logo

Kampyuterning asosiy qurulmalari va vazifalari

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

534.689453125 KB
Mavzu:Kampyuterning asosiy qurulmalari va vazifalari
                     Rrja:
I.Kirish
II.Asosi qisim
2.1.Manitor va ularning  turlar.
2.2.Sistemali bilak .
2.3.Klaviatura
III.Xulosa
IV.Adabiyotlar Kirish
Kompyuter   (ing. computer	 —	 hisoblayman),   EHM   ( Elektron   Hisoblash
Mashinasi )	
 —	 oldindan	 berilgan	 dastur	 (programma)	 bo yicha	 ishlaydigan	ʻ
avtomatik	
 qurilma.	 Elektron	 hisoblash	 mashinasi	 (EHM)	 bilan	 bir	 xildagi	 atama.
Biroq,	
 K.	 hisoblash	 ishlarini	 bajarishdan	 tashqari	 uning	 funksiyasi	 ancha	 keng.
EHMlarning	
 rivojlanishida	 K.	 ning	 bir	 necha	 avlodlarini	 ko rsatish	 mumkin.	 Bu	ʻ
avlodlar	
 element	 turlari,	 konstruktiv-texnologik	 xususiyatlari,	 mantiqiy	 tuzilishi,
dastur	
 ta minoti,	 texnik	 tafsilotlari,	 texnikadan	 foydalanishning	 qulaylik	 darajasi	ʼ
bilan	
 bir-biridan	 farq	 qiladi.	 K.ning	 dastlabki	 avlodida	 (Ural-1,	 Minsk-2,	 BSEM-2)
asosiy	
 element	 elektron	 lampa	 bo lgani	 uchun	 u juda	 katta	 joyni	 egallagan	 edi.	ʻ
So ngra	
 bu	 lampa	 o rnida	 tranzistorlar	 ishlatilgan	 K.	 (Razdan-2,	 M-220,	 Minsk-22	ʻ ʻ
va
 boshqalar),	 integral	 mikrosxemalar	 ishlatilgan	 K.	 (IBM-360,	 1BM-370,
(AQSH),	
 YESEVM	 (Rossiya)	 va	 boshqa,	 integratsiya	 darajasi	 katta	 bo lgan	ʻ
integral	
 sxemalar	 urnatilgan	 shaxsiy	 K.lar	 paydo	 bo ldi.	 Shaxsiy	 K.	 (mikro	 va-	ʻ
mikro	
 EHM)	 tushunchasi	 20-asr	 70-yillar	 oxiridan	 boshlab	 keng	 tarqala	 boshladi.
Shaxsiy	
 K.ning	 keyingi	 avlodlarida	 mikroelektron	 va	 biosxemalardan	 foydalanildi;
ularning	
 hajmi	 kitob	 kattaligidek	 hajmgacha	 kichraydi,	 massasi	 esa	 3,5   kg	 gacha
kamaydi.	
 1981-yil	 IBM	 (Ay-Bi-Em)	 firmasi	 shaxsiy	 K.ning	 yanada	 takomillashgan
modellarini	
 ishlab	 chiqara	 boshladi.	 Keyinchalik	 boshqa	 firmalar	 IBM	 bilan	 PC
biriktirilgan	
 K.ni,	 Apple	 firmasi	 esa	 Macintosh	 ("Makintosh")	 yoki	 oddiygina
"maki"	
 deb	 ataladigan	 K.	 ni	 yaratishdi.	 21-asr	 boshlarida	 dunyoda	 o nlab	 mln.	ʻ
shaxsiy	
 K.lar,	 1 mln.ga	 yaqin	 EHM	 (shu	 jumladan,	 bir	 necha	 o n	 superEHM)	ʻ
bo lgan.	
 K.lar	 masalalarni	 yechishda	 foydalaniladigan	 komponentlar	 (tarkibiy	ʻ
qismlar)	
 tarkibi	 va	 tavsifi	 jihatdan	 bir-biridan	 farq	 qiladi.	 Murakkab	 masalalarni
yechishda	
 kuchli	 qurilmalar	 o rnatilgan	 K.dan,	 xujjatlarni	 bosishda	 harf	 bosish	ʻ
qurilmasi	
 bo lgan	 K.dan	 foydalaniladi.	 Istalgan	 K.	 tizimlar	 bloki,	 monitor	 va	ʻ
klaviaturadan
 iborat	 bo ladi.	 Kerak	 bo lganda	 bulardan	 tashqari	 boshqa	 qurilmalar	ʻ ʻ
ham	
 ulanadi.	 Tizimlar	 bloki	 da	 K.ning	 ishlashi	 uchun	 zarur	 muhim	 qismlar	 (diskni
yuritkich,	
 vinchester	 —	 qattiq	 disk,	 mantiqiy	 amallarni	 bajaruvchi	 mikrosxemalar) bo lib, unga	 qolgan	 qurilmalar	 ulanadi.	 Monitor	 {displey)	 matn	 va	 turli	 tasvir	ʻ
kurinishidagi	
 axborotlarni	 ekranda	 aks	 ettiradi.	 Klaviatura	 K.ga	 buyruq	 va	 turli
axborotlarni	
 kiritadi.	 Ko pincha,	 K.	 tarkibiga	 "sichqon"	 manipulyatori	 va	 printer	ʻ
kiritiladi.	
 "Sichqon"	 ikki	 yoki	 uchta	 knopkasi	 (tugmasi)	 bo lgan	 qurilma	 bo lib,	ʻ ʻ
uning	
 yordamida	 K.	 ishini	 osonlashtiradi.	 Printer	 esa	 axborotlarni	 qog ozga	ʻ
tushirish	
 uchun	 xizmat	 qiladi.	 Zamonaviy	 K.lar,	 asosan,	 to rt	 qurilma:	 boshqarish,	ʻ
protsessor,	
 xotira	 va	 kiritish-chiqarish	 qurilmalaridan	 iborat.	 Boshqarish	 qurilmasi
K.ning	
 barcha	 qurilmalari	 ishini	 muvofiklashtiradi	 va	 boshqaradi.	 Protsessor
K.ning	
 asosiy	 qurilmasi	 bo lib,	 axborotlarga	 ishlov	 beradi,	 ya ni	 hisoblash	ʻ ʼ
amallari,	
 solishtirish	 va	 uzatish	 kabi	 arifmetikmantiqiy	 amallarni	 bajaradi.	 Bu
qurilma	
 bajaradigan	 amallar	 dasturlar	 orqali	 belgilanadi.	 Xotira	 qurilmasi
axborotlarga	
 ishlov	 berish	 vaqtida	 uni	 saqlash	 uchun	 xizmat	 qiladi.
Foydalanayotgan	
 dasturlar	 ichki	 xotirada,	 uzoq,	 muddat	 saqlanadigan	 axborotlar
tashqi	
 xotira	 (disketalar)da	 saqlanadi.	 Ichki	 va	 tashqi	 xotiralarda	 axborot
almashinuvi	
 kiritish-ch	 iqarish	 qurilmalari	 yordamida	 amalga	 oshiriladi.  	       
Monitorlar	
 axborotni	 aks	 ettirishning	 juda	 muhim	 qurilmalaridir.	 Katta	 sondagi
videostandartlar	
 bo‘lgani	 kabi	 hozirgi	 vaqtda	 mavjud	 monitorlar	 tiplari	 ham	 rang-
barangligi	
 bilan	 ajralib	 turadi.  
Ba’zi bir	 kompaniyalar	 yassi	 indekatsion	 panellarni
ishlab	
 chiqaruvchilardan	 texnologiyani	 o‘rganib,
suyuq	
 kristalli	 displeylar	 ishlab	 chiqishdi.	 Bu
displeylar	
 LCD	 displey	 (Liquid-Crystal	 Display)	 deb
ataladi.	
 Ularda	 dog‘siz	 yassi	 ekran	 va	 kam
ishlatiladigan	
 quvvat	 (bunday	 displeylarning	 ba’zi
rusumlari	
 5 Bt	 ishlatishadi,	 elektron	 – nurli	 trubkali	 monitorlar	 esa,	 - 100	 Bг
ishlatishadi)	
 mavjud.	 Rang	 uzatish	 sifati	 bo‘yicha	 faol	 matritsali	 suyuqkristalli
panellar	
 hozirgi	 kunda	 elektron	 nurli	 trubkali	 monitorlar	 rusumlaridan	 o‘zib
ketyapti.	
 Shuni	 aytib	 o‘tish	 kerakki,	 suyuq	 kristalli	 ekranlarning	 qobiliyati	 elektron
nurli	
 trubkalarga	 qaraganda	 sust	 va	 ular	 qimmatroq	 turadi.	 Suyuqkristalli
displeylarni	
 bir	 necha	 turlari	 mavjud,	 bular:	 passiv	 matritsali	 rangli,	 aktiv	 matritsali
rangli	
 (analogli)	 va	 aktiv	 matritsali	 rangli	 (raqamli)	 eng	 zamonaviy	 displey.	 Suyuq
kristalli	
 ekranda	 poryarizatsion	 yorug‘lik	 filtri	 ikkita	 alohida	 yorug‘lik	 to‘lqin
tug‘diradi	
 va	 faqat	 qutblanish	 tekisligi	 uni	 o‘ziga	 parallel	 bo‘lgan	 to‘lqinni
o‘tkazadi.	
 Suyuq	 kristalli	 monitorda,	 birinchi	 o‘qiga	 perpendikulyar	 qilib	 ikkinchi
yorug‘lik	
 filtrni	 joylashtirsak,	 yorug‘lik	 o‘tishini	 to‘liq	 bartaraf	 etishimiz	 mumkin
(ekran	
 to‘q	 qora	 bo‘ladi).	 Ikkinchi	 filtr	 qutblanish	 o‘qini   aylantirsak ,	 ya’ni
yorug‘lik	
 filtri	 o‘qlar	 orasidagi	 burchakni	 o‘zgartirsak,	 yorug‘lik	 energiyasini
o‘tuvchanlik	
 sonini,	 ya’ni	 ekran	 yorug‘ligini	 ham	 o‘zgartirishimiz	 mumkin	 bo‘ladi.
Rangli	
 suyuq	 kristalli	 ekranida	 tasvirni	 har	 bir	 pikseliga	 uchta	 yacheykasi	 bo‘lgan
yana	
 bir	 qo‘shimcha	 yorug‘lik	 filtri	 bor	 – qizil,	 yashil	 va	 ko‘k	 nuqtalarni	 aks	 etish
uchun	
 bittadan	 yacheyka	 yorug‘lik	 to‘lqini	 suyuq	 kristalli	 yacheyka	 orqali	 o‘tadi,
lekin	
 har	 bir	 rang	 o‘z	 yacheykasiga	 ega.
Suyuqkristallar	
 sterjen	 sifatli	 molekulalarni	 ifodalaydi,	 ularni	 xususiyati
suyuqlikka	
 o‘xshaydi.	 Bu	 suyuqlik	 o‘zidan	 yorug‘likni	 bemalol	 o‘tkazadi,	 uni
qutblanish	
 tekisligi	 optik	 o‘qiga	 parallel,	 ammo,	 molekulalar	 elektr	 zaryadi	 ta’siri
ostida	
 o‘z	 yo‘nalishini	 o‘zgartiradi.	 Bir	 vaqtda	 bundan	 o‘tuvchi	 yorug‘lik	 to‘lqinni qutblanish tekisligi	 yo‘nalishi	 o‘zgaradi.	 Biroq	 monoxrom	 suyuq	 kristalli
monitorda	
 rang	 filtri	 mavjud	 emas,	 unda	 bo‘linishning	 bir	 elementiga	 kul	 rang
gradatsiyasini	
 uzatish	 uchun	 bir	 nechta	 suyuq	 kristalli	 monitorlarda	 har	 bir
yacheyka	
 yorug‘ligi	 bilan	 tranzistor	 orqali	 o‘tuvchi	 elektr	 zaryadi	 (aniqrog‘I
kuchlanish)	
 boshqaradi.	 Tranzistorlarning	 nomerlari	 ekran	 matritsasidagi	 mazkur
yacheykaning	
 qator	 va	 ustunining	 raqamiga	 teng	 bo‘ladi.	 Tranzistorlar	 sonini
(ustin	
 va	 qatorlar	 bo‘yicha)	 ekran	 kattaligi	 aniqlaydi.	 Masalan,	 800X600
kattalikdagi	
 ekran	 gorizontal	 bo‘yicha	 800	 va	 vertikal	 bo‘yicha	 600	 ta	 tranzistorga
ega.	
 Yacheyka	 keladigan	 kuchlanish	 impul’siga	 shunday	 ta’sir	 qiladiki,	 o‘tuvchi
yorug‘lik	
 to‘lqinining	 qutblanish	 tekisligi	 buriladi,	 bunda	 kuchlanish	 qancha
yuqori	
 bo‘lsa,	 burilish	 burchagi	 ham	 katta	 bo‘ladi.	 Yacheykani	 barcha	 kristallarini
to‘liq	
 o‘zgarishi,	 masalan,	 yoqilgan	 holatiga	 muvofiq	 bo‘ladi	 va	 tasvirning
maksimal	
 kontrastini	 aniqlaydi.	 Shunday	 qilib,	 qo‘shni	 yacheykalarning	 qutblanish
tekisligini	
 yo‘nalishlarida	 o‘zgarishlar	 qancha	 katta	 bo‘lsa,	 tasvirning	 kontrasti
shuncha	
 yuqori	 bo‘ladi.	 Passiv	 matritsali	 suyuq	 kristalli	 monitor	 yacheykasiga
pul’slovchi	
 kuchlanish	 uzatiladi,	 shuning	 uchun	 ular	 tasvir	 yorug‘ligi	 bilan	 aktiv
matritsali	
 suyuq	 kristalli	 monitordan	 qolib	 ketadi.	 Aktiv	 matritsali	 suyuq	 kristalli
monitorlarni	
 har	 bir	 yacheykasiga	 doimiy	 kuchlanish	 beriladi.	 Tasvir	 yorug‘ligini
ba’zi	
 bir	 konstruksiyalarda	 yaxshilanishi	 uchun	 boshqaruv	 usuli	 ishlatiladi.	 Uni
ikkilamchi	
 skanerlash	 deyishadi	 va	 uning	 uskunasi	 – ikkilamchi	 skanerlashli	 suyuq
kristalli	
 monitorlardir	 (double-scan	 LCD).	 Ekran	 mustaqil	 ishlaydigan	 ikkita
bo‘lakka	
 (yuqori	 va	 quyi)	 bo‘linadi.	 Bu	 yacheykaga	 tushadigan	 impul’slar
orasidagi	
 intervallarni	 qisqarishiga	 olib	 keladi.
Ikkilamchi	
 skanerlash	 tasvir	 yorug‘ligini	 oshiribgina	 qolmay,	 ekran	 reaktsiyasi
vaqtini	
 ham	 tushiradi,	 chunki	 yangi	 tasvir	 yaratilishiga	 vaqtni	 qisqartiradi.	 Shuning
uchun	
 ikkilamchi	 skanerlash	 suyuqkristalli	 monitorlar	 tez	 o‘zgaradigan	 tasvirni
yaratish	
 uchun,	 masalan,	 televizion	 tasvir	 uchun	 ko‘proq	 to‘g‘ri	 keladi.	 Aktiv
matritsali	
 suyuq	 kristalli	 monitorlarda	 har	 bir	 yacheykani	 alohida	 tranzistor	 xarita
boshqaradi.	
 Masalan,	 1024Ч768	 aktiv	 matritsali	 displey	 786	 432	 tranzistorlarga ega. Bu	 passiv	 matritsali	 suyuq	 kristalli	 monitorlarga	 qaraganda,	 tasvirning	 yuqori
yorug‘ligini	
 ta’minlaydi,	 chunki	 har	 bir	 yacheyka	 impul’sli	 emas,	 balki	 doimiy
elektr	
 maydoni	 ta’siri	 ostida	 bo‘ladi.	 Bunda,	 albatta,	 aktiv	 matritsa	 ko‘proq
energiya	
 sarflaydi.	 Bundan	 tashqari,	 har	 bir	 yacheyka	 uchun	 alohida	 tranzistor
kaliti	
 mavjudligi	 bunday	 asboblarni	 ishlab	 chiqarilishini	 murakkablashtiradi	 va
ularni	
 qimmatbaho	 qiladi.
Aktiv	
 matritsada	 bo‘lganidek,	 passiv	 matritsali	 suyuqkristalli	 monitorlarda	 ham
ikkinchi	
 qutblangan	 yoryg‘lik	 filtri	 yacheyka	 orqali	 o‘tuvchi	 yorug‘lik	 miqdorini
boshqaradi.	
 Yacheykalar	 yorug‘lik	 filtri	 orqali	 o‘tadigan	 qutblash	 tekisligiga	 iloji
boricha	
 yaqin	 o‘tadigan	 qilib	 yorug‘lik	 to‘lqinini	 qutblash	 tekisligini	 qaytaradi.	 Har
bir	
 yacheykada	 yorug‘lik	 qancha	 ko‘p	 bo‘lsa,	 piksel	 shuncha	 yorug‘	 bo‘ladi.
Monoxromli	
 (oq-qora)	 suyuq	 kristalli	 monitorlarda	 kulrang	 gradatsiyasi	 (CI	 gacha)
yoki	
 yacheyka	 yorug‘ligi	 o‘zgarishi	 hisobiga,	 yoki	 bitta	 pikselga	 muvaffaq	 bo‘lgan
yoqilgan	
 va	 o‘chirilgan	 yacheykalar	 miqdori	 orasidagi	 mutanosibligi	 hisobiga
yaratiladi.	
 Rangli	 suyuq	 kristalli	 monitorlarda	 bir	 pikselga	 uchta	 yacheyka	 to‘g‘ri
keladi	
 va	 ularning	 yorug‘ligini	 boshqargan	 holda	 ekranda	 tasvirni	 turli	 rangliligiga
erishish	
 mumkin.	 Hozirgi	 kunda	 passiv	 matritsali	 va	 ikkilamchi	 skanerlashli	 suyuq
kristalli	
 monitorlarkeng	 tarqalgan,	 chunki	 tasvir	 sifati	 bo‘yicha	 aktiv	 matritsali
suyuq	
 kristalli	 monitorlarga	 yaqinlashtirib	 olindi,	 ammo	 oddiy	 passiv	 matritsali
suyuq	
 kristalli	 monitorlarga	 qaraganga	 uncha	 qimmat	 emas.
Aktiv	
 matritsali	 monitorlarni	 ishlab	 chirarishda	 uchraydigan	 jiddiy	 muammo
chiqish	
 nazoratida	 braklash	 foizi	 yo‘qori:	 panellarda	 ishlamaydigan	 yacheykalar
haddan	
 tashqari	 ko‘p	 topiladi	 (asosan	 tranzistorlar	 buzilgani	 uchun).	 Bu	 ularni
ancha	
 qimmatlashtiradi,	 chunki	 braklangan	 mahsulot	 qiymati	 sifatli	 mahsulot
qiymatiga	
 kiradi.	    Eng	 yaxshi	 rangli	 displey	 –   aktiv	 matritsali	 displeylardir ,	 yoki
har	
 bir	 pikselni	 uchta	 tranzistor	 (qizil,	 yashil	 va	 ko‘k	 rang	 uchun)	 boshqaradigan
ingichka	
 plyonkali	 tranzistorlardir	 (TFT).	 Aktiv	 matritsali	 monitorlar	 tasvir
yorug‘ligi	
 bo‘yicha	 passiv	 displeylardan	 oshadi,	 shuning	 uchun	 ulardagi	 tasvir
burchak	
 ostida	 yaxshi	 ko‘rinadi. Hozirgi kunda	 suyuqkristalli	 monitorlar	 nafaqat	 portativ	 kompyuterlarda	 faol
ishlayapti,	
 balki	 stol	 usti	 tizimlarda	 ham	 qo‘llanila	 boshladi.	 Ularni	 elektron	 nurli
trubkali	
 monitorlardan	 bir	 qator	 faziolatlari	 ajratib	 turadi:
-	
 Ma’lumot	 aks	 etishi	 uchun	 monitor	 ekranining	 butun	 yuzi	 ishlatiladi.	 Masalan,	 17
dyuymli	
 suyuqkristalli	 monitorlarda	 ko‘rish	 doirasi	 – 17	 dyuym,	 elektron	 nurli
trubkali	
 monitorlarda	 esa	 faqat	 15	 dyuym.	 - Ish	 joyini	 tejashga	 imkon	 beradigan
kichik	
 chuqurligi.
-	
 Kam	 energiya	 ishlatadi,	 natijada	 issiqlik	 kam	 chiqaradi.
-	
 Suyur	 kristalli	 monitorlarda	 lyuminoforni	 “kuiyshiga”	 ga	 moyil	 emas.
-	
 Dizaynerlarni	 xursand	 qiladigani,	 monitorni	 900	 ga	 burish	 mumkinligi.
-	
 Suyuq	 kristalli	 monitorlarni	 sotib	 olishdan	 oldin	 barcha	 kamchilik	 va	 yutuqlarini
hisobga	
 olish	 kerak.	 Bu	 monitorlarni	 keng	 tarqalmasligiga	 sabab	 – ularning	 yo‘qori
narxi	
 (ammo	 kompyuter	 apparatlarini	 ta’minlashga	 taaluqli	 narxi	 doim	 tushib
turadi)
Foydalanuvchi	
 va	 kompyuter	 orasidagi	 informatsion	 muloqotni	 monitor
ta`minlaydi.	
 Printer,	 diskovod	 va	 kengaytirish	 platalarisiz	 ishlash	 mumkin	 lekin
monitorsiz	
 ishlash	 ko`r-ko`rona	 ishlash	 bilan	 barobardir.
Dastlabki	
 	mikrokompyuterlar	 	kichik	 	blok	 	ko`rinishida	 	bo`lib,	 	ularda
indikatsiyalash	
 vositalari	 bo`lmagan.	 Foydalanuvchi	 faqat	 svetodiod	 yoki
printerdan	
 foydalangan.	 Foydalanuvchi	 teletayp	 yoki	 yozuv	 mashinkasi	 bilan
kompyuterga	
 murojaat	 qila	 olgan.	 Monitorlarning	 paydo	 bo`lishi	 bilan
kompyuterlar	
 keng	 ommada	 ham	 ancha	 qiziqish	 tug`dirdi.Kompyuterning
akslantirish	
 tizimi	 ikki	 qismdan	 iborat:
         	
Monitor	 (displey)      	Videoadapter	 (videoplata,	 grafik	 plata)	 Elektron-nur
trubkali	
 monitorlar Ma`lumotlar monitorda	 bir	 necha	 xil	 usul	 bilan	 akslantirilishi	 mumkin.	 Eng	 keng
tarqalgani	
 - elektr-nur	 trubkali	 (ENT)	 ekranda	 akslantirish.	 ENT	 bo`g`zida	 elektron
pushka,	
 tubida	 lyuminofor	 bilan	 qoplangan	 ekran	 bo`lgan	 shishali	 kolbada
joylashgan	
 elektron	 vakkumdir.
Elektron	
 pushka	 qizib	 elektonlar	 nurlatadi,	 ular	 esa	 katta	 tezlikda	 ekran	 tomonga
harakatlanadi.	
 Elektronlar	 oqimi	 (elektron	 nur)	 lyuminofor	 bilan	 qoplangan
ekranning	
 ma`lum	 burchagiga	 yo`naltiruvchi	 fokuslovchi	 va	 og`diruvchi	 katushka
orqali	
 o`tadi.	 Elektronlar	 urilishi	 ta`sirida	 lyuminofor	 nurlana	 boshlaydi.	 Ana	 shu
yorug`lik	
 nurini	 monitor	 oldida	 o`tirgan	 foydalanuvchi	 ko`radi.	 Elektron	 nur	 katta
tezlikda	
 ekranda	 chapdan	 o`ngga,	 yuqoridan	 pastga	 rastr	 deb	 nomlanuvchi
trayektoriya	
 bo`yicha	 harakatlanadi.	   Ekranda	 harakatlana	 turib	 nur	 ekranning
elementar	
 soxalariga	 ta`sir	 ko`rsatadi.	 Nurning	 intensivligi	 doimo	 o`zgaradi	 va
lyuminoforni	
 ham	 turli	 yorqinlik	 bilan	 yoritadi.	 Shunday	 qilib	 ekranda	 tasvir	 hosil
bo`ladi.	
 Yorqinlik	 tez	 so`ngani	 uchun	 elektron	 nur	 yana	 va	 yana	 ekran	 orqali	 o`tib
undagi	
 tasvirni	 tiklashi	 kerak.	 Bu	 jarayon	 tasvirni	 qayta	 tiklash	 ( regeneratsiya)	 deb
aytiladi.	
   Ko`pgina	 monitorlarda	 regeneratsiya	 chastotasi	 yoki	 vertikal	 yoyish
chastotasi	
 taxminan	 85	 Gtsni	 tashkil	 qiladi,	 y`ani	 ekrandagi	 tasvir	 bir	 sekundda	 85
marta	
 yangilanadi.	 Regeneratsiya	 chastotasinig	 kamayishi	 ko`zni	 charchatuvchi
tasvirni	
 miltillashiga	 olib	 keladi.	 Demak,	 regeneratsiya	 jarayoni	 qancha	 katta
bo`lsa	
 foydalanuvchiga	 ham	 shunchalik	 qulay	 bo`ladi.	          Monitorning
regeneratsiya	
 chastotasi	 videoadapter	 sozlangan	 chastotasiga	 mos	 bo`lishi	 juda
muhimdir.	
 Agar	 bunday	 moslik	 bo`lmasa	 ekranda	 tasvir	 umuman	 hosil	 bo`lmaydi,
monitor	
 esa	 ishdan	 chiqadi.	 Ba`zi	 monitorlarda	 yoyish	 chastotasi	 fiksirlangan
bo`ladi.	
 Boshqalarida	 esa	 ma`lum	 diapazonda	 turli	 chastotalarni	 qo`llab
quvvatlovchi	
 monitorlar	 ham	 bor	 (bunday	 monitorlar	 ko`p	 chastotali	 deb	 ataladi
(multiple-frequency	
 	monitor)).	 	Ko`pgia	 	zamonaviy	 	monitorlar	 	aynan
ko`pchastotalidir,	
 yani	 videosignallarning	 turli	 standartlari	 bilan	 ishlay	 oladi.ishlab
chiqaruvchi	
 firmalar	 bunday	 monitorlarni	 belgilashda	 turli	 atamalardan
foydalanishadi	
 	-	 	sinxronlashtiriladigan	 	(multisync),	 	ko`pchastotali (multifrequency), 	ko`prejimli	 	(multiscan),	 	avto	 	sinxronlashtiriladigan
(autosynchronous)	
 va	 avtosozlashli	 (autotracking).
Monitor	
 ekranlari	 ikki	 xil	 bo`lishi	 mumkin	 - qabariq	 va	 yassi	 (tekis).	 Tipik	 displey
ekrani	
 qabariqdir.	 Bunday	 konstruktsiya	 ko`pgina	 ENT	 lar	 uchun	 xarakterlidir.
Odatda	
 ekran	 vertikaliga	 ham,	 gorizontaliga	 ham	 egilgan	 bo`ladi.	 Ba`zi	 modellarda
Tinitron	
 konstruktsiyasi	 qo`llaniladi.	 Bu	 konstruktsiyali	 ekranlar	 faqat	 gorizontal
tomonga	
 ozgina	 egilgan	 bo`ladi.	 Bunday	 ekranda	 miltillashlar	 ancha	 kam	 bo`ladi
va	
 tasvir	 sifati	 ham	 oshadi.	 Ushbu	 konstruktsiyaning	 kamchiligi	 - qimmatligidadir.
Suyuq	
 kristalli	 displeylar	 	 Boshqa	 fizik	 xossalarga	 asoslangan	 alternativ
akslantirish	
 konstruktsiyalari	 ham	 mavjud.	 Yassi	 indikatsion	 panellar	 ishlab
chiqaruvchilardan	
 texnologiyalarini	 olib,	 ba`zi	 kompaniyalar	 LCD-displey	 (Liquid-
Cystal	
 Display)	 ham	 deb	 ataluvchi	 suyuq	 kristalli	 displeylarni	 ishlab	 chiqishdi.
Ularga	
 miltillashsiz	 va	 kam	 quvvat	 talab	 qiluvchi	 (bu	 modellarning	 ba`zilari	 5Vtda
ishlasa,	
 elektro-nur	 trubkali	 monitorlar	 100Vtgacha	 quvvatda	 ishlaydi)	 yassi
ekranlar	
 hosdir.	 Yorug`lik	 uzatish	 ko`rsastkichlari	 bo`yicha	 aktiv	 matritsali	 suyuq
kristalli	
 displeylar	 xozirda	 ko`pgina	 elektron-nur	 trubkali	 monitorlardan
yaxshiroqdir.	
   Shuni	 aytib	 o`tish	 lozimki,	 odatda	 suyuq	 kristalli	 ekranlarning
kengaytirish	
 qobiliyati	 tipik	 elektron-nur	 trubkali	 monitorlarnikidan	 kichik	 bo`lib,
ularning	
 narxi	 ancha	 qimmatdir.	 Suyuq	 kristalli	 ekranlarning	 bir	 necha	 xil	 turlari
mavjud:	
 passiv	 matritsali	 monoxrom,	 passiv	 matritsali	 rangli,	 aktiv	 matritsali
rangli	
 (analogli)	 va	 zamonaviy	 aktiv	 matritsali	 rangli	 (raqamli).
Suyuq	
 kristalli	 ekranlarlarda	 qutblantiruvchi	 yorug`lik	 filtri	 ikkita	 aloxida
yorug`lik	
 to`lqinini	 xosil	 qiladi	 va	 ulardan	 faqat	 qutblanish	 tekisligi	 o`zining	 o`qi
bilan	
 parallel	 bo`lganini	 o`tkazadi.	 Ekranda	 birinchi	 yorug`lik	 filtri	 o`qiga
perependikulyar	
 boshqa	 yorug`lik	 filtrini	 joylashtirish	 xisobiga	 ekranga	 umuman
yorug`lik	
 nurini	 o`tkazmaslik	 mumkin.	 Ikkinchi	 yorug`lik	 filtrini	 aylantira	 turib,
y`ani	
 yoruglik	 filtrlari	 orasidagi	 burchakni	 o`zgartirtirib	 ekranga	 o`tayotgan
yorug`lik	
 energiyasini	 o`zgartirish	 va	 demak,	 ekran	 yorqinligini	 o`zgartirish mumkin. Rangli	 suyuq	 kristalli	 ekranda	 yana	 bir	 qo`shimcha	 yorug`lik	 filtri	 bo`lib
unda	
 tasvirning	 har	 bir	 pikseli	 uchun	 uchtadan	 katakchasi	 bo`ladi	 - bittadan	 qizil,
yashil	
 va	 ko`k	 nuqtalarni	 akslantirish	 uchun.
Yoruglik	
 to`lqini	 suyuq	 kristalli	 katakdan	 o`tadi,	 bunda	 har	 bir	 rangga	 aloxida
katak	
 mos	 keladi.	 Suyuq	 kristallar	 xossalari	 suyuqlikka	 o`xshash	 o`zaksimon
molekulalardir.	
 Bu	 modda	 optik	 o`qiga	 parallel	 yorug`likni	 bemalol	 o`tkazadi,
lekin	
 elektr	 zaryadi	 ta`sirida	 molekulalar	 oriyentatsiyasini	 o`zgartirish	 mumkin.	 Bir
vaqtda	
 qutblantirish	 tekisligi	 oriyentatsiyasi	 ham	 o`zgaradi.	 Monoxrom	 emkranlar
rangli	
 bo`lmasa	 ham	 ularda	 kul	 rangni	 har	 xil	 darajada	 ko`rsatuvchi	 bir	 nechta
kataklar	
 bo`ladi.
Passiv	
 matritsali	 suyuq	 kristalli	 monitorlarda	 har	 birining	 nomerlari	 qator	 va	 ustun
nomerlariga	
 mos	 keluvchi	 katak	 yorqinligini	 kataklardan	 o`tuvchi	 zaryadlar
(aniqrog`i	
 kuchlanish)	 boshqaradi.	 Tranzistorlar	 soni	 monitor	 kengaytirish
qobiliyatini	
 aniqlaydi.	 Masalan,	 800*600	 kengaytmali	 monitor	 gorizontaliga	 800   ta
tranzistor ,	
 vertikaliga	 600	 ta	 tranzistor	 joylashadi.	 Kataklar	 kelayotgan	 impulsga
shunday	
 reaktsiya	 qiladiki	 o`tayotgan	 yorug`likning	 qutblantirish	 tekisligi	 buriladi,
bunda	
 kuchlanish	 qanchalik	 katta	 bo`lsa	 burilish	 burchagi	 ham	 shunchalik	 katta
bo`ladi.	
 Barcha	 kristallarning	 to`liq	 qayta	 orientirlanishi	 tasvirning	 maksimal
kontrasiga	
 (keskinligiga)	 mos	 keladi,	 y`ani	 o`z	 yonidagi	 katakcha	 bilan	 farqi
maksimumiga	
 mos	 keladi.	 Shunday	 qilib,	 qo`shni	 katakchalardagi	 qutblanish
tekisliklari	
 oriyentatsiyasi	 qanchalik	 katta	 bo`lsa	 kontrast	 ham	 shunchalik	 katta
bo`ladi.
Passiv	
 matritsali	 suyuq	 kristalli	 ekran	 kataklariga	 o`zgaruvchi	 kuchlanish	 beriladi,
shuning	
 uchun	 ular	 har	 bir	 katagiga	 o`zgarmas	 kuchlanish	 beriladigan	 aktiv
matritsali	
 suyuq	 kristalli	 ekranlarga	 yorqinligi	 bo`yicha	 yon	 bosadi.	 Yorqinlikni
oshirish	
 maqsadida	 ba`zi	 konstruktsiyalarda	 ikkilangan	 skanerlash	 deb	 nom	 olgan
usul	
 va	 unga	 muvofiq	 ikkilangan	 skanerlashli	 suyuq	 kristalli	 ekranlardan
foydalaniladi	
 (double-scan	 LCD).	 Ekran	 ikkita	 mustaqil	 ravishda	 ishlovchi qismlarga ajratiladi.	 Bu	 esa	 katakka	 kelayotgan	 impulslar	 orasidagi	 intervalni
kamayishiga	
 olib	 keladi.	 Ikkilangan	 skanerlash	 usuli	 nafaqat	 yorqinlikni	 oshiradi,
balki	
 ekran	 reaktsiyasi	 ham	 tezlashadi,	 chunki	 yangi	 tasvir	 hosil	 qilish	 vaqti
qisqaradi.	
 Shuning	 uchun	 ikkilangan	 skanerli	 suyuq	 kristalli	 ekranlar	 tez
o`zgaradigan	
 tasvirlar	 hosil	 qilish	 uchun,	 masalan,	 television	 tasvirlarni	 hosil	 qilish
uchu	
 qulaydir.
Aktiv
 matritsali	 suyuq	 kristalli	 ekranlarda	 har	 bir	 katakni	 alohida	 tranzistor	 kaliti
boshqaradi.	
 Masalan,	 800*600	 aktiv	 matritsali	 displey	 480	 ming	 tranzistorga	 ega.
Bu	
 narsa	 passiv	 matritsali	 displeylarga	 nisbatan	 aktiv	 matritsali	 displeylar	 ancha
yorqin	
 bo`lishini	 ta`minlaydi,	 chunki	 aktiv	 matritsaga	 doimiy	 kuchlanishli	 to`k
uzatiladi.	
 Bunda,	 tabiiyki,	 aktiv	 matritsa	 ko`proq	 energiya	 talab	 qiladi.	 Bundan
tashqari,	
 har	 bir	 katak	 uchun	 alohida	 tranzistor	 kalit	 bo`lgani	 uchun	 bu	 turdagi
monitorlar	
 ishlab	 chiqarilishini	 qiyinlashtiradi	 va	 shuning	 uchun	 ularning	 narxi
ancha	
 yuqoridir.	 	 Aktiv	 matritsali	 yoki	 passiv	 matritsali	 suyuq	 kristalli
monitorlarda	
 ikkinchi	 yorug`lik	 filtri	 katakchadan	 o`tuvchi	 yorug`lik	 miqdorini
nazorat	
 qiladi.
Monoxrom	
 suyuq	 kristalli	 monitorlarda	 kul	 rangning	 darajasi	 katakchaning
yorqinligi	
 yoki	 bir	 pikselga	 mos	 keluvchi	 yoqiq	 va	 ochiq	 katakchalarning	 soniga
qarab	
 aniqlanadi.	 Rangli	 suyuq	 kristalli	 ekranlarda	 bir	 pikselga	 uchta	 katakcha	 mos
kelib,	
 ularning	 yorqinligini	 boshqarib	 ekranda	 turli	 rangli	 tasvirlar	 hosil	 qilish
mumkin.	
 Xozirgi	 kunda	 passiv	 matritsali	 ikkilangan	 skanerlovchi	 suyuq	 kristalli
monitorlarga	
 talab	 katta,	 chunki	 tasvir	 sifati	 bo`yicha	 ular	 aktiv	 matritsali
ekranlarga	
 ancha	 yaqinlashdi,	 ularning	 narxi	 esa	 passiv	 matritsali	 suyuq	 kristalli
monitorlarnikidan	
 bir	 oz	 qimmatdir.
Aktiv	
 matritsali	 suyuq	 kristalli	 ekranlarni	 ishlab	 chiqarishdagi	 jiddiy
muammolardan	
 biri	 tayyor	 mahsulotlarni	 tekshirishda	 panellarda	 juda	 ko`plab
ishdan	
 chiqqan	 tranzistorlar	 aniqlangani	 tufayli	 bu	 maxsulotlarni	 chiqitga	 chiqarish bo`lmoqda. Bu	 ularni	 narxini	 ko`tarilishiga	 olib	 keladi,	 chunki	 chiqitga	 chiqqan
maxsulot	
 narxi	 sifatli	 maxsulot	 narxiga	 kiradi.
Eng	
 yaxshi	 rangli	 displeylar	 - aktiv	 matritsali	 displeylar	 yoki	 yupqa	 plyonkali
tranzistorli	
 displeylar	 bo`lib,	 ularda	 bitta	 pikselni	 uchta	 tranzistor	 boshqaradi.
Aktiv	
 matritsali	 monitorlar	 tasvir	 yorqinligi	 jihatidan	 passiv	 matritsali
displeylardan	
 ancha	 o`tadi	 va	 shuning	 uchun	 ulardagi	 tasvir	 burchak	 ostida	 ham
yaxshi	
 ko`rinadi.
Gap	
 so`ngida	 suyuq	 kristalli	 monitorlarning	 ENT	 monitorlardan	 afzalliklarini
sanab	
 o`tamiz:
       
Ma`lumotni	 akslantirish	 maqsadida	 monitorning	 butun	 yuzasi	 ishlatiladi.        
Kichik	
 chuqurligi,	 bu	 esa	 ish	 soxasini	 tejaydi.          	Kam	 nergiya	 talab	 qilishi,
natijada	
 esa	 issiqlik	 kam	 ajraladi.        	Suyuq	 kristalli	 monitorlarda	 lyuminifor
"kuyishi"	
 kabi	 muammo	 bo`lmaydi.
     	
Suyuq	 	kristalli	 	monitorlar	 	90°	 	burilish	 	burchagiga	 	ega.
Raqamli	
 (TTL)	 monitorlar.TTL	 inglizcha	 Transistor	 Transistor	 Manic	 atamasining
qisqartmasi	
 bo‘lib,	 o‘zbekchada	 tranzistor-tranzistor	 manikasini	 anglatadi.	 TTL
atamasi	
 elektron	 texnikasida	 qo‘llaniladigan	 raqamli	 mikrosxemalar	 standart
talqinsini	
 anglatadi.	 Har	 doimgidek,   raqamli	 texnikada ,	 signallar	 faqat	 ikkita:
Mantiqiy	
 	“1”	 	va	 	“0”	 	holatga	 	ega.
Monoxromli	
 monitorlar	 ( MDA).
TTL-monitorlar	
 haqida	 so‘z	 borganida,	 ko‘pincha	 monoxromli	 monitorlar	 ko‘zda
tutilib,	
 ularni	 boshqarish	 signallari	 MDA	 yoki	 Hercules	 kartalari	 tomonidan
shakllantiriladi.	
 Monoxromli	 deganidan	 tushunarliki,	 ekrandagi	 nuqta	 faqat	 yorqin
yoki	
 qora	 rangli	 bo‘lishi	 mumkin.	 Yaxshi	 holda	 nuqtalar	 yana	 o‘zlarining
intensivliklari	
 bilan	 farqlanib	 turishi	 lozim.
Raqamli	
 	RGB-monitorlari	 	(CGA,	 	EGA,	 	VGA).
RGB-raqamli	
 monitorlar	 (Red/Green/Blue	 –	 qizil/yashil/ko‘k)	 asosan	 EGA standartdagi kartaga	 ulanish	 uchun	 mo‘ljallangan.	 Bunday	 tuzilmalar	 16	 ta
raqamlarni	
 gradatsiyasini	 aks	 etishga	 imkon	 beradigan	 monoxrom	 rejimda	 ham
ishlaydilar.	
 Shaxsiy	 kompyuterlar	 paydo	 bo‘lganidan	 beri,	 bir	 necha	 standartlar
o‘zgaradi:	
 MDA	 (monoxrom),	 CGA	 (4	 ta	 rang),	 EGA	 (16	 ta	 rang),	 VGA	 (256	 ta
rang).	
 Hozirgi	 kunda	 qator	 standart	 qiymatlardan	 ekran	 kengaytmasini	 to‘g‘ri
tanlash	
 imkoniyatiga	 ega	 bo‘lgan,	 16,7	 mln	 ranglarni	 tasvirlay	 oladigan	 SVGA
monitorlari	
 ishlatilmoqda.
 	
                  Sistem	 blok	 (tizimli	 qism)   -	 kompyuter	 ishini	 boshqarishni
ta’minlaydigan   asosiy	
 qism	 hisoblanadi ;	 Hozirda	 APPLE	 firmasi	 «MAKINTOSH»
rusumidagi	
 kompyuterlari	 bilan,	 ayniqsa,	 AQSH	 ning	 o’zida	 tanilgan	 bo’lsa,	 IBM
kompyuterlari	
 dunyoda	 keng	 tarqalgan.	 Shu	 sababli	 aynan	 IBM	 kompyuterlarining
arxitekturasi	
 va	 asosiy	 qurilmalari	 ustida	 to’xtalib	 o’tamiz.
Kompyuterning	
 arxitekturasini	 quyidagicha	 tasvirlash	 mumkin:
Kompyuterning	
 asosiy	 qurilmalari	 quyidagilar:   sistemali	 blok ,	 monitor	 va
klaviatura	
 (sichqoncha	 bilan).
Sistemali	
 blokda	 markaziy	 protsessor,	 operativ	 (tezkor)	 xotira,   qattiq	 disk ,
kontrolerlar,	
 disketalar	 va	 lazerli	 kompakt	 disklar	 bilan	 ishlash	 uchun	 qurilmalar	 va
boshqalar	
 joylashadi.
Markaziy
 protsessor.	 Kompyuterning	 eng	 muhim   qismini	 markaziy	 protsessor ,
(ya'ni	
 protsessor	 va	 boshqaruv	 qurilmasi)	 tashkil	 etadi.	 Dastur	 yordamida	 berilgan
ma'lumotlarni	
 o’zgartiradigan,	 hamma	 hisoblash	 jarayonlarini	 boshqaradigan
hamda	
 hisoblash	 ishlariga	 tegishli	 moslamalarning	 o’zaro	 aloqasini	 o’rnatadigan
qurilma	
 —	 protsessor	 deb	 ataladi.	 Arifmetik	 va	 mantiqiy	 amallarni
bajarish,   xotiraga	
 murojaat	 qilish ,	 dasturdagi	 ko’rsatmalarning	 berilgan	 ketma-
ketlikda	
 bajarilishini	 boshqarish	 va	 boshqa	 amallar	 protsessor	 zimmasidadir.	 Bir
so’z	
 bilan	 aytganda,	 protsessor	 kompyuterning	 barcha	 ishini	 boshqaradi	 va	 barcha
ko’rsatmalarini	
 bajaradi. Mikroprotsessor. IBM	 rusumli	 kompyuterlarda	 protsessor	 sifatida	 odatda	 Intel
firmasi	
 yoki	 unga	 muvofiq	 boshqa	 firmalarning	 mikroprotsessorlari	 o’rnatiladi.
Kompyuterlar	
 mikroprotsessor	 turlari	 bilan	 farqlanadi.	 Mikroprotsessorlarning
Intel	
 8088,	 80284,	 80386SX,	 80386,	 80486	 kabi	 turlari	 ma'lum.
1993-yildan	
 boshlab	 Intel	 firmasi	 Pentium	 mikroprotsessorlarini   ishlab	 chiqarib ,
IBM	
 kompyuterlariga	 o’rnatmoqda.	 Hozirda	 Respublikamizda	 IBM	 rusumli
kompyuterlardan	
 PIII	 keng	 tarqalgan.	 Ayrim	 korxona	 va	 tashkilotlarda,	 xususan
ta'lim   muassasalarida ,	
 jumladan	 akademik	 litsey	 va	 kasb-hunar	 kollejlarida
PIV   kompyuterlari	
 ham	 o’rnatilib	 foydalanilmoqda.
Kontrolerlar	
 (maxsus	 elektron	 sxemalar)	 kompyuter	 tarkibiga	 kiruvchi	 turli
qurilmalar	
 (monitor,	 klaviatura	 va	 boshqalar)	 ishini	 boshqaradi.
Kiritish-chiqarish	
 portlari	 orqali	 protsessor	 tashqi	 qurilmalar	 bilan	 ma'lumot
almashadi.	
  Ichki	 qurilmalar	 bilan	 ma'lumot	 almashuvi	 uchun	 maxsus	 portlar
hamda	
 umumiy	 portlar	 mavjud.
Umumiy	
 portlarga	 printer,	 «sichqoncha»	 ulanishi	 mumkin.	 Umumiy	 portlar	 2 xil
bo’ladi:	
 parallel	 —	 LPT1—LPT4	 deb	 belgilanadi	 va	 ketma-ket	 —	 COM1—
COM3.	
 Parallel	 portlar	 kirish-chiqishni	 ketma-ket	 portlarga	 nisbatan	 tezroq
bajaradi.Klaviatura.   IBMPCklaviaturasifoydalanuvchitomonidanma'lumotlarnivab
oshqaruvbuyruqlarinikompyutergakiritishgamo’ljallanganqurilmadir.   Klaviaturani
ngumumiyko’rinishiundagitugmachalarsonivajoy -
lanishigaqarabturlixilkompyuterlardafarqqilishimumkin,   lekinularningvazifasio’zg
armaydi.
Sichqonchavatrekbol.   Sichqonchavatrekbolkompyutergaaxborotnikiritishningkoor
dinataliqurilmalarihisoblanadi.   Ularklaviaturaningo’rninito’laligichaalmashtiraolm
aydi.   Buqurilmalarasosanikkiyokiuchtaboshqaruvtugmachasigaega.
Sichqonchani   ulanishining   uch   usulini   ko’rsatish   mumkin.   Eng	
 ko’p	 tarqalgan	 usul
ketma-ket	
 port	 orqali	 ulanishdir.	 Shinali	 interfeysli	 sichqonchalar	 kamroq tarqalgan. Ularni	 ulash	 uchun	 maxsus	 interfeys	 yoki	 «sichqoncha»	 porti	 kerak
bo’ladi.	
 Uchinchi	 ko’rinishdagi	 ulanish	 PSG`2	 stilidagi	 sich qonchalarda	 amalga
oshirilgan.	
 Hozirgi	 kunda	 ular	 portativ	 kompyuterlarda	 ishlatilmoqda.
Trekbol	
 —	 «ag’darilgan»	 sichqonchani	 eslatuvchi	 qurilmadir.   Trekbolda   uning
korpusi   emas ,	
  balki   sharcha   harakatga   keltiriladi .	  Bu   esa   kursorni   boshqarish
aniqligini   sezilarli   ravishda   oshirishga   imkon   beradi .	
  Shu   bois   trekbolga   ega
bo ’ lgan   sichqonchalarga   qiziqish   ortib   bormoqda .
 	
               Klaviatura  	–  kompyuterga   buyruq   va   axboratlarni   kiritish   qurilmasi .
Tugmalari   soniga   ko ’ ra   ctandart  	
(84)	  va   kengaytirilgan  	(101)	  klaviaturalari
mavjuddir .	
  Bundan   tashqari ,	  klaviyaturalar   lotin   harflarining   joylashuviga   ko ’ ra
ham   farqlanadi :	
  amerika   va   angliya   standarti  	– QWERTY ,	  fransuz   standarti -
AZERTY .
Klaviaturadagitugmalarvazifasi
Foydalanuvchitomonidankompyutergaaxborotkiritishuchunmo ’ ljallangan . Albatta ,
modeliga   qarab   tugmalarining   soni   va   joylashishi   klaviaturalarda   farqlanishi
mumkin .	
  Lekin	 bir	 xil	 tugmalarining	 vazifasi	 har	 xil	 klaviaturalarda	 bir	 biriga	 mos
keladi.	
 Klaviaturaning	 asosiy	 tugmalari	 va	 ularning	 vazifalari	 bilan	 batafsil
tanishib	
 	chiqamiz:
[ESC]	
 	–	 	tugma	 	-aynan	 	bajarilayotgan	 	harakatlarni	 	to’xtatadi;
[F1]…[F12]	
 – funksional	 tugma,	 dasturchi	 (foydalanuvchi)	 mo’ljaliga	 ko’ra
dasturlanadi.
[PrScr]	
 (PRINT	 SCREEN)	 –	 bu	 tugmadan	 foydalanib	 ekrandagi	 tasvirni
to’laligicha	
 	bosmaga	 	chiqarish	 	mumkin.
[SCROLL	
 	LOCK]	 	–	 	vaqtincha	 	to’xtatish.
[BREAK]	
 – bu	 tugmadan	 faqat	 [CTRL]	 tugmasi	 bilan	 hamkorlikda	 qo’llaniladi.
[CTRL	
 – BREAK]	 tugmalarini	 bir	 vaqtda	 bosish	 bajarilayotgan	 buyruq	 yoki
dasturni	
 	tugallashni	 	bildiradi.
[CAPS	
 LOCK]	 – bosh	 harflarni	 foydalanishni	 belgilab	 qo’yish	 uchun.	 [CAPS LOCK] ni	 bosilganda	 klaviaturaning	 o’ng	 tepa	 qismida	 joylashgan	 xabar
chiroqchasi	
 yonib	 qoladi.	 [CAPS	 LOCK]	 tugmani	 qayta	 bosish	 bosh	 harflardan
foydalanishni	
 	bekor	 	qiladi.
Ba’zan	
 [CAPS	 LOCK]	 bu	 tugmani	 boshqa	 maqsadlar,	 misol	 uchun,	 rus	 alfavitiga
o’tish	
 	uchun	 	ishlatiladi.
[Shift]	
 – klaviaturaning	 yuqorigi	 registrida	 joylashgan	 bosh	 harflar	 va	 boshqa
simvollarni	
 kiritish	 uchun	 qo’llanadi.	 Masalan,	 «d»	 kichik	 harfini	 kiritish	 uchun,
«D»	
 tasvirlangan	 tugmani	 bosish	 kerak,	 agar	 «D»	 bosh	 harfini	 kiritmoqchi
bo’lsangiz	
 [Shift]	 ni	 bosib,	 qo’yib	 yubormay	 turib	 «D»	 tugmasini	 bosasiz.
[CTRL]	
 – o’z	 holicha	 ishlamaydi,	 klaviatura	 imkoniyatlarini	 kengaytirish	 uchun
qo’llaniladi.
[ALT]	
 – bu	 tugma	 ham	 analogik	 holatda	 ishlaydi.	 [CTRL]	 va	 [ALT]	 tugmalarini
Windows	
 98	 da	 qo’llanishini	 biz	 amaliy	 mashg’ulotlarda	 ko’rib	 o’tamiz.
[Backspace]	
 ([Enter]	 tugmasi	 tepasida	 chapga	 strelka)	 –	 kursordan	 chapda
joylashgan	
 	simvollarni	 	yo’qotish	 	uchun.
[Enter]	
 	–	 	«kiritish»	 	tugmasi
[Ins]	
 –	 simvollarni	 qo’yish	 va	 o’zgartirish	 uchun	 qo’llanadi.	 (simvollarni
o’chirmasdan	
 	almashtiradi).
[Del]	
 – tugmasi	 ustida	 kursor	 joylashgan	 simvollarni	 yo’qotish	 uchun	 qo’llanadi.
[Home]	
 –	 kursorni	 chap	 va	 qator	 boshiga	 qo’yish	 uchun	 ishlatiladi.
[End]	
 	–	 	kursorni	 	o’ng	 	va	 	ekranni	 	pastki	 	burchagiga	 	o’tkazadi.
[PgUp]	
 –	 betlarni	 tepaga	 o’tkazishga,	 to’g’ri	 yo’nalishda	 varaqlash	 uchun.
[PgDn]	
 – betlarni	 pastga	 varaqlash	 uchun.
—	
 bu	 tugma	 kursorni	 boshqarishga	 mo’ljallangan,	 kursorni	 kerakli	 yo’nalishi
tanlab	
 	bosilsa	 	shu	 	yo’nalishda	 	harakatlanadi.
[Space]	
 – bu	 tugma	 klaviaturaning	 pastki	 qismida	 joylashgan	 bo’lib,	 [Alt]
tugmalari	
 oralig’ida,	 bo’sh	 joy	 (probel)	 qoldirish	 deb	 ataladi.
Kampyuterning	
 qo'shimcha	 qurulmalari	 va	 vazifalari   Diskyurituvchi   - disklarni	 aylantirishga	 xizmat	 qiluvchi	 motor	 moslamasi	 hamda
ularga	
 ma`lumot	 yozish	 va	 o'qish	 magnit	 boshchasidan	 tashkil	 topuvchi	 qurilma.
Disklar	
 asosan	 uchga	 bo'linadi:   egiluvchan	 disk ,	 qattiq	 disk	 (vinchester)	 hamda
kompakt	
 disk	 (CD	 ROM	 - Compakt	 - Disk	 - Read	 Only	 Memory).
                    Egiluvchan	
 disk	 va	 qattiq	 disklarga	 axborotlar	 sektorlarga	 bo'lingan
halqasimon	
 yo'lchalar	 bo'ylab	 yoziladi.	 Disklar	 temir	 moddasini	 saqlovchi
qotishmadan	
 tayyorlanib	 ularning	 magnitlangan	 qismi	 birlarni,	 qolgan	 qismlari	 esa
nollarni	
 ifodalaydi.	 Sektor	 va	 yo'lchalar	 o'z	 tartib	 raqamlariga	 ega	 bo'lib,	 har	 bir
sektorning	
 sig'imi	 0.5	 Kbayt	 ni	 tashkil	 etadi.
                    Egiluvchan	
 disk	 asosan	 ikki	 xil	 bo'lib	 ular	 diametrlarining	 uzunliklari	 bilan
farqlanadilar	
 (3,5	 dyuymli-	 98mm,	 5,25	 dyuymli	 - 133	 mm).
 	
                  Egiluvchan	 disk	 uni	 himoya	 qiluvchi	 maxsus	 qattiq	 plastik	 qutilarda
saqlanadi.	
 Diskning	 sig'imi	 yo'lchalarning	 zichligi	 va	 uning	 ishchi	 tomonlari
soniga	
 bog'liq.	 Zichliklarning	 bir	 karrali	 (SD	 - Single	 Density),	 ikki	 karrali	 (DD-
Double	
 Density),	 to'rt	 karrali	 (QD-Quadruply	 Density)	 va	 yuqori	 darajali	 (HD-
High	
 Density)	 xillari	 mavjud.	 Diskning	 faqat	 bir	 tomonidan	 foydalanish	 mumkin
bo'lsa,	
 u - SS	 - Single	 Sided	 belgi	 bilan	 va	 diskning,	 ikki	 tomonini	 ishlatish
imkoniyati	
 bo'lsa	 - DS	 - Double	 Sided	 belgilari	 bilan	 tamg'alanadi.
                    Masalan,	
 DS/HD	 xildagi	 3.5	 dyuymli	 diskning	 axborot	 sig'imi	 1.44	 Mbayt
ni,	
 	5.25	 	dyuymli	 	disk	 	uchun	 	esa	 	1.2	 	Mbayt	 	ni	 	tashkil	 	etadi.
                    Vinchesterlar   kompyuterning	
 ichida	 joylashgan	 bo'lib,	 uning	 hajmi	 bir	 necha
Gbaytgacha	
 boradi.	 Vinchester	 deganda	 silindrsimon	 shaklidagi	 maxsus	 germetik
idishga	
 joylashtirilgan	 bir	 o'qqa	 mustahkamlangan	 ustma-ust	 joylashgan
disklarning	
 majmuini	 tushuniladi.	 Kompyuter	 ichida	 birdaniga	 bir	 necha
vinchesterlar	
 	joylashishi	 	ham	 	mumkin.
Kompakt	
 disklarning	 axborot	 sig'imi	 o'rta	 hisobda	 640	 Mbayt	 ni	 tashkil	 etadi.
Undagi	
 axborotlarni	 yozish	 yo'lchalari	 spiralsimon	 shaklda	 bo'lib,	 ma`lumotlarni
o'qish	
 va	 yozish	 lazer	 nuri	 ko'magida	 amalga	 oshiriladi.   Kompakt	 disklar	 oltin yoki   alyuminiy   qotishmalaridan tayyorlanib,	 doirasimon	 plastik	 ichiga	 joylangan
holatda	
 	bo'ladi.
Alyuminiy	
 (Aluminium),	 A1	 -Mendeleyev	 davriy	 sistemasining	 III	 guruhiga
mansub	
 kimyoviy	 element.	 Tartib	 raqami	 13,	 atom	 massasi	 26,9815;	 Aluminiy	 lot.
alumen	
 (achchiqgosh)	 so‘zidan	 kelib	 chiqqan.	 Tabi-atda	 bitta	 barqaror	 izotop
holida	
 (AG‘	 100%)	 uchraydi,	 bir	 necha	 sun’iy	 radio-aktiv	 izotoplari	 bor,	 ular
orasida	
 eng	 ahamiyatlisi	 A12’	 (yarim	 yemirilish	 dav-ri	 7,4-105	 y.).
Kompakt	
 disklar	 bilan	 ishlashga	 mo'ljallangan	 diskdonning	 vazifasi	 ham	 oddiy
diskdonnikiga	
 o'xshash	 ammo	 ish   prinsipi	 magnitlanishga	 emas ,	 balki	 lazer
nuridan	
 foydalanishga	 asoslangan.	 Kompakt	 diskning	 zarur	 qismlari	 nur	 berib
qizitib	
 bo'rttiriladi.	 Kompakt	 disklar	 bilan	 ishlashga	 mo'ljallangan	 diskdon	 ichida
kichik	
 quvvatda	 berilgan	 nur	 kompakt	 diskning	 bo'rtib	 chiqqan	 qismlariga	 borib
urilib	
 akslanadi.	 Nurning	 akslanib	 qaytgani	 haqidagi	 signal	 birlarni,	 teskarisi	 esa
nollarni	
 ifodalaydi.	 Hozirgi	 davrda	 sig'imi	 10	 Gbaytgacha	 boradigan	 kompakt
disklarni	
 ishlab	 chiqish	 yo'lga	 qo'yilmoqda.	 Kompakt	 disklarda	 axborot	 saqlash
qulay	
 bo'lsada,	 uning	 ish	 tezligi	 vinchesternikiga	 qaraganda	 sekindir.	 Ushbu
disklarning	
 diametrlari	 ham	 5.25	 yoki	 3.5	 dyuymlik	 bo'ladi.
                    Magnit	
 disklarning	 yangi	 xillariga	 misol	 sifatida	 magnitooptik	 disklarni
keltirishimiz	
 mumkin.	 Bu	 disklarni	 yaratishda	 magnit	 va	 optik	 texnologiyaning
yutuqlari	
 birlashgan.	 Magnitooptik	 disklarning	 ustunligi	 ularning	 sig'imlarining
kattaligi,   olib	
 yurish	 mumkinligi ,	 ish	 tezligining	 kattaligidir.	 Demak,	 xuddi	 shu
diametrli	
 egiluvchan	 disklarga	 qaraganda	 o'rtacha	 olganda	 ularning	 sig'imlari	 hajmi
300,	
 axborotlarni	 o'qish	 yoki	 yozish	 tezligi	 esa	 10	 barobardan	 ham	 ortiq	 kattadir.
3.Shaxsiy	
 	kompyuterning	 	qo'shimcha	 	qurilmalari
                      Printer   -	
 ma`lumotlarni	 qog'ozga	 chiqarish	 qurilmasi.	 Printerlarning	 uch	 xili
mavjud:	
 bosma	 (matritsa-o'yma	 qolip),	 purkovchi,	 lazerli.	 Bosma	 printerda
qog'ozdagi	
 bosilayotgan	 satr	 bo'ylab	 harakatlanadigan	 maxsus	 qurilmaga
o'rnatilgan   metall   ignachalar	
 qog'oz	 va	 qurilma	 orasiga	 o'rnatilgan	 rangli	 tasmaga tegib qog'ozda	 iz	 qoldirib	 ma`lumotlarni   hosil	 qiladi,	 shu	 nuqtalarning	 to'plami	 esa
qog'ozga	
 	belgilar	 	yoki	 	shakllarni	 	chiqarilishini	 	ta`minlaydi.
Metallar	
 (yun.	 metalleuo	 - qaziyman,	 yerdan	 qazib	 olaman)	 - oddiy	 sharoitda
yuqori	
 elektr	 o tkazuvchanligi,	 issiq	 o tkazuvchanligi,	 elektr	 o tkazuvchanligi,	ʻ ʻ ʻ
elektr	
 magnit	 to lqinlarini	ʻ   yaxshi	 qaytarishi ,	 plastikligi	 kabi	 o ziga	 xos	ʻ
xususiyatlarga	
 	ega	 	bo lgan	 	oddiy	 	moddalar.	 	M.	ʻ
Ko'rinib	
 turibdiki,	 bosma	 printerdan	 chiqarilayotgan	 axborotlarning	 rangi
o'rnatilgan	
 tasma	 rangiga	 mos	 bo'ladi.
                    Purkovchi	
 printer-   qog'ozga	 chiqariladigan	 ma`lumotlarni,	 maxsus	 idishdagi
suyuqlikni	
 juda	 kichik	 naycha	 teshigidan	 bosimli	 purkash	 yo'li	 bilan	 hosil	 qiladi.
 	
                     Lazer	 printeri-	 ma`lumotlarni	 chop	 etishda	 rang	 solingan   maxsus
barabanga	
 	elektr   maydonini   ta`sir	 	ettirishdan	 	foydalanadi.
Maydon	
 - ochiq,	 me moriy	 jihatdan	 tartibga	 keltirilgan,	 atrofi	 bino,	 inshootlar	 yoki	ʼ
daraxtlar	
 bilan	 to silgan	 keng	 satq.	 To rtburchakli,	 temperaturapetsiyasimon.	ʻ ʻ
doirasimon,	
 tuxumsimon	 (oval)	 va	 boshqa	 shakllarda	 yopiq	 yoki	 ochiq	 holda
bo ladi.	
ʻ
Bunday   printerlar   tez	
 va	 soz	 ishlaydi ,	 qog'ozga	 chiqariladigan	 axborotli
mahsulotning	
 sifati	 yuqoridir.	 Bosma	 yoki	 purkovchi	 printer	 bir	 minutda	 bir	 bet
ma`lumot	
 chop	 etsa,	 lazer	 printerining	 shunday	 ko'rsatkichi	 o'n	 betdan	 ortiq.
Purkovchi	
 va	 lazer	 printerlarda	 ma`lumotlarni	 turli	 rangli	 qilib	 chop	 etish
imkoniyati	
 mavjud.
Yurgichni
 boshqarish	 va	 qo'shimcha	 boshqarish	 vazifalarni	 bajaruvchi
qurilmalarning	
 quyidagi	 xillari	 mavjud:	 "sichqoncha",	 trekbol,	 joystik.
"Sichqoncha"	
 - biror	 sirt	 bo'ylab	 surib	 yurgizilganda	 ichida	 joylashgan	 sharcha harakatga keladi,	 hosil	 bo'lgan	 signallar	 kompyuterga	 uzatiladi	 va	 ekranda
yurgichning	
 mos   harakatlari   yuzaga	 keladi.
Harakat	
 - borliqnint	 ajralmas	 xususiyati	 bo lgan	 o zgaruvchanlikni	 (q.	 Barqarorlik	ʻ ʻ
va	
 	o zgaruvchanlik)	 	ifodalovchi	 	falsafiy	 	kategoriya.	 	H.	 	tushunchasi	ʻ
imkoniyatlarning   voqelikka	
 aylanishini ,	 ro y	 berayotgan	 hodisalarni,	 olamning	ʻ
beto xtov	
 	yangilanib	 	borishini	 	aks	 	ettiradi.	ʻ
"Sichqonchada"	
 o'rnatilgan	 tugmalar	 ko'magida	 boshqaruvchi	 buyruqlarni	 jo'natish
mumkin.
Trekbol   -	
 sichqoncha"ning	 to'nkarib	 qo'yilgan	 holatiga	 o'xshaydi,	 undan	 asosan
notebook	
 	xilidagi	 	ko'chma	 	kompyuterlardan	 	foydalaniladi.
Joystik   -	
 tugmali	 harakatlanuvchi	 maxsus	 dastadan	 iborat	 qurilma,	 u asosan	 faqat
o'yin	
 yoki	 mashq	 bajaruvchi	 dasturlarni	 boshqarishda	 qo'llanadi.
                  Plotter   (grafyasagich)	
 - chizmalarni	 qog'ozga	 chiqarish	 uchun	 xizmat
qiluvchi	
 qurilma.	 Qog'ozda	 tasvirlanadigan	 chizmalar	 tushlangan	 pero	 bilan	 hosil
qilinadi.	
 Chizmalar	 300x300	 sm	 o'lchamgacha	 bo'lgan	 katta	 qog'ozlarga	 ham
chiqarilishi	
 mumkin.
Skaner   -	
 foto	 rasm,	 grafik	 va	 matn	 shaklidagi	 axborotlarni	 kompyuterga	 kiritish
uchun	
 	ishlatiladi.	 	Demak,	 	rasm,	 	shakl	 	yoki	 	matnni   albatta	 	bevosita
kompyuterda   hosil	
 qilish	 shart	 emas,	 balki	 uni	 oldin	 tashqarida	 tayyorlab	 olib
kompyuterga	
 kiritish	 sharoitini	 yaratib,	 bu	 rasmdan	 kompyuterda	 ko'rsatmali
foydalanish	
 imkoniyatini	 beradi.	 Hozirda	 stol	 usti	 skanerlari	 va	 qo'l	 skanerlari	 keng
tarqalgan.	
 Stol	 usti	 skanerlari	 o'z	 navbatida	 planshet,	 rulon,	 proeksionxillarga
bo'linadi.	
 Skanerning	 har	 bir	 turi	 qo'yilgan	 masalaga	 mos	 ravishda	 bajara	 oladigan
vazifaga	
 	qarab	 	o'z	 	joyida	 	qo'llanadi.
Strimer   -	
 vinchesterdagi	 eng	 zarur	 axborotlarni   buzmasdan	 asrash	 uchun ,	 uning nusxasini ko'chirib	 zahirada	 saqlash	 uchun	 xizmat	 qiladigan	 qurilma.	 Strimer
ma`lumotlarni	
 magnit	 tasmalarga	 juda	 tez	 ko'chirishni	 tashkil	 etadi.	 Magnit	 lentalar
sifatida	
 	audio	 	yoki	 	video	 	tasmalardan	 	foydalaniladi.
                      Modem   -	
 kompyuter	 signallarini	 telefon	 signallariga	 aylantiruvchi	 va
aksincha	
 telefon	 signallarini	 kompyuter	 signallariga	 aylantirishni	 ta`minlovchi
maxsus	
 qurilma.	 Demak,	 modem	 telefon	 tarmoqlari	 orqali	 kompyuterlarni	 o'zaro
bog'lash	
 imkoniyatini	 yaratib	 berar	 ekan.	 Modem	 kompyuterda	 o'zgarmas	 tok
orqali	
 hosil	 qilingan	 signallarni	 turli	 chastotali	 tovush	 signallarining
kombinatsiyasiga	
 aylantiradi	 va	 shu	 jarayonni	 teskari	 tartibda	 ham	 bajaradi.	 Bu	 esa
yakka	
 kompyuterdan	 foydalanganga	 qaraganda,	 ancha	 katta	 hajmdagi	 axborot
bilan	
 	ishlash	 	imkoniyatlarini	 	ochib	 	beradi.
                    Soundblaster   -	
 axborot	 saqlagichlarga	 yozilgan	 raqamli	 audioaxborotni
tovushlarga	
 aylantirib	 beruvchi	 qurilma.	 Soundblaster	 qurilmasining	 chiqish
qismiga	
 ovoz	 kuchaytirgich	 yoki	 ovoz	 kolonkalarini	 ulash	 mumkin,	 bu	 bilan
kompyuterning	
 multimedia	 imkoniyatlarini	 to'liq	 namoyon	 etishga	 yo'l	 ochiladi.
Multimedia   -	
 matn,	 tovushli	 ma`lumotlarni,	 tabiiy	 va	 grafik	 tasvirlarni
birlashtiruvchi	
 axborot	 texnologiyasi.	 Multimedia	 uchun	 zamonaviy	 CD	 - ROM
texnologiyalar	
 taqdimnomasi	 ilk	 marta	 1987	 yili	 Sietldagi	 konferensiyada	 (Second
Microsoft	
 CD	 - ROM	 Conference)	 bo'lib	 o'tdi	 va	 bu	 sana	 video	 va	 audioaxborotli
to'laqonli	
 multimedianing	 paydo	 bo'lishining	 boshlanishi	 deb	 hisoblanadi.
Printerlar	
  va	 ularning	 turlari,	 vazifasi	  farqi
Kompyuterning	
 bitta	 vazifasi-xujjatni	 pechatlangan	 ko‘inishini	 ham	 boshqacha
qilib	
 aytganda	 qattiq	 nusxasini	 yaratishdir.Shuning	 uchun	 printer	 kompyuterni
zarur	
 bo‘lgan	 jihozdan	 biri	 hisoblanadi.	 Bundan	 har	 bir	 kompyuterga	 bittadan
printer	
 bo‘lishi	 kerak	 degan	 xulosa	 kelib	 chiqmaydi. Hozirgi kunda	 bozorlarda	 printerlarning	 turli	 hillari	 mavjud.Ularni	 bosmaga
chiqarish	
 texnologiyasining	 asoslari,	 printer	 turlari	 va	 ularning	 funksiyasi
imkoniyatlari	
 ko‘rib	 chiqiladi.	 Bugungi	 kunda	 bosmaga	 chiqarishning	 uchta	 asosiy
texnologiyasi	
 mavjud.	 Har	 joyda	 lokal	 tarmoqlari	 joylashgani	 uchun	 printerlar	 bir
nechta	
 	foydalanuvchini	 	ta’minlash	 	mumkin.
Lazerli.	
 Lazerli	 printer	 quyidagicha	 ishlaydi:lazer	 nuri	 yordamida	 fotosezuvchi
baraban	
 betni	 elektrostatik	 tasvir	 yaratiladi.	 Barabanga	 joylashgan	 mahsus
bo‘yalgan	
 kukun	 ”toner”	 deyiladi.Bu   “toner”   betlarda	 mavjud	 tasvir	 yoki	 harflarga
yopishadi.	
 Baraban	 aylanib	 qog‘oz	 varag‘iga	 yopishib	 tonerni	 o‘tkazadi.	 Toner
qog‘ozga	
 mahkamlangandan	 keyin	 tayyor	 tasvir	 hosil	 bo‘ladi.	 Bunday	 tehnologiya
nusxa	
 ko‘chirish	 apparatlarida	 ishlatiladi.	 Okidata	 va	 Lexmark	 kompaniyalari
chiqaradigan	
 yorug‘diod	 printerlar	 ham	 huddi	 shu	 tarzda	 ishlaydi.	 Faqat	 lazer
o‘rniga	
 	ularda	 	yoritishdiodlaridan	 	massiv	 	ishlatiladi.
Siyoh-oqimli.	
 Oqimli	 printerlarda	 siyohni	 yonlangan	 tomchilari	 sopl	 orqali
qog‘ozga	
 tarqaladi.Tarqatilish	 faqat	 tasvir	 yoki	 qaror	 shakllanishi	 kerak	 bo‘lgan
joyda	
 	sodir	 	bo‘ladi.
 	
               Nuqta	 matritsasi.	 Matritsali	 printerlarda	 bo‘yaladigan	 tasma	 orqali
qog‘ozga	
 uriladigan	 yumaloq	 ignalar	 guruhi	 ishlatiladi.	 Bu	 ignalar	 to‘g‘ri
to‘rtburchakli	
 setkaga	 yig‘ilgan.	 Buni	 matritsa	 deymiz.	 Ma’lum	 ignalari	 matritsaga
bosilganda	
 turli	 belgi	 yoki	 tasvirlar	 shakllanadi.
Bosishni	
 eng	 zo‘r	 sifatli	 lazerli	 so‘ng	 oqimli,	 so‘ng	 esa	 matritsalilar	 ta’minlaydi.
Lazerli	
 printerlar	 narxi	 tushayapti,	 shuning	 uchun	 ular	 foydalanuvchilarning
ko‘ngliga	
 ularni	 arzon	 bo‘lib	 qolgan.	 Oxirgi	 paytda	 oqimli	 va	 matritsali	 printerlar
asosan	
 mahsuslashtirilgan	 bo‘lmoqda:	 oqimlilar	 rangli	 bosish	 uchun	 asosiy
jihozga,	
 matritsalilar	 esa	 asosan	 tez	 va	 arzon	 bosish	 uchun	 (masalan	 bank	 yoki
magazinlarda	
 cheklarni	 bosish	 uchun)	 ishlatishga	 aylanaypti.
“Kengaytma” Kengaytma (resolution)	 – termini	 pechatlangan	 namunani	 sifati	 va	 kontrastini
ta’riflash	
 uchun	 ishlatiladi.	 Bosishni	 barcha	 ko‘rib	 chiqilayotgan	 tehnologiyalarida
qog‘ozda	
 nuqtalar	 bo‘lishi	 puli	 bilan	 yaratiladi.
Printer   kengaytmasi ,	
 demak	 bosishni	 sifati	 ham	 shu	 nuqtalarni	 hajmiga	 va	 bosishni
soniga	
 bog‘liq.	 Betlarni	 ko‘rganda	 matritsali	 printerday	 kichik	 kengaytmali
bosilgan	
 betlarga	 bir	 qarashda	 ko‘rsa	 bo‘ladi.	 Bu	 nuqtalarni	 katta	 bo‘lgani	 va	 bir
hilda	
 bo‘lgani	 uchun	 shunday	 bo‘ladi.	 Lazerli	 printerday	 bosilgan	 betlarda	 belgilar
bir	
 –	 biriga	 zich	 ko‘rinishda	 bo‘lib	 nuqtalar	 mayda	 joylashgan.	 Printerni
kengaytmasi	
 odatda	 dyuymdagi	 nuqtalarda	 (dofs	 per	 inch	 – dpi)	 o‘lchanadi;
boshqacha	
 qilib	 aytganda	 bir	 dyuym	 uzunlikdagi	 chiziqda	 printer	 shuncha	 alohida
nuqtalar	
 miqdorini	 bosish	 mumkin.	 Ko‘pgina	 printerlarda	 kengaytma	 ikki
yo‘nalishda	
 – vertikal	 va	 gorizontala	 aniqlanadi.	 Shunday	 qilib,	 bir	 kvadrat
dyuymda	
 300	 – dpi	 kengaytma	 deganda	 300*300	 nuqtalar	 tushuniladi.	 300	 dpili
kengaytmali	
 printer	 qog‘ozda	 bir	 kvadrat	 dyuymda	 to‘qson	 ming	 nuqtalarni	 bosish
mumkin.	
 Shunday	 printerlar	 ham	 borki	 ikki	 yo‘nalishdagi	 razresheniyasi	 farq
qiladi	
 (masalan,	 600*1200	 dpi).	 Bunday	 printerning	 bir	 dyuym	 kvadratida	 720
ming	
 nuqtalarni	 bosish	 mumkin.
Printer	
 xotirasi.	 Har	 bir	 printerda	 xotira	 mikrosxemasi	 mavjud,	 lazerli	 va	 oqimli
printerlarda	
 esa	 undan	 tashqari	 o‘rnatilgan	 protsessor	 ham	 bor.	 Shuningdek,
printerni	
 – mahsuslashtirilgan	 kompyuter	 deb	 ham	 atasak	 bo‘ladi.	 Printerdagi
xotira	
 bosish	 vazifasini	 ma’lumotlarni	 kiritish	 uchun	 bog‘lovchi	 bo‘lib   hizmat
qiladi ;	
 u tasvir,	 shrift	 va	 buyruqlarni	 yaratish	 jarayonida	 ma’lumotlarni	 saqlash
uchun,	
 hamda	 shriftlarni	 yozilish	 va	 boshqa	 ma’lumotlarni	 vaqtincha	 saqlash
uchun	
 mo‘ljallangan.	 Lazerli	 va	 oqimli	 printerlar	 xotirasining	 hajmi	 – uning
imkoniyatlarining	
 ko‘zgusi	 bo‘ladi.	 Printer	 xotirada	 butun	 betdagi	 rastrli	 tasvirni
(grafik	
 tasvirni	 va	 shriftni)	 yaratish,	 so‘ng	 uni	 bosib	 chiqarish	 kerak	 bo‘ladi.
Bosishdan	
 oldin	 har	 bir	 vektorli	 tasvir	 va	 shriftlar	 konturi	 rastrda	 qaytadan	 tuziladi.
Betlardagi	
 grafik	 va	 shriftlarni	 katta	 miqdori	 katta	 xotira	 hajmini	 talab	 etadi.
Undan	
 tashqari,	 xotira	 printerning	 shriftlarni	 va	 betlarning	 ta’rifi	 tilini tushuntiruvchini saqlash	 uchun	 kerak.	 Xotira	 yetmaganda	 printer	 grafika	 yoki
matnni   aralashmasini	
 bosib	 chiqaradi ,	 grafik	 tasvirni	 ikkita	 qog‘ozga	 bo‘ladi,	 bir
nechta	
 shrift	 ishlatadi	 yoki	 hech	 qanday	 shriftni	 bosmaydi.
Oqimli	
 printer.
Oqimli
 birinchi	 printerni	 Hewlett	 Packard	 firmasi	 bo‘ladi.	 Oqimli	 printerlarning
ishlash	
 uslubi	 tasvir	 yoki	 harf	 qayerda	 shakllanishi	 kerak	 bo‘lsa,	 shu	 yerda	 bo‘yoq
sachratiladi.	
 Sachratish	 printer	 kallagida	 joylashgan	 soch	 tolasiga	 o‘xshash	 sopl
orqali	
 amalga	 oshiriladi.	 Bu	 kallakda	 mikro	 bo‘lakchlar	 kabi	 sopl	 orqali	 o‘tadigan
siyohlik	
 lazervuar	 o‘rnatilgan.	 Sopllar	 soni	 (16	 dan	 64	 gacha)	 printer	 rusumi	 va
ishlab	
 chiqaruvchisiga	 bog‘liq	 bo‘ladi.	 Ba’zi	 oxirgi	 rusumlarda	 soplning	 ko‘proq
bo‘ladi.	
 Masalan	 HP	 DESCJET	 1600	 kallagi	 qora	 siyoh	 uchun	 300	 sopel	 va	 rangli
uchun	
 416	 sopelga	 ega.	 Siyohni	 saqlash	 uchun	 ikkita	 usul	 mavjuad:
Printer	
 kallagi	 siyoh	 uchun	 rezervuar	 bilan	 bog‘liq,	 rezervuarni	 almashtirish
boshchani	
 	almashtirishga	 	bog‘liq.	 
Printer	
 kallagini	 siyoh	 bilan	 kapillyar	 tizimi	 orqali	 ta’minlaydigan	 alohida
rezervuarishlatiladi.
Ishlash	
 uslublari.	 Bosma	 davomida	 trubkadagi	 pezoelement	 siyoh	 bilan	 kapillyar
tizimni	
 to‘ldiradi.	 Orqaga	 siqiladigan	 siyohlar	 rezervuarga	 qayta	 quyiladi,	 siqilgan
siyohlar	
 esa	 qog‘ozda	 o‘z	 izini	 qoldiradi.	 Bunday	 uslublarni	 EPSON,	 BROTHER
va	
 boshqalari	 ishlab	 chiqariladi.
Mikroprosessorlar
8088/8086	
 protsessorlari	 1978	 yilning	 iyunida	 Intel	 o‘zining	 ya’ngi	 8086
protsessorini	
 taqdim	 etib,	 inqilob	 sodir	 etdi.	 Bu	 bozordagi	 ilk	 16-razryadli
mikroprotsessorlar	
 edi;	 u vaqtda	 barcha	 boshqa	 protsessorlar	 8-razryadli	 edi.	 8086
protsessori	
 16-razryadli	 ichki	 registrlarga	 ega	 bo‘lib	 va	 16-	 razryadli	 yangi
toifadagi	
 	dasturiy	 	ta’minotni	 	bajara	 	olar	 	edi.
U,	
 shuningdek,16-razryadli	 tashqi	 shinaga	 ega	 bo‘lib,	 bir	 vaqtda	 16	 bit	 ma’lumotni
xotiraga	
 uzata	 olar	 edi.Manzil	 shinasining	 razryadi	 20	 bitni	 tashkil	 qilar	 edi	 va 8086 protsessori	 1 Мbayt	 (20-darajadagi	 2)	 sig‘imli	 xotirani	 manzillay	 olar	 edi.
O‘sha	
 vaqtda	 bu	 mo‘jiza	 tuyular	 edi,	 boshqa	 ko‘pchilik	 mikrosxemalar	 8-
razryadli   ichki	
 registrlariga ,	 8-razryadli	 malumotlarning	 tashqi	 shinasiga	 va	 16-
razryadli	
 manzil	 shinasiga	 ega	 bo‘lib,	 64	 Kbayt	 dan	 ko‘p	 bo‘lmagan	 operativ
xotiranigina	
 	manzillay	 	olar	 	edi	 	(16	 	–darajadagi	 	2).
8086	
 protsessorining	 narxi	 ancha	 yuqori	 edi-	 uning	 uchun	 arzonroq	 8-razryadli
emas,16-razryadli	
 ma’lumotlar	 shinasi	 talab	 qilinar	 edi.	 O‘sha	 vaqtda	 8-razryadli
tizimlarning	
 narxi	 arzonroq	 bo‘lganligi	 uchun,	 8086	 protsessorlari	 kam	 sotilar	 edi.
Inteldagilar	
 foydalanuvchilarning	 16	 qoshimcha	 unumdorlikka	 ortiqcha	 harajat
qilishni	
 istashmayotganini	 tushunib	 etdi	 va	 biroz	 vaqtdan	 so‘ng	 8088	 deb	 atalgan
8806	
 protsessorning	 “kesik	 ” talqinini	 taqdim	 etdi.Unda,	 malumotlar	 shinasidagi
16	
 razryaddan	 8 tasi	 olib	 tashlangan	 va	 8086	 protsessori	 ma’lumotlarni	 kiritish	 va
chiqarishga	
 nisbatan	 8-razryadli	 mikrosxema	 sifatida	 qaraladi.Biroq,unda	 16-
razryadli	
 ichki	 registrlar	 va	 20-razryadli	 manzil	 shinasi	 to‘la	 saqlanib	 qolganligi
uchun	
 8086	 protsessori	 16-razryadli	 dasturiy	 ta’minotni	 bajarar	 edi	 va	 1 Мbayt
sig‘imli	
 	operativ	 	xotirani	 	manzillay	 	oladi.
IBM	
 PC	 ning	 ilk	 kompyuterlarida	 4,77	 MGts	 takt	 chastotali	 8088	 protsessorlardan
foydalanilar	
 edi,	 ya’ni	 bir	 sekundda	 4 770   000ta	 takt	 bajarilar	 edi.	 8088	 va	 8086
protsessorlarning	
 buyruqlari	 uchun	 o‘rtacha	 12	 takt	 zarur	 bo‘lar	 edi.	 Ba’zida,	 8088
protsessor	
 1Mbayt	 sig‘imdagi	 asosiy	 xotirani	 manzillay	 olsa	 ham,	 nima	 uchun
kompyutyerdagi	
 asosiy	 xotiraning	 sig‘imi	 640	 Kbayt	 bilan	 chegaralanadi	 degan
savol	
 	tug‘iladi.
Buning	
 sababi,	 IBM	 boshidanoq	 manzil	 fazosining	 yo‘qori	 qismida	 384	 Kbaytni
adapter	
 platalari	 va	 tizimli	 BIOS	 uchun	 rezervlab	 qoyadi.	 Qolgan	 640	 Kbayt	 DOS
va	
 dastur	 –ilovalar	 uchun	 foydalaniladi.	 80286	 (yoki,oddiygina	 286)	 protsessorida
80186	
 va	 80188	 protsessorlari	 uchun	 xarakterli	 bo‘lgan,	 moslashuvchanlik
muammosi	
 tug‘ilmaydi.	 U	 1981	 yili	 paydo	 bo‘ldi,va	 uning	 asosida	 IBM	 AT
kompyuteri	
 yaratildi.	 Shundan	 so‘ng,	 50	 va	 60	 rusumdagi	 ilk	 PS/2	 yaratildi	 (PS/2
keyingi	
 rusumlari	 386	 va	 486	 protsessorlari	 asosida	 uaratildi).	 Bir	 nechta	 firmalar,
AT	
 sinfiga	 tegishli	 kompyuterlarning	 analoglarini	 ishlab	 chiqarishni	 o‘zlashtirib oladi. AT	 kompyuteri	 uchun,	 asos	 sifatida	 286	 protsessorining	 tanlanishi	 uning
8088	
 protsessori	 bilan	 moslashuvchan	 bo‘lganligi	 bilan	 bog‘liqdir,	 ya’ni	 IBM	 PC
va	
 XTlar	 uchun	 ishlab	 chiqilgan	 dasturlar	 AT	 uchun	 ham	 to‘g‘ri	 kelar	 edi.	 286
protsessorlari	
 o‘zidan	 oldingilariga	 qaraganda	 yo‘qori	 tezlikka	 ega	 bo‘lib,	 shu
sababli,	
 bu	 kompyuterlar	 keng	 qo‘llanila	 boshladi.	 6 MGts	 takt	 chastotali	 AT
birinchi	
 kompyuterining	 unumdorligi	 IBM	 PC	 (4,77	 MGts)	 unumdorligidan	 besh
baravar	
 ortadi.	 Buyruqlarning	 o‘rtacha	 4,5	 taktda	 bajarilishi,	 286	 protsessorli
kompyuterlarining	
 unumdorligi	 yo‘qori	 bo‘lishining	 bosh	 sababidir.	 Undan
tashqari,	
 16-razryadli	 tashqi	 shina	 tufayli	 ma’lumotlar	 almashish	 tezligi	 ikki
marotaba	
 	oshdi.
AT	
 kompyuterlarining	 yana	 bir	 sababi	 protsessorning	 takt	 chastotasining
ortishidadir.	
 Quyidagi	 6,	 8,	 10,	 12,	 16	 va	 20	 MGts	 takt	 chastotali	 protsessorlar
mavjud.
Oldingi	
 protsessorlarda	 bu	 ko‘rsatgich	 8 MGts	 dan	 oshmas	 edi.	 Takt	 chastotalari
bir	
 hil	 bo‘lganda	 ham	 oxirgisining	 unumdorligi	 taxminan	 3 marta	 ko‘proqdir.
286	
 protsessori	 real	 va	 himoyalangan	 deb	 ataluvchi	 ikkita	 bir-biridan	 farq	 qiluvchi
rejimda	
 ishlaydi.	 Real	 rejimda	 8086	 protsessoriga	 ekvivalent	 va	 obekt	 kodi
bo‘yicha	
 8086	 va	 8088	 protsessorlari	 bilan	 moslashuvchan.	 Bu,	 ular	 uchun
mo‘ljallangan	
 dasturlarni	 va	 buyruqlarni	 modifikatsiyasiz	 bajara	 olishini	 bildiradi	 .
286	
 protsessori	 himoyalangan	 rejimda	 butunlay	 boshqa	 rusumga	 aylanadi.	 Agar
bajaralayotgan	
 dastur,	 uning	 yangi	 imkoniyatlarini	 e’tiborga	 olib	 yozilgan	 bo‘lsa,
protsessor	
 16	 Мbayt	 Real	 xotiradan	 manzillay	 olishi	 mumkin	 bo‘lsa	 ham,	 u 1
Gbayt	
 virtual	 xotiraga	 ega	 bo‘lishi	 mumkin.	 286	 ko‘zga	 ko‘rinarli	 kamchiligi
oldindan	
 apparatli	 sbros	 (tushirish	 ) ya’ni,	 kompyuterni	 issiq	 qayta	 yuklanishini
amalga	
 oshirmasdan	 himoyalangan	 rejimdan	 real	 rejimga	 o‘ta	 olmaydi.	 Real
rejimdan	
 himoyalangan	 rejimga	 sbrossiz	 o‘ta	 oladi.	 Shuning	 uchun,	 386
protsessorining	
 asosiy	 ustunligi	 uning	 real	 rejimdan	 himoyalangan	 rejimga	 va
aksincha,	
 	dasturiy	 	ulanmasdan	 	o‘ta	 	olishidadir.
Pentium	
 protsessorlari.	 1992	 yilning	 oktyabrida	 Intel	 beshinchi	 avlodning
moslashuvchan	
 kompyuterlari	 ko‘pchilik	 o‘ylaganiday	 586	 emas,	 balki	 Pentium deb atalishini	 e’lon	 qildi.	 586	 deb	 nomlanishi	 tabiy	 edi,	 biroq	 raqamli	 belgilashlar
savdo	
 markasi	 sifatida	 ro‘yxatga   olinmaganligi	 uchun ,	 ularning	 raqobatchilari
ko‘payib	
 ketar	 edi	 va	 ular	 ,,patentlanmaydigan“	 nom	 bilan	 shunday
mikrosxemalarni	
 ishlab	 chiqishni	 boshlab	 yuborar	 edi.	 1993	 yil	 martda	 birinchi
Pentium	
 protsessorlari,bir	 necha	 oydan	 so‘ng	 ular	 asosida	 birinchi	 kompyuterlar
chiqarila	
 boshladi.	 Pentium	 Intel	 firmasining	 oldingi	 protsessorlari	 bilan
moslashuvchan	
 bo‘lganligi	 bilan	 birga,	 ulardan	 ko‘zga	 ko‘rinarli	 farq	 qiladi.
Undagi	
 bir	 hususuiyatni	 inqilobiy	 den	 hisoblash	 mumkin.	 Pentium	 protsessorida
ikkita	
 konveyer	 bo‘lib,	 uning	 bir	 vaqtda	 ukkita	 buyruqni	 bajarishiga	 imkon
yaratadi	
 (Barcha	 oldingi	 protsessorlar	 vaqtning	 har	 bir	 momentida	 faqat	 bitta
buyruqni	
 	bajara	 	oladi).
Intel	
 bu	 imkoniyatni	 superskalyar	 texnologiya	 deb	 atadi.	 Shu	 texnologiyaga	 asosan
Pentiumning	
 samaradorligi	 protsessor	 bilan	 taqqoslaganda	 ko‘zga-	 ko‘rinarli
oshdi	
 	.
486	
 standart	 mikrosxema	 bir	 buyruqni	 o‘rtacha	 ikki	 ichki	 taktda   bajaradi ,	 DХ2	 va
DХ4	
 protsessorlarida	 esa	 chastotasini	 ikki	 marta	 oshirish	 natijasida	 bir	 taktda
bajaradi.	
 Pentium	 protsessorida	 superskalyar	 texnologiyadan	 foydalanish	 natijasida
bir	
 taktda	 ikkita	 buyruqni	 bajarish	 mumkin.	 Superskalyar	 arxitektura	 tushunchasi
odatda	
 yuqori	 samaradorligi	 RISС-protsessorlari	 bilan	 bog‘liq.	 Pentium—
superskalyar	
 deb	 ataluvchi,	 birinchi	 CISC	 (Complex	 Instruction	 Set	 Computer)
protsessorlaridir.U	
 bitta	 korpusga	 biriktirilgan	 486	 ikki	 protserssoriga	 ekvivalent.
Pentium	
 protsessorlarining	 xarakteristikalari.
Vujudga	
 kelish	 sanasi
1993	
 yil,	 22-mart	 (1-avlod),	 1994	 yil	 ,7	 -mart(2-
avlod)
Maksimal	
 takt	 chastotasi 60,66	 MGts	 (1-avlod),	 75,	 90,	 100,	 120,	 133,	 150,
166,	
 200	 MGts	 (2-avlod) Chastotaning 	ko‘payish
karraligi 1x	 (1-avlod),	 1,5x-3x	 (2-avlod)
Registrlarning	
 razryadliligi
32
M alumotlarning	
 	tashqi
shinasining	
 razryadliligi 64
Manzil
 	shinasining
razryadliligi 32
Manzillanayotgan
 xotira
4	
 Gbayt
Ichki	
 kesh	 xotiraning	 o‘lchami
8	
 Kbayt	 (kodlar	 uchun),8	 bayt	 ( ma’lumotlar
uchun)
Ichki   kesh	
 xotiraning	 tipi Ikki	 betli,	 ikki	 yo‘nalishli	 ( ma’lumotlar	 uchun)
Xotiraning	
 	qisqartirilgan
sikllari Bor
Tranzistorlar	
 miqdori
3,1mln	
 va	 undan	 yuqori
ristaldagi	
 elementlar	 miqdori 0,8	 mkm	 (60/66	 MGts),	 0,6mkm	 (75-100MGts),
0,35	
 mkm(120	 MGts	 va	 undan	 yuqori)
Korpus 273-kontaktli	
 RGA,	 196-kontaktli	 SPGA,qatlamli
korpus Soprotsessor O‘rnatilgan
Energiya 	ta’minotining
pasayishi CMM	 tizim,2-avlodda	 yaxshilangan
Ta’minot	
 kuchlanishi 5	 V(1-avlod),	 3,465;	 3,3;	 3,1;	 va	 2,9	 V	 (2-avlod)
Pentium	
 	Pro	 	protsessori
Pentium	
 MMX	 ning	 davomchisi   Pentium	 Pro   protsessori	 bo‘ldi.   U   1995	 yil
sentuabrida	
 taqdim	 etilib,	 1996	 yili	 keng	 sotila	 boshladi.	 Protsessor	 Socket	 8 tipli
uyaga	
 o‘rnatiladigan	 387	 –kontaktli	 korpusning	 ichiga	 joylashtiriladi,   shuning
uchun ,	
 u oldingi	 Pentium	 protsessorlari	 bilan	 moslashuvchan	 emas.   Dual	 Cavity
PGA   (PGA	
 ikkilangan	 korpusi)	 deb	 ataluvchi	 Intel	 texnologiyasi	 asosida
bajarilgan	
 bir	 nechta	 mikrosxemalar	 MCM	 (Multi-Chip	 Module)	 modulga
biriktirilgan.	
 387-kontaktli	 korpus	 ichida	 ikkita	 mikrosxema	 joylashgan	 bo‘lib,
ulardan	
 biri   Pentium	 Pro   protsessorini,	 ikkinchisi	 esa256	 Кbayt,	 512	 Кbayt	 yoki	 1
Мbayt	
 sig‘imdagi	 ikki	 bosqichdagi	 kesh	 xotirani	 o‘z	 ichiga	 oladi.	 Protsessorning
o‘zida	
 5,5	 mln	 tranzistorlar,	 birinchi	 bosqichdagi	 kesh	 –xotirada	 256	 Кbayt	 —	 15,5
mln	
 sig‘imli	 tranzistorlar,ikkinchi	 kesh-	 xotirada	 512	 Кbayt—	 31	 mln	 sig‘imdagi,
512	
 Кбай	 sig‘imli	 kesh	 –xotirali	 modulda	 36,5	 mln	 tranzistorlar	 mavjud
bo‘lib,1Mbayt	
 sig‘imda	 ularning	 soni	 68	 mln	 ga	 borib	 qoldi!	 1 Мbayt	 sig‘imga	 ega
bo‘lgan	
 Pentium	 Pro	 uchta	 mikrosxemadan	 iborat:	 protsessor	 va	 512	 Kbayt
sig‘imli	
 ikkita	 kesh-xotira.
Ona plata Ona plata	 "materinka"   ( inglizcha :   mainboard   —	 bosh	 plata;	 hisoblanadi.   sleng .   ona
-	
  barcha   chip   va   qurilmalarni   bir   biriga   ulash   uchun   asos )   —	  Shaxsiy
kompyuterning ,	
  noutbuk ,	  telefon ,	  planshetlarning   asosiy   qurilmalari   —   tezkor
xotira ,   qattiq   disk ,   chiplar ,	
  slot ,	  kuler ,	  ulash   portlari   va   boshqa   qurilmalar
o ʻ rnatiladigan   ko ʻ p   qatlamli   muxr   plata .	
  Aynan	 ona	 plata	 bir-biridan	 farq	 qiluvchi
qurilmalarni	
 birlashtiradi	 va	 boshqaradi.
Asosiy	
 qismlari[ tahrir   |   manbasini	 tahrirlash ]
Shaxsiy	
 kompyuterning	 sxemasi:   1.   Monitor	 tizimi   2.   Ona	 plata   3.   Protsessor   4.
Port   ATA   5.   Tezkor	
 	xotira   6.   Kengaytiruvchi	 	kartalar   7.   Quvvat
bloki   8.   Diskovod   9.   Qattiq	
 disk   10.   Klaviatura   11.   Sichqon
Ona	
 plataga	 o rnatiladigan	 asosiy	 qurilmalar:	ʻ
Markaziy   protsessor   (CPU).
Tizimning
 	mantiqiy	 	yig indisi	 	(	ʻ chipset   —   inglizcha :   chipset)   —
Markaziy   protsessor   (CPU)ni	
 tezkor	 xotira	 va	 periferik	 qurilmalar	 kontrollyo rlari	ʻ
bilan	
 ulanishni	 ta minlovchi	 mikrosxemalar	 yig indisi.	 Odatda,	 zamonaviy	ʼ ʻ
tizimning	
 mantiqiy	 yig indisi:	 „Shimoliy“"	 va	 „Janubiy“	 ko priklar	 asosida	ʻ ʻ
quriladi.
Shimoliy	
 ko prik	ʻ   ( inglizcha :   Northbridge),	 MCH	 (Memory	 controller	 hub),   tizim
kontrollyori.
Janubiy	
 ko prik	ʻ   ( inglizcha :   Southbridge),	 ICH	 (I/O	 controller	 hub),   periferik
kontrollyor.
Ona	
 	plataning	 	form-faktori	 	(shakli,	 	katta-kichik	 	o'lcham)	 	bo yicha	ʻ
tasnifi[ tahrir   |   manbasini	
 tahrirlash ]
Asosiy	
 maqola:   Form-faktor	 (texnika) Ona plataning	 form-faktori   —	 bu	 ona	 plataning	 xajmi,	 mahkamlash	 joylari,
protsessorning	
 qay	 tartibda	 o rnatilishini	 aniqlovchi	 standart.	ʻ
Eskirgan:   Baby-AT ;   Mini-ATX ;   polnorazmernaya	
 plata	 AT ;   LPX .
Zamonaviy:   ATX ;   microATX ;   FlexATX ;   NLX ;   WTX ,   CEB .
Kiritilayotgan:   Mini-ITX   i   Nano-ITX ;   Pico-ITX ;   BTX ,   MicroBTX   i   PicoBTX
Shunday	
 ona	 platalar	 bor	 hech	 qaysi	 form-faktorga	 mos	 kelmaydi.	 Mashxur	 ona
plata	
 	ishlab	 	chiqaruvchi
kompaniyalar: Asus ,   Gigabyte ,   MSI ,   Intel ,   Biostar ,   Elitegroup ,   ASRock .
Modelini	
 aniqlash[ tahrir   |   manbasini	 tahrirlash ]
Ona	
 plataning	 o rnatilgan	 modelini	ʻ   DMI   orqali	 bilish	 mumkin.	 Linuxda	 dmidecode
utilitasi	
 orqali,	 Windowsda   —   SIW   yoki   AIDA64   orqali	 bilib	 olish	 mumkin.
Quvvat	
 saqlash	 texnologiyasi[ tahrir   |   manbasini	 tahrirlash ]
„Zangori“	
 texnologilarga	 katta	 e tibor	 ko p	 ona	 plata	 ishlab	 chiqaruvchi	ʼ ʻ
kompaniyalarni	
 yangi	 masalarni	 yechishga	 undadi.
Mobil	
 kompyuterlarning	 ona	 platasi[ tahrir   |   manbasini	 tahrirlash ]
Mobil	
 kompyuterlarning	 ( noutbuk )	 ona	 platasi	 stol	 kompyuterlarining	 ona
platasidan	
 ancha	 farq	 qiladi	 va	 ularda	 ko p	 qurilmalar	 o rnatilgan	 bo ladi.	 Masalan,	ʻ ʻ ʻ
(videokarta),	
 oddiy	 kompyuterlarda	 ona	 plataga	 o rnatiladi.	 Bu,	 o z	 navbatida,	ʻ ʻ
noutbuklarning	
 oz	 quvvat	 ishlatishga	 va	 xajmini	 kichikligini	 ta minlaydi.	ʼ
Intel	
  mikroprosessori	  haqida	  malumot 088/8086 	protsessorlari	 	1978	 	yilning	 	iyunida	 	Intel	 	o‘zining	 	ya’ngi
8086   protsessorini	
 taqdim	 etib ,	 inqilob	 sodir	 etdi.	 Bu	 bozordagi	 ilk	 16-razryadli
mikroprotsessorlar	
 edi;	 u vaqtda	 barcha	 boshqa	 protsessorlar	 8-razryadli	 edi.	 8086
protsessori	
 16-razryadli	 ichki	 registrlarga	 ega	 bo‘lib	 va	 16-	 razryadli	 yangi
toifadagi	
 dasturiy	 ta’minotni	 bajara	 olar	 edi.
U,	
 shuningdek,16-razryadli	 tashqi	 shinaga	 ega	 bo‘lib,	 bir	 vaqtda	 16	 bit	 ma’lumotni
xotiraga	
 uzata	 olar	 edi.Manzil	 shinasining	 razryadi	 20	 bitni	 tashkil	 qilar	 edi	 va
8086	
 protsessori	 1 Мbayt	 (20-darajadagi	 2)	 sig‘imli	 xotirani	 manzillay	 olar	 edi.
O‘sha	
 vaqtda	 bu	 mo‘jiza	 tuyular	 edi,	 boshqa	 ko‘pchilik	 mikrosxemalar	 8-razryadli
ichki	
 registrlariga,	 8-razryadli	 malumotlarning	 tashqi	 shinasiga	 va	 16-razryadli
manzil	
 shinasiga	 ega	 bo‘lib,	 64	 Kbayt	 dan	 ko‘p	 bo‘lmagan	 operativ	 xotiranigina
manzillay	
 	olar	 	edi	 	(16	 	–darajadagi	 	2).
8086	
 protsessorining	 narxi	 ancha	 yuqori	 edi-	 uning	 uchun	 arzonroq	 8-razryadli
emas,16-razryadli	
 ma’lumotlar	 shinasi	 talab	 qilinar	 edi.	 O‘sha	 vaqtda	 8-razryadli
tizimlarning	
 narxi	 arzonroq	 bo‘lganligi	 uchun,	 8086	 protsessorlari	 kam	 sotilar	 edi.
Inteldagilar	
 foydalanuvchilarning	 16	 qoshimcha	 unumdorlikka	 ortiqcha	 harajat
qilishni	
 istashmayotganini	 tushunib	 etdi	 va	 biroz	 vaqtdan	 so‘ng	 8088	 deb	 atalgan
8806	
 protsessorning	 “kesik	 ” talqinini	 taqdim	 etdi.Unda,	 malumotlar	 shinasidagi
16	
 razryaddan	 8 tasi	 olib	 tashlangan	 va	 8086	 protsessori	 ma’lumotlarni	 kiritish	 va
chiqarishga	
 nisbatan	 8-razryadli	 mikrosxema	 sifatida	 qaraladi.Biroq,unda	 16-
razryadli	
 ichki	 registrlar	 va	 20-razryadli	 manzil	 shinasi	 to‘la	 saqlanib	 qolganligi
uchun	
 8086	 protsessori	 16-razryadli	 dasturiy	 ta’minotni	 bajarar	 edi	 va	 1 Мbayt
sig‘imli	
 	operativ	 	xotirani	 	manzillay	 	oladi.
IBM	
 PC	 ning	 ilk	 kompyuterlarida	 4,77	 MGts	 takt	 chastotali	 8088	 protsessorlardan
foydalanilar	
 edi,	 ya’ni	 bir	 sekundda	 4 770   000ta	 takt	 bajarilar	 edi.	 8088	 va	 8086
protsessorlarning	
 buyruqlari	 uchun	 o‘rtacha	 12	 takt	 zarur	 bo‘lar	 edi.	 Ba’zida,	 8088
protsessor	
 1Mbayt	 sig‘imdagi	 asosiy	 xotirani	 manzillay	 olsa	 ham,	 nima	 uchun
kompyutyerdagi	
 asosiy	 xotiraning	 sig‘imi	 640	 Kbayt	 bilan	 chegaralanadi	 degan savol 	tug‘iladi.
Buning	
 sababi,	 IBM	 boshidanoq	 manzil	 fazosining	 yo‘qori	 qismida	 384	 Kbaytni
adapter	
 platalari	 va	 tizimli	 BIOS	 uchun	 rezervlab	 qoyadi.	 Qolgan	 640	 Kbayt	 DOS
va	
 dastur	 –ilovalar	 uchun	 foydalaniladi.	 80286	 (yoki,oddiygina	 286)	 protsessorida
80186	
 va	 80188	 protsessorlari	 uchun	 xarakterli	 bo‘lgan,	 moslashuvchanlik
muammosi	
 tug‘ilmaydi.	 U	 1981	 yili	 paydo	 bo‘ldi,va	 uning	 asosida	 IBM	 AT
kompyuteri	
 yaratildi.	 Shundan	 so‘ng,	 50	 va	 60	 rusumdagi	 ilk	 PS/2	 yaratildi	 (PS/2
keyingi	
 rusumlari	 386	 va	 486	 protsessorlari	 asosida	 uaratildi).	 Bir	 nechta	 firmalar,
AT	
 sinfiga	 tegishli	 kompyuterlarning	 analoglarini	 ishlab	 chiqarishni	 o‘zlashtirib
oladi.	
 AT	 kompyuteri	 uchun,	 asos	 sifatida	 286	 protsessorining	 tanlanishi	 uning
8088	
 protsessori	 bilan	 moslashuvchan	 bo‘lganligi	 bilan	 bog‘liqdir,	 ya’ni	 IBM	 PC
va	
 XTlar	 uchun	 ishlab	 chiqilgan	 dasturlar	 AT	 uchun	 ham	 to‘g‘ri	 kelar	 edi.	 286
protsessorlari	
 o‘zidan	 oldingilariga	 qaraganda	 yo‘qori	 tezlikka	 ega	 bo‘lib,   shu
sababli ,	
 bu	 kompyuterlar	 keng	 qo‘llanila	 boshladi.	 6 MGts	 takt	 chastotali	 AT
birinchi	
 kompyuterining	 unumdorligi	 IBM	 PC	 (4,77	 MGts)	 unumdorligidan	 besh
baravar	
 ortadi.	 Buyruqlarning	 o‘rtacha	 4,5	 taktda	 bajarilishi,	 286	 protsessorli
kompyuterlarining	
 unumdorligi	 yo‘qori	 bo‘lishining	 bosh	 sababidir.	 Undan
tashqari,	
 16-razryadli	 tashqi	 shina	 tufayli	 ma’lumotlar	 almashish	 tezligi	 ikki
marotaba	
 	oshdi.
AT	
 kompyuterlarining	 yana	 bir	 sababi	 protsessorning	 takt	 chastotasining
ortishidadir.	
 Quyidagi	 6,	 8,	 10,	 12,	 16	 va	 20	 MGts	 takt	 chastotali	 protsessorlar
mavjud.
Oldingi	
 protsessorlarda	 bu	 ko‘rsatgich	 8 MGts	 dan	 oshmas	 edi.	 Takt	 chastotalari
bir	
 hil	 bo‘lganda	 ham	 oxirgisining	 unumdorligi	 taxminan	 3 marta	 ko‘proqdir.
286	
 protsessori	 real	 va	 himoyalangan	 deb	 ataluvchi	 ikkita	 bir-biridan	 farq	 qiluvchi
rejimda	
 ishlaydi.	 Real	 rejimda	 8086	 protsessoriga	 ekvivalent	 va	 obekt	 kodi
bo‘yicha	
 8086	 va	 8088	 protsessorlari	 bilan	 moslashuvchan.	 Bu,	 ular	 uchun
mo‘ljallangan	
 dasturlarni	 va	 buyruqlarni	 modifikatsiyasiz	 bajara	 olishini	 bildiradi	 .
286	
 protsessori	 himoyalangan	 rejimda	 butunlay	 boshqa	 rusumga	 aylanadi.	 Agar
bajaralayotgan	
 dastur,	 uning	 yangi	 imkoniyatlarini	 e’tiborga	 olib	 yozilgan	 bo‘lsa, protsessor 16	 Мbayt	 Real	 xotiradan	 manzillay	 olishi	 mumkin	 bo‘lsa	 ham,	 u 1
Gbayt	
 virtual	 xotiraga	 ega	 bo‘lishi	 mumkin.	 286	 ko‘zga	 ko‘rinarli	 kamchiligi
oldindan	
 apparatli	 sbros	 (tushirish	 ) ya’ni,	 kompyuterni	 issiq	 qayta	 yuklanishini
amalga	
 oshirmasdan	 himoyalangan	 rejimdan	 real	 rejimga	 o‘ta	 olmaydi.	 Real
rejimdan	
 himoyalangan	 rejimga	 sbrossiz	 o‘ta	 oladi.	 Shuning	 uchun,	 386
protsessorining	
 asosiy	 ustunligi	 uning	 real	 rejimdan	 himoyalangan	 rejimga	 va
aksincha,	
 	dasturiy	 	ulanmasdan	 	o‘ta	 	olishidadir.
Pentium	
 protsessorlari.	 1992	 yilning	 oktyabrida	 Intel	 beshinchi	 avlodning
moslashuvchan	
 kompyuterlari	 ko‘pchilik	 o‘ylaganiday	 586	 emas,	 balki	 Pentium
deb	
 atalishini	 e’lon	 qildi.	 586	 deb	 nomlanishi	 tabiy	 edi,	 biroq	 raqamli	 belgilashlar
savdo	
 markasi	 sifatida	 ro‘yxatga	 olinmaganligi	 uchun,	 ularning	 raqobatchilari
ko‘payib	
 ketar	 edi	 va	 ular	 ,,patentlanmaydigan“	 nom	 bilan	 shunday
mikrosxemalarni	
 ishlab	 chiqishni	 boshlab	 yuborar	 edi.	 1993	 yil	 martda
birinchi   Pentium	
 protsessorlari ,bir	 necha	 oydan	 so‘ng	 ular	 asosida	 birinchi
kompyuterlar	
 chiqarila	 boshladi.	 Pentium	 Intel	 firmasining	 oldingi	 protsessorlari
bilan	
 moslashuvchan	 bo‘lganligi	 bilan	 birga,	 ulardan	 ko‘zga	 ko‘rinarli	 farq	 qiladi.
Undagi	
 bir	 hususuiyatni	 inqilobiy	 den	 hisoblash	 mumkin.	 Pentium	 protsessorida
ikkita	
 konveyer	 bo‘lib,	 uning	 bir	 vaqtda	 ukkita	 buyruqni	 bajarishiga	 imkon
yaratadi	
 (Barcha	 oldingi	 protsessorlar	 vaqtning	 har	 bir	 momentida	 faqat	 bitta
buyruqni	
 	bajara	 	oladi).
Intel	
 bu	 imkoniyatni	 superskalyar	 texnologiya	 deb	 atadi.	 Shu	 texnologiyaga	 asosan
Pentiumning	
 samaradorligi	 protsessor	 bilan	 taqqoslaganda	 ko‘zga-	 ko‘rinarli
oshdi	
 	.
486	
 standart	 mikrosxema	 bir	 buyruqni	 o‘rtacha	 ikki	 ichki	 taktda	 bajaradi,	 DХ2	 va
DХ4	
 protsessorlarida	 esa	 chastotasini	 ikki	 marta	 oshirish	 natijasida	 bir	 taktda
bajaradi.	
 Pentium	 protsessorida	 superskalyar	 texnologiyadan	 foydalanish	 natijasida
bir	
 taktda	 ikkita	 buyruqni	 bajarish	 mumkin.	 Superskalyar	 arxitektura	 tushunchasi
odatda	
 yuqori	 samaradorligi	 RISС-protsessorlari	 bilan	 bog‘liq.	 Pentium—
superskalyar	
 deb	 ataluvchi,	 birinchi	 CISC	 (Complex	 Instruction	 Set	 Computer)
protsessorlaridir.U	
 bitta	 korpusga	 biriktirilgan	 486	 ikki	 protserssoriga	 ekvivalent.                                                                                                                  
Redistrlar
Registrlar va	 ularning	 turlari	 Registrlar	 deb,   raqamli	 axborotni	 qabul	 qilish ,
xotirada	
 saqlash,	 uni	 uzatish	 va	 shu	 axborotni	 kodini	 o‘zgartiradigan	 qurilmaga
aytiladi.	
 Registr	 inglizcha	 so‘zdan	 olingan	 bo‘lib,	 yozuv	 jurnali	 (Jurnal
registratsiy)	
 degan	 ma’noni	 anglatadi.	 Registrda	 axborot	 0 va	 1 raqamlarining
kombinatsiyasidan	
 iborat	 sonlar	 ko‘rinishida	 saqlanadi.	 Registrlar	 triger	 deb
ataluvchi	
 mantiqiy	 elementlar	 to‘plamidan	 tashkil	 topgan	 va	 ularning	 soni	 mashina
so‘zining	
 razryadlar	 soniga	 teng	 bo‘ladi.	 Axborotdagi	 ikkilik	 kodning	 har	 bir
razryadiga	
 registrning	 bitta	 mos	 razryadi	 to‘g‘ri	 keladi.	 Registrlar	 axborotni
xotirada	
 saqlashdan	 tashqari	 ular	 quyidagi	 vazifalarni	 ham	 bajaradi.	 1)	 Sonning
kodini	
 o‘zgartirish;	 2)	 Axborotni	 o‘ngga	 va   chap	 istalgan	 razryadga	 surish ;	 3)
Ketma-ket	
 kodlarni	 parallel	 kodlarga	 almashtirish	 va	 aksincha;	 4)	 Ayrim   mantiqiy
amallarni	
 bajarish ;	 Registrlar	 axborotni	 yozish	 usuliga	 qarab	 ketma-ket	 va	 paralel
registrlarga	
 bo‘linadi.	 Registrda	 axborotni	 qabul	 qilish,	 siljitish	 va	 uzatish
boshqaruvchi	
 impulslar	 yordamida	 amalga	 oshiriladi.	 Boshqaruvchi	 impulsli
signallar	
 konyuktorlar	 orqali	 registrlarga	 tushadi.
Registrlar	
 axborotni	 uzatish	 usuliga	 qarab	 2 turga	 bo‘linadi:	 xotira	 (siljitmaydigan)
registr;	
 siljituvchi	 registr.	 Siljituvchi	 registrlarni	 ko‘ramiz.	 Siljituvchi	 registr	 deb,
boshqaruvchi	
 taktli	 impuls	 ta’sirida	 ikkilik	 soni	 kodini	 bir	 yoki	 bir	 necha	 razryad
o‘ngga	
 yoki	 chapga	 siljitadigan	 registrga	 aytiladi.	 Razryad	 setkasidan	 chiqib
ketgan	
 son	 yo‘qoladi.	 Siljituvchi	 registrlar	 arifmetik	 va	 mantiqiy	 operatsiyalarni
bajarish	
 uchun	 ham	 qo‘llaniladi.	 Qo‘shni	 razryadli	 triggerlar	 orasiga	 kechiktiruvchi
elementlar	
 ulanadi.	 Katta	 razryadli	 trigerni	 hisobchining	 kirishiga	 ulangan.	 Son
registrga	
 2 usulda	 yozilishi	 mumkin.   Parallel	 kodlarda ;	 Ketma	 – ket	 kodlarda.
Ketma	
 – ket	 kodlar	 bilan	 sonni	 yozishda	 katta	 razryadli	 trigerni	 hisobchining
kirishiga	
 soni	 kichik	 razryaddan	 boshlab	 ketma	 – ket	 kodli	 signal	 impulsi
ko‘rinishida	
 beriladi.	 Har	 bir	 razryad	 yozilgandan	 keyin	 siljituvchi	 impuls	 beriladi. Natijada yozilgan	 ikkilik	 son	 bir	 razryad	 o‘ngga	 siljiydi.	 Siljituvchi	 impuls	 hamma
trigerlarni	
 0 holatga	 keltiradi.	 Bu	 holda	 trigerlarda	 yozilgan	 birlik	 signal	 impulsi
shu	
 trigerlarning	 chiqishidan	 kichik	 razryadli	 trigerga	 ma’lum	 vaqt	 kechikib
boradi.	
 Trigerlardagi	 o‘tkinchi	 protsesslar	 tugashi	 bilan	 registrdagi	 ikkilik	 son
(kodli	
 signal)	 kichik	 razryadga	 siljiydi.	 Registrda	 soni	 hamma	 razryadlar	 yozib
bulingandan	
 keyin	 “o‘qish”	 komandasi	 bilan	 chiqishdagi	 kon’yunktorlar	 orqali
parallel	
 kodli	 shinaga	 uzatiladi.	 Parallel	 kod	 bilan	 soni	 yozishda	 signal	 kodi	 kodli
shinaga	
 beriladi.	 “Siljituvchi”	 komandasi	 bilan	 signal	 kodi	 bir	 razryad	 o‘ngga
siljiydi.	
 N	 razryad	 siljitish	 uchun	 n marta	 siljituvchi	 impuls	 berish	 kerak.	 Shunday
qilib	
 bitta	 registr	 yordamida	 soni	 parallel	 kodini	 ketma	 – ket	 kodiga	 aylantirish
mumkin.	
 Sonni	 chapga	 siljitish	 uchun	 kichik	 razryadli	 trigerni	 birlik	 chiqishini
kechiktiruvchi	
 element	 orqali	 katta	 razryadli	 trigerni	 hisobchining	 kirishiga	 ulash
kerak.	
 Ko‘pincha	 EHM	 larda	 zahira	 siljituvchi	 registrlar	 ham	 ko‘p	 qo‘llaniladi.
Hozirgi	
 paytda	 registrlar	 integral	 mikrosxema	 ko‘rinishda	 ishlab	 chiqarilmokda.
Trigerlar,	
 xotira	 va	 arifmetik	 qurilmaning	 asosiy	 elementi	 hisoblanadi.	 U	 2 ta
turg‘un	
 holatga	 ega	 bo‘lgan	 elektron	 qurilmadir.	 U	 ikki	 kaskadli	 simmetrik
qarshilikli	
 kuchaytirgichdan	 iborat	 bo‘lib	 kaskadlar	 orasida	 100	 %	 li musbat	 teskari
bog‘lanishi	
 amalga	 oshirilgan.	 Hisoblash	 texnikasida	 trigerlar	 xotira	 qurilmasi
sifatida	
 qo‘llaniladi.	 Trigger	 kirishiga	 beriladigan	 boshqaruvchi	 signal	 ta’sirida	 u
bir	
 turg‘un	 holidan	 ikkinchi	 turg‘un	 holatga	 o‘tadi.	 Uning	 bitta	 turg‘un	 holati
mantiqiy	
 1 deb,	 ikkinchisi	 0 deb	 qabul	 qilinadi.	 Trigerni	 kirishiga	 beriladigan	 har
bir	
 signalga	 muvofik	 u o‘z	 holatini	 o‘zgartirishi	 uchun	 hisobli	 kirish	 rejimi
qo‘llanildi.	
 Buning	 uchun	 trigerni	 alohida	 kirishlari	 o‘zaro	 birlashtirib	 ulanadi.
Trigerlar	
 amalda	 inersiyasiz	 bo‘lib	 1 sekunda	 106	 marta	 qayta-qayta	 ulanib	 turishi
mumkin.	
 Trigerlar   asosida	 EHM	 larni	 registrlari ,	 hisoblagichlari	 va	 jamlagichlari
yig‘iladi.	
 Trigerlar	 integral	 mikrosxema	 asosida	 ish	 chiqilmokda.	 Trigerlar
axborotni	
 saqlash	 usuliga	 ko‘ra	 asinxron	 va	 sinxron	 trigerlarga	 bo‘linadi.	 Asinxron
trigerlarda	
 axborot	 vaqtning	 istalgan	 momentida	 kirish	 signalining	 o‘zgarishi	 bilan
o‘zgarishi	
 mumkin.	 Sinxron	 trigerlarda	 ularning	 chiqishlaridagi	 axborot	 vaqtning
aniq	
 momentida	 sinxron	 signal	 berilgandagina	 o‘zgaradi. Teglar
nternetning WWW	 hizmati,	 asosan,	 wyeb-sahifalarga	 bog‘liq	 ekan,	 ular	 qanday
yaratiladi?	
 – degan	 savol	 tug‘ulishi	 tabiiy.	 Wyeb-sahifalar	 HTML	 (Hypertext
Markup	
 Language   –	 Gipermatnli	 markerlash	 tili)	 tilida	 yoziladi.	 HTML	 –
dasturlash	
 tili	 hisoblanmaydi.	 Bu	 tilda	 hujjat	 (wyeb-sahifa)	 tayyorlash	 uchun
Windows’ning	
 Bloknot	 kabi	 oddiy	 matn	 muharriri	 yetarli.	 HTML	 tilining
buyruqlari	
 “<”	 ва	 “>”	 belgilari	 orasiga	 yoziladi	 va	 deskriptor	 yoki	 teg	 (inglizcha
tag	
 – yorliq,	 belgi,	 alomat)	 deb	 ataladi.
Masalan,	
 yozuvi	 HTML	 tilidagi	 hujjatning	 boshlanishini	 anglatadi.	 Teglarni	 yuqori
yoki	
 quyi	 registrdagi	 lotin	 alifbosi	 harflari	 yordamida	 yozish	 mumkin,	 ya’ni	 va	 bir
xil	
 tegdir.	 Umuman,	 teglar	 ikki	 turga	 bo‘linadi:
Juft	
 teglar	 yoki	 konteyner-teglar:   ko‘rinishdagi	 teg	 uchun   tegi	 mavjud	 bo‘lib,
birinchisi	
 biror	 amal	 boshlanishini	 bildirsa,	 ikkinchisi	 shu	 amal	 yakunlanganini
bildiradi.
Juftmas	
 teglar:   ko‘rinishdagi	 teg	 ochiladi,	 yopilishi	 shart	 emas,	 masalan,	 o‘zidan
keyingi	
 	matnni	 	yangi	 	satrga	 	o‘tkazuvchi
tegi	
 	kabi.
HTML-hujjat	
 – “html”	 yoki	 “htm”	 kengaytmali	 matnli	 fayl	 bo‘lib,	 u oddiy	 matn
muharririda	
 teglar	 qo‘llab	 yozilgan	 matn.	 HTML-hujjat	 va	 teglari	 orasida	 yozilgan
bo‘ladi.	
 HTML-hujjat	 hotiraga	 yuklansa,	 u ekranda	 web-brauzer	 yordamida	 wyeb-
sahifa	
 ko‘rinishida	 aks	 etadi.
HTML-hujjat,	
 odatda,	 ikkita	 bo‘limdan	 iborat	 bo‘ladi.	 Birinchi	 bo‘lim	 HEAD
(bosh	
 qism	 yoki	 sarlavha)	 bo‘limi	 bo‘lib	 u tegi	 bilan	 boshlanib	 tegi	 bilan	 tugaydi.
Ikkinchi	
 bo‘lim	 BODY	 (tana)	 bo‘limi	 bo‘lib,	 unda	 hujjatni	 mazmuni	 aks	 ettiradi	 va
u	
 tegi	 bilan	 boshlanib	 tegi	 bilan	 tugaydi.	 Agar	 HTML-hujjat	 freym-strukturani
ifodalashi	
 (wyeb-brauzer	 oynasidagi	 ma’lumotlar	 alohida	 sohalarda	 aks	 ettishi)
lozim	
 bo‘lsa,	 u holda	 BODY	 bo‘limi	 o‘rniga	 FRAMESET	 (FRAME	 SET	 –
strukturalar	
 (ramkalar)	 tizilmasi	 (to‘plami),	 juft	 tegi	 yordamida)	 bo‘limi	 ishlatiladi. Shuni ta’kidlash	 joizki,	 HTML-hujjatda	 va	 juft	 teglarini	 yozish	 tavsiya	 etiladi,
lekin	
 majburiy	 emas.
Wyeb-sahifaga
 kiritilishi	 lozim	 bo‘lgan	 yana	 bir	 element	 – wyeb-sahifa	 nomi
bo‘lib,	
 nom	 kiritish	 uchun	 <ТITLE>	 tegi	 qo‘llaniladi.	 Wyeb-sahifada	 bu	 teg	 bir
marta	
 ishlatiladi.	 Wyeb-sahifa	 nomi	 wyeb-brauzerning	 sarlavha	 satrida	 aks	 etib,
wyeb-sahifaning	
 o‘zida	 ko‘rinmaydi.	 Shu	 sababli	 uni	 wyeb-sahifaning	 istalgan
joyiga	
 yozish	 mumkin.	 Ammo	 wyeb-sahifa	 nomini	 wyeb-sahifa	 boshiga	 yozish
maqsadga	
 muvofiq.	 Wyeb-sahifa	 nomi	 tegi	 bilan	 yakunlanadi.	 Wyeb-sahifaga
istalgan	
 nom,	 masalan,	 o‘z	 ismingizni	 berishingiz	 mumkin.
HTML	
 tili	 muttasil	 rivojlanib	 bormoqda.	 O‘z	 navbatida	 wyeb-brauzerlar	 ham
yangilanib	
 turibdi.	 Hozirgi	 kunda	 wyeb-sahifa	 tayyorlash	 uchun	 asosan	 HTML-4
tilidan	
 foydalaniladi.	 Uning	 ba’zi	 buyruqlarini	 “yeski”	 wyeb-brauzerlar	 (Internet
Explorer-3,	
 Internet	 Explorer-4)	 bajara	 olmaydi.	 Bundan	 tashqari	 turli	 wyeb-
brauzerlar,	
 masalan,	 Internet	 Explorer   va	 Netscape	 ham	 bir	 biridan	 bir	 oz	 farq
qiladi.	
 Shu	 sababli	 bitta	 HTML-hujjat	 turli	 wyeb-brauzerlarda	 biror	 farq	 bilan	 aks
etishi	
 mumkin.
Operasion  sistemalar  va  ularning  turlari
Operatsion	
 sistemaning	 vazifasi	 kompyuter   ishini	 boshqarishdan	 iborat ,	 ya‘ni   u
dasturlarni	
 	ishga	 	tushiradi ,	 	ma‘lumotlar	 	ximoyasini	 	ta‘minlaydi,
foydalanuvchilarning	
 va	 dasturlarning	 talablari	 bo’yicha	 turli   servis	 amallarini
bajaradi ,	
 printer	 va	 boshqa	 kompyuterga	 ulangan	 «tashqi»	 qurilmalar	 ishini
boshqaradi.	
 Kompyuterga	 yuklanuvchi	 ixtiyoriy	 dastur	 operatsion   sistema
xizmatidan	
 foydalanadi ,	 shuning	 uchun	 bu	 dastur	 faqat	 unga	 shu	 xizmatlarni
ta‘minlab	
 beruvchi	 OS	 boshqaruvida	 ishlaydi.   Osni   tanlash   juda   muxim ,	  chunki   u
foydalanuvchi   kompyuterida   kaysi   dasturlar   bilan   ishlash   mumkinligini ,	
  uning
ma ‘ lumotlari   ximoyasining   darajasini ,	
  qanday   apparat   vositalari   kerakligini   va
xakozolarni   aniqlaydi . Operatsion   sistemaning   vazifasi   kompyuter   ishini   boshqarishdan   iborat ,  ya ‘ ni   u
dasturlarni   ishga   tushiradi ,	
  ma ‘ lumotlar   ximoyasini   ta ‘ minlaydi ,
foydalanuvchilarning   va   dasturlarning   talablari   bo ’ yicha   turli   servis   amallarini
bajaradi ,	
  printer   va   boshqa   kompyuterga   ulangan  	« tashqi »	  qurilmalar   ishini
boshqaradi .	
  Kompyuterga   yuklanuvchi   ixtiyoriy   dastur   operatsion   sistema
xizmatidan   foydalanadi ,	
  shuning   uchun   bu   dastur   faqat   unga   shu   xizmatlarni
ta ‘ minlab   beruvchi   OS   boshqaruvida   ishlaydi .	
  Osni   tanlash   juda   muxim ,	  chunki   u
foydalanuvchi   kompyuterida   kaysi   dasturlar   bilan   ishlash   mumkinligini ,	
  uning
ma ‘ lumotlari   ximoyasining   darajasini ,	
  qanday   apparat   vositalari   kerakligini   va
xakozolarni   aniqlaydi .
Windows	
    Operasion	  sistemalar	  va	  ularning	  turlari
Windows	
 (inglizcha	 Windows-	 oynalar	 degan	 ma‘noni	 anglatadi)	 Microsoft
(kiskacha	
 MS)	 firmasining	 programma	 maxsuli	 bo'lib,	 maxsus	 tayyorgarlikka	 ega
bo'lmagan	
 kompyuterdan	 foydalanuvchilar	 uchun	 mo'ljallangan	 operatsion
sistemadir.	
 Uning	 asosiy	 maqsadi-	 kompyuterdan	 foydalanishni	 iloji	 boricha	 sodda
va	
 o'rganish   uchun	 oson ,	 shu	 bilan	 birga	 foydalanuvchiga	 mumkin	 kadar	 keng
imkoniyatlar	
 yaratish	 xoliga	 keltirishdir.	 Microsoft	 firmasi	 garchand	 Windows
dasturini	
 	dastlab	 	1983	 	yilda	 	yaratgan	 	bo’lsada,	 	yildan-yilga	 	uni
takomillashtirmokdalar.	
 Dastlab	 Windows	 3.0,	 3.1,	 3.11,	 3.12   versiyalari ,	 1995
yilda	
 Windows	 95,	 1998	 yilning	 yozida	 yangi	 Windows	 98	 va	 2000-2007	 yillarda
Windows	
 OS	 ning	 mos	 ravishda	 Windows-2000,	 ME,	 XP	 ko’rinishlari   yaratilib ,
yo’qori   darajadagi	
 ishonchliligi ,   yaxshilangan	 bezagi ,	 o’z-o’zini	 rivojlantirish
uchun	
 maxsus	 vositalari	 mavjudligi	 bilan	 ajralib	 turadi.
Windows	
 98	 dan	 yo’qori	 ko’rinishlari	 grafik	 maxsulotning	 ko’rinishi,	 tovush	 va
zamonaviy	
 texnologiyalar	 bo’yicha	 yaratilgan	 multimedia	 ilovalarini	 qo’llash
imkoniyatlarini	
 yaxshilaydi.	 Universal	 Serial	 Bus(	 USB)	 shinasi	 yordami	 tashqi
qurilmalarning	
 oson	 ulanishi	 va	 o’zib	 quyillishini	 ta‘minlaydi,	 televidenie	 hamda
shaxsiy	
 kompyuterning	 imkoniyatlarini	 birlashtirishga	 imkon	 yaratadi. Windows XP	 va	 undan	 yo’qori	 ko’rinishning	 oldingi	 versiyalaridan	 asosiy	 farki-
uning	
 ishlatilishi	 va	 Internetga	 kirishdagi	 soddaligi	 hisoblanadi.	 Ularda	 Web
texnologiyasi	
 bo’yicha	 o’zgaruvchan	 yordam	 tizimi	 va	 kompyuter	 ishlatilishini
urgatuvchi	
 15	 ta	 dastur	 mavjud.	 Web–yunaltirilgan	 interfeys   foydalanuvchiga
kompyuterda ,	
 	lokal	 	kompyuter	 	tarmog’ida	 	ham	 	Web–texnologiyada
axborotlarning	
 bir	 shaklda	 ifodalanishini	 ta‘minlaydi	 va	 shu	 bilan	 birga	 axborotlar
kidiruvini	
 osonlashtiradi.
Ko‘p	
 saytlarda	 Windows	 7 operatsion	 tizimini	 o‘rnatish   haqida	 maqolalar	 mavjud ,
ba’zi   birlari	
 nomiga	 yozilgan ,	 ba’zilari   tushunarsiz	 yozilgan ,	 foydalanuvchilar
uchun	
 yozilganlari	 kam.	 Shunday	 bo‘lsa	 ham,	 bu	 maqolalarning	 ko‘pi	 rus
tilida.   Shu   sababli ,	
  maqolani   o ‘ zbek   tilida ,	  imkon   qadar   tushunarli   yozishga
harakat   qilaman .	
  Biz   Windows  	7	  Ultimate  	64 x   operatsion   tizimini   o ‘ rnatamiz .
Dastlab ,	
  operatsion   tizim   diskini   kompyuterga   qo ‘ yib ,	  shu   diskdan   yuklanishni
biosda   ko ‘ rsatib   o ‘ tamiz ,	
  ya ’ ni   kompyuter   yonganda   dastlab   shu   disk   ishlasin .
Agar   bunday   qilish   qo ‘ lingizdan   kelmasa ,	
  diskni   kompyuterga   qo ‘ yib ,   uni   yoqing ,
odatda   avtomat   disk   o ‘ qiladi ( ko ‘ p   hollarda ).	
  Shunda	 ekranga	 quyidagi	 oyna
chiqadi	
 va	 diskdan	 yuklanish	 uchun	 istalgan	 biror	 tugmani	 bosish	 talab
ilinadi.   Biror   tugmani   bosib ,	
  kompyuterni   disk   orqali   yuklanishiga   zamin
yaratamiz ( zamin   yaratamiz   ).   Zamin	
 yaratgandan	 so‘ng,	 quyidagi	 oynaga	 duch
kelamiz.
Ofis   dasturlar
Microsoft	
 Office   —   Microsoft   korporatsiyasi	 tomonidan	 Microsoft   Windows ,
Windows	
 Phone,   Android ,   Mac	 OS ,   iOS   operatsion	 tizimlari	 uchun	 yaratilgan
idora	
 dasturlari	 to plamidir.	 Ushbu	 to plam	 tarkibiga	 turli	 xildagi	 hujjatlar:	ʻ ʻ   matn,
jadval,	
 ma lumotlar	 ombori	ʼ   va	 boshqalar	 bilan	 ishlash	 imkonini	 beruvchi	 dasturiy
ta minotlarni	
 o z	 ichiga	 oladi.	 Shuningdek	ʼ ʻ   VBA   tilida	 yozilgan	 skriptlar	 va
makroslarni	
 qo llay	 oladi.	ʻ Microsoft Offiсe	 dasturlaridan	 foydalanuvchi	 har	 bir	 masalani	 yechishda,
hujjatlarni	
 taxrirlashda	 va	 boshqa	 ishlarda	 unimli	 foydalanishi	 mumkin.	 Officedan
foydalangan	
 foydalanuvchi	 ekranni	 o z	 xohishi	 bo yicha	 o zgartirishi,	 shriftlarni	ʻ ʻ ʻ
tanlashi,	
 printerlarni	 tanlashi,	 boshqa	 tizimlarni	 disklarga	 yozishi,	 qo shimcha	ʻ
kompyuter	
 qurilmalarini	 o rnatishi	 va	 hakozo	 imkoniyatlardan	 foydalanishi	ʻ
mumkin.	
 Qisqa	 qilib	 aytganda,	 kompyuter	 ishini	 o z	 xohishiga	 moslab	 kompyuter	ʻ
xotirasi,	
 ekranni,	 ishlash	 tezligi,	 qo shimcha	 qurilmalaridan	 optimal	 foydalanishi	ʻ
mumkin.	
 	Mashxur	 	Microsoft	 	korporatsiyasi	 	shaxsiy	 	kompyuterlardan
foydalanuvchilar	
 uchun	 ko pgina	 dasturlar	 va	 operatsion	 tizimlarni	 ishlab	ʻ
chiqarishni	
 	jadal	 	rivojlantirmoqdalar.	 	Jumladan,	 	foydalanuvchilarning
kompyuterdan	
 foydalanish	 imkoniyatlarini	 oshirish	 uchun	 OFFICE	 dasturlar
to plamini	
 	ham	 	ishlab	 	chiqarishgan.	ʻ
Ko pgina	
 foydalanuvchilar	 Windows	 operatsion	 tizimi	 bilan	 OFFICE	 dasturlar	ʻ
to plamini	
 chalkashtirishadi.	 To g'ri,	 bu	 ikkala	 dasturlarni	 ham	 Microsoft	ʻ ʻ
korporatsiyasi	
 ishlab	 chiqqan	 va	 asosan	 shaxsiy   IBM   va	 Pentium	 kompyuterlariga
o rnatishga	
 mo ljallangan.	 Windows	 operatsion	 tizimi	 OFFICE	 dasturlarisiz	ʻ ʻ
bemalol	
 	ishlay	 	oladi,	 	lekin	 	OFFICE	 	dasturlari	 	Windows	 	dasturisiz
ishlamaydi.   Windows   dasturlarining	
 quyidagi	 versiyalari	 mavjud:	 Windows-3.X,
Windows-95,	
 Windows-98,	 Windows-2000,	 Windows-2002,	 Windows	 NT,
Windows	
 	XP	 	va	 	hokozo.
Office	
 dasturlar	 to plamini	 esa	 quyidagi	 versiyalari	 mavjud:	 Office-95,	 Office-96,	ʻ
Office-97,	
 Office-2000,	 Office-2002	 va	 Office	 XP.	 Office-2003	 dasturlar
to plamini	
 shaxsiy	 kompyuterga	 o rnatish	 uchun	 kompyuterda	 Windows	ʻ ʻ
operatsion	
 tizimi	 o rnatilgan	 bo lishi,	 so ng	 kompyuter	 operativ	 xotirasi	 kamida	 8-	ʻ ʻ ʻ
16	
 Mb	 bo lishi	 va	 qattiq	 diskda	 kamida	 250	 Mbdan	 700	 Mbgacha	 (Officedan	ʻ
foydalanish
 imkoniyatiga	 qarab)	 bo sh	 joy	 bo lishi	 lozim.	ʻ ʻ
Office	
 tarkibi[ tahrir   |   manbasini	 tahrirlash ] Microsoft Office	 bir	 nechta	 xilda	 sotuvga	 chiqariladi.	 Ularning	 farqi	 to plam	ʻ
tarkibi	
 va	 narxida.	 Office	 dasturlar	 to plamining	 nisbatan	 to liqroq	 variantiga	ʻ ʻ
quyidagi	
 dasturlar	 kiradi:
Microsoft	
 Word   —	 har	 xil	 ko rinishdagi	 oddiy	 va	 murakkab	 matnlarni	 taxrirlashga	ʻ
mo ljallangan	
 matn	 muharriri.	ʻ
Muqobil	
 dasturlar:	 OpenOffice.org	 Writer,	 LibreOffice	 Writer,	 StarOffice	 Writer,
KWord,	
 NeoOffice	 Writer,	 Corel	 WordPerfect,	 Apple	 Pages	 (bu	 faqat	 Mac	 OS
tizimida)	
 va	 AbiWord.
Microsoft	
 Excel   —	 har	 ko rinishdagi	 hisob—kitobli	 ma lumotlar	 bilan	 ishlashga	ʻ ʼ
mo ljallangan	
 elektron	 jadvalli	 dastur.	ʻ
Muqobil	
 dasturlar:	 OpenOffice.org	 Calc,	 LibreOffice	 Calc,	 KSpread,	 StarOffice,
Gnumeric,	
 Corel	 Quattro	 Pro	 va	 Apple	 Numbers	 (bu	 faqat	 Mac	 OS	 tizimida).
Microsoft	
 PowerPoint   —	 ma lumotlarni	 taqdimot,	 reklama	 qilishga	 mo ljallangan	ʼ ʻ
taqdimot	
 dasturi.
Muqobil
 dasturlar:	 OpenOffice.org	 Impress,	 LibreOffice	 Impress,	 KPresenter,
Corel	
 WordPerfect	 va	 Apple	 Keynote.
Microsoft	
 Access —	 ma lumotlar	 ombori	 (bazasi)	 bilan	 ishlashga	 mo ljallangan	ʼ ʻ
dastur.
O rnini	
 bosuvchi	 dasturlar:	 OpenOffice.org	 Base,	 LibreOffice	 Base,	 Kexi.	ʻ
Microsoft	
 Publisher	 —	 har	 xil	 ko rinishdagi	 noshirlik	 ishlarini	 bajarishga	ʻ
mo ljallangan	
 muharrir	 dastur.	ʻ
Microsoft	
 Outlook	 (Outlook	 Express	 bilan	 chalkashtirmang)—	 elekton	 pachtadan
foydalanishga	
 mo ljallangan	 dastur	 va	 hokazo	 Uning	 tarkibiga	 taqvim,	 ish	ʻ
rejalashtirgich,	
 qaydnoma,	 manzillar	 kitobi	 va	 shaxsiy	 pochta	 kiradi. Pochta xizmati	 uchun	 —	 Mozilla	 Thunderbird/SeaMonkey,	 Novell	 Evolution,
Claws	
 Mail,	 Eudora	 Mail,	 The	 Bat!;	 shaxsiy	 ma lumotlar	 dispetchiri	 —	 Mozilla,	ʼ
Lotus	
 Organizer	 и Novell	 Evolution.
Microsoft	
 InfoPath	 —	 ma lumot	 yig ish	 va	 uni	 boshqarish	 dasturi.	ʼ ʻ
Microsoft	
 Communicator	 (Microsoft	 Lync)	 —	 insonlar	 bilan	 har	 tomonlama
muloqot	
 qilishni	 tashkilashtiradigan	 dastur.
Microsoft	
 Visio	 —	 biznes	 va	 texnik	 diagrammalar	 bilan	 ishlovchi	 dastur.
Muqobil	
 dasturlar:	 LibreOffice	 Draw,	 OpenOffice.org	 Draw,	 yEd	 Grapth	 Editor.
Microsoft	
 Project	 —	 loyihalar	 bilan	 ishlovchi	 dastur.
Microsoft	
 Query	 —	 ma lumotlar	 omboridan	 ma lumot	 oluvchi	 va	 ko rib	 chiquvchi	ʼ ʼ ʻ
dastur.
Microsoft	
 OneNote	 —	 qaydnomalar	 yozish	 uchun	 mo ljallangan	 dastur.	ʻ
Microsoft	
 Groove	 —	 birgalikdagi	 ishni	 qo llab	 quvvatlovchi	 dastur.	ʻ
Microsoft	
 SharePoint	 Designer	 —	 Microsoft	 SharePoint	 tizimida	 dastur	 yaratish
uchun	
 vosita.
Microsoft	
 Picture	 Manager	 —	 rasmlar	 bilan	 ishlash.
Muqobil	
 dastur:	 OpenOffice.org	 Draw.
Microsoft	
 Document	 Image	 Writer	 —	 virtual	 printer.
Microsoft	
 Diagnostics	 —	 Microsoft	 Officening	 zararlangan	 dasturlarini
diagnostika	
 qiluvchi	 va	 tuzatuvchi	 dastur. Office dasturlar	 to plamini	 o rnatishda	 yuqorida	 ko rsatilgan	 dasturlarni	 tanlash	ʻ ʻ ʻ
orqali,	
 ya ni	 keraklisini	 o rnatish	 orqali	 kompyuter	 qattiq	 diskidagi	 joyni	 tejash	ʼ ʻ
mumkin.
Microsoft Excel    2019 dasturi
Elektron
 jadvallar	 asosan	 iktisodiy	 masalalarni	 yechishga	 mo’ljallangan	 bo’lsa-da,
uning	
 tarkibiga	 kiruvchi	 vositalar	 boshqa	 soxaga	 tegishli   masalalarni	 yechishga
xam ,	
 masalan,	 formulalar	 bo’yicha	 xisoblash	 ishlarini	 olib	 borish,	 grafik	 va
diagrammalar	
 ko’rishga	 xam	 katta	 yordam	 beradi.	 Shuning	 uchun	 EXCEL
dasturini	
 o’rganish	 muhim	 axamiyat	 kasb	 etadi	 va	 xar	 bir	 foydalanuvchidan
EXCEL	
 bilan	 ishlay	 olish	 kunikmasiga	 ega	 bo’lish	 talab	 etiladi.
Inson	
 uz	 ish	 faoliyati	 davomida	 ko’pincha	 biror	 kerakli	 ma`lumot	 olish	 uchun	 bir
xil,	
 zerikarli,	 ba`zida	 esa,	 murakkab	 bo’lgan	 ishlarini	 bajarishga	 majbur	 bo’ladi.
MICROSOFT	
 EXCEL	 dasturi	 mana	 shu	 ishlarni	 osonlashtirish	 va	 kizikarli	 qilish
maqsadida	
 ishlab	 chiqilgandir.
MICROSOFT	
 EXCEL	 elektron	 jadvali	 xisoblash   vositasi	 sifatida	 karalib ,	 iktisodiy
va	
 moliyaviy	 masalalarni	 yechishda	 yordam	 beribgina	 kolmay,	 balki	 xar	 kungi
xarid	
 qilinadigan	 ozik-ovkatlar,	 uy-ruzKor	 buyumlari	 hamda	 bankdagi	 xisob
raqamlari	
 xisob-kitobini	 olib	 borishda	 xam	 yordam	 beruvchi	 tayyor	 dasturdir.
eXCEL	
 elektron	 jadvalining	 asosiy	 elementlari  
MICROSOFT	
 EXCEL	 dagi	 barcha	 ma`lumotlar	 jadval	 Ko’rinishida	 namoyon
bo’lib,	
 bunda	 jadval	 yacheykalarining	 (xonalarining)	 ma`lum	 qismiga	 boshlang’ich
va	
 birlamchi	 ma`lumotlar	 kiritiladi.	 Boshqa	 qismlari	 esa	 xar	 xil	 arifmetik	 amallar
va	
 boshlang’ich	 ma`lumotlar	 ustida	 bajariladigan	 turli	 amallar	 natijalaridan	 iborat
bo’lgan	
 	axborotlardir.
Elektron	
 jadval	 yacheykalariga	 uch	 xil	 ma`lumotlarni	 kiritish	 mumkin:
—	
 matnli; —   sonli ifodalar ;
—	
 formulalar.
Matnli	
 ma`lumotlar	 sarlavxa,	 belgi,	 izoxlarni	 uz	 ichiga	 oladi.
Sonli	
 ifodalar	 bevosita	 jadval	 ichiga	 kiritiladigan	 sonlardir.
Formulalar	
 —	 kiritilgan	 sonli	 qiymatlar	 bo’yicha	 yangi	 qiymatlarni	 xisoblaydigan
ifodalardir.
Formulalar	
 xar	 doim	 «=»	 belgisini	 qo’yish	 bilan	 boshlanadi.	 Formula	 yacheykaga
kiritilgandan	
 keyin	 shu	 formula	 asosida	 xisoblanadigan	 natijalar	 yana	 shu
yacheykada	
 xosil	 bo’ladi.	 Agar	 shu	 formulada	 foydalanilgan	 sonlardan	 yoki
belgilardan	
 biri	 uzgartirilsa,	 EXCEL	 avtomatik	 ravishda	 yangi	 ma`lumotlar
bo’yicha	
 xisob	 ishlarini	 bajaradi	 va	 yangi	 natijalar	 xosil	 qilib	 beradi.
EXCELning	
 asosiy	 ishlov	 berish	 ob`yekti   xujjatlar	 (dokumentlar)   xisoblanadi.
EXCEL	
 xujjatlari	 (dokument lari)	 ixtiyoriy	 nomlanadigan	 va	 XLS	 kengaytmasiga
ega	
 bo’lgan	 fayllardir.	 EXCELda	 bunday	 fayllar   «Ishchi	 kitob»   deb	 ataladi.	 Uar	 bir
Ishchi	
 kitob	 ixtiyoriy	 sondagi	 elektron	 jadvallarni	 o’z	 ichiga	 olishi
mumkin.   Ularning   xar   biri   « ishchi   varaq »   deb   ataladi .	
  Uar   bir   ishchi   varaq   o ’ z
nomiga   ega   bo ’ ladi .	
  Ishchi	 kitobni	 xosil	 qilish	 uchun	 MICROSOFT	 EXCEL
dasturini	
 ishga	 tushirish	 zarur.	 Ishchi	 kitobning	 tarkib	 elementlaridan	 biri   ishchi
varaq,   ya`ni	
 elektron	 jadval	 xisoblanadi.
Elektron	
 	jadvalning	 	asosiy	 	elementlari	 	esa   yacheyka   va   diapazonlardir.	 
Yacheyka   —	
 bu	 jadvaldagi	 manzili	 ko’rsatiladigan	 hamda	 bir	 qator	 va	 bir	 ustun
kesishmasi	
 oraliKida	 joylashgan	 elementdir.	 Yacheyka	 kesishmalarida	 xosil
bo’lgan	
 ustun	 va	 qator	 nomi	 bilan	 ifodalanadigan	 manzili	 bilan	 aniqlanadi.
Masalan,	
 A	 —	 ustun,	 4 —	 qator	 kesishmasida	 joylashgan	 yacheyka	 —	 A4	 deb nom oladi.	 Yacheykaga	 sonli	 qiymatlar,	 matnli	 axborotlar	 va	 formulalarni
joylashtirish	
 mumkin.
Bir	
 necha	 yacheykalardan   tashkil	 topgan	 gurux   diapazon   deb	 ataladi.	 Diapazon
manzilini	
 ko’rsatish	 uchun	 uni	 tashkil	 etgan	 yacheykalarning	 chap	 yuqori	 va	 ung
kuyi	
 yacheykalar	 manzillari	 olinib,	 ular	 ikki	 nukta	 bilan	 ajratilib	 yoziladi.	 Masalan:
A1:A4
Ishchi	
 jadvallarni	 ko’rib	 chiqishda	 yoki	 yacheykalarni	 bichimlashda	 ish	 olib
borayotgan	
 diapazonning	 manzilini	 bilish	 shart	 emas,	 lekin	 formulalar	 bilan
ishlayotganda	
 	bu	 	narsa	 	juda	 	muhimdir.  
MICROSOFT	
 EXCEL	 dasturini	 ishga	 tushirish  
MICROSOFT	
 EXCEL	 dasturini	 bir	 necha	 usul	 bilan	 ishga	 tushirish	 mumkin:
1.	
 	Ish	 	stoli	 	menyusidan	 	quyidagilarni	 	bajarish	 	orqali:
«Pusk»—«Programmi»—«MICROSOFT	
 	EXCEL»  
2.	
 MICROSOFT	 EXCEL	 da	 yozilgan	 ixtiyoriy	 xujjatni	 ochish	 yordamida	 (8.2-
rasm),	
 bunda	 EXCEL	 dasturi	 avtomatik	 ravishda	 ishga	 tushiriladi.	 
MICROSOFT	
 EXCEL	 ishga	 tushirilgandan	 So’ng	 ekranda	 ikkita	 darcha	 xosil
bo’ladi:   ilovalar   darchasi   va   xujjatlar	
 	darchasi    
Ilovalar	
 	darchasining	 	asosiy	 	elementlari
1.	
 Sarlavxalar	 qatori.   Bunda	 dasturning	 nomi,	 joriy	 (ayni	 vaqtda	 ish	 yuritilayotgan)
ishchi	
 kitobining	 nomi	 beriladi.    
Shu	
 qatorning	 ung	 yuqori	 burchagida	 darchaning	 tashki	 Ko’rinishini	 uzgartiruvchi
uchta	
 boshqaruv	 tugmasi	 joylashgan.  
1)	
 Ish	 olib	 borilayotgan	 ekranni	 (dasturni)	 vaqtincha	 yopish.   Bunda   yopilgan
dastur   « Pusk »   menyusi   qatorida   paydo   bo ’ ladi .  
2)	
  Ish   olib   borilayotgan   muloqot   darchasini   ekranda   tulik   yoki   dastlabki   xolatga
keltirish   tugmasi   3) Ish	 olib	 borilayotgan	 muloqot	 darchasini	 yopish	 tugmasi
2.	
 	Menyu	 	qatori	 	(gorizontal	 	menyu).   Unda	 	quyidagi	 	bo’limlar
mavjud:   «Fayl»   (Fayl),   «Pravka»   (To’g’rilash),   «Vid»   (Ko’rinish),   «Vstavka»   (Qo’
yish),   «Format»   (Bichim),   «Servis»   (Xizmat
ko’rsatish),   «Dannie»   (Ma`lumotlar),   «Okno»   (Oyna),   «Spravka»   (Ma`lumotnoma)
.	
 Ulardan	 biri	 bilan	 ishlash	 uchun	 qatordagi	 ixtiyoriy	 bo’lim	 ustiga	 sichqoncha
ko’rsatkichini	
 olib	 kelib	 bosiladi,	 natijada	 tanlangan	 bo’lim	 menyusi	 elementlari
ro’yxati	
 ochiladi.	 Menyular	 bilan	 ishlash	 MICROSOFT	 EXCEL	 ning	 asosiy
buyruqlarini	
 	berish	 	usullaridan	 	biri	 	xisoblanadi.
3.	
 	Uskunalar	 	paneli.
a)   Standart	
 uskunalar	 paneli   buyruqlarni	 kursatuvchi,	 gorizontal	 menyuning
standart	
 buyruqlarini	 takrorlovchi	 tugmalardan	 (piktogrammalar)dan	 iborat.  
b)   Bichimlash	
 uskunalari	 paneli,   buyruqlarni	 kursatuvchi	 va	 kiritilayotgan
axborotlarni	
 bichimlashga	 imkon	 beruvchi	 tugmalardan	 iborat.  
4.   Formulalar	
 qatori.   MICROSOFT	 EXCEL	 ga	 ma`lumotlar	 kiritilayotganda
barcha	
 axborotlar,	 matnlar,	 sonlar	 va	 formulalar	 mana	 shu	 qatorda	 aks	 ettiriladi.
5.   Nom	
 maydoni.   Bu	 maydonda	 joriy	 ishchi	 kitobning	 faol	 yacheykalarining
manzili	
 va	 nomi	 ko’rsatiladi.	 Nom	 maydoni	 diapazon	 (yacheykalar	 guruxi)ga	 yoki
tanlangan	
 yacheykaga	 tezda	 nom	 berish	 uchun	 xam	 ishlatiladi.	 Agar	 sichqoncha
ko’rsatkichini	
 nom	 maydonidan	 ung	 tomonda	 joylashgan	 strelka	 ustiga	 olib	 borib
sichqonchaning   chap	
 tugmasini	 bossak ,	 unda	 faol	 ishchi	 kitobidagi	 nomlangan
yacheykalar	
 va	 diapazonlarning	 ( agar	 ular	 mavjud	 bo’lsa)	 xamma	 nomlarini
birma-bir	
 ko’rib	 chiqish	 mumkin.
Microsoft	
 Publisher    	2019	 dasturi Zamonaviy operatsion	 tizimlar	 har	 qanday	 muammoni	 hal	 qilishga	 imkon	 beruvchi
dasturiy	
 vositalar	 bilan	 to'ldirilgan.	 Ushbu	 qo'shimchalardan	 biri-Microsoft
Publisher.	
 Bu	 yuqori	 sifatli	 kontent	 va	 professional	 sifatli	 veb-sahifalarni	 yaratish
va	
 nashr	 etishni	 osonlashtiradi.
Dastur   Microsoft
 nashriyoti   bosma	 ishlarni	 yaratishga	 jiddiy	 yondashadigan
foydalanuvchilar	
 uchun	 maxsus	 ishlab	 chiqilgan.	 Nashriyotchi	 foydalanuvchiga
shablonlar,	
 maket	 tekshiruvi,	 Microsoft	 Office	 mosligi,	 bosma	 va	 veb	 -nashr	 kabi
ish	
 stoli	 nashrining	 boy	 xususiyatlarining	 to'g'ri	 kombinatsiyasini	 taqdim	 etadi.	 Bu
imkoniyatlardan	
 foydalanish	 ish	 samaradorligini	 oshirishda	 katta	 yordam	 beradi.
Microsoft	
 Office	 Publisher	 -ning	 funktsional	 imkoniyatlari:
Microsoft	
 Office	 Word-da	 paragraflar	 darajasidagi	 formatlash,	 shu	 jumladan
chiziqlar	
 va	 intervallar,	 satr	 yoki	 paragrafni	 oxirigacha	 formatlash.
Belgilangan	
 va	 raqamlangan	 ro'yxatlarni	 yaratish	 uchun	 dialog.
Butun	
 nashr	 yoki	 bitta	 matnli	 blokda	 matnni	 qidirish	 va	 almashtirish.
Publisher-ning	
 ishlatish	 uchun	 qulay,	 xususiyatlarga	 boy	 boshlang'ich	 menyusi
bilan	
 tezroq	 boshlang.
Yangi	
 nashr	 vazifalar	 panelining	 yangi	 bo'limlaridan	 foydalanish))	 Siz	 nashr	 turini
tanlash	
 (chop	 etish,	 elektron	 pochta	 yoki	 veb-xosting),	 shablonni	 tanlash	 yoki
noldan	
 nashr	 yaratish	 orqali	 boshlashingiz	 mumkin.
Nashriyot	
 variantlarini	 sozlash	 uchun	 Tez	 nashr	 variantlari	 vazifalar	 panelidan
foydalaning.	
 Siz	 ranglar,	 shrift	 sxemalari,	 sahifa	 tuzilishi	 sozlamalari	 va	 dizayn
elementlarini	
 tanlashingiz,	 so'ngra	 o'z	 matn	 va	 rasmlaringizni	 qo'shishingiz
mumkin.
Nashriyotchi	
 sozlash	 uchun	 ko'plab	 shablonlarni,	 dizayn	 yordamini	 va	 ish	 stoli
nashriyot	
 vositalarining	 to'liq	 to'plamini	 o'z	 ichiga	 oladi.	 Bundan	 tashqari, "Avtomatik aylantirish"	 funksiyasi	 foydalanuvchilarga	 Internetda	 foydalanish
uchun	
 har	 qanday	 nashrni	 konvertatsiya	 qilish	 imkonini	 beradi.
Nashriyot	
 to'rt	 rangli	 va	 ko'p	 rangli	 bosib	 chiqarishni	 o'z	 ichiga	 olgan	 professional
bosma	
 vositalarini	 to'liq	 qo'llab-quvvatlaydi.
Nashriyotchi	
 Microsoft	 Office	 to'plamini	 o'rnatganingizda	 o'rnatiladi.	 Nashriyot
tizimini	
 yuklagandan	 so'ng,	 ekranning	 chap	 tomonida	 joylashgan	 Vazifalar	 paneli
oynasi	
 paydo	 bo'ladi.Nashriyotchi	 (boshqa	 Office	 ilovalarida	 ekranning	 o'ng
tomonida)	
 yangi	 hujjatlarni	 qidiradi,	 ochadi	 yoki	 yaratadi,	 ularni	 oldindan	 ko'radi.
clipboard	
 mazmuni	 va	 nashrlarni	 formatlash.	 Vazifalar	 maydoni	 nusxa	 ko'chirilgan
ma'lumotlar	
 va	 matnning	 vizual	 ko'rinishini	 beradi,	 bu	 esa	 boshqa	 hujjatlarga
joylashtirish	
 uchun	 kerakli	 elementni	 topishni	 osonlashtiradi.
Barcha	
 Office	 dasturlarida	 bo'lgani	 kabi,	 vazifalar	 paneli	 - bu	 foydalanuvchilar
yangi	
 fayl	 yaratishi	 yoki	 mavjud	 faylni	 ochishi	 mumkin	 bo'lgan	 markazlashtirilgan
joy.	
 Publisher	 -dagi	 Yangi	 nashr	 vazifalari	 paneli	 Publisher	 katalogini	 (yangi
hujjatni	
 yaratishda	 nashrlar	 va	 nashrlarning	 turlarini	 ko'rish	 nuqtasi)	 va	 sehrgar
oynasini	
 birlashtiradi.
Foydalanuvchilar	
 yangi	 nashrni	 tuzish	 tartibini	 (masalan,	 bo'lak,	 panjara),	 nashr
turini	
 (masalan,	 axborot	 byulleteni,	 broshyura)	 qayta	 ko'rib	 chiqish	 orqali
boshlashlari	
 mumkin	 yoki	 darhol	 bo'sh	 nashr	 yaratish	 bilan	 boshlashlari	 mumkin.
Publisher	
 -ning	 yangi	 versiyasi	 sizga	 kerakli	 nashr	 turini	 tanlashda	 yordam
beradigan	
 grafik	 namunalar	 to'plamini	 o'z	 ichiga	 oladi.
Office	
 Clipboard	 endi	 Publisher	 -da	 qo'llab	 -quvvatlanadi.	 ("Tahrirlash"	 -
"Vaqtinchalik	
 	almashish").	 	Kengaytirilgan	 	almashish	 	buferi	 	yordamida
foydalanuvchilar	
 bir	 vaqtning	 o'zida	 barcha	 Office	 ilovalarida	 24	 tagacha
elementlardan	
 nusxa	 ko'chirishlari	 va	 ma'lumotlar	 va	 ma'lumotlarni	 vazifalar
paneliga	
 saqlashlari	 mumkin. Vazifalar panelida	 o'rnatilgan	 ma'lumot	 qidiruvi	 mavjud	 ("Fayl"	 menyusida	 "Top"
buyrug'ini	
 tanlang).	 Shuningdek,	 joriy	 hujjat	 ustida	 ishlashni	 davom	 ettirishda,
qaerda	
 saqlanishidan	 qat'i	 nazar,	 papkalar	 va	 fayllarni	 qidirish	 mumkin.	 Bundan
tashqari,	
 foydalanuvchilar	 o'z	 kompyuterlarida	 fayllarni	 indekslashlari	 mumkin.
Qidiruv	
 tezroq	 va	 samaraliroq.
Nashrlarning	
 joylashuvi	 nashrning	 tartibini	 tanlashni	 va	 yangi	 tartibni	 qo'llashni
tezlashtiradi	
 (Format	 menyusidan	 Nashrlar	 tartibini	 tanlang).
Vazifalar	
 panelida	 Rang	 sxemalari	 (nashrning	 rangi	 tanlangan),	 shrift	 sxemalari
("Format"	
 menyusida	 "Shrift	 sxemalari"	 buyrug'ini	 tanlang)	 mavjud:	 shrift
sxemalaridan	
 foydalanib,	 siz	 ketadigan	 shriftlar	 to'plamini	 tez	 va	 oson	 tanlashingiz
mumkin.	
 Word	 -da	 mavjud	 uslublar	 va	 uslublarga	 asoslanib,	 siz	 shrift	 sxemasini
import	
 qilingan	 Word	 hujjatiga	 yoki	 Publisher	 -da	 yaratilgan	 nashrga	 qo'llashingiz
mumkin,	
 shrift	 va	 rang	 sxemalari	 esa	 butun	 nashrga	 mos	 ravishda	 qo'llaniladi.
"Uslublar	
 va	 formatlash"	 vazifalar	 paneli	 (Format	 menyusi,	 Uslublar	 va	 formatlash
-ni	
 tanlang)	 sizning	 hujjatingiz	 matniga	 qo'llashingiz	 mumkin	 bo'lgan	 uslub	 va
formatlash	
 variantlarini	 ko'rsatadi.	 Har	 qanday	 parametrlarga	 kiritilgan
o'zgartirishlar	
 darhol	 hujjatda	 aks	 etadi.	 Agar	 foydalanuvchi	 o'z	 uslubini	 yaratsa,
ikkinchisi	
 avtomatik	 ravishda	 mavjud	 variantlar	 ro'yxatiga	 qo'shiladi.
Publisher	
 -ning	 so'nggi	 versiyasi	 umumiy	 Word	 dasturini,	 yaxshilangan	 pochta
birlashmasini	
 taqdim	 etadi	 ("Asboblar"	 menyusidan	 "Pochta	 birlashtirish	 ustasi"	 ni
tanlang).	
 Bu	 funksiya	 sizga	 Word,	 Outlook,	 Excel,	 Works	 va	 boshqa	 umumiy
ma'lumotlardan	
 foydalanib	 o'z	 nashringizga	 qo'shilish	 imkonini	 beradi.	 manzillar
kitoblari	
 va	 ma'lumotlar	 bazalari	 Internetda	 minglab	 rasmlar,	 tovushlar,	 rasmlar	 va
animatsiyalar	
 mavjud	 bo'lib,	 ularga	 to'g'ridan	 -to'g'ri	 Publisher	 -dan	 kirish	 mumkin.
Design	
 Gallery	 Live	 (ilgari	 Clip	 Gallery	 Live)	 har	 oy	 yangilanadi	 va
foydalanuvchilar	
 o'z	 post	 -dizayn	 imkoniyatlarini	 doimiy	 ravishda	 kengaytirishi
mumkin.	
 Ilova	 foydalanuvchilari Nashriyotchi, shuningdek,	 Publisher	 2002	 bilan	 birga	 kelgan	 CD-ROMlardan
sevimli	
 rasmlarining	 bosma	 (yuqori	 aniqlikdagi)	 versiyalarini	 topishi	 mumkin
(Qo'shish	
 menyusidan	 Rasm	 buyrug'ini	 tanlang).
Nashriyotchi	
 boshqa	 Office	 dasturlarida	 ishlatiladigan	 Avtomatik	 shakllarni	 o'z
ichiga	
 oladi	 (Vertikal	 ob'ektlar	 asboblar	 panelida,	 Avtomatik	 shakllar	 tugmachasini
bosing),	
 foydalanishga	 tayyor	 bo'lgan	 avtofokuslarga	 chiziqlar,	 ulagichlar,	 asosiy
shakllar,	
 jingalak	 o'qlar,	 oqim	 elementlari,	 izohlar,	 yulduzlar	 va	 tasmalar	 kiradi.	 ,
shakllarni	
 aylantiring,	 aylantiring,	 bo'yang	 va	 ularni	 doira	 va	 kvadrat	 kabi	 shakllar
bilan	
 birlashtiring	 va	 murakkabroq	 shakllar	 yarating,	 agar	 matn	 qo'shishingiz	 kerak
bo'lsa,	
 uni	 tegishli	 AutoShape	 -ga	 kiritishingiz	 mumkin.
Format	
 muloqot	 oynasida	 quyidagi	 yorliqlar	 mavjud:	 Ranglar	 va	 chiziqlar,
O'lcham,	
 Layout,	 Dizayn,	 Matn	 va	 Internet.	 Ular	 sizga	 "Format"	 menyusidagi
ob'ektlarni	
 formatlash,	 "Ob'ektni	 formatlash"	 buyrug'ini	 tanlash	 imkonini	 beradi,
Oldindan	
 ko'rish	 sizga	 nashrning	 dizayni,	 joylashuvi	 va	 mazmunini	 chop	 etishdan
oldin	
 oldindan	 ko'rishga	 imkon	 beradi,	 shuningdek,	 ranglarning	 ajratilishi	 va
tuzatilishini	
 ko'rib	 chiqishingiz	 mumkin	 ("Fayl"	 menyusida	 "Ko'rib	 chiqish"
buyrug'ini	
 tanlang),	 ekranning	 tog'ida.	 asboblar	 paneli,	 siz	 "Asboblar"	 menyusidagi
mavjud	
 panellarga	 ikonkalar	 qo'shish	 uchun	 tahrir	 qilishingiz	 yoki	 yangi	 panellar
yaratishingiz	
 mumkin,	 "Variantlar"	 buyrug'ini	 tanlang,
"Sozlamalar"	
 muloqot	 oynasida,	 "Kategoriyalar"	 maydonida	 har	 xil	 buyruqlar
toifalari	
 mavjud.	 Ular	 asosan	 menyu	 nomlari	 bo'yicha	 guruhlangan,	 lekin	 biz
kamdan	
 -kam	 uchraydigan	 buyruqlar	 va	 toifalar	 nomlari	 ro'yxatlari	 mavjud.	 hech
qachon	
 uchrashmang,
Agar	
 Microsoft	 Word	 kabi	 keng	 tarqalgan	 dasturlarda	 "Barcha	 buyruqlar"	 toifasi
mavjud	
 bo'lsa	 va	 u erda	 o'z	 vizual	 oldindan	 ko'rish	 yordamida	 o'zingizni	 topish
osonroq	
 bo'lsa,	 qo'shimchalar	 uchun	 eng	 keng	 tarqalgan	 buyruqlar	 ikki	 menyuda
yig'ilgan	
 ko'rinadi.	 - Qo'shish	 va	 formatlash	 (Format),	 asboblar	 paneli	 "Rasmni sozlash" rang	 va	 yorqinlikni	 o'zgartirish,	 shaffof	 ranglar	 vazifasi,	 rasmni	 kesish,
skaner	
 yordamida	 olingan	 rasmni	 kiritish,	 chiziqlar	 va	 chegaralar	 uslubini
o'zgartirish,	
 matnni	 o'rash	 opsiyasi,	 rasmni	 formatlash	 va	 uning	 asl	 parametrlarini
tiklash	
 ("Ko'rish"	 menyusida	 "Asboblar	 paneli"	 ni	 tanlang	 "Rasm	 sozlamalari"	 ni
tanlang).
Asboblar	
 panelini	 ko'rib	 chiqing.	 U	 ekranning	 chap	 tomonida,	 ish	 joyining	 chap
tomonida	
 joylashgan.
Microsoft
 Access    	2019	 dasturi
icrosoft	
 Office	 kеng	 tarqalgan	 ofis	 ishlarini	 avtomatlashtiruvchi	 dasturlar	 pakеtidir.
Uning	
 tarkibiga	 kiruvchi	 Access	 nomli	 dasturlar	 majmuasi	 xozirda	 MOBT	 sifatida
kеng	
 o`rganilmokda	 va	 qo`llanilmokda.
MOning	
 dastlabki	 oynasi	 soddaligi	 va	 tushunarliligi	 bilan	 ajralib	 turadi.	 Undagi
oltita	
 	ilova,	 	dastur	 	ishlaydigan	 	olti	 	ob`еktni	 	tasvirlaydi.
Bular   «Таблицы»   (Jadvallar),   «Запросы»   (So`rovlar),   «Формы»   (Shakllar),   «Отч
ёты»   (Hisobotlar),   «Макросы»   (Makroslar),   «Модули»   (Modullar)	
 	(14.2-rasm).
Ularning	
 xar	 biri	 xaqida	 kiskacha	 tuxtalib	 utamiz: 1.   «Таблицы»   (Jadvallar) —	 MO	 ning	 asosiy	 ob`еkti.	 Unda	 ma`lumotlar
saqlanadi.
2.   «Запросы»   (So`rovlar)	
 —	 bu	 ob`еkt	 ma`lumotlarga	 ishlov	 bеrish,	 jumladan,
ularni	
 saralash,   ajratish ,	 birlashtirish,	 o`zgartirish	 kabi	 vazifalarni	 bajarishga
mo`ljallangan.
3.   «Формы»   (Shakllar)	
 —	 bu	 ob`еkt	 ma`lumotlarni	 tartibli	 ravishda	 oson	 kiritish
yoki	
 kiritilganlarni	 ko`rib	 chiqish	 imkonini	 bеradi.	 Shakl	 tuzilishi	 bir	 qancha	 matn -
li	
 maydonlar,	 tugmalardan	 iborat	 bo`lishi	 mumkin.
4.   «Отчёты»   (Hisobotlar)	
 —	 bu	 ob`еkt	 yordamida	 saralangan	 ma`lumotlar	 qulay
va	
 ko`rgazmali	 ravishda	 qog`ozga	 chop	 etiladi.
5.   «Макросы»   (Makroslar)	
 —	 makrobuyruqlardan	 iborat	 ob`еkt.	 Murakkab	 va	 tеz-
tеz	
 murojaat	 qilinadigan	 amallarni	 bitta	 makrosga	 guruxlab,	 unga	 ajratilgan
tugmacha	
 bеlgilanadi	 va	 ana	 shu	 amallarni	 bajarish	 o`rniga	 ushbu	 tugmacha
bosiladi.	
 Bunda	 amallar	 bajarish	 tеzligi	 oshadi.
6.   «Модули»   (Modullar)	
 —	 Microsoft	 Access	 dasturining	 imkoniyatini	 oshirish
maqsadida	
 ichki	 Visual	 Basic	 tilida	 yozilgan	 dasturlarni	 o`z	 ichiga	 oluvchi	 ob`еkt.
Bundan	
 tashkari,   «Странисы»   (Saxifalar)	 nomli	 alohida	 ob`еkt	 ham	 mavjud.	 Bu
ob`еkt   HTML	
 kodida	 bajarilgan ,	 Web	 —	 saxifada	 joylashtiriladigan	 va	 tarmoq
orqali	
 mijozga	 uzatiladigan	 aloxida	 ob`еktdir
MICROSOFT	
 ACCESSda	 MA`LUMOTLAR
OMBORINI	
 	YARATISH
 
Biror	
 ma`lumotlar	 omborini	 loyixalash	 va	 yaratish	 uchun	 Microsoft	 Access
dasturini	
 ishga	 tushirish	 kеrak.	 Buning	 uchun	 WINDOWS	 oynasining	 masalalar
panеlidagi	
 «Пуск»	 tugmachasi	 ustiga	 sichqoncha	 ko`rsatkichini	 olib	 borib	 chap tugmachasini bosamiz	 va	 «Программы»	 bo`limiga	 o`tib,	 Microsoft	 Access
qismini	
 	tanlab	 	olamiz	 	(14.3-rasm).	 	.
Dastur	
 ishga	 tushgandan	 kеyin	 quyidagi	 oyna	 hosil	 bo`ladi	 (14.4-rasm):
 
MOning	
 dastlabki	 oynasida	 yuqorida	 sanab	 o`tilgan   6   ta	 asosiy	 ob`еktlarning
ilovalaridan	
 	tashkari,	 	yana   3   ta	 	buyruq	 	tugmachalari	 	mavjud.
Bular:   «Открыт»   (Ochish),   «Конструктор»   (Tuzuvchi),   «Создат»   (Yaratish)
tugmachalaridir	
 	(10.2-rasm).
«Открыт»   (Ochish)	
 	tugmachasi	 	tanlangan	 	ob`еktni
ochadi.   «Конструктор»   (Tuzuvchi)	
 xam	 tanlangan	 ob`еktni	 ochadi,	 lеkin	 u
ob`еktning	
 tuzilmasinigina	 ochib,	 uning	 maz munini	 emas,	 balki	 tuzilishini
to`g`rilash	
 imkonini	 bеradi.	 Agar	 ob`еkt	 jadval	 bo`lsa,	 unga	 yangi	 maydonlar
kiritish	
 	yoki	 	mavjud	 	maydonlarning	 	xossalarini	 	o`zgartirish mumkin.   «Создат»   (Yaratish) tugmachasi	 yangi	 ob`еktlarni:   jadvallar ,	 so`rovlar,
shakllar	
 va	 hisobotlarni	 yaratish	 uchun	 ishlatiladi.
Biror	
 MOni	 yaratishdan	 oldin	 albatta	 uning	 loyixasini	 ishlab	 chiqish	 lozim.	 Buning
uchun	
 MOning	 tuzilmasini	 aniqlab	 olish	 kеrak	 bo`ladi.	 MOning	 yaxshi	 tuzilmasi
talablarga	
 mos	 kеladigan,	 samarali	 MOni	 yaratish	 uchun	 asos	 bo`ladi.
MS	
 Accessda	 MOni	 yaratishning	 ikki	 usuli	 mavjud.	 Ulardan	 biri	 bo`sh	 bazani
yaratib,	
 so`ngra	 unga	 jadvallar,	 shakllar,	 xisobotlar	 va	 boshqa	 ob`еktlarni
kiritishdan	
 iborat.	 Bu	 usul	 ancha	 yengil	 va	 qulay	 bo`lgani	 bilan	 MOning	 har	 bir
elеmеntini	
 alohida	 aniqlashga	 to`g`ri	 kеladi.	 SHuning	 uchun	 ikkinchi	 usuldan
ko`proq	
 	foydalanishadi.	 	Unda   «Мастер»   (Usta)	 	yordamida   barcha	 	kеrakli
jadvallar ,	
 shakllar	 va	 xisobotlarga	 ega	 bo`lgan	 ma`lum	 turdagi	 MO	 birdaniga
yaratiladi,	
 so`ngra	 tеgishli	 o`zgartirishlarni	 bajarish	 mumkin.	 Bu	 boshlang`ich
MOni	
 	yaratishning	 	eng	 	sodda	 	usulidir.
MOni   «Мастер»   (Usta)   yordamida	
 	yaratish.
1.	
 MS	 Access	 ishga	 tushirilgandan	 kеyin	 paydo	 bo`lgan	 oynadan	 (10.4-
rasm)   «Запуск	
 мастера»   (Ustani	 ishga	 tushirish)	 paramеtrini	 tanlab,	 OK
tugmachasini	
 bosamiz.	 Agar	 MO	 oldindan	 ochilgan	 bo`lsa	 yoki	 dastlabki	 muloqot
oynasi	
 yopilgan	 bo`lsa,	 uskunalar	 panеlidagi	 «Создат	 базу	 данных»   (MOni
yaratish)	
 tugmachasini	 bosish	 kеrak. 2. Sichqoncha	 ko`rsatkichini	 kеrakli	 MOning	 shabloni	 (andazasi)	 ustiga
joylashtirib,	
 chap	 tugmachasini	 ikki	 marta	 bosish	 kеrak	 (14.5-rasm).
3.   Ochilgan   «Файл	
 	новой	 	базы»   (Yangi	 	baza	 	fayli)	 	muloqot
oynasidagi   «Папка»   (Jild)	
 ro`yxatidan,	 yaratilayotgan	 MOni	 saklab	 qo`ymoqchi
bo`lgan	
 papkani	 tanlash,   «Имя	 файла»   (Fayl	 nomi)	 maydonida	 MOning	 nomini
kiritish	
 va   «Создат»   (Yaratish)	 tugmachasini	 bosish	 kеrak	 (14.6-rasm).
 
4.	
 Kеyingi	 muloqot	 oynasida	 Usta	 yaratilayotgan	 MO	 qanday	 axborotni	 saqlashi
kеrakligi	
 xaqida	 ma`lumot	 chiqaradi.	 Ushbu	 muloqot	 oynasining	 quyi	 qismida
quyidagi	
 	tugmachalar	 	joylashgan:
«Otmеna»   (Bеkor	
 	kilish)	 	—	 	Ustaning	 	ishini	 	to`xtatadi;
«Назад»   (Orkaga)	
 	—	 	Usta	 	ishida	 	bitta	 	oldingi	 	qadamga	 	qaytadi; «Далее»   (Kеyingi) 	—	 	Usta	 	ishida	 	kеyingi	 	qadamga	 	o`tadi;
«Готово»   (Tayyor)	
 —	 Tanlangan	 paramеtrli	 MOni	 yaratish	 ustasini	 ishga
tushiradi.	
 Ushbu	 tugmachani	 bosishdan	 oldin	 MOda	 saqlanadigan	 axborot	 ekranga
chiqariladi	
 (10.7-rasm).
5.   Ishni	
 davom	 ettirish	 uchun   «Далее»   (Kеyinga)	 tugmachasi	 bosiladi.
6.	
 Ochiladigan	 muloqot	 oynasi	 (14.8-rasm)	 ikkita	 ro`yxatdan	 iborat	 bo`ladi.
Ulardan	
 biri	 MO	 jadvallari	 ro`yxati,	 ikkinchisi	 —	 tanlangan	 jadvalning	 maydonlari ro`yxati. Ushbu	 ro`yxatda	 jadvalga	 kiritilayotgan	 maydonlar	 bеlgilangan	 bo`ladi.
Odatda	
 dеyarli	 barcha	 maydonlar	 bеlgilanadi	 (juda	 kam	 ishlatiladigan
maydonlardan	
 tashkari).	 Maydonchalar	 uchun	 bayroqcha	 bеlgisini	 (`-bеlgisi)
o`rnatish	
 yoki	 olib	 tashlash	 bilan	 jadvalga	 maydonlarni	 kiritish	 yoki	 kiritmaslik
mumkin.	
 Shundan	 so`ng   «Далее»   (Kеyinga)	 tugmachasini	 bosish	 kеrak.
Ustaning	
 kеyingi	 qadamida	 taklif	 kilinayotgan	 namunalardan	 ekranni	 jixozlashni
tanlab	
 	olish	 	va
yana   «Далее»   (Kеyingi
)	
 	t
ugmachasini	
 	bosish
kеrak	
 (14.9-rasm).
8.	
 	Usta	 	ishining
kеyingi	
 bosqichida	 MO
uchun	
 	yaratilayotgan
xisobotlar	
 ko`rinishini	 aniqlash	 mumkin.
9.	
 Ochilgan	 navbatdagi	 muloqot	 oynasi	 xisobotga	 sarlav xa	 qo`yish	 va	 rasm
bеlgilash	
 imkonini	 bеradi	 (14.10	 va	 14.11-rasmlar).	 Ular	 kеyingi	 barcha
hisobotlarda	
 tеgishli	 joyda	 paydo	 bo`ladi.	 Agar	 rasm	 kеrak	 bo`lsa   «Da»   (Ha)
yozuvining	
 	oldiga	 	bayroqcha	 	o`rnatish	 	kеrak.	 	Unda   «Рисунок»   (Rasm)
tugmachasini	
 ishlatish	 mumkin	 bo`ladi.	 Bu	 tugmacha	 bosilganda   «Выбор
рисунка»   (Rasmni	
 	tanlash)	 	oynasi	 	ochiladi.   10. Oxirgi	 oynada   «Готово»   (Tayyor)	 tugmachasini	 bosish	 ustani	 MOni	 tuzish
uchun	
 ishga	 tushirib	 yuboradi	 va	 u avtomatik	 ravishda	 yuqorida	 bеlgilangan
paramеtrli	
 MOni	 yaratadi.
  MOni	
 mustakil	 ravishda	 yaratish
Yangi	
 ma`lumotlar   omborini	 Ustaning	 yordamisiz ,	 mus taqil	 ravishda	 yaratish
mumkin.	
 Buning	 uchun	 MS	 Access	 ishga	 tushirilgandan	 kеyin	 paydo	 bo`lgan
oynadan	
 «Новая	 база	 данных»   (YAngi	 MO)	 paramеtrini	 tanlab,   OK   tugmachasini
bosamiz.	
 Agar	 MO	 oldindan	 ochilgan	 bo`lsa	 yoki	 ishga	 tushirish	 oynasi	 yopiq
bo`lsa,	
 uskunalar	 panеlidagi   «Соз дат	 базу	 данных»   (MOni	 yaratish)	 tugmachasini
bosish	
 va	 sichqoncha	 ko`rsatkichini	 yangi	 MO	 bеlgisi	 ustiga	 olib	 borib,
tugmachasini	
 ikki	 marta	 bosish	 kеrak.	 Shundan	 so`ng   «Имя	 файла»   (Fayl	 nomi)
qatoriga	
 ombor	 nomini	 yozamiz	 va   «Создат»   (Yaratish)	 tugmachasini	 bosamiz.
Natijada	
 	bo`sh	 	bo`lgan	 	MO	 	tanasini	 	hosil	 	qilamiz.
Ma`lumotlar   omborini	
 ochish  
MOni	
 ochishning	 ikki	 usuli	 mavjud.	 Uni	 Access	 MOBT ni	 ishga	 tushirish
jarayonida	
 	yoki	 	u	 	bilan	 	ishlash	 	jarayonida	 	ochish	 	mumkin.
MOni	
 	Access	 	bilan	 	ishlash	 	jarayonida	 	ochish
uchun   «Файл»   mеnyusida   «Открыт»   (Ochish)	
 buyrug`ini	 tanlash	 kеrak.	 Shundan so`ng ochilgan	 oynadan	 foydalanib	 (14.12-rasm),	 quyidagi	 ishlar	 bajarilishi	 kеrak:
1.	
 Adrеslar	 panеlida	 yorliq	 ustida	 sichqoncha	 bеlgisini	 joylashtirib	 tugmachasini
bosish	
 yoki   «Папка»   (Jild)	 maydonida	 kеrakli	 MO	 joylashgan	 disk	 yoki	 jildni
tanlash.
2.	
 Jildlar	 ro`yxatida	 kеrakli	 jild	 ustida	 ikki	 marta	 sichqoncha	 tugmachasini	 bosib,
MO	
 joylashgan	 jildni	 ochish.
Agar	
 kеrakli	 MO	 topish	 imkoni	 bo`lmasa   «Сервис»   tugmachasini	 bosish
va   «Найти»   (Topish)	
 buyrug`ini	 tanlash	 kеrak.   «Найти»   (Topish)	 muloqot
oynasida	
 izlash	 uchun	 qo`shimcha	 shartlarni	 kiritish,	 so`ngra	 kеrakli	 paramеtr
ustida	
 sichqoncha	 tugmachasini	 bosish	 kеrak.	 MOni	 faqat	 o`qish,	 ya`ni
taxrirlamasdan	
 ko`rib	 chiqish	 uchun	 ochganda   «Открыт»   (Ochish)	 tugmachasi
yonidagi	
 strеlkali	 tugmachani	 bosish	 kеrak	 va   «Открыт	 для	 чтения»   (O`qish
uchun	
 ochish)	 variantini	 tanlash	 lozim.	 Access	 MOBTni	 ishga	 tushirishda	 ekranda
muloqot	
 oynasi	 paydo	 bo`ladi.	 Buni	 siz	 yaxshi	 bilasiz.	 Undagi   «Открыт	 базу
данных»   (MOni	
 ochish)	 bo`limini	 tanlash	 va	 taklif	 etilayotgan	 barcha	 mavjud
MOlar	
 ro`yxatidan	 kеrakli	 MOni	 sichqoncha	 tugmachasini	 MOning	 yozuvi	 va
nomi	
 ustida	 bosish	 bilan	 ochish	 mumkin.

Mavzu:Kampyuterning asosiy qurulmalari va vazifalari Rrja: I.Kirish II.Asosi qisim 2.1.Manitor va ularning turlar. 2.2.Sistemali bilak . 2.3.Klaviatura III.Xulosa IV.Adabiyotlar

Kirish Kompyuter   (ing. computer  —  hisoblayman),   EHM   ( Elektron Hisoblash Mashinasi )  —  oldindan  berilgan  dastur  (programma)  bo yicha  ishlaydigan ʻ avtomatik  qurilma.  Elektron  hisoblash  mashinasi  (EHM)  bilan  bir  xildagi  atama. Biroq,  K.  hisoblash  ishlarini  bajarishdan  tashqari  uning  funksiyasi  ancha  keng. EHMlarning  rivojlanishida  K.  ning  bir  necha  avlodlarini  ko rsatish  mumkin.  Bu ʻ avlodlar  element  turlari,  konstruktiv-texnologik  xususiyatlari,  mantiqiy  tuzilishi, dastur  ta minoti,  texnik  tafsilotlari,  texnikadan  foydalanishning  qulaylik  darajasi ʼ bilan  bir-biridan  farq  qiladi.  K.ning  dastlabki  avlodida  (Ural-1,  Minsk-2,  BSEM-2) asosiy  element  elektron  lampa  bo lgani  uchun  u juda  katta  joyni  egallagan  edi. ʻ So ngra  bu  lampa  o rnida  tranzistorlar  ishlatilgan  K.  (Razdan-2,  M-220,  Minsk-22 ʻ ʻ va  boshqalar),  integral  mikrosxemalar  ishlatilgan  K.  (IBM-360,  1BM-370, (AQSH),  YESEVM  (Rossiya)  va  boshqa,  integratsiya  darajasi  katta  bo lgan ʻ integral  sxemalar  urnatilgan  shaxsiy  K.lar  paydo  bo ldi.  Shaxsiy  K.  (mikro  va- ʻ mikro  EHM)  tushunchasi  20-asr  70-yillar  oxiridan  boshlab  keng  tarqala  boshladi. Shaxsiy  K.ning  keyingi  avlodlarida  mikroelektron  va  biosxemalardan  foydalanildi; ularning  hajmi  kitob  kattaligidek  hajmgacha  kichraydi,  massasi  esa  3,5   kg  gacha kamaydi.  1981-yil  IBM  (Ay-Bi-Em)  firmasi  shaxsiy  K.ning  yanada  takomillashgan modellarini  ishlab  chiqara  boshladi.  Keyinchalik  boshqa  firmalar  IBM  bilan  PC biriktirilgan  K.ni,  Apple  firmasi  esa  Macintosh  ("Makintosh")  yoki  oddiygina "maki"  deb  ataladigan  K.  ni  yaratishdi.  21-asr  boshlarida  dunyoda  o nlab  mln. ʻ shaxsiy  K.lar,  1 mln.ga  yaqin  EHM  (shu  jumladan,  bir  necha  o n  superEHM) ʻ bo lgan.  K.lar  masalalarni  yechishda  foydalaniladigan  komponentlar  (tarkibiy ʻ qismlar)  tarkibi  va  tavsifi  jihatdan  bir-biridan  farq  qiladi.  Murakkab  masalalarni yechishda  kuchli  qurilmalar  o rnatilgan  K.dan,  xujjatlarni  bosishda  harf  bosish ʻ qurilmasi  bo lgan  K.dan  foydalaniladi.  Istalgan  K.  tizimlar  bloki,  monitor  va ʻ klaviaturadan  iborat  bo ladi.  Kerak  bo lganda  bulardan  tashqari  boshqa  qurilmalar ʻ ʻ ham  ulanadi.  Tizimlar  bloki  da  K.ning  ishlashi  uchun  zarur  muhim  qismlar  (diskni yuritkich,  vinchester  —  qattiq  disk,  mantiqiy  amallarni  bajaruvchi  mikrosxemalar)

bo lib, unga  qolgan  qurilmalar  ulanadi.  Monitor  {displey)  matn  va  turli  tasvir ʻ kurinishidagi  axborotlarni  ekranda  aks  ettiradi.  Klaviatura  K.ga  buyruq  va  turli axborotlarni  kiritadi.  Ko pincha,  K.  tarkibiga  "sichqon"  manipulyatori  va  printer ʻ kiritiladi.  "Sichqon"  ikki  yoki  uchta  knopkasi  (tugmasi)  bo lgan  qurilma  bo lib, ʻ ʻ uning  yordamida  K.  ishini  osonlashtiradi.  Printer  esa  axborotlarni  qog ozga ʻ tushirish  uchun  xizmat  qiladi.  Zamonaviy  K.lar,  asosan,  to rt  qurilma:  boshqarish, ʻ protsessor,  xotira  va  kiritish-chiqarish  qurilmalaridan  iborat.  Boshqarish  qurilmasi K.ning  barcha  qurilmalari  ishini  muvofiklashtiradi  va  boshqaradi.  Protsessor K.ning  asosiy  qurilmasi  bo lib,  axborotlarga  ishlov  beradi,  ya ni  hisoblash ʻ ʼ amallari,  solishtirish  va  uzatish  kabi  arifmetikmantiqiy  amallarni  bajaradi.  Bu qurilma  bajaradigan  amallar  dasturlar  orqali  belgilanadi.  Xotira  qurilmasi axborotlarga  ishlov  berish  vaqtida  uni  saqlash  uchun  xizmat  qiladi. Foydalanayotgan  dasturlar  ichki  xotirada,  uzoq,  muddat  saqlanadigan  axborotlar tashqi  xotira  (disketalar)da  saqlanadi.  Ichki  va  tashqi  xotiralarda  axborot almashinuvi  kiritish-ch  iqarish  qurilmalari  yordamida  amalga  oshiriladi.           Monitorlar  axborotni  aks  ettirishning  juda  muhim  qurilmalaridir.  Katta  sondagi videostandartlar  bo‘lgani  kabi  hozirgi  vaqtda  mavjud  monitorlar  tiplari  ham  rang- barangligi  bilan  ajralib  turadi.

  Ba’zi bir  kompaniyalar  yassi  indekatsion  panellarni ishlab  chiqaruvchilardan  texnologiyani  o‘rganib, suyuq  kristalli  displeylar  ishlab  chiqishdi.  Bu displeylar  LCD  displey  (Liquid-Crystal  Display)  deb ataladi.  Ularda  dog‘siz  yassi  ekran  va  kam ishlatiladigan  quvvat  (bunday  displeylarning  ba’zi rusumlari  5 Bt  ishlatishadi,  elektron  – nurli  trubkali  monitorlar  esa,  - 100  Bг ishlatishadi)  mavjud.  Rang  uzatish  sifati  bo‘yicha  faol  matritsali  suyuqkristalli panellar  hozirgi  kunda  elektron  nurli  trubkali  monitorlar  rusumlaridan  o‘zib ketyapti.  Shuni  aytib  o‘tish  kerakki,  suyuq  kristalli  ekranlarning  qobiliyati  elektron nurli  trubkalarga  qaraganda  sust  va  ular  qimmatroq  turadi.  Suyuqkristalli displeylarni  bir  necha  turlari  mavjud,  bular:  passiv  matritsali  rangli,  aktiv  matritsali rangli  (analogli)  va  aktiv  matritsali  rangli  (raqamli)  eng  zamonaviy  displey.  Suyuq kristalli  ekranda  poryarizatsion  yorug‘lik  filtri  ikkita  alohida  yorug‘lik  to‘lqin tug‘diradi  va  faqat  qutblanish  tekisligi  uni  o‘ziga  parallel  bo‘lgan  to‘lqinni o‘tkazadi.  Suyuq  kristalli  monitorda,  birinchi  o‘qiga  perpendikulyar  qilib  ikkinchi yorug‘lik  filtrni  joylashtirsak,  yorug‘lik  o‘tishini  to‘liq  bartaraf  etishimiz  mumkin (ekran  to‘q  qora  bo‘ladi).  Ikkinchi  filtr  qutblanish  o‘qini   aylantirsak ,  ya’ni yorug‘lik  filtri  o‘qlar  orasidagi  burchakni  o‘zgartirsak,  yorug‘lik  energiyasini o‘tuvchanlik  sonini,  ya’ni  ekran  yorug‘ligini  ham  o‘zgartirishimiz  mumkin  bo‘ladi. Rangli  suyuq  kristalli  ekranida  tasvirni  har  bir  pikseliga  uchta  yacheykasi  bo‘lgan yana  bir  qo‘shimcha  yorug‘lik  filtri  bor  – qizil,  yashil  va  ko‘k  nuqtalarni  aks  etish uchun  bittadan  yacheyka  yorug‘lik  to‘lqini  suyuq  kristalli  yacheyka  orqali  o‘tadi, lekin  har  bir  rang  o‘z  yacheykasiga  ega. Suyuqkristallar  sterjen  sifatli  molekulalarni  ifodalaydi,  ularni  xususiyati suyuqlikka  o‘xshaydi.  Bu  suyuqlik  o‘zidan  yorug‘likni  bemalol  o‘tkazadi,  uni qutblanish  tekisligi  optik  o‘qiga  parallel,  ammo,  molekulalar  elektr  zaryadi  ta’siri ostida  o‘z  yo‘nalishini  o‘zgartiradi.  Bir  vaqtda  bundan  o‘tuvchi  yorug‘lik  to‘lqinni

qutblanish tekisligi  yo‘nalishi  o‘zgaradi.  Biroq  monoxrom  suyuq  kristalli monitorda  rang  filtri  mavjud  emas,  unda  bo‘linishning  bir  elementiga  kul  rang gradatsiyasini  uzatish  uchun  bir  nechta  suyuq  kristalli  monitorlarda  har  bir yacheyka  yorug‘ligi  bilan  tranzistor  orqali  o‘tuvchi  elektr  zaryadi  (aniqrog‘I kuchlanish)  boshqaradi.  Tranzistorlarning  nomerlari  ekran  matritsasidagi  mazkur yacheykaning  qator  va  ustunining  raqamiga  teng  bo‘ladi.  Tranzistorlar  sonini (ustin  va  qatorlar  bo‘yicha)  ekran  kattaligi  aniqlaydi.  Masalan,  800X600 kattalikdagi  ekran  gorizontal  bo‘yicha  800  va  vertikal  bo‘yicha  600  ta  tranzistorga ega.  Yacheyka  keladigan  kuchlanish  impul’siga  shunday  ta’sir  qiladiki,  o‘tuvchi yorug‘lik  to‘lqinining  qutblanish  tekisligi  buriladi,  bunda  kuchlanish  qancha yuqori  bo‘lsa,  burilish  burchagi  ham  katta  bo‘ladi.  Yacheykani  barcha  kristallarini to‘liq  o‘zgarishi,  masalan,  yoqilgan  holatiga  muvofiq  bo‘ladi  va  tasvirning maksimal  kontrastini  aniqlaydi.  Shunday  qilib,  qo‘shni  yacheykalarning  qutblanish tekisligini  yo‘nalishlarida  o‘zgarishlar  qancha  katta  bo‘lsa,  tasvirning  kontrasti shuncha  yuqori  bo‘ladi.  Passiv  matritsali  suyuq  kristalli  monitor  yacheykasiga pul’slovchi  kuchlanish  uzatiladi,  shuning  uchun  ular  tasvir  yorug‘ligi  bilan  aktiv matritsali  suyuq  kristalli  monitordan  qolib  ketadi.  Aktiv  matritsali  suyuq  kristalli monitorlarni  har  bir  yacheykasiga  doimiy  kuchlanish  beriladi.  Tasvir  yorug‘ligini ba’zi  bir  konstruksiyalarda  yaxshilanishi  uchun  boshqaruv  usuli  ishlatiladi.  Uni ikkilamchi  skanerlash  deyishadi  va  uning  uskunasi  – ikkilamchi  skanerlashli  suyuq kristalli  monitorlardir  (double-scan  LCD).  Ekran  mustaqil  ishlaydigan  ikkita bo‘lakka  (yuqori  va  quyi)  bo‘linadi.  Bu  yacheykaga  tushadigan  impul’slar orasidagi  intervallarni  qisqarishiga  olib  keladi. Ikkilamchi  skanerlash  tasvir  yorug‘ligini  oshiribgina  qolmay,  ekran  reaktsiyasi vaqtini  ham  tushiradi,  chunki  yangi  tasvir  yaratilishiga  vaqtni  qisqartiradi.  Shuning uchun  ikkilamchi  skanerlash  suyuqkristalli  monitorlar  tez  o‘zgaradigan  tasvirni yaratish  uchun,  masalan,  televizion  tasvir  uchun  ko‘proq  to‘g‘ri  keladi.  Aktiv matritsali  suyuq  kristalli  monitorlarda  har  bir  yacheykani  alohida  tranzistor  xarita boshqaradi.  Masalan,  1024Ч768  aktiv  matritsali  displey  786  432  tranzistorlarga