladi.
Sachratish printer kallagida joylashgan soch tolasiga o‘xshash sopl
orqali
amalga oshiriladi. Bu kallakda mikro bo‘lakchlar kabi sopl orqali o‘tadigan
siyohlik
lazervuar o‘rnatilgan. Sopllar soni (16 dan 64 gacha) printer rusumi va
ishlab
chiqaruvchisiga bog‘liq bo‘ladi. Ba’zi oxirgi rusumlarda soplning ko‘proq
bo‘ladi.
Masalan HP DESCJET 1600 kallagi qora siyoh uchun 300 sopel va rangli
uchun
416 sopelga ega. Siyohni saqlash uchun ikkita usul mavjuad:
Printer
kallagi siyoh uchun rezervuar bilan bog‘liq, rezervuarni almashtirish
boshchani
almashtirishga bog‘liq.
Printer
kallagini siyoh bilan kapillyar tizimi orqali ta’minlaydigan alohida
rezervuarishlatiladi.
Ishlash
uslublari. Bosma davomida trubkadagi pezoelement siyoh bilan kapillyar
tizimni
to‘ldiradi. Orqaga siqiladigan siyohlar rezervuarga qayta quyiladi, siqilgan
siyohlar
esa qog‘ozda o‘z izini qoldiradi. Bunday uslublarni EPSON, BROTHER
va
boshqalari ishlab chiqariladi.
Mikroprosessorlar
8088/8086
protsessorlari 1978 yilning iyunida Intel o‘zining ya’ngi 8086
protsessorini
taqdim etib, inqilob sodir etdi. Bu bozordagi ilk 16-razryadli
mikroprotsessorlar
edi; u vaqtda barcha boshqa protsessorlar 8-razryadli edi. 8086
protsessori
16-razryadli ichki registrlarga ega bo‘lib va 16- razryadli yangi
toifadagi
dasturiy ta’minotni bajara olar edi.
U,
shuningdek,16-razryadli tashqi shinaga ega bo‘lib, bir vaqtda 16 bit ma’lumotni
xotiraga
uzata olar edi.Manzil shinasining razryadi 20 bitni tashkil qilar edi va](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_24.png)
![8086 protsessori 1 Мbayt (20-darajadagi 2) sig‘imli xotirani manzillay olar edi.
O‘sha
vaqtda bu mo‘jiza tuyular edi, boshqa ko‘pchilik mikrosxemalar 8-
razryadli ichki
registrlariga , 8-razryadli malumotlarning tashqi shinasiga va 16-
razryadli
manzil shinasiga ega bo‘lib, 64 Kbayt dan ko‘p bo‘lmagan operativ
xotiranigina
manzillay olar edi (16 –darajadagi 2).
8086
protsessorining narxi ancha yuqori edi- uning uchun arzonroq 8-razryadli
emas,16-razryadli
ma’lumotlar shinasi talab qilinar edi. O‘sha vaqtda 8-razryadli
tizimlarning
narxi arzonroq bo‘lganligi uchun, 8086 protsessorlari kam sotilar edi.
Inteldagilar
foydalanuvchilarning 16 qoshimcha unumdorlikka ortiqcha harajat
qilishni
istashmayotganini tushunib etdi va biroz vaqtdan so‘ng 8088 deb atalgan
8806
protsessorning “kesik ” talqinini taqdim etdi.Unda, malumotlar shinasidagi
16
razryaddan 8 tasi olib tashlangan va 8086 protsessori ma’lumotlarni kiritish va
chiqarishga
nisbatan 8-razryadli mikrosxema sifatida qaraladi.Biroq,unda 16-
razryadli
ichki registrlar va 20-razryadli manzil shinasi to‘la saqlanib qolganligi
uchun
8086 protsessori 16-razryadli dasturiy ta’minotni bajarar edi va 1 Мbayt
sig‘imli
operativ xotirani manzillay oladi.
IBM
PC ning ilk kompyuterlarida 4,77 MGts takt chastotali 8088 protsessorlardan
foydalanilar
edi, ya’ni bir sekundda 4 770 000ta takt bajarilar edi. 8088 va 8086
protsessorlarning
buyruqlari uchun o‘rtacha 12 takt zarur bo‘lar edi. Ba’zida, 8088
protsessor
1Mbayt sig‘imdagi asosiy xotirani manzillay olsa ham, nima uchun
kompyutyerdagi
asosiy xotiraning sig‘imi 640 Kbayt bilan chegaralanadi degan
savol
tug‘iladi.
Buning
sababi, IBM boshidanoq manzil fazosining yo‘qori qismida 384 Kbaytni
adapter
platalari va tizimli BIOS uchun rezervlab qoyadi. Qolgan 640 Kbayt DOS
va
dastur –ilovalar uchun foydalaniladi. 80286 (yoki,oddiygina 286) protsessorida
80186
va 80188 protsessorlari uchun xarakterli bo‘lgan, moslashuvchanlik
muammosi
tug‘ilmaydi. U 1981 yili paydo bo‘ldi,va uning asosida IBM AT
kompyuteri
yaratildi. Shundan so‘ng, 50 va 60 rusumdagi ilk PS/2 yaratildi (PS/2
keyingi
rusumlari 386 va 486 protsessorlari asosida uaratildi). Bir nechta firmalar,
AT
sinfiga tegishli kompyuterlarning analoglarini ishlab chiqarishni o‘zlashtirib](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_25.png)
![oladi. AT kompyuteri uchun, asos sifatida 286 protsessorining tanlanishi uning
8088
protsessori bilan moslashuvchan bo‘lganligi bilan bog‘liqdir, ya’ni IBM PC
va
XTlar uchun ishlab chiqilgan dasturlar AT uchun ham to‘g‘ri kelar edi. 286
protsessorlari
o‘zidan oldingilariga qaraganda yo‘qori tezlikka ega bo‘lib, shu
sababli,
bu kompyuterlar keng qo‘llanila boshladi. 6 MGts takt chastotali AT
birinchi
kompyuterining unumdorligi IBM PC (4,77 MGts) unumdorligidan besh
baravar
ortadi. Buyruqlarning o‘rtacha 4,5 taktda bajarilishi, 286 protsessorli
kompyuterlarining
unumdorligi yo‘qori bo‘lishining bosh sababidir. Undan
tashqari,
16-razryadli tashqi shina tufayli ma’lumotlar almashish tezligi ikki
marotaba
oshdi.
AT
kompyuterlarining yana bir sababi protsessorning takt chastotasining
ortishidadir.
Quyidagi 6, 8, 10, 12, 16 va 20 MGts takt chastotali protsessorlar
mavjud.
Oldingi
protsessorlarda bu ko‘rsatgich 8 MGts dan oshmas edi. Takt chastotalari
bir
hil bo‘lganda ham oxirgisining unumdorligi taxminan 3 marta ko‘proqdir.
286
protsessori real va himoyalangan deb ataluvchi ikkita bir-biridan farq qiluvchi
rejimda
ishlaydi. Real rejimda 8086 protsessoriga ekvivalent va obekt kodi
bo‘yicha
8086 va 8088 protsessorlari bilan moslashuvchan. Bu, ular uchun
mo‘ljallangan
dasturlarni va buyruqlarni modifikatsiyasiz bajara olishini bildiradi .
286
protsessori himoyalangan rejimda butunlay boshqa rusumga aylanadi. Agar
bajaralayotgan
dastur, uning yangi imkoniyatlarini e’tiborga olib yozilgan bo‘lsa,
protsessor
16 Мbayt Real xotiradan manzillay olishi mumkin bo‘lsa ham, u 1
Gbayt
virtual xotiraga ega bo‘lishi mumkin. 286 ko‘zga ko‘rinarli kamchiligi
oldindan
apparatli sbros (tushirish ) ya’ni, kompyuterni issiq qayta yuklanishini
amalga
oshirmasdan himoyalangan rejimdan real rejimga o‘ta olmaydi. Real
rejimdan
himoyalangan rejimga sbrossiz o‘ta oladi. Shuning uchun, 386
protsessorining
asosiy ustunligi uning real rejimdan himoyalangan rejimga va
aksincha,
dasturiy ulanmasdan o‘ta olishidadir.
Pentium
protsessorlari. 1992 yilning oktyabrida Intel beshinchi avlodning
moslashuvchan
kompyuterlari ko‘pchilik o‘ylaganiday 586 emas, balki Pentium](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_26.png)
![deb atalishini e’lon qildi. 586 deb nomlanishi tabiy edi, biroq raqamli belgilashlar
savdo
markasi sifatida ro‘yxatga olinmaganligi uchun , ularning raqobatchilari
ko‘payib
ketar edi va ular ,,patentlanmaydigan“ nom bilan shunday
mikrosxemalarni
ishlab chiqishni boshlab yuborar edi. 1993 yil martda birinchi
Pentium
protsessorlari,bir necha oydan so‘ng ular asosida birinchi kompyuterlar
chiqarila
boshladi. Pentium Intel firmasining oldingi protsessorlari bilan
moslashuvchan
bo‘lganligi bilan birga, ulardan ko‘zga ko‘rinarli farq qiladi.
Undagi
bir hususuiyatni inqilobiy den hisoblash mumkin. Pentium protsessorida
ikkita
konveyer bo‘lib, uning bir vaqtda ukkita buyruqni bajarishiga imkon
yaratadi
(Barcha oldingi protsessorlar vaqtning har bir momentida faqat bitta
buyruqni
bajara oladi).
Intel
bu imkoniyatni superskalyar texnologiya deb atadi. Shu texnologiyaga asosan
Pentiumning
samaradorligi protsessor bilan taqqoslaganda ko‘zga- ko‘rinarli
oshdi
.
486
standart mikrosxema bir buyruqni o‘rtacha ikki ichki taktda bajaradi , DХ2 va
DХ4
protsessorlarida esa chastotasini ikki marta oshirish natijasida bir taktda
bajaradi.
Pentium protsessorida superskalyar texnologiyadan foydalanish natijasida
bir
taktda ikkita buyruqni bajarish mumkin. Superskalyar arxitektura tushunchasi
odatda
yuqori samaradorligi RISС-protsessorlari bilan bog‘liq. Pentium—
superskalyar
deb ataluvchi, birinchi CISC (Complex Instruction Set Computer)
protsessorlaridir.U
bitta korpusga biriktirilgan 486 ikki protserssoriga ekvivalent.
Pentium
protsessorlarining xarakteristikalari.
Vujudga
kelish sanasi
1993
yil, 22-mart (1-avlod), 1994 yil ,7 -mart(2-
avlod)
Maksimal
takt chastotasi 60,66 MGts (1-avlod), 75, 90, 100, 120, 133, 150,
166,
200 MGts (2-avlod)](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_27.png)
![Chastotaning ko‘payish
karraligi 1x (1-avlod), 1,5x-3x (2-avlod)
Registrlarning
razryadliligi
32
M alumotlarning
tashqi
shinasining
razryadliligi 64
Manzil
shinasining
razryadliligi 32
Manzillanayotgan
xotira
4
Gbayt
Ichki
kesh xotiraning o‘lchami
8
Kbayt (kodlar uchun),8 bayt ( ma’lumotlar
uchun)
Ichki kesh
xotiraning tipi Ikki betli, ikki yo‘nalishli ( ma’lumotlar uchun)
Xotiraning
qisqartirilgan
sikllari Bor
Tranzistorlar
miqdori
3,1mln
va undan yuqori
ristaldagi
elementlar miqdori 0,8 mkm (60/66 MGts), 0,6mkm (75-100MGts),
0,35
mkm(120 MGts va undan yuqori)
Korpus 273-kontaktli
RGA, 196-kontaktli SPGA,qatlamli
korpus](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_28.png)
![Soprotsessor O‘rnatilgan
Energiya ta’minotining
pasayishi CMM tizim,2-avlodda yaxshilangan
Ta’minot
kuchlanishi 5 V(1-avlod), 3,465; 3,3; 3,1; va 2,9 V (2-avlod)
Pentium
Pro protsessori
Pentium
MMX ning davomchisi Pentium Pro protsessori bo‘ldi. U 1995 yil
sentuabrida
taqdim etilib, 1996 yili keng sotila boshladi. Protsessor Socket 8 tipli
uyaga
o‘rnatiladigan 387 –kontaktli korpusning ichiga joylashtiriladi, shuning
uchun ,
u oldingi Pentium protsessorlari bilan moslashuvchan emas. Dual Cavity
PGA (PGA
ikkilangan korpusi) deb ataluvchi Intel texnologiyasi asosida
bajarilgan
bir nechta mikrosxemalar MCM (Multi-Chip Module) modulga
biriktirilgan.
387-kontaktli korpus ichida ikkita mikrosxema joylashgan bo‘lib,
ulardan
biri Pentium Pro protsessorini, ikkinchisi esa256 Кbayt, 512 Кbayt yoki 1
Мbayt
sig‘imdagi ikki bosqichdagi kesh xotirani o‘z ichiga oladi. Protsessorning
o‘zida
5,5 mln tranzistorlar, birinchi bosqichdagi kesh –xotirada 256 Кbayt — 15,5
mln
sig‘imli tranzistorlar,ikkinchi kesh- xotirada 512 Кbayt— 31 mln sig‘imdagi,
512
Кбай sig‘imli kesh –xotirali modulda 36,5 mln tranzistorlar mavjud
bo‘lib,1Mbayt
sig‘imda ularning soni 68 mln ga borib qoldi! 1 Мbayt sig‘imga ega
bo‘lgan
Pentium Pro uchta mikrosxemadan iborat: protsessor va 512 Kbayt
sig‘imli
ikkita kesh-xotira.
Ona plata](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_29.png)
![Ona plata "materinka" ( inglizcha : mainboard — bosh plata; hisoblanadi. sleng . ona
-
barcha chip va qurilmalarni bir biriga ulash uchun asos ) — Shaxsiy
kompyuterning ,
noutbuk , telefon , planshetlarning asosiy qurilmalari — tezkor
xotira , qattiq disk , chiplar ,
slot , kuler , ulash portlari va boshqa qurilmalar
o ʻ rnatiladigan ko ʻ p qatlamli muxr plata .
Aynan ona plata bir-biridan farq qiluvchi
qurilmalarni
birlashtiradi va boshqaradi.
Asosiy
qismlari[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Shaxsiy
kompyuterning sxemasi: 1. Monitor tizimi 2. Ona plata 3. Protsessor 4.
Port ATA 5. Tezkor
xotira 6. Kengaytiruvchi kartalar 7. Quvvat
bloki 8. Diskovod 9. Qattiq
disk 10. Klaviatura 11. Sichqon
Ona
plataga o rnatiladigan asosiy qurilmalar: ʻ
Markaziy protsessor (CPU).
Tizimning
mantiqiy yig indisi ( ʻ chipset — inglizcha : chipset) —
Markaziy protsessor (CPU)ni
tezkor xotira va periferik qurilmalar kontrollyo rlari ʻ
bilan
ulanishni ta minlovchi mikrosxemalar yig indisi. Odatda, zamonaviy ʼ ʻ
tizimning
mantiqiy yig indisi: „Shimoliy“" va „Janubiy“ ko priklar asosida ʻ ʻ
quriladi.
Shimoliy
ko prik ʻ ( inglizcha : Northbridge), MCH (Memory controller hub), tizim
kontrollyori.
Janubiy
ko prik ʻ ( inglizcha : Southbridge), ICH (I/O controller hub), periferik
kontrollyor.
Ona
plataning form-faktori (shakli, katta-kichik o'lcham) bo yicha ʻ
tasnifi[ tahrir | manbasini
tahrirlash ]
Asosiy
maqola: Form-faktor (texnika)](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_30.png)
![Ona plataning form-faktori — bu ona plataning xajmi, mahkamlash joylari,
protsessorning
qay tartibda o rnatilishini aniqlovchi standart. ʻ
Eskirgan: Baby-AT ; Mini-ATX ; polnorazmernaya
plata AT ; LPX .
Zamonaviy: ATX ; microATX ; FlexATX ; NLX ; WTX , CEB .
Kiritilayotgan: Mini-ITX i Nano-ITX ; Pico-ITX ; BTX , MicroBTX i PicoBTX
Shunday
ona platalar bor hech qaysi form-faktorga mos kelmaydi. Mashxur ona
plata
ishlab chiqaruvchi
kompaniyalar: Asus , Gigabyte , MSI , Intel , Biostar , Elitegroup , ASRock .
Modelini
aniqlash[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Ona
plataning o rnatilgan modelini ʻ DMI orqali bilish mumkin. Linuxda dmidecode
utilitasi
orqali, Windowsda — SIW yoki AIDA64 orqali bilib olish mumkin.
Quvvat
saqlash texnologiyasi[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
„Zangori“
texnologilarga katta e tibor ko p ona plata ishlab chiqaruvchi ʼ ʻ
kompaniyalarni
yangi masalarni yechishga undadi.
Mobil
kompyuterlarning ona platasi[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Mobil
kompyuterlarning ( noutbuk ) ona platasi stol kompyuterlarining ona
platasidan
ancha farq qiladi va ularda ko p qurilmalar o rnatilgan bo ladi. Masalan, ʻ ʻ ʻ
(videokarta),
oddiy kompyuterlarda ona plataga o rnatiladi. Bu, o z navbatida, ʻ ʻ
noutbuklarning
oz quvvat ishlatishga va xajmini kichikligini ta minlaydi. ʼ
Intel
mikroprosessori haqida malumot](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_31.png)
![088/8086 protsessorlari 1978 yilning iyunida Intel o‘zining ya’ngi
8086 protsessorini
taqdim etib , inqilob sodir etdi. Bu bozordagi ilk 16-razryadli
mikroprotsessorlar
edi; u vaqtda barcha boshqa protsessorlar 8-razryadli edi. 8086
protsessori
16-razryadli ichki registrlarga ega bo‘lib va 16- razryadli yangi
toifadagi
dasturiy ta’minotni bajara olar edi.
U,
shuningdek,16-razryadli tashqi shinaga ega bo‘lib, bir vaqtda 16 bit ma’lumotni
xotiraga
uzata olar edi.Manzil shinasining razryadi 20 bitni tashkil qilar edi va
8086
protsessori 1 Мbayt (20-darajadagi 2) sig‘imli xotirani manzillay olar edi.
O‘sha
vaqtda bu mo‘jiza tuyular edi, boshqa ko‘pchilik mikrosxemalar 8-razryadli
ichki
registrlariga, 8-razryadli malumotlarning tashqi shinasiga va 16-razryadli
manzil
shinasiga ega bo‘lib, 64 Kbayt dan ko‘p bo‘lmagan operativ xotiranigina
manzillay
olar edi (16 –darajadagi 2).
8086
protsessorining narxi ancha yuqori edi- uning uchun arzonroq 8-razryadli
emas,16-razryadli
ma’lumotlar shinasi talab qilinar edi. O‘sha vaqtda 8-razryadli
tizimlarning
narxi arzonroq bo‘lganligi uchun, 8086 protsessorlari kam sotilar edi.
Inteldagilar
foydalanuvchilarning 16 qoshimcha unumdorlikka ortiqcha harajat
qilishni
istashmayotganini tushunib etdi va biroz vaqtdan so‘ng 8088 deb atalgan
8806
protsessorning “kesik ” talqinini taqdim etdi.Unda, malumotlar shinasidagi
16
razryaddan 8 tasi olib tashlangan va 8086 protsessori ma’lumotlarni kiritish va
chiqarishga
nisbatan 8-razryadli mikrosxema sifatida qaraladi.Biroq,unda 16-
razryadli
ichki registrlar va 20-razryadli manzil shinasi to‘la saqlanib qolganligi
uchun
8086 protsessori 16-razryadli dasturiy ta’minotni bajarar edi va 1 Мbayt
sig‘imli
operativ xotirani manzillay oladi.
IBM
PC ning ilk kompyuterlarida 4,77 MGts takt chastotali 8088 protsessorlardan
foydalanilar
edi, ya’ni bir sekundda 4 770 000ta takt bajarilar edi. 8088 va 8086
protsessorlarning
buyruqlari uchun o‘rtacha 12 takt zarur bo‘lar edi. Ba’zida, 8088
protsessor
1Mbayt sig‘imdagi asosiy xotirani manzillay olsa ham, nima uchun
kompyutyerdagi
asosiy xotiraning sig‘imi 640 Kbayt bilan chegaralanadi degan](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_32.png)
![savol tug‘iladi.
Buning
sababi, IBM boshidanoq manzil fazosining yo‘qori qismida 384 Kbaytni
adapter
platalari va tizimli BIOS uchun rezervlab qoyadi. Qolgan 640 Kbayt DOS
va
dastur –ilovalar uchun foydalaniladi. 80286 (yoki,oddiygina 286) protsessorida
80186
va 80188 protsessorlari uchun xarakterli bo‘lgan, moslashuvchanlik
muammosi
tug‘ilmaydi. U 1981 yili paydo bo‘ldi,va uning asosida IBM AT
kompyuteri
yaratildi. Shundan so‘ng, 50 va 60 rusumdagi ilk PS/2 yaratildi (PS/2
keyingi
rusumlari 386 va 486 protsessorlari asosida uaratildi). Bir nechta firmalar,
AT
sinfiga tegishli kompyuterlarning analoglarini ishlab chiqarishni o‘zlashtirib
oladi.
AT kompyuteri uchun, asos sifatida 286 protsessorining tanlanishi uning
8088
protsessori bilan moslashuvchan bo‘lganligi bilan bog‘liqdir, ya’ni IBM PC
va
XTlar uchun ishlab chiqilgan dasturlar AT uchun ham to‘g‘ri kelar edi. 286
protsessorlari
o‘zidan oldingilariga qaraganda yo‘qori tezlikka ega bo‘lib, shu
sababli ,
bu kompyuterlar keng qo‘llanila boshladi. 6 MGts takt chastotali AT
birinchi
kompyuterining unumdorligi IBM PC (4,77 MGts) unumdorligidan besh
baravar
ortadi. Buyruqlarning o‘rtacha 4,5 taktda bajarilishi, 286 protsessorli
kompyuterlarining
unumdorligi yo‘qori bo‘lishining bosh sababidir. Undan
tashqari,
16-razryadli tashqi shina tufayli ma’lumotlar almashish tezligi ikki
marotaba
oshdi.
AT
kompyuterlarining yana bir sababi protsessorning takt chastotasining
ortishidadir.
Quyidagi 6, 8, 10, 12, 16 va 20 MGts takt chastotali protsessorlar
mavjud.
Oldingi
protsessorlarda bu ko‘rsatgich 8 MGts dan oshmas edi. Takt chastotalari
bir
hil bo‘lganda ham oxirgisining unumdorligi taxminan 3 marta ko‘proqdir.
286
protsessori real va himoyalangan deb ataluvchi ikkita bir-biridan farq qiluvchi
rejimda
ishlaydi. Real rejimda 8086 protsessoriga ekvivalent va obekt kodi
bo‘yicha
8086 va 8088 protsessorlari bilan moslashuvchan. Bu, ular uchun
mo‘ljallangan
dasturlarni va buyruqlarni modifikatsiyasiz bajara olishini bildiradi .
286
protsessori himoyalangan rejimda butunlay boshqa rusumga aylanadi. Agar
bajaralayotgan
dastur, uning yangi imkoniyatlarini e’tiborga olib yozilgan bo‘lsa,](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_33.png)
![protsessor 16 Мbayt Real xotiradan manzillay olishi mumkin bo‘lsa ham, u 1
Gbayt
virtual xotiraga ega bo‘lishi mumkin. 286 ko‘zga ko‘rinarli kamchiligi
oldindan
apparatli sbros (tushirish ) ya’ni, kompyuterni issiq qayta yuklanishini
amalga
oshirmasdan himoyalangan rejimdan real rejimga o‘ta olmaydi. Real
rejimdan
himoyalangan rejimga sbrossiz o‘ta oladi. Shuning uchun, 386
protsessorining
asosiy ustunligi uning real rejimdan himoyalangan rejimga va
aksincha,
dasturiy ulanmasdan o‘ta olishidadir.
Pentium
protsessorlari. 1992 yilning oktyabrida Intel beshinchi avlodning
moslashuvchan
kompyuterlari ko‘pchilik o‘ylaganiday 586 emas, balki Pentium
deb
atalishini e’lon qildi. 586 deb nomlanishi tabiy edi, biroq raqamli belgilashlar
savdo
markasi sifatida ro‘yxatga olinmaganligi uchun, ularning raqobatchilari
ko‘payib
ketar edi va ular ,,patentlanmaydigan“ nom bilan shunday
mikrosxemalarni
ishlab chiqishni boshlab yuborar edi. 1993 yil martda
birinchi Pentium
protsessorlari ,bir necha oydan so‘ng ular asosida birinchi
kompyuterlar
chiqarila boshladi. Pentium Intel firmasining oldingi protsessorlari
bilan
moslashuvchan bo‘lganligi bilan birga, ulardan ko‘zga ko‘rinarli farq qiladi.
Undagi
bir hususuiyatni inqilobiy den hisoblash mumkin. Pentium protsessorida
ikkita
konveyer bo‘lib, uning bir vaqtda ukkita buyruqni bajarishiga imkon
yaratadi
(Barcha oldingi protsessorlar vaqtning har bir momentida faqat bitta
buyruqni
bajara oladi).
Intel
bu imkoniyatni superskalyar texnologiya deb atadi. Shu texnologiyaga asosan
Pentiumning
samaradorligi protsessor bilan taqqoslaganda ko‘zga- ko‘rinarli
oshdi
.
486
standart mikrosxema bir buyruqni o‘rtacha ikki ichki taktda bajaradi, DХ2 va
DХ4
protsessorlarida esa chastotasini ikki marta oshirish natijasida bir taktda
bajaradi.
Pentium protsessorida superskalyar texnologiyadan foydalanish natijasida
bir
taktda ikkita buyruqni bajarish mumkin. Superskalyar arxitektura tushunchasi
odatda
yuqori samaradorligi RISС-protsessorlari bilan bog‘liq. Pentium—
superskalyar
deb ataluvchi, birinchi CISC (Complex Instruction Set Computer)
protsessorlaridir.U
bitta korpusga biriktirilgan 486 ikki protserssoriga ekvivalent.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_34.png)
![Redistrlar
Registrlar va ularning turlari Registrlar deb, raqamli axborotni qabul qilish ,
xotirada
saqlash, uni uzatish va shu axborotni kodini o‘zgartiradigan qurilmaga
aytiladi.
Registr inglizcha so‘zdan olingan bo‘lib, yozuv jurnali (Jurnal
registratsiy)
degan ma’noni anglatadi. Registrda axborot 0 va 1 raqamlarining
kombinatsiyasidan
iborat sonlar ko‘rinishida saqlanadi. Registrlar triger deb
ataluvchi
mantiqiy elementlar to‘plamidan tashkil topgan va ularning soni mashina
so‘zining
razryadlar soniga teng bo‘ladi. Axborotdagi ikkilik kodning har bir
razryadiga
registrning bitta mos razryadi to‘g‘ri keladi. Registrlar axborotni
xotirada
saqlashdan tashqari ular quyidagi vazifalarni ham bajaradi. 1) Sonning
kodini
o‘zgartirish; 2) Axborotni o‘ngga va chap istalgan razryadga surish ; 3)
Ketma-ket
kodlarni parallel kodlarga almashtirish va aksincha; 4) Ayrim mantiqiy
amallarni
bajarish ; Registrlar axborotni yozish usuliga qarab ketma-ket va paralel
registrlarga
bo‘linadi. Registrda axborotni qabul qilish, siljitish va uzatish
boshqaruvchi
impulslar yordamida amalga oshiriladi. Boshqaruvchi impulsli
signallar
konyuktorlar orqali registrlarga tushadi.
Registrlar
axborotni uzatish usuliga qarab 2 turga bo‘linadi: xotira (siljitmaydigan)
registr;
siljituvchi registr. Siljituvchi registrlarni ko‘ramiz. Siljituvchi registr deb,
boshqaruvchi
taktli impuls ta’sirida ikkilik soni kodini bir yoki bir necha razryad
o‘ngga
yoki chapga siljitadigan registrga aytiladi. Razryad setkasidan chiqib
ketgan
son yo‘qoladi. Siljituvchi registrlar arifmetik va mantiqiy operatsiyalarni
bajarish
uchun ham qo‘llaniladi. Qo‘shni razryadli triggerlar orasiga kechiktiruvchi
elementlar
ulanadi. Katta razryadli trigerni hisobchining kirishiga ulangan. Son
registrga
2 usulda yozilishi mumkin. Parallel kodlarda ; Ketma – ket kodlarda.
Ketma
– ket kodlar bilan sonni yozishda katta razryadli trigerni hisobchining
kirishiga
soni kichik razryaddan boshlab ketma – ket kodli signal impulsi
ko‘rinishida
beriladi. Har bir razryad yozilgandan keyin siljituvchi impuls beriladi.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_35.png)
![Natijada yozilgan ikkilik son bir razryad o‘ngga siljiydi. Siljituvchi impuls hamma
trigerlarni
0 holatga keltiradi. Bu holda trigerlarda yozilgan birlik signal impulsi
shu
trigerlarning chiqishidan kichik razryadli trigerga ma’lum vaqt kechikib
boradi.
Trigerlardagi o‘tkinchi protsesslar tugashi bilan registrdagi ikkilik son
(kodli
signal) kichik razryadga siljiydi. Registrda soni hamma razryadlar yozib
bulingandan
keyin “o‘qish” komandasi bilan chiqishdagi kon’yunktorlar orqali
parallel
kodli shinaga uzatiladi. Parallel kod bilan soni yozishda signal kodi kodli
shinaga
beriladi. “Siljituvchi” komandasi bilan signal kodi bir razryad o‘ngga
siljiydi.
N razryad siljitish uchun n marta siljituvchi impuls berish kerak. Shunday
qilib
bitta registr yordamida soni parallel kodini ketma – ket kodiga aylantirish
mumkin.
Sonni chapga siljitish uchun kichik razryadli trigerni birlik chiqishini
kechiktiruvchi
element orqali katta razryadli trigerni hisobchining kirishiga ulash
kerak.
Ko‘pincha EHM larda zahira siljituvchi registrlar ham ko‘p qo‘llaniladi.
Hozirgi
paytda registrlar integral mikrosxema ko‘rinishda ishlab chiqarilmokda.
Trigerlar,
xotira va arifmetik qurilmaning asosiy elementi hisoblanadi. U 2 ta
turg‘un
holatga ega bo‘lgan elektron qurilmadir. U ikki kaskadli simmetrik
qarshilikli
kuchaytirgichdan iborat bo‘lib kaskadlar orasida 100 % li musbat teskari
bog‘lanishi
amalga oshirilgan. Hisoblash texnikasida trigerlar xotira qurilmasi
sifatida
qo‘llaniladi. Trigger kirishiga beriladigan boshqaruvchi signal ta’sirida u
bir
turg‘un holidan ikkinchi turg‘un holatga o‘tadi. Uning bitta turg‘un holati
mantiqiy
1 deb, ikkinchisi 0 deb qabul qilinadi. Trigerni kirishiga beriladigan har
bir
signalga muvofik u o‘z holatini o‘zgartirishi uchun hisobli kirish rejimi
qo‘llanildi.
Buning uchun trigerni alohida kirishlari o‘zaro birlashtirib ulanadi.
Trigerlar
amalda inersiyasiz bo‘lib 1 sekunda 106 marta qayta-qayta ulanib turishi
mumkin.
Trigerlar asosida EHM larni registrlari , hisoblagichlari va jamlagichlari
yig‘iladi.
Trigerlar integral mikrosxema asosida ish chiqilmokda. Trigerlar
axborotni
saqlash usuliga ko‘ra asinxron va sinxron trigerlarga bo‘linadi. Asinxron
trigerlarda
axborot vaqtning istalgan momentida kirish signalining o‘zgarishi bilan
o‘zgarishi
mumkin. Sinxron trigerlarda ularning chiqishlaridagi axborot vaqtning
aniq
momentida sinxron signal berilgandagina o‘zgaradi.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_36.png)
![Teglar
nternetning WWW hizmati, asosan, wyeb-sahifalarga bog‘liq ekan, ular qanday
yaratiladi?
– degan savol tug‘ulishi tabiiy. Wyeb-sahifalar HTML (Hypertext
Markup
Language – Gipermatnli markerlash tili) tilida yoziladi. HTML –
dasturlash
tili hisoblanmaydi. Bu tilda hujjat (wyeb-sahifa) tayyorlash uchun
Windows’ning
Bloknot kabi oddiy matn muharriri yetarli. HTML tilining
buyruqlari
“<” ва “>” belgilari orasiga yoziladi va deskriptor yoki teg (inglizcha
tag
– yorliq, belgi, alomat) deb ataladi.
Masalan,
yozuvi HTML tilidagi hujjatning boshlanishini anglatadi. Teglarni yuqori
yoki
quyi registrdagi lotin alifbosi harflari yordamida yozish mumkin, ya’ni va bir
xil
tegdir. Umuman, teglar ikki turga bo‘linadi:
Juft
teglar yoki konteyner-teglar: ko‘rinishdagi teg uchun tegi mavjud bo‘lib,
birinchisi
biror amal boshlanishini bildirsa, ikkinchisi shu amal yakunlanganini
bildiradi.
Juftmas
teglar: ko‘rinishdagi teg ochiladi, yopilishi shart emas, masalan, o‘zidan
keyingi
matnni yangi satrga o‘tkazuvchi
tegi
kabi.
HTML-hujjat
– “html” yoki “htm” kengaytmali matnli fayl bo‘lib, u oddiy matn
muharririda
teglar qo‘llab yozilgan matn. HTML-hujjat va teglari orasida yozilgan
bo‘ladi.
HTML-hujjat hotiraga yuklansa, u ekranda web-brauzer yordamida wyeb-
sahifa
ko‘rinishida aks etadi.
HTML-hujjat,
odatda, ikkita bo‘limdan iborat bo‘ladi. Birinchi bo‘lim HEAD
(bosh
qism yoki sarlavha) bo‘limi bo‘lib u tegi bilan boshlanib tegi bilan tugaydi.
Ikkinchi
bo‘lim BODY (tana) bo‘limi bo‘lib, unda hujjatni mazmuni aks ettiradi va
u
tegi bilan boshlanib tegi bilan tugaydi. Agar HTML-hujjat freym-strukturani
ifodalashi
(wyeb-brauzer oynasidagi ma’lumotlar alohida sohalarda aks ettishi)
lozim
bo‘lsa, u holda BODY bo‘limi o‘rniga FRAMESET (FRAME SET –
strukturalar
(ramkalar) tizilmasi (to‘plami), juft tegi yordamida) bo‘limi ishlatiladi.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_37.png)
![Shuni ta’kidlash joizki, HTML-hujjatda va juft teglarini yozish tavsiya etiladi,
lekin
majburiy emas.
Wyeb-sahifaga
kiritilishi lozim bo‘lgan yana bir element – wyeb-sahifa nomi
bo‘lib,
nom kiritish uchun <ТITLE> tegi qo‘llaniladi. Wyeb-sahifada bu teg bir
marta
ishlatiladi. Wyeb-sahifa nomi wyeb-brauzerning sarlavha satrida aks etib,
wyeb-sahifaning
o‘zida ko‘rinmaydi. Shu sababli uni wyeb-sahifaning istalgan
joyiga
yozish mumkin. Ammo wyeb-sahifa nomini wyeb-sahifa boshiga yozish
maqsadga
muvofiq. Wyeb-sahifa nomi tegi bilan yakunlanadi. Wyeb-sahifaga
istalgan
nom, masalan, o‘z ismingizni berishingiz mumkin.
HTML
tili muttasil rivojlanib bormoqda. O‘z navbatida wyeb-brauzerlar ham
yangilanib
turibdi. Hozirgi kunda wyeb-sahifa tayyorlash uchun asosan HTML-4
tilidan
foydalaniladi. Uning ba’zi buyruqlarini “yeski” wyeb-brauzerlar (Internet
Explorer-3,
Internet Explorer-4) bajara olmaydi. Bundan tashqari turli wyeb-
brauzerlar,
masalan, Internet Explorer va Netscape ham bir biridan bir oz farq
qiladi.
Shu sababli bitta HTML-hujjat turli wyeb-brauzerlarda biror farq bilan aks
etishi
mumkin.
Operasion sistemalar va ularning turlari
Operatsion
sistemaning vazifasi kompyuter ishini boshqarishdan iborat , ya‘ni u
dasturlarni
ishga tushiradi , ma‘lumotlar ximoyasini ta‘minlaydi,
foydalanuvchilarning
va dasturlarning talablari bo’yicha turli servis amallarini
bajaradi ,
printer va boshqa kompyuterga ulangan «tashqi» qurilmalar ishini
boshqaradi.
Kompyuterga yuklanuvchi ixtiyoriy dastur operatsion sistema
xizmatidan
foydalanadi , shuning uchun bu dastur faqat unga shu xizmatlarni
ta‘minlab
beruvchi OS boshqaruvida ishlaydi. Osni tanlash juda muxim , chunki u
foydalanuvchi kompyuterida kaysi dasturlar bilan ishlash mumkinligini ,
uning
ma ‘ lumotlari ximoyasining darajasini ,
qanday apparat vositalari kerakligini va
xakozolarni aniqlaydi .](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_38.png)
![Operatsion sistemaning vazifasi kompyuter ishini boshqarishdan iborat , ya ‘ ni u
dasturlarni ishga tushiradi ,
ma ‘ lumotlar ximoyasini ta ‘ minlaydi ,
foydalanuvchilarning va dasturlarning talablari bo ’ yicha turli servis amallarini
bajaradi ,
printer va boshqa kompyuterga ulangan « tashqi » qurilmalar ishini
boshqaradi .
Kompyuterga yuklanuvchi ixtiyoriy dastur operatsion sistema
xizmatidan foydalanadi ,
shuning uchun bu dastur faqat unga shu xizmatlarni
ta ‘ minlab beruvchi OS boshqaruvida ishlaydi .
Osni tanlash juda muxim , chunki u
foydalanuvchi kompyuterida kaysi dasturlar bilan ishlash mumkinligini ,
uning
ma ‘ lumotlari ximoyasining darajasini ,
qanday apparat vositalari kerakligini va
xakozolarni aniqlaydi .
Windows
Operasion sistemalar va ularning turlari
Windows
(inglizcha Windows- oynalar degan ma‘noni anglatadi) Microsoft
(kiskacha
MS) firmasining programma maxsuli bo'lib, maxsus tayyorgarlikka ega
bo'lmagan
kompyuterdan foydalanuvchilar uchun mo'ljallangan operatsion
sistemadir.
Uning asosiy maqsadi- kompyuterdan foydalanishni iloji boricha sodda
va
o'rganish uchun oson , shu bilan birga foydalanuvchiga mumkin kadar keng
imkoniyatlar
yaratish xoliga keltirishdir. Microsoft firmasi garchand Windows
dasturini
dastlab 1983 yilda yaratgan bo’lsada, yildan-yilga uni
takomillashtirmokdalar.
Dastlab Windows 3.0, 3.1, 3.11, 3.12 versiyalari , 1995
yilda
Windows 95, 1998 yilning yozida yangi Windows 98 va 2000-2007 yillarda
Windows
OS ning mos ravishda Windows-2000, ME, XP ko’rinishlari yaratilib ,
yo’qori darajadagi
ishonchliligi , yaxshilangan bezagi , o’z-o’zini rivojlantirish
uchun
maxsus vositalari mavjudligi bilan ajralib turadi.
Windows
98 dan yo’qori ko’rinishlari grafik maxsulotning ko’rinishi, tovush va
zamonaviy
texnologiyalar bo’yicha yaratilgan multimedia ilovalarini qo’llash
imkoniyatlarini
yaxshilaydi. Universal Serial Bus( USB) shinasi yordami tashqi
qurilmalarning
oson ulanishi va o’zib quyillishini ta‘minlaydi, televidenie hamda
shaxsiy
kompyuterning imkoniyatlarini birlashtirishga imkon yaratadi.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_39.png)
![Windows XP va undan yo’qori ko’rinishning oldingi versiyalaridan asosiy farki-
uning
ishlatilishi va Internetga kirishdagi soddaligi hisoblanadi. Ularda Web
texnologiyasi
bo’yicha o’zgaruvchan yordam tizimi va kompyuter ishlatilishini
urgatuvchi
15 ta dastur mavjud. Web–yunaltirilgan interfeys foydalanuvchiga
kompyuterda ,
lokal kompyuter tarmog’ida ham Web–texnologiyada
axborotlarning
bir shaklda ifodalanishini ta‘minlaydi va shu bilan birga axborotlar
kidiruvini
osonlashtiradi.
Ko‘p
saytlarda Windows 7 operatsion tizimini o‘rnatish haqida maqolalar mavjud ,
ba’zi birlari
nomiga yozilgan , ba’zilari tushunarsiz yozilgan , foydalanuvchilar
uchun
yozilganlari kam. Shunday bo‘lsa ham, bu maqolalarning ko‘pi rus
tilida. Shu sababli ,
maqolani o ‘ zbek tilida , imkon qadar tushunarli yozishga
harakat qilaman .
Biz Windows 7 Ultimate 64 x operatsion tizimini o ‘ rnatamiz .
Dastlab ,
operatsion tizim diskini kompyuterga qo ‘ yib , shu diskdan yuklanishni
biosda ko ‘ rsatib o ‘ tamiz ,
ya ’ ni kompyuter yonganda dastlab shu disk ishlasin .
Agar bunday qilish qo ‘ lingizdan kelmasa ,
diskni kompyuterga qo ‘ yib , uni yoqing ,
odatda avtomat disk o ‘ qiladi ( ko ‘ p hollarda ).
Shunda ekranga quyidagi oyna
chiqadi
va diskdan yuklanish uchun istalgan biror tugmani bosish talab
ilinadi. Biror tugmani bosib ,
kompyuterni disk orqali yuklanishiga zamin
yaratamiz ( zamin yaratamiz ). Zamin
yaratgandan so‘ng, quyidagi oynaga duch
kelamiz.
Ofis dasturlar
Microsoft
Office — Microsoft korporatsiyasi tomonidan Microsoft Windows ,
Windows
Phone, Android , Mac OS , iOS operatsion tizimlari uchun yaratilgan
idora
dasturlari to plamidir. Ushbu to plam tarkibiga turli xildagi hujjatlar: ʻ ʻ matn,
jadval,
ma lumotlar ombori ʼ va boshqalar bilan ishlash imkonini beruvchi dasturiy
ta minotlarni
o z ichiga oladi. Shuningdek ʼ ʻ VBA tilida yozilgan skriptlar va
makroslarni
qo llay oladi. ʻ](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_40.png)
![Microsoft Offiсe dasturlaridan foydalanuvchi har bir masalani yechishda,
hujjatlarni
taxrirlashda va boshqa ishlarda unimli foydalanishi mumkin. Officedan
foydalangan
foydalanuvchi ekranni o z xohishi bo yicha o zgartirishi, shriftlarni ʻ ʻ ʻ
tanlashi,
printerlarni tanlashi, boshqa tizimlarni disklarga yozishi, qo shimcha ʻ
kompyuter
qurilmalarini o rnatishi va hakozo imkoniyatlardan foydalanishi ʻ
mumkin.
Qisqa qilib aytganda, kompyuter ishini o z xohishiga moslab kompyuter ʻ
xotirasi,
ekranni, ishlash tezligi, qo shimcha qurilmalaridan optimal foydalanishi ʻ
mumkin.
Mashxur Microsoft korporatsiyasi shaxsiy kompyuterlardan
foydalanuvchilar
uchun ko pgina dasturlar va operatsion tizimlarni ishlab ʻ
chiqarishni
jadal rivojlantirmoqdalar. Jumladan, foydalanuvchilarning
kompyuterdan
foydalanish imkoniyatlarini oshirish uchun OFFICE dasturlar
to plamini
ham ishlab chiqarishgan. ʻ
Ko pgina
foydalanuvchilar Windows operatsion tizimi bilan OFFICE dasturlar ʻ
to plamini
chalkashtirishadi. To g'ri, bu ikkala dasturlarni ham Microsoft ʻ ʻ
korporatsiyasi
ishlab chiqqan va asosan shaxsiy IBM va Pentium kompyuterlariga
o rnatishga
mo ljallangan. Windows operatsion tizimi OFFICE dasturlarisiz ʻ ʻ
bemalol
ishlay oladi, lekin OFFICE dasturlari Windows dasturisiz
ishlamaydi. Windows dasturlarining
quyidagi versiyalari mavjud: Windows-3.X,
Windows-95,
Windows-98, Windows-2000, Windows-2002, Windows NT,
Windows
XP va hokozo.
Office
dasturlar to plamini esa quyidagi versiyalari mavjud: Office-95, Office-96, ʻ
Office-97,
Office-2000, Office-2002 va Office XP. Office-2003 dasturlar
to plamini
shaxsiy kompyuterga o rnatish uchun kompyuterda Windows ʻ ʻ
operatsion
tizimi o rnatilgan bo lishi, so ng kompyuter operativ xotirasi kamida 8- ʻ ʻ ʻ
16
Mb bo lishi va qattiq diskda kamida 250 Mbdan 700 Mbgacha (Officedan ʻ
foydalanish
imkoniyatiga qarab) bo sh joy bo lishi lozim. ʻ ʻ
Office
tarkibi[ tahrir | manbasini tahrirlash ]](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_41.png)
![Microsoft Office bir nechta xilda sotuvga chiqariladi. Ularning farqi to plam ʻ
tarkibi
va narxida. Office dasturlar to plamining nisbatan to liqroq variantiga ʻ ʻ
quyidagi
dasturlar kiradi:
Microsoft
Word — har xil ko rinishdagi oddiy va murakkab matnlarni taxrirlashga ʻ
mo ljallangan
matn muharriri. ʻ
Muqobil
dasturlar: OpenOffice.org Writer, LibreOffice Writer, StarOffice Writer,
KWord,
NeoOffice Writer, Corel WordPerfect, Apple Pages (bu faqat Mac OS
tizimida)
va AbiWord.
Microsoft
Excel — har ko rinishdagi hisob—kitobli ma lumotlar bilan ishlashga ʻ ʼ
mo ljallangan
elektron jadvalli dastur. ʻ
Muqobil
dasturlar: OpenOffice.org Calc, LibreOffice Calc, KSpread, StarOffice,
Gnumeric,
Corel Quattro Pro va Apple Numbers (bu faqat Mac OS tizimida).
Microsoft
PowerPoint — ma lumotlarni taqdimot, reklama qilishga mo ljallangan ʼ ʻ
taqdimot
dasturi.
Muqobil
dasturlar: OpenOffice.org Impress, LibreOffice Impress, KPresenter,
Corel
WordPerfect va Apple Keynote.
Microsoft
Access — ma lumotlar ombori (bazasi) bilan ishlashga mo ljallangan ʼ ʻ
dastur.
O rnini
bosuvchi dasturlar: OpenOffice.org Base, LibreOffice Base, Kexi. ʻ
Microsoft
Publisher — har xil ko rinishdagi noshirlik ishlarini bajarishga ʻ
mo ljallangan
muharrir dastur. ʻ
Microsoft
Outlook (Outlook Express bilan chalkashtirmang)— elekton pachtadan
foydalanishga
mo ljallangan dastur va hokazo Uning tarkibiga taqvim, ish ʻ
rejalashtirgich,
qaydnoma, manzillar kitobi va shaxsiy pochta kiradi.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_42.png)
![Pochta xizmati uchun — Mozilla Thunderbird/SeaMonkey, Novell Evolution,
Claws
Mail, Eudora Mail, The Bat!; shaxsiy ma lumotlar dispetchiri — Mozilla, ʼ
Lotus
Organizer и Novell Evolution.
Microsoft
InfoPath — ma lumot yig ish va uni boshqarish dasturi. ʼ ʻ
Microsoft
Communicator (Microsoft Lync) — insonlar bilan har tomonlama
muloqot
qilishni tashkilashtiradigan dastur.
Microsoft
Visio — biznes va texnik diagrammalar bilan ishlovchi dastur.
Muqobil
dasturlar: LibreOffice Draw, OpenOffice.org Draw, yEd Grapth Editor.
Microsoft
Project — loyihalar bilan ishlovchi dastur.
Microsoft
Query — ma lumotlar omboridan ma lumot oluvchi va ko rib chiquvchi ʼ ʼ ʻ
dastur.
Microsoft
OneNote — qaydnomalar yozish uchun mo ljallangan dastur. ʻ
Microsoft
Groove — birgalikdagi ishni qo llab quvvatlovchi dastur. ʻ
Microsoft
SharePoint Designer — Microsoft SharePoint tizimida dastur yaratish
uchun
vosita.
Microsoft
Picture Manager — rasmlar bilan ishlash.
Muqobil
dastur: OpenOffice.org Draw.
Microsoft
Document Image Writer — virtual printer.
Microsoft
Diagnostics — Microsoft Officening zararlangan dasturlarini
diagnostika
qiluvchi va tuzatuvchi dastur.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_43.png)
![Office dasturlar to plamini o rnatishda yuqorida ko rsatilgan dasturlarni tanlash ʻ ʻ ʻ
orqali,
ya ni keraklisini o rnatish orqali kompyuter qattiq diskidagi joyni tejash ʼ ʻ
mumkin.
Microsoft Excel 2019 dasturi
Elektron
jadvallar asosan iktisodiy masalalarni yechishga mo’ljallangan bo’lsa-da,
uning
tarkibiga kiruvchi vositalar boshqa soxaga tegishli masalalarni yechishga
xam ,
masalan, formulalar bo’yicha xisoblash ishlarini olib borish, grafik va
diagrammalar
ko’rishga xam katta yordam beradi. Shuning uchun EXCEL
dasturini
o’rganish muhim axamiyat kasb etadi va xar bir foydalanuvchidan
EXCEL
bilan ishlay olish kunikmasiga ega bo’lish talab etiladi.
Inson
uz ish faoliyati davomida ko’pincha biror kerakli ma`lumot olish uchun bir
xil,
zerikarli, ba`zida esa, murakkab bo’lgan ishlarini bajarishga majbur bo’ladi.
MICROSOFT
EXCEL dasturi mana shu ishlarni osonlashtirish va kizikarli qilish
maqsadida
ishlab chiqilgandir.
MICROSOFT
EXCEL elektron jadvali xisoblash vositasi sifatida karalib , iktisodiy
va
moliyaviy masalalarni yechishda yordam beribgina kolmay, balki xar kungi
xarid
qilinadigan ozik-ovkatlar, uy-ruzKor buyumlari hamda bankdagi xisob
raqamlari
xisob-kitobini olib borishda xam yordam beruvchi tayyor dasturdir.
eXCEL
elektron jadvalining asosiy elementlari
MICROSOFT
EXCEL dagi barcha ma`lumotlar jadval Ko’rinishida namoyon
bo’lib,
bunda jadval yacheykalarining (xonalarining) ma`lum qismiga boshlang’ich
va
birlamchi ma`lumotlar kiritiladi. Boshqa qismlari esa xar xil arifmetik amallar
va
boshlang’ich ma`lumotlar ustida bajariladigan turli amallar natijalaridan iborat
bo’lgan
axborotlardir.
Elektron
jadval yacheykalariga uch xil ma`lumotlarni kiritish mumkin:
—
matnli;](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_44.png)
![— sonli ifodalar ;
—
formulalar.
Matnli
ma`lumotlar sarlavxa, belgi, izoxlarni uz ichiga oladi.
Sonli
ifodalar bevosita jadval ichiga kiritiladigan sonlardir.
Formulalar
— kiritilgan sonli qiymatlar bo’yicha yangi qiymatlarni xisoblaydigan
ifodalardir.
Formulalar
xar doim «=» belgisini qo’yish bilan boshlanadi. Formula yacheykaga
kiritilgandan
keyin shu formula asosida xisoblanadigan natijalar yana shu
yacheykada
xosil bo’ladi. Agar shu formulada foydalanilgan sonlardan yoki
belgilardan
biri uzgartirilsa, EXCEL avtomatik ravishda yangi ma`lumotlar
bo’yicha
xisob ishlarini bajaradi va yangi natijalar xosil qilib beradi.
EXCELning
asosiy ishlov berish ob`yekti xujjatlar (dokumentlar) xisoblanadi.
EXCEL
xujjatlari (dokument lari) ixtiyoriy nomlanadigan va XLS kengaytmasiga
ega
bo’lgan fayllardir. EXCELda bunday fayllar «Ishchi kitob» deb ataladi. Uar bir
Ishchi
kitob ixtiyoriy sondagi elektron jadvallarni o’z ichiga olishi
mumkin. Ularning xar biri « ishchi varaq » deb ataladi .
Uar bir ishchi varaq o ’ z
nomiga ega bo ’ ladi .
Ishchi kitobni xosil qilish uchun MICROSOFT EXCEL
dasturini
ishga tushirish zarur. Ishchi kitobning tarkib elementlaridan biri ishchi
varaq, ya`ni
elektron jadval xisoblanadi.
Elektron
jadvalning asosiy elementlari esa yacheyka va diapazonlardir.
Yacheyka —
bu jadvaldagi manzili ko’rsatiladigan hamda bir qator va bir ustun
kesishmasi
oraliKida joylashgan elementdir. Yacheyka kesishmalarida xosil
bo’lgan
ustun va qator nomi bilan ifodalanadigan manzili bilan aniqlanadi.
Masalan,
A — ustun, 4 — qator kesishmasida joylashgan yacheyka — A4 deb](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_45.png)
![nom oladi. Yacheykaga sonli qiymatlar, matnli axborotlar va formulalarni
joylashtirish
mumkin.
Bir
necha yacheykalardan tashkil topgan gurux diapazon deb ataladi. Diapazon
manzilini
ko’rsatish uchun uni tashkil etgan yacheykalarning chap yuqori va ung
kuyi
yacheykalar manzillari olinib, ular ikki nukta bilan ajratilib yoziladi. Masalan:
A1:A4
Ishchi
jadvallarni ko’rib chiqishda yoki yacheykalarni bichimlashda ish olib
borayotgan
diapazonning manzilini bilish shart emas, lekin formulalar bilan
ishlayotganda
bu narsa juda muhimdir.
MICROSOFT
EXCEL dasturini ishga tushirish
MICROSOFT
EXCEL dasturini bir necha usul bilan ishga tushirish mumkin:
1.
Ish stoli menyusidan quyidagilarni bajarish orqali:
«Pusk»—«Programmi»—«MICROSOFT
EXCEL»
2.
MICROSOFT EXCEL da yozilgan ixtiyoriy xujjatni ochish yordamida (8.2-
rasm),
bunda EXCEL dasturi avtomatik ravishda ishga tushiriladi.
MICROSOFT
EXCEL ishga tushirilgandan So’ng ekranda ikkita darcha xosil
bo’ladi: ilovalar darchasi va xujjatlar
darchasi
Ilovalar
darchasining asosiy elementlari
1.
Sarlavxalar qatori. Bunda dasturning nomi, joriy (ayni vaqtda ish yuritilayotgan)
ishchi
kitobining nomi beriladi.
Shu
qatorning ung yuqori burchagida darchaning tashki Ko’rinishini uzgartiruvchi
uchta
boshqaruv tugmasi joylashgan.
1)
Ish olib borilayotgan ekranni (dasturni) vaqtincha yopish. Bunda yopilgan
dastur « Pusk » menyusi qatorida paydo bo ’ ladi .
2)
Ish olib borilayotgan muloqot darchasini ekranda tulik yoki dastlabki xolatga
keltirish tugmasi](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_46.png)
![3) Ish olib borilayotgan muloqot darchasini yopish tugmasi
2.
Menyu qatori (gorizontal menyu). Unda quyidagi bo’limlar
mavjud: «Fayl» (Fayl), «Pravka» (To’g’rilash), «Vid» (Ko’rinish), «Vstavka» (Qo’
yish), «Format» (Bichim), «Servis» (Xizmat
ko’rsatish), «Dannie» (Ma`lumotlar), «Okno» (Oyna), «Spravka» (Ma`lumotnoma)
.
Ulardan biri bilan ishlash uchun qatordagi ixtiyoriy bo’lim ustiga sichqoncha
ko’rsatkichini
olib kelib bosiladi, natijada tanlangan bo’lim menyusi elementlari
ro’yxati
ochiladi. Menyular bilan ishlash MICROSOFT EXCEL ning asosiy
buyruqlarini
berish usullaridan biri xisoblanadi.
3.
Uskunalar paneli.
a) Standart
uskunalar paneli buyruqlarni kursatuvchi, gorizontal menyuning
standart
buyruqlarini takrorlovchi tugmalardan (piktogrammalar)dan iborat.
b) Bichimlash
uskunalari paneli, buyruqlarni kursatuvchi va kiritilayotgan
axborotlarni
bichimlashga imkon beruvchi tugmalardan iborat.
4. Formulalar
qatori. MICROSOFT EXCEL ga ma`lumotlar kiritilayotganda
barcha
axborotlar, matnlar, sonlar va formulalar mana shu qatorda aks ettiriladi.
5. Nom
maydoni. Bu maydonda joriy ishchi kitobning faol yacheykalarining
manzili
va nomi ko’rsatiladi. Nom maydoni diapazon (yacheykalar guruxi)ga yoki
tanlangan
yacheykaga tezda nom berish uchun xam ishlatiladi. Agar sichqoncha
ko’rsatkichini
nom maydonidan ung tomonda joylashgan strelka ustiga olib borib
sichqonchaning chap
tugmasini bossak , unda faol ishchi kitobidagi nomlangan
yacheykalar
va diapazonlarning ( agar ular mavjud bo’lsa) xamma nomlarini
birma-bir
ko’rib chiqish mumkin.
Microsoft
Publisher 2019 dasturi](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_47.png)
![Zamonaviy operatsion tizimlar har qanday muammoni hal qilishga imkon beruvchi
dasturiy
vositalar bilan to'ldirilgan. Ushbu qo'shimchalardan biri-Microsoft
Publisher.
Bu yuqori sifatli kontent va professional sifatli veb-sahifalarni yaratish
va
nashr etishni osonlashtiradi.
Dastur Microsoft
nashriyoti bosma ishlarni yaratishga jiddiy yondashadigan
foydalanuvchilar
uchun maxsus ishlab chiqilgan. Nashriyotchi foydalanuvchiga
shablonlar,
maket tekshiruvi, Microsoft Office mosligi, bosma va veb -nashr kabi
ish
stoli nashrining boy xususiyatlarining to'g'ri kombinatsiyasini taqdim etadi. Bu
imkoniyatlardan
foydalanish ish samaradorligini oshirishda katta yordam beradi.
Microsoft
Office Publisher -ning funktsional imkoniyatlari:
Microsoft
Office Word-da paragraflar darajasidagi formatlash, shu jumladan
chiziqlar
va intervallar, satr yoki paragrafni oxirigacha formatlash.
Belgilangan
va raqamlangan ro'yxatlarni yaratish uchun dialog.
Butun
nashr yoki bitta matnli blokda matnni qidirish va almashtirish.
Publisher-ning
ishlatish uchun qulay, xususiyatlarga boy boshlang'ich menyusi
bilan
tezroq boshlang.
Yangi
nashr vazifalar panelining yangi bo'limlaridan foydalanish)) Siz nashr turini
tanlash
(chop etish, elektron pochta yoki veb-xosting), shablonni tanlash yoki
noldan
nashr yaratish orqali boshlashingiz mumkin.
Nashriyot
variantlarini sozlash uchun Tez nashr variantlari vazifalar panelidan
foydalaning.
Siz ranglar, shrift sxemalari, sahifa tuzilishi sozlamalari va dizayn
elementlarini
tanlashingiz, so'ngra o'z matn va rasmlaringizni qo'shishingiz
mumkin.
Nashriyotchi
sozlash uchun ko'plab shablonlarni, dizayn yordamini va ish stoli
nashriyot
vositalarining to'liq to'plamini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari,](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_48.png)
!["Avtomatik aylantirish" funksiyasi foydalanuvchilarga Internetda foydalanish
uchun
har qanday nashrni konvertatsiya qilish imkonini beradi.
Nashriyot
to'rt rangli va ko'p rangli bosib chiqarishni o'z ichiga olgan professional
bosma
vositalarini to'liq qo'llab-quvvatlaydi.
Nashriyotchi
Microsoft Office to'plamini o'rnatganingizda o'rnatiladi. Nashriyot
tizimini
yuklagandan so'ng, ekranning chap tomonida joylashgan Vazifalar paneli
oynasi
paydo bo'ladi.Nashriyotchi (boshqa Office ilovalarida ekranning o'ng
tomonida)
yangi hujjatlarni qidiradi, ochadi yoki yaratadi, ularni oldindan ko'radi.
clipboard
mazmuni va nashrlarni formatlash. Vazifalar maydoni nusxa ko'chirilgan
ma'lumotlar
va matnning vizual ko'rinishini beradi, bu esa boshqa hujjatlarga
joylashtirish
uchun kerakli elementni topishni osonlashtiradi.
Barcha
Office dasturlarida bo'lgani kabi, vazifalar paneli - bu foydalanuvchilar
yangi
fayl yaratishi yoki mavjud faylni ochishi mumkin bo'lgan markazlashtirilgan
joy.
Publisher -dagi Yangi nashr vazifalari paneli Publisher katalogini (yangi
hujjatni
yaratishda nashrlar va nashrlarning turlarini ko'rish nuqtasi) va sehrgar
oynasini
birlashtiradi.
Foydalanuvchilar
yangi nashrni tuzish tartibini (masalan, bo'lak, panjara), nashr
turini
(masalan, axborot byulleteni, broshyura) qayta ko'rib chiqish orqali
boshlashlari
mumkin yoki darhol bo'sh nashr yaratish bilan boshlashlari mumkin.
Publisher
-ning yangi versiyasi sizga kerakli nashr turini tanlashda yordam
beradigan
grafik namunalar to'plamini o'z ichiga oladi.
Office
Clipboard endi Publisher -da qo'llab -quvvatlanadi. ("Tahrirlash" -
"Vaqtinchalik
almashish"). Kengaytirilgan almashish buferi yordamida
foydalanuvchilar
bir vaqtning o'zida barcha Office ilovalarida 24 tagacha
elementlardan
nusxa ko'chirishlari va ma'lumotlar va ma'lumotlarni vazifalar
paneliga
saqlashlari mumkin.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_49.png)
![Vazifalar panelida o'rnatilgan ma'lumot qidiruvi mavjud ("Fayl" menyusida "Top"
buyrug'ini
tanlang). Shuningdek, joriy hujjat ustida ishlashni davom ettirishda,
qaerda
saqlanishidan qat'i nazar, papkalar va fayllarni qidirish mumkin. Bundan
tashqari,
foydalanuvchilar o'z kompyuterlarida fayllarni indekslashlari mumkin.
Qidiruv
tezroq va samaraliroq.
Nashrlarning
joylashuvi nashrning tartibini tanlashni va yangi tartibni qo'llashni
tezlashtiradi
(Format menyusidan Nashrlar tartibini tanlang).
Vazifalar
panelida Rang sxemalari (nashrning rangi tanlangan), shrift sxemalari
("Format"
menyusida "Shrift sxemalari" buyrug'ini tanlang) mavjud: shrift
sxemalaridan
foydalanib, siz ketadigan shriftlar to'plamini tez va oson tanlashingiz
mumkin.
Word -da mavjud uslublar va uslublarga asoslanib, siz shrift sxemasini
import
qilingan Word hujjatiga yoki Publisher -da yaratilgan nashrga qo'llashingiz
mumkin,
shrift va rang sxemalari esa butun nashrga mos ravishda qo'llaniladi.
"Uslublar
va formatlash" vazifalar paneli (Format menyusi, Uslublar va formatlash
-ni
tanlang) sizning hujjatingiz matniga qo'llashingiz mumkin bo'lgan uslub va
formatlash
variantlarini ko'rsatadi. Har qanday parametrlarga kiritilgan
o'zgartirishlar
darhol hujjatda aks etadi. Agar foydalanuvchi o'z uslubini yaratsa,
ikkinchisi
avtomatik ravishda mavjud variantlar ro'yxatiga qo'shiladi.
Publisher
-ning so'nggi versiyasi umumiy Word dasturini, yaxshilangan pochta
birlashmasini
taqdim etadi ("Asboblar" menyusidan "Pochta birlashtirish ustasi" ni
tanlang).
Bu funksiya sizga Word, Outlook, Excel, Works va boshqa umumiy
ma'lumotlardan
foydalanib o'z nashringizga qo'shilish imkonini beradi. manzillar
kitoblari
va ma'lumotlar bazalari Internetda minglab rasmlar, tovushlar, rasmlar va
animatsiyalar
mavjud bo'lib, ularga to'g'ridan -to'g'ri Publisher -dan kirish mumkin.
Design
Gallery Live (ilgari Clip Gallery Live) har oy yangilanadi va
foydalanuvchilar
o'z post -dizayn imkoniyatlarini doimiy ravishda kengaytirishi
mumkin.
Ilova foydalanuvchilari](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_50.png)
![Nashriyotchi, shuningdek, Publisher 2002 bilan birga kelgan CD-ROMlardan
sevimli
rasmlarining bosma (yuqori aniqlikdagi) versiyalarini topishi mumkin
(Qo'shish
menyusidan Rasm buyrug'ini tanlang).
Nashriyotchi
boshqa Office dasturlarida ishlatiladigan Avtomatik shakllarni o'z
ichiga
oladi (Vertikal ob'ektlar asboblar panelida, Avtomatik shakllar tugmachasini
bosing),
foydalanishga tayyor bo'lgan avtofokuslarga chiziqlar, ulagichlar, asosiy
shakllar,
jingalak o'qlar, oqim elementlari, izohlar, yulduzlar va tasmalar kiradi. ,
shakllarni
aylantiring, aylantiring, bo'yang va ularni doira va kvadrat kabi shakllar
bilan
birlashtiring va murakkabroq shakllar yarating, agar matn qo'shishingiz kerak
bo'lsa,
uni tegishli AutoShape -ga kiritishingiz mumkin.
Format
muloqot oynasida quyidagi yorliqlar mavjud: Ranglar va chiziqlar,
O'lcham,
Layout, Dizayn, Matn va Internet. Ular sizga "Format" menyusidagi
ob'ektlarni
formatlash, "Ob'ektni formatlash" buyrug'ini tanlash imkonini beradi,
Oldindan
ko'rish sizga nashrning dizayni, joylashuvi va mazmunini chop etishdan
oldin
oldindan ko'rishga imkon beradi, shuningdek, ranglarning ajratilishi va
tuzatilishini
ko'rib chiqishingiz mumkin ("Fayl" menyusida "Ko'rib chiqish"
buyrug'ini
tanlang), ekranning tog'ida. asboblar paneli, siz "Asboblar" menyusidagi
mavjud
panellarga ikonkalar qo'shish uchun tahrir qilishingiz yoki yangi panellar
yaratishingiz
mumkin, "Variantlar" buyrug'ini tanlang,
"Sozlamalar"
muloqot oynasida, "Kategoriyalar" maydonida har xil buyruqlar
toifalari
mavjud. Ular asosan menyu nomlari bo'yicha guruhlangan, lekin biz
kamdan
-kam uchraydigan buyruqlar va toifalar nomlari ro'yxatlari mavjud. hech
qachon
uchrashmang,
Agar
Microsoft Word kabi keng tarqalgan dasturlarda "Barcha buyruqlar" toifasi
mavjud
bo'lsa va u erda o'z vizual oldindan ko'rish yordamida o'zingizni topish
osonroq
bo'lsa, qo'shimchalar uchun eng keng tarqalgan buyruqlar ikki menyuda
yig'ilgan
ko'rinadi. - Qo'shish va formatlash (Format), asboblar paneli "Rasmni](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_51.png)
![sozlash" rang va yorqinlikni o'zgartirish, shaffof ranglar vazifasi, rasmni kesish,
skaner
yordamida olingan rasmni kiritish, chiziqlar va chegaralar uslubini
o'zgartirish,
matnni o'rash opsiyasi, rasmni formatlash va uning asl parametrlarini
tiklash
("Ko'rish" menyusida "Asboblar paneli" ni tanlang "Rasm sozlamalari" ni
tanlang).
Asboblar
panelini ko'rib chiqing. U ekranning chap tomonida, ish joyining chap
tomonida
joylashgan.
Microsoft
Access 2019 dasturi
icrosoft
Office kеng tarqalgan ofis ishlarini avtomatlashtiruvchi dasturlar pakеtidir.
Uning
tarkibiga kiruvchi Access nomli dasturlar majmuasi xozirda MOBT sifatida
kеng
o`rganilmokda va qo`llanilmokda.
MOning
dastlabki oynasi soddaligi va tushunarliligi bilan ajralib turadi. Undagi
oltita
ilova, dastur ishlaydigan olti ob`еktni tasvirlaydi.
Bular «Таблицы» (Jadvallar), «Запросы» (So`rovlar), «Формы» (Shakllar), «Отч
ёты» (Hisobotlar), «Макросы» (Makroslar), «Модули» (Modullar)
(14.2-rasm).
Ularning
xar biri xaqida kiskacha tuxtalib utamiz:](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_52.png)
![1. «Таблицы» (Jadvallar) — MO ning asosiy ob`еkti. Unda ma`lumotlar
saqlanadi.
2. «Запросы» (So`rovlar)
— bu ob`еkt ma`lumotlarga ishlov bеrish, jumladan,
ularni
saralash, ajratish , birlashtirish, o`zgartirish kabi vazifalarni bajarishga
mo`ljallangan.
3. «Формы» (Shakllar)
— bu ob`еkt ma`lumotlarni tartibli ravishda oson kiritish
yoki
kiritilganlarni ko`rib chiqish imkonini bеradi. Shakl tuzilishi bir qancha matn -
li
maydonlar, tugmalardan iborat bo`lishi mumkin.
4. «Отчёты» (Hisobotlar)
— bu ob`еkt yordamida saralangan ma`lumotlar qulay
va
ko`rgazmali ravishda qog`ozga chop etiladi.
5. «Макросы» (Makroslar)
— makrobuyruqlardan iborat ob`еkt. Murakkab va tеz-
tеz
murojaat qilinadigan amallarni bitta makrosga guruxlab, unga ajratilgan
tugmacha
bеlgilanadi va ana shu amallarni bajarish o`rniga ushbu tugmacha
bosiladi.
Bunda amallar bajarish tеzligi oshadi.
6. «Модули» (Modullar)
— Microsoft Access dasturining imkoniyatini oshirish
maqsadida
ichki Visual Basic tilida yozilgan dasturlarni o`z ichiga oluvchi ob`еkt.
Bundan
tashkari, «Странисы» (Saxifalar) nomli alohida ob`еkt ham mavjud. Bu
ob`еkt HTML
kodida bajarilgan , Web — saxifada joylashtiriladigan va tarmoq
orqali
mijozga uzatiladigan aloxida ob`еktdir
MICROSOFT
ACCESSda MA`LUMOTLAR
OMBORINI
YARATISH
Biror
ma`lumotlar omborini loyixalash va yaratish uchun Microsoft Access
dasturini
ishga tushirish kеrak. Buning uchun WINDOWS oynasining masalalar
panеlidagi
«Пуск» tugmachasi ustiga sichqoncha ko`rsatkichini olib borib chap](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_53.png)
![tugmachasini bosamiz va «Программы» bo`limiga o`tib, Microsoft Access
qismini
tanlab olamiz (14.3-rasm). .
Dastur
ishga tushgandan kеyin quyidagi oyna hosil bo`ladi (14.4-rasm):
MOning
dastlabki oynasida yuqorida sanab o`tilgan 6 ta asosiy ob`еktlarning
ilovalaridan
tashkari, yana 3 ta buyruq tugmachalari mavjud.
Bular: «Открыт» (Ochish), «Конструктор» (Tuzuvchi), «Создат» (Yaratish)
tugmachalaridir
(10.2-rasm).
«Открыт» (Ochish)
tugmachasi tanlangan ob`еktni
ochadi. «Конструктор» (Tuzuvchi)
xam tanlangan ob`еktni ochadi, lеkin u
ob`еktning
tuzilmasinigina ochib, uning maz munini emas, balki tuzilishini
to`g`rilash
imkonini bеradi. Agar ob`еkt jadval bo`lsa, unga yangi maydonlar
kiritish
yoki mavjud maydonlarning xossalarini o`zgartirish](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_54.png)
![mumkin. «Создат» (Yaratish) tugmachasi yangi ob`еktlarni: jadvallar , so`rovlar,
shakllar
va hisobotlarni yaratish uchun ishlatiladi.
Biror
MOni yaratishdan oldin albatta uning loyixasini ishlab chiqish lozim. Buning
uchun
MOning tuzilmasini aniqlab olish kеrak bo`ladi. MOning yaxshi tuzilmasi
talablarga
mos kеladigan, samarali MOni yaratish uchun asos bo`ladi.
MS
Accessda MOni yaratishning ikki usuli mavjud. Ulardan biri bo`sh bazani
yaratib,
so`ngra unga jadvallar, shakllar, xisobotlar va boshqa ob`еktlarni
kiritishdan
iborat. Bu usul ancha yengil va qulay bo`lgani bilan MOning har bir
elеmеntini
alohida aniqlashga to`g`ri kеladi. SHuning uchun ikkinchi usuldan
ko`proq
foydalanishadi. Unda «Мастер» (Usta) yordamida barcha kеrakli
jadvallar ,
shakllar va xisobotlarga ega bo`lgan ma`lum turdagi MO birdaniga
yaratiladi,
so`ngra tеgishli o`zgartirishlarni bajarish mumkin. Bu boshlang`ich
MOni
yaratishning eng sodda usulidir.
MOni «Мастер» (Usta) yordamida
yaratish.
1.
MS Access ishga tushirilgandan kеyin paydo bo`lgan oynadan (10.4-
rasm) «Запуск
мастера» (Ustani ishga tushirish) paramеtrini tanlab, OK
tugmachasini
bosamiz. Agar MO oldindan ochilgan bo`lsa yoki dastlabki muloqot
oynasi
yopilgan bo`lsa, uskunalar panеlidagi «Создат базу данных» (MOni
yaratish)
tugmachasini bosish kеrak.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_55.png)
![2. Sichqoncha ko`rsatkichini kеrakli MOning shabloni (andazasi) ustiga
joylashtirib,
chap tugmachasini ikki marta bosish kеrak (14.5-rasm).
3. Ochilgan «Файл
новой базы» (Yangi baza fayli) muloqot
oynasidagi «Папка» (Jild)
ro`yxatidan, yaratilayotgan MOni saklab qo`ymoqchi
bo`lgan
papkani tanlash, «Имя файла» (Fayl nomi) maydonida MOning nomini
kiritish
va «Создат» (Yaratish) tugmachasini bosish kеrak (14.6-rasm).
4.
Kеyingi muloqot oynasida Usta yaratilayotgan MO qanday axborotni saqlashi
kеrakligi
xaqida ma`lumot chiqaradi. Ushbu muloqot oynasining quyi qismida
quyidagi
tugmachalar joylashgan:
«Otmеna» (Bеkor
kilish) — Ustaning ishini to`xtatadi;
«Назад» (Orkaga)
— Usta ishida bitta oldingi qadamga qaytadi;](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_56.png)
![«Далее» (Kеyingi) — Usta ishida kеyingi qadamga o`tadi;
«Готово» (Tayyor)
— Tanlangan paramеtrli MOni yaratish ustasini ishga
tushiradi.
Ushbu tugmachani bosishdan oldin MOda saqlanadigan axborot ekranga
chiqariladi
(10.7-rasm).
5. Ishni
davom ettirish uchun «Далее» (Kеyinga) tugmachasi bosiladi.
6.
Ochiladigan muloqot oynasi (14.8-rasm) ikkita ro`yxatdan iborat bo`ladi.
Ulardan
biri MO jadvallari ro`yxati, ikkinchisi — tanlangan jadvalning maydonlari](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_57.png)
![ro`yxati. Ushbu ro`yxatda jadvalga kiritilayotgan maydonlar bеlgilangan bo`ladi.
Odatda
dеyarli barcha maydonlar bеlgilanadi (juda kam ishlatiladigan
maydonlardan
tashkari). Maydonchalar uchun bayroqcha bеlgisini (`-bеlgisi)
o`rnatish
yoki olib tashlash bilan jadvalga maydonlarni kiritish yoki kiritmaslik
mumkin.
Shundan so`ng «Далее» (Kеyinga) tugmachasini bosish kеrak.
Ustaning
kеyingi qadamida taklif kilinayotgan namunalardan ekranni jixozlashni
tanlab
olish va
yana «Далее» (Kеyingi
)
t
ugmachasini
bosish
kеrak
(14.9-rasm).
8.
Usta ishining
kеyingi
bosqichida MO
uchun
yaratilayotgan
xisobotlar
ko`rinishini aniqlash mumkin.
9.
Ochilgan navbatdagi muloqot oynasi xisobotga sarlav xa qo`yish va rasm
bеlgilash
imkonini bеradi (14.10 va 14.11-rasmlar). Ular kеyingi barcha
hisobotlarda
tеgishli joyda paydo bo`ladi. Agar rasm kеrak bo`lsa «Da» (Ha)
yozuvining
oldiga bayroqcha o`rnatish kеrak. Unda «Рисунок» (Rasm)
tugmachasini
ishlatish mumkin bo`ladi. Bu tugmacha bosilganda «Выбор
рисунка» (Rasmni
tanlash) oynasi ochiladi.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_58.png)
![10. Oxirgi oynada «Готово» (Tayyor) tugmachasini bosish ustani MOni tuzish
uchun
ishga tushirib yuboradi va u avtomatik ravishda yuqorida bеlgilangan
paramеtrli
MOni yaratadi.
MOni
mustakil ravishda yaratish
Yangi
ma`lumotlar omborini Ustaning yordamisiz , mus taqil ravishda yaratish
mumkin.
Buning uchun MS Access ishga tushirilgandan kеyin paydo bo`lgan
oynadan
«Новая база данных» (YAngi MO) paramеtrini tanlab, OK tugmachasini
bosamiz.
Agar MO oldindan ochilgan bo`lsa yoki ishga tushirish oynasi yopiq
bo`lsa,
uskunalar panеlidagi «Соз дат базу данных» (MOni yaratish) tugmachasini
bosish
va sichqoncha ko`rsatkichini yangi MO bеlgisi ustiga olib borib,
tugmachasini
ikki marta bosish kеrak. Shundan so`ng «Имя файла» (Fayl nomi)
qatoriga
ombor nomini yozamiz va «Создат» (Yaratish) tugmachasini bosamiz.
Natijada
bo`sh bo`lgan MO tanasini hosil qilamiz.
Ma`lumotlar omborini
ochish
MOni
ochishning ikki usuli mavjud. Uni Access MOBT ni ishga tushirish
jarayonida
yoki u bilan ishlash jarayonida ochish mumkin.
MOni
Access bilan ishlash jarayonida ochish
uchun «Файл» mеnyusida «Открыт» (Ochish)
buyrug`ini tanlash kеrak. Shundan](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_59.png)
![so`ng ochilgan oynadan foydalanib (14.12-rasm), quyidagi ishlar bajarilishi kеrak:
1.
Adrеslar panеlida yorliq ustida sichqoncha bеlgisini joylashtirib tugmachasini
bosish
yoki «Папка» (Jild) maydonida kеrakli MO joylashgan disk yoki jildni
tanlash.
2.
Jildlar ro`yxatida kеrakli jild ustida ikki marta sichqoncha tugmachasini bosib,
MO
joylashgan jildni ochish.
Agar
kеrakli MO topish imkoni bo`lmasa «Сервис» tugmachasini bosish
va «Найти» (Topish)
buyrug`ini tanlash kеrak. «Найти» (Topish) muloqot
oynasida
izlash uchun qo`shimcha shartlarni kiritish, so`ngra kеrakli paramеtr
ustida
sichqoncha tugmachasini bosish kеrak. MOni faqat o`qish, ya`ni
taxrirlamasdan
ko`rib chiqish uchun ochganda «Открыт» (Ochish) tugmachasi
yonidagi
strеlkali tugmachani bosish kеrak va «Открыт для чтения» (O`qish
uchun
ochish) variantini tanlash lozim. Access MOBTni ishga tushirishda ekranda
muloqot
oynasi paydo bo`ladi. Buni siz yaxshi bilasiz. Undagi «Открыт базу
данных» (MOni
ochish) bo`limini tanlash va taklif etilayotgan barcha mavjud
MOlar
ro`yxatidan kеrakli MOni sichqoncha tugmachasini MOning yozuvi va
nomi
ustida bosish bilan ochish mumkin.](/data/documents/671a8531-a30b-4e9a-89e0-d250a19720e7/page_60.png)
Mavzu:Kampyuterning asosiy qurulmalari va vazifalari Rrja: I.Kirish II.Asosi qisim 2.1.Manitor va ularning turlar. 2.2.Sistemali bilak . 2.3.Klaviatura III.Xulosa IV.Adabiyotlar
Kirish Kompyuter (ing. computer — hisoblayman), EHM ( Elektron Hisoblash Mashinasi ) — oldindan berilgan dastur (programma) bo yicha ishlaydigan ʻ avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama. Biroq, K. hisoblash ishlarini bajarishdan tashqari uning funksiyasi ancha keng. EHMlarning rivojlanishida K. ning bir necha avlodlarini ko rsatish mumkin. Bu ʻ avlodlar element turlari, konstruktiv-texnologik xususiyatlari, mantiqiy tuzilishi, dastur ta minoti, texnik tafsilotlari, texnikadan foydalanishning qulaylik darajasi ʼ bilan bir-biridan farq qiladi. K.ning dastlabki avlodida (Ural-1, Minsk-2, BSEM-2) asosiy element elektron lampa bo lgani uchun u juda katta joyni egallagan edi. ʻ So ngra bu lampa o rnida tranzistorlar ishlatilgan K. (Razdan-2, M-220, Minsk-22 ʻ ʻ va boshqalar), integral mikrosxemalar ishlatilgan K. (IBM-360, 1BM-370, (AQSH), YESEVM (Rossiya) va boshqa, integratsiya darajasi katta bo lgan ʻ integral sxemalar urnatilgan shaxsiy K.lar paydo bo ldi. Shaxsiy K. (mikro va- ʻ mikro EHM) tushunchasi 20-asr 70-yillar oxiridan boshlab keng tarqala boshladi. Shaxsiy K.ning keyingi avlodlarida mikroelektron va biosxemalardan foydalanildi; ularning hajmi kitob kattaligidek hajmgacha kichraydi, massasi esa 3,5 kg gacha kamaydi. 1981-yil IBM (Ay-Bi-Em) firmasi shaxsiy K.ning yanada takomillashgan modellarini ishlab chiqara boshladi. Keyinchalik boshqa firmalar IBM bilan PC biriktirilgan K.ni, Apple firmasi esa Macintosh ("Makintosh") yoki oddiygina "maki" deb ataladigan K. ni yaratishdi. 21-asr boshlarida dunyoda o nlab mln. ʻ shaxsiy K.lar, 1 mln.ga yaqin EHM (shu jumladan, bir necha o n superEHM) ʻ bo lgan. K.lar masalalarni yechishda foydalaniladigan komponentlar (tarkibiy ʻ qismlar) tarkibi va tavsifi jihatdan bir-biridan farq qiladi. Murakkab masalalarni yechishda kuchli qurilmalar o rnatilgan K.dan, xujjatlarni bosishda harf bosish ʻ qurilmasi bo lgan K.dan foydalaniladi. Istalgan K. tizimlar bloki, monitor va ʻ klaviaturadan iborat bo ladi. Kerak bo lganda bulardan tashqari boshqa qurilmalar ʻ ʻ ham ulanadi. Tizimlar bloki da K.ning ishlashi uchun zarur muhim qismlar (diskni yuritkich, vinchester — qattiq disk, mantiqiy amallarni bajaruvchi mikrosxemalar)
bo lib, unga qolgan qurilmalar ulanadi. Monitor {displey) matn va turli tasvir ʻ kurinishidagi axborotlarni ekranda aks ettiradi. Klaviatura K.ga buyruq va turli axborotlarni kiritadi. Ko pincha, K. tarkibiga "sichqon" manipulyatori va printer ʻ kiritiladi. "Sichqon" ikki yoki uchta knopkasi (tugmasi) bo lgan qurilma bo lib, ʻ ʻ uning yordamida K. ishini osonlashtiradi. Printer esa axborotlarni qog ozga ʻ tushirish uchun xizmat qiladi. Zamonaviy K.lar, asosan, to rt qurilma: boshqarish, ʻ protsessor, xotira va kiritish-chiqarish qurilmalaridan iborat. Boshqarish qurilmasi K.ning barcha qurilmalari ishini muvofiklashtiradi va boshqaradi. Protsessor K.ning asosiy qurilmasi bo lib, axborotlarga ishlov beradi, ya ni hisoblash ʻ ʼ amallari, solishtirish va uzatish kabi arifmetikmantiqiy amallarni bajaradi. Bu qurilma bajaradigan amallar dasturlar orqali belgilanadi. Xotira qurilmasi axborotlarga ishlov berish vaqtida uni saqlash uchun xizmat qiladi. Foydalanayotgan dasturlar ichki xotirada, uzoq, muddat saqlanadigan axborotlar tashqi xotira (disketalar)da saqlanadi. Ichki va tashqi xotiralarda axborot almashinuvi kiritish-ch iqarish qurilmalari yordamida amalga oshiriladi. Monitorlar axborotni aks ettirishning juda muhim qurilmalaridir. Katta sondagi videostandartlar bo‘lgani kabi hozirgi vaqtda mavjud monitorlar tiplari ham rang- barangligi bilan ajralib turadi.
Ba’zi bir kompaniyalar yassi indekatsion panellarni ishlab chiqaruvchilardan texnologiyani o‘rganib, suyuq kristalli displeylar ishlab chiqishdi. Bu displeylar LCD displey (Liquid-Crystal Display) deb ataladi. Ularda dog‘siz yassi ekran va kam ishlatiladigan quvvat (bunday displeylarning ba’zi rusumlari 5 Bt ishlatishadi, elektron – nurli trubkali monitorlar esa, - 100 Bг ishlatishadi) mavjud. Rang uzatish sifati bo‘yicha faol matritsali suyuqkristalli panellar hozirgi kunda elektron nurli trubkali monitorlar rusumlaridan o‘zib ketyapti. Shuni aytib o‘tish kerakki, suyuq kristalli ekranlarning qobiliyati elektron nurli trubkalarga qaraganda sust va ular qimmatroq turadi. Suyuqkristalli displeylarni bir necha turlari mavjud, bular: passiv matritsali rangli, aktiv matritsali rangli (analogli) va aktiv matritsali rangli (raqamli) eng zamonaviy displey. Suyuq kristalli ekranda poryarizatsion yorug‘lik filtri ikkita alohida yorug‘lik to‘lqin tug‘diradi va faqat qutblanish tekisligi uni o‘ziga parallel bo‘lgan to‘lqinni o‘tkazadi. Suyuq kristalli monitorda, birinchi o‘qiga perpendikulyar qilib ikkinchi yorug‘lik filtrni joylashtirsak, yorug‘lik o‘tishini to‘liq bartaraf etishimiz mumkin (ekran to‘q qora bo‘ladi). Ikkinchi filtr qutblanish o‘qini aylantirsak , ya’ni yorug‘lik filtri o‘qlar orasidagi burchakni o‘zgartirsak, yorug‘lik energiyasini o‘tuvchanlik sonini, ya’ni ekran yorug‘ligini ham o‘zgartirishimiz mumkin bo‘ladi. Rangli suyuq kristalli ekranida tasvirni har bir pikseliga uchta yacheykasi bo‘lgan yana bir qo‘shimcha yorug‘lik filtri bor – qizil, yashil va ko‘k nuqtalarni aks etish uchun bittadan yacheyka yorug‘lik to‘lqini suyuq kristalli yacheyka orqali o‘tadi, lekin har bir rang o‘z yacheykasiga ega. Suyuqkristallar sterjen sifatli molekulalarni ifodalaydi, ularni xususiyati suyuqlikka o‘xshaydi. Bu suyuqlik o‘zidan yorug‘likni bemalol o‘tkazadi, uni qutblanish tekisligi optik o‘qiga parallel, ammo, molekulalar elektr zaryadi ta’siri ostida o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi. Bir vaqtda bundan o‘tuvchi yorug‘lik to‘lqinni
qutblanish tekisligi yo‘nalishi o‘zgaradi. Biroq monoxrom suyuq kristalli monitorda rang filtri mavjud emas, unda bo‘linishning bir elementiga kul rang gradatsiyasini uzatish uchun bir nechta suyuq kristalli monitorlarda har bir yacheyka yorug‘ligi bilan tranzistor orqali o‘tuvchi elektr zaryadi (aniqrog‘I kuchlanish) boshqaradi. Tranzistorlarning nomerlari ekran matritsasidagi mazkur yacheykaning qator va ustunining raqamiga teng bo‘ladi. Tranzistorlar sonini (ustin va qatorlar bo‘yicha) ekran kattaligi aniqlaydi. Masalan, 800X600 kattalikdagi ekran gorizontal bo‘yicha 800 va vertikal bo‘yicha 600 ta tranzistorga ega. Yacheyka keladigan kuchlanish impul’siga shunday ta’sir qiladiki, o‘tuvchi yorug‘lik to‘lqinining qutblanish tekisligi buriladi, bunda kuchlanish qancha yuqori bo‘lsa, burilish burchagi ham katta bo‘ladi. Yacheykani barcha kristallarini to‘liq o‘zgarishi, masalan, yoqilgan holatiga muvofiq bo‘ladi va tasvirning maksimal kontrastini aniqlaydi. Shunday qilib, qo‘shni yacheykalarning qutblanish tekisligini yo‘nalishlarida o‘zgarishlar qancha katta bo‘lsa, tasvirning kontrasti shuncha yuqori bo‘ladi. Passiv matritsali suyuq kristalli monitor yacheykasiga pul’slovchi kuchlanish uzatiladi, shuning uchun ular tasvir yorug‘ligi bilan aktiv matritsali suyuq kristalli monitordan qolib ketadi. Aktiv matritsali suyuq kristalli monitorlarni har bir yacheykasiga doimiy kuchlanish beriladi. Tasvir yorug‘ligini ba’zi bir konstruksiyalarda yaxshilanishi uchun boshqaruv usuli ishlatiladi. Uni ikkilamchi skanerlash deyishadi va uning uskunasi – ikkilamchi skanerlashli suyuq kristalli monitorlardir (double-scan LCD). Ekran mustaqil ishlaydigan ikkita bo‘lakka (yuqori va quyi) bo‘linadi. Bu yacheykaga tushadigan impul’slar orasidagi intervallarni qisqarishiga olib keladi. Ikkilamchi skanerlash tasvir yorug‘ligini oshiribgina qolmay, ekran reaktsiyasi vaqtini ham tushiradi, chunki yangi tasvir yaratilishiga vaqtni qisqartiradi. Shuning uchun ikkilamchi skanerlash suyuqkristalli monitorlar tez o‘zgaradigan tasvirni yaratish uchun, masalan, televizion tasvir uchun ko‘proq to‘g‘ri keladi. Aktiv matritsali suyuq kristalli monitorlarda har bir yacheykani alohida tranzistor xarita boshqaradi. Masalan, 1024Ч768 aktiv matritsali displey 786 432 tranzistorlarga