O’ZBEKISTONDA ZAMONAVIY VOLEYBOLNING DOLZARB MUOMMOLARI
![MAVZU: “ O’ZBEKISTONDA ZAMONAVIY VOLEYBOLNING
DOLZARB MUOMMOLARI”
MUNDARIJA
KIRISH
I . BOB . ZAMONAVIY VOLEYBOLNING O ’ ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
I.1.Sportga yo’naltirish va saralashning nazariy masalalari
I.2.Yosh voleybolchilarni tarbiyalashda texnik tayyorgarlikning moxiyati,
mazmuni va xususiyatlari
I.3. Voleybolchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarning ahamiyati
I .4. Zomonoviy voleybol tizimida o’rgatishning zamonaviy vosita va uslublari.
II. BOB. ISTIQBOLLI YOSH VOLEYBOLCHILARNI TARBIYALASHDA
MUHIM TAMONLAR VA UNI TASNIFI
II.1 Yosh voleybolchilarni marfologik xususiyatlari
II.2. Yosh voleybolchilarni tanlab olishda fiziologik va psixologik asoslar
II.3.Yosh voleybolchilarni tanlab olishda psixologik mouammolari
II.4.Yosh voleybolchilar o’yin uslublarini o’qitishning ananaviy usullarini
kamchiligi
II.5. BO’SMlarda yosh voleybolchilarni tanlov asosida qabul qilishning amaldagi
holati va muammolari
Xulosalar
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ YHATI
~
1 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_1.png)
![KIRISH
So‘nggi yillar davomida barcha sport turlari kabi voleybol ham yurtboshimizning oqilona
siyosati tufayli yuksak taraqqiyot sari intilmoqda. Jumladan, “kadrlar tayyorlash milliy dasturi”-
g‘oyalariga hamoxang bo‘lgan uzluksiz musobaqalar tizimi dasturlarida voleybolni mustahkam
o‘rin egallaganligi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. “Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoev tomonidan
ushbu sohani yanada rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan qator farmonlari va hukumat
qarorlari, mazkur konseptual xujjatlar asosida amalga oshirilgan asrlarga teng islohotlar,
yurtimizning barcha xududlarida xalqaro standartlarga mos sport inshoatlarini barpo etilishi.
2017 yil 3 iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommoviy sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlari
to‘grisida”gi PQ-3031-sonli qaroridan kelib chiqqan xolda shunga urg‘u berish lozimki, joylarda
o‘tkaziladigan xar bir musobaqa, uning miqiyosidan qat’iy nazar, yuksak, madaniy-manaviy,
tashkiliy, inforiatsion va professional jixatdan yuksak saloxiyat meyyorlariga loyiq bo‘lishi
darkor. Inson faoliyati qaysi yo‘nalishga va qanday maqsadga qaratilmasin bu faoliyat
harakatdan iboratdir. Ushbu harakatning samarali yoki samarasiz natijasi esa xarakatning
qanchalik mukammal chiroyli, tejamli, tezkor (yokio‘zvaqtida) va aniq ijro etilishga bog‘liq.
Boshqacha qilib aytganda natija harakatni texnik va taktik jihatlari bilan belgilanadi. Shu bilan
bir qatorda harakat samaradorligini ta’minlovchi texnik va taktik mahorat barcha jismoniy
sifatlarni harakat ixtisosligi doirasida qanchalik shaklanganligiga ham asoslanishi muqarrar.[2]
O’zbekistonda zamonaviy voleybolning dolzarb masalalarini yoritishga qaratilgan
disertatsiya ishi bugungi kunda juda dolzarb masalalardan hisoblanadi.Chunki zamonoviy
voleybolning nazariy va amaliy ma’lumotlar hamda ularning qiyosiy tahlili, zamonaviy
voleybolning dolzarb yo‘nalishlari va amaliy jihatdan muhim masalalarini ochib berish bilan bir
qatorda o‘quv-trenirovka mashg‘ulotlarini tashkil etish va zamonaviy voleybol xususiyatiga mos
texnologiyalardan foydalanish samaradorligini aniqlashga doir zaruriy ma’lumotlar to’plash va
amaliyotga tadbib etish bugungi kunning dolzarb masalalaridan hisoblanadi.
~
2 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_2.png)
![I.BOB. ZAMONAVIY VOLEYBOLNING O’ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI .
I . 1.Sportga yo’naltirish va saralashning nazariy masalalari
Ma’lumki, sport natijlarining oshishi sport mashg’ulotlari uslubiyati va taktika harakatlari,
texnik vositalar taraqqiyoti va ijrochilarining samarali reabilitatsiyasi shuningdek, ommaviylik
oshish va to’g’ri saralashga bog’liq. Aksariyat masalalar yechimiga muayyan qaraganda ijtimoiy,
iqtisodiy va tashkiliy masalalar bilan belgilanadi. Sportda saralash-bu ilmiy tadqiqot, ilmiy
izlanish muammosidir.[8]
Bolalar va o’smirlarda sport mashg’ulotlariga qiziqish sport ixtisosligini to’g’ri tanlash bilan
belgilanadi, bu esa o’z navbatida sportdan o’ziga hos individual xususiyatlariga bevosita bog’liq
bo’ladi.Har bir o’smir uchun sport faoliyatini tanlash-sport tanlovining vazifasidir.Sport turi
tanlovlaridan kelib chiqqan holda eng layoqatlilarini tanlash-sport saralashining vazifasi
hisoblanadi. [ 9]
Sportga yo’naltirish aniq shaxs imkoniyatlarini baholashni ifodalab, ularga eng mos sport
faoliyati tanlanadi.Sportga saralash eng layoqatli shaxslarni tanlash hisobiga sport turi
tanlovlaridan kelib chiqadi. Shu sababli, “Sportga yo’naltirish” va “Sportda saralash”
tushunchalarini farqlash zarur.[12]
Shubhasiz, saralashning nuqsonsiz uslublarini ishlab chiqish, misol uchun, Olimpiya
O’yinlarining kelgusi g’oliblarini tanlash oson emas, chunki istalgan iste’dod sohiblarini
shakllantirish juda ko’p omillarga bog’liq bo’lib, ularni sanab adog’iga yetib bo’lmaydi, lekin
inson o’z anatomik, fiziologik va psihologik xususiyatlaridan kelib chiqib, muayyan faoliyat
turiga to’liq moslashadi.
Sportda saralash zaruriyatining obyektiv sabablari nimada? Sportda saralash muammosining
mantiqiy yechimi shundaki, turli insonlarda bir xil tayyorgarlik imkoniyatlarida harakat
sifatining tayyorgarlik darajasi turlicha bo’ladi. Demak, har kim ham yuqori sport natijalariga
erisha olmaydi. Yuqori sport natijasi –bu nafaqat mashaqqatli mashg’ulotlar, balki sportga yot
bo’lgan g’ayrioddiy irsiy ma’lumotlar natijasidir.
Zamonaviy mahorat uzoq muddat 5-6 va undan ortiq yill ar mashg’ulot i ni talab qiladi. Sport
bilan shug’ullanishni 10-12 hatto 5-6 yoshdan boshlash kerak.Shu sababli, bu boradagi eng
murakkab vazifa bolada kelajakda g’alaba uchun zarur bo’ladigan ko’nikmalarini ko’ra bilishdir.
[14]
Afsuski, endigina mashg’ulotlarga kirishgan, sportchining kelajagi istiqbolligini, baholash
mezonlari yetarli emas.Eng achinarlisi, murabbiylarning tajribasi ularning sezgirligi keng
miqyosda umumlashtirilmaydi. Sportning alohida turlarida “Idealtur”ning namunaviy
~
3 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_3.png)
![tavsifnomasi hali ishlab chiqilmagan. Sportda yuqori natijalarga muayyan qobiliyatlar
mavjudligida erishish mumkin, lekin hanuzgacha qobiliyatlar jiddiy shakllanishi va rivojlanishi,
yoki bu harakat faoliyatida iqtidorni qanday ilmiy mezonlar bilan aniqlash ham o’rganilmagan.
Bu borada sport faoliyatida muvaffaqiyatni ta’minlaydigan sifat va xususiyatlari majmuini
alohida ta’kidlash zarur.[11]
Masalan, bo’yi me’yor darajasida bo’lgan bolalar keyingi yillarda ham shu xususiyatni
saqlab qolishi isbotlangan.Lekin hamma ko’rsatmalarga ham shunday yondashib bo’lmaydi.
Bolaning o’sish va rivojlanish davrida katta imkoniyatlar, noodatiy egiluvchanlik va turli
harakathamda psixik funksiyasiyalarga moslanuvchanlik hos bo’ladi. Agar murabbiy faqatgina
o’z tajribasi va sezgirligiga asoslanib bolalar guruhini tanlab, olsau qadar iqtidorlilarni emas,
balki nimadir qila oladigan, berilgan vazifa bilan tanish bolalarni olishi mumkin.
Har qanday murakkab hodisa kabi, qobiliyatni shakllantirish barqaror ehtimoliy va
tasodifiy tajribadan iborat bo’ladi. Tasodifiy tajribani oldindan bilib bo’lmaydi, ehtimoliy
tajribani taxmin qilish uchun aniq (barqaror) tajribani osongina chamalash mumkin.Ayniqsa,
maqsadga yo’nltirilgan mehnatsevarlik, burch hissi, ma’suliyat, nisbatan barqaror- hissiy
chidamlilik o’zini iroda qilish, ruhiybarqarorlik, diqqatni jamlay olish kabi shaxsning axloqiy-
irodaviy sifatlarini osongina maqsadga yo’naltirish mumkin.
Sportda saralash muammosi sport sohasida ommaviylikning oshishi bilan bevosita bog’liq.
Ommaviylik-jismoniy tarbiya tizimidagi eng asosiy tamoyil hisoblanadi.Shu bilan bir qatorda,
ba’zi ma’lumotlarga binoan, alohida sport turlarida ommaviylikning pasayishi kuzatildi.
Sportda ommaviylikning pasayishi odatda sport ixtisosligini to’g’ri tanlash natijasida yuzaga
keladi. 10-18 yoshli maktab o’quvchilari orasida so’rovnoma o’tkazilganda, sport ixtisosligi
aksariyat hollarda tasodifiy tanlanishi aniqlangan. Mamlakat BO’SMlari o’rtacha 3 miliyonga
yaqin bolalar va o’smirlarni qamrab olishini hisobga olsak, qolgan 40-45 miliyon o’quvchilar
sevimli sport turi bilan maktabda, darslardan so’ng shug’ullanishga majbur bo’ladi, bu esa
ommaviy sportga tegishli bo’lgan ulkan zaxiraning yo’qotilishiga olib kelishi mumkin.[17]
BO’SM dagi mashg’ulotlarning birinchi yillarida yosh sportchilarning aksariyati
maktabni tark etadi.Buning asosiy sababi, sportning o’ziga hosjihatlariga sportchi qobiliyatining
mos kelmasligidir.Tanlovda chiqib ketish- yuqori darajali sportchilar tayyorgarligining turli
bosqichlarida mavjud holatdir.Misol uchun, suzish sporti uchun 8 minglab bolalar saralanadi,
ulardan atigi 8-10 tasi tanlanadi, faqatgina bittasi sport ustasi darajasiga erisha oladi.
Oliy sport mahoratiga erishish yo’lining murakkabligini BO’SMlarida suzuvchilarni
tanlashda olingan statistika ko’rsatadi.(N.Sh.Bulgakova va V.S.Shichanin) BO’SM ga qabul
qilingan yosh sportchilar toifameyorlarini quyidagicha bajarishdi. III-toifa 24%, II-toifa 12,6%,
~
4 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_4.png)
![I-toifa 4.2%, sport ustasi nomzodi-1.7%, sport ustasi-0.34%, halqaro darajadagi sport ustasi-
0.03%. BO’SMlarda asosiy maqsad bolalarni tanlab olish emas, balki guruhni
shakllantirishdir.Bu vaziyat esa hech qanday saralashga o’rin qoldirmaydi.Mualliflarning bergan
ma’lumotlariga ko’ra, BO’SMlarning 2/3 qismida kelajakda natija bermaydigan suzuvchilar
tahsil oladi.
O’smirlarni “Chetlashtirish” uslublari salbiy oqibatlarga olib kelishi,mumkin.Shu sababli,
birlamchi saralashda alohida sport turi bo’yicha emas, balki umumiy iqtidorli-bolalarni tanlash
va saralash zarurdir.Afsuski, BO’SM amaliyotida sportchilarning yutuqli kelajagini ilmiy
asoslangan holda taxmin qila olish tushunchasi shaklanmagan. Ushbu baholashning mezonlari
belgilanmagan.
Saralash masalasida maxsus tayyorgarlikka ega bo’lmagan ba’zi tibbiy xodimlar, jismoniy
madaniyat o’qituvchilari va murabbiylar saralash imkoniyati va yosh sportchilarni yo’naltirishga
tanqidiy qarashadi.Mutaxassislar 10-11 yoshli o’smirlar asosida nafaqat biror iqtidorni aniqlash,
balki uning sportdagi kelgusi muvaffaqiyatini taxmin qilishning imkoni mavjud emas deb
o’ylashadi. Shubhasiz, ushbu muammo juda murakkab, chunki bu muammo o’sha yoshdagi
bolalarning qiziqishlari va layoqati barqarorligi bilan ham bog’liq.Lekin bu pessimistik fikr
to’liq oqlanmagan.G.S.Tumanyan va E.G.Martirosov aytganidek, “Sportda saralash o’z
tadqiqotchilarini kutmoqda”, bunga sabab, na bizning davlatimizda, na xorijda sportga saralash
va yo’naltirishning ilmiy asoslangan tizimlari mavjud emas. Bazi qo’llanmalarda Sportda iqtidor
indekslari”,“Motor”iste’dod testlari” va boshqa atamalarni uchratish mumkin, lekin ular, odatda,
sodda jismoniy mashqlardangina iborat bo’ladi.
Shu tarzda, sportga saralash va yo’naltirish muammosi –murakkab muammo bo’lib,
ko’plab mutaxassislar faoliyatini talab qiladi. Ushbu muammoni olimlar, murabbiylar va
pedagoglar hamkorligida hal qilish zarur.[18]
I.2 Yosh voleybolchilarni tarbiyalashda texnik tayyorgarlikning moxiyati, mazmuni va
xususiyatlari
Texnik tayyorgarlik-bu k o‘ p yillik ixtisoslashtirilgan pedagogik jarayon b o‘ lib, musoba q a
ta q dirini h al q iluvchi o‘ yin malakalari texnikasini o‘ zlashtirish va uni shakllantirishga
q aratilgan tayyorgarlik turidir. Dastlabki o‘ rgatish bos q ichida texnik tayyorgarlikni ma q sadga
muvofi q tashkil q ilish o‘ ta mu h im a h amiyat kashf etadi. Texnik tayyorgarlik k o‘ rsatgichlarining
samaralishakllanishi tayyorlov, yondoshtiruv, maxsus va o‘ yin mash q laridan q anchalik t o‘g‘ ri
foydalanishga bo g‘ li q .
~
5 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_5.png)
![Voleybolda texnik tayyorgarlik o‘ yin davomida amalga oshiriladigan xujum va ximoya
texnikasiga oid h arakat malakalariga o‘ rgatish h amda sekin-asta shu malakalarni shakllantira
borish jarayonlarini o‘ z ichiga oladi. [12]
Hozirgi kunga kelib yosh voleybolchilarni tayyorlashda texnik tayyorgarlik jarayonining
mohiyati, mazmuni va xususiyatlari talaygina ilmiy - uslubiyad abiyotlarda o‘z ifodasini topgan
va atrofiga yoritilgan (V.P.Filin, 1995; L.P.Matveev, 1999; L.P. Volkov, 2002; V.N.Platonov,
2004; 2013; 2015; M.A.Godik, 2006; YU.F.Kuramshin, 2007; YU.V. Verxoshanskiy, 2007;
J.N.Xolodov, V.S.Kuznetsov, 2008; 2014, L.R.Ayrapetyans 2005, A.A.Pulatov,2008).
Yosh voleybolchilarning dastlabki tayyorgarlik jarayonini tashkil qilish va xususan
ularning shu dastlabki o‘rgatish bosqichida texnik mahoratini shakllantira borish masalalari
tanlov tadbirlari hamda, guruhlarni tuzish va mashg‘ulotlar tartib-me’yorlarini aniqlab olishni
taqazo etadi.
Turli yoshdagi voleybolchilarning dastlabki tayyorgarlik guruhlarini tuzish, ushbu
guruhlarni to‘ldirish me’yoriy mashg‘ulotlar hajmi, soni va soatlarning taqsimlanishi shu
sohaning yetakchi mutaxassislari tomonidan ancha yil avvalishlab chiqilgan bo‘lib, deyarli katta
o‘zgarishlarga duchor bo‘lmagan V.N.Platonov, 2015; M.A. Godik, 2006; M.Kidirova, 2007,
M.Qurbonova, 2008 va boshqalar.
O‘yin texnikasi - bu bir vaqtning uzida ketma – ket va muayyan maqsadli tartibda ijro
etiladigan ixtisoslashgan xarakat yoki xarakatlarning majmuasidir.
Zamonoviy voleybol turli o’yin malakalari va taktik kombinatsiyalarga nihoyatda boy
bo’lib, o‘ta katta shiddat va tezlikda o‘tadi. Binobarin, voleybolning yuqorida zikr etilgan o’ziga
xos xususiyatlari o’yinchilardan mukammal takomillashgan texnik maxorat talab qiladi.
Musobaqa o’yinlarida texnik maxorat qanchalik keng va tashqi ta’sirlarga nisbatan
mukammal shakllangan bo’lsa, shunchalik g‘alabani qo‘lga kirtish imkoni ko‘p bo’ladi.
Texnikaga oid barcha vositalar borki (samolyot, avtomobil, raketa, televizor va xakoza)
ulaning texnik pasportlari mavjud bo’lib mazkur vositasining texnik ko‘rsatkichlari va
o‘lchamlari berilgan buladi. Sportda ham muayyan xarakat malakasining o‘ziga xos texnik
ko‘rsatkichlari, va o‘lchamlari va uni ijro etishda shakllangan texnik tartibi mavjuddir.
Voleybol o‘yini texnikasi o’ziga xos tasnifga ega bo’lib, u bir necha turkumdan tarkib
topadi. O‘yin texnikasining tasnifi “ Hujum texnikasi ” va “ Himoya texnikasi ” kabi turkumlarga
bo‘linadi. Ular esa o‘z navbatida yuqoridan pastga qarab bir-biriga bo‘ysundirilgan kichi
kturkumlardan tashkil topadi. “ Huju m” -texnikasig a holat va harakatlanish, to‘pni o‘yinga
kiritish va zarba texnikasi kiradi.
~
6 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_6.png)
![“ Himoya ” - texnikasi esa o‘z navbatida holat va harakatlanish, to‘pni qabul qilish va
to‘si q texnikasidan iborat.
Uzatish texnikasini. To‘p uzatish voleybolda asosiy o’yin malakalaridan biri bo’lib, shu
o‘yin bilan bog‘lik bo‘lgan barcha texnik – taktik faoliyatini yagona vositadir.
Uzatish – hujum texnikasiga mansub bo‘lib, uni ma’lum vaziyatda taktik mahorat bilan
tug‘ridan to‘g‘ri ijro etish ochko olish imkonin iberishi mumkin.
To‘p uzatish – nemis mutaxasisi M.Fidlerni izohiga binoan – bir vaqtni o‘zida
bajariladigan ikki xarakat malakasidan iborat bo‘ladi. Birinchi «Jangovor» holatdan gavdani
og‘irlik markazini bir oz pastga tushirish, ya’ni oyoqlarni tizza qismidan salgina egilishidan to
to‘pni qabul qilishigacha bo‘lgan malaka. Bu malaka himoya texnikasiga kiradi. Ikkinchisi –
agar to‘p maqsadli o‘yinchiga aniq yetkazib berilsa bu uzatish deb yuritiladi va xujum texnikasig
akiradi.Uzatish bir necha turlardan iborat bo‘ladi:
Tayanch xolatda ikki q o’ llab yu q oridan uzatish;
Ikki q o‘llab pastdan uzatish ;
Bir q o‘l bilan pastdan uzatish;
Sakragan holatda (tayanchisiz) ikki q o‘l yoki bir q o‘l bilan pastdan uzatish.
Uzatish vertikal, gorizontal yoki diagonal ravishda baland, past uzoq yoki yaqin
yo’nalishlarda ijro etilishi mumkin.To‘p uzatishni bu turlaridan ikki qo‘llab yuqoridan uzatish
texikasini olsak, bunda «Jangovor» xolat-bir oyoq ikkinchisiga nisbatan oldinga, ikkala oyoq
xam tizza qismidan egilgan bo‘ladi;
Kelayotgan to‘pni yo’nalishga, baland pastligiga va tezligiga qarab holat yoki
harakatlanish-joy tanlash munosib mazmunga ega bo’lish lozim; to‘p yaqinlashganda to‘pga
nisbatan qarshi xarakat oyoqlarni tizza qismidan yozilishi bilan boshlanadi.[20]
Qo‘llarni ko‘tarish va katta barmoqlar uchburchak shaklda bo‘lib, uni orasidan to‘pni
yaqinlashishi kuzatiladi;
Bilaklar salgina orqaga egilgan bo‘lib, barmo q , panja, kaftar cho‘mich shaklda bo‘ladi;
To‘p bilan qullarni «Uchrashuvi» arafasida oyoqlarni tizza qismidan yozilishi, qo‘llar
bilan da’vom etib, uzatishda to‘pni yo’nalshini maqsadga muvofiq ta’minlanishi lozim. Uzatish
vaqtida barmoqlar amortizatsiya va yo’naltirish, ko‘rsatkich va o’rta barmoqlar esa bilaklarni
to‘pga qarshi harakati blan birgalikda uzatishni ta’minlovchi kuch vazifalarni bajaradi. Nomsiz
va kichik barmoqlar to‘pni yon tomondan uni aniq y o’ naltirishga yordam beradi. Tayanchsiz
holatda (sakragan xolatda) ikki qo‘llab yukoridan uzatish texnikasi – aksariyat qisqa balandlikda
faqat sakragan holatda amalga oshiriladi.
~
7 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_7.png)
![O‘yinchini o‘yin «kasbi» va jamoa tarkibini tuzish. Voleybol jamoasi tarkibidagi
o‘yinchilar musobaqa davomida maydonda joylashishlariga qarab barcha mavjud o‘yin
funksiyalarini bajaradilar. Shu bilan birqatorda har o‘yinchi muayyan o‘yin funksiyasiga
ixtisoslashgan bo‘ladi, ya’ni uni o‘ziga xos o‘yin «kasbi» bo‘ladi. Masalan, asosiy zarb beruvchi
bog‘lovchi o‘yinchi, to‘p uzatuvchi va hokazo. O‘yinchini o‘yin «kasbi» uni jismoniy,
morfologik, texnik va taktik imkoniyatlariga qarab yillar davomida shakllanib, borgan sari
ixtisoslasha boradi.
Zamonaviy voleybolda o‘yinchi o‘zining o‘ztanlangan ixtisoslashgan o‘yin «kasbi»ni
yuqori saviyada mahorat bilan ijro etish bilan birga, o‘ziga o‘yin funksiyalarini ham maromiga
etkazib bajarishi taqazo etiladi. Demak, yuqori malakali sportchilarni tayyorlashga qaratilgan
o‘quv-trenirovka mashg‘ulotlarida o‘rgatish va takomillashtirish masalalari 2 yo‘nalishda
hartomonlama universal va ixtisoslashtirilgan o‘yin funksiyasi asosida amalga oshiriladi.[24]
Jamoa tarkibini yaratish-jamlash ham mazkur masalaga chambarchas bog‘liqdir.
Zamonaviy voleybolda jamoa tarkibi aksariyat 4-2 yoki 5-1 tizimi asosida tuziladi.ya’ni bunda 4
ta xujumchi 2 ta bog‘lovchi, (to‘p uzatuvchi) o‘yinchilardan iborat bo‘ladi. Mazkur o‘yinchilar
quyidagilarcha joylashadi. 4-1, 3-6, 2-5. 4-1 asosiy hujumchilar, 3-6 yordamchi hujumchilar, 2-5
bog‘lovchi o‘yinchilar. Agar jamoa tarkibi 5-2 tizimi asosida tuzilgan bo‘lsa, unda 5 ta
hujumchiva 1 ta bog‘lovchi o‘yinchi maydonda faoliyat ko‘rsatishadi. Jamoa tarkibini tuzishda
va o‘yinchining kasbiy mahoratini takomillashtirishda mashg‘ulot davri muhim rol o‘ynaydi.
C h unki ana shu davrda trener va jamoaning tayyorgarlik faoliyatida qanday zamin yaratilganligi
aniqlanadi.
Bu sport mashgulotlarining katta bir shakli, 3 davrga bo‘linadi. 1. Tayyorgarlik. 2.
Musobaqa. 3. O‘tish. Voleybolda bir yil davomida 2 sport sezoni bo‘lishi mumkin (yozgi va
qishki). S h unga qarab bir yilda 2 ta katta shakl ko‘zda tutiladi. Masalan, o‘quv yurtlari (maktab,
texnikum, oliybilimyurtlari) tayyorgarligini bir yillik shaklda rejalashtirish maqsadga
muvofiqdir.
I .3. Voleybolchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarning ahamiyati .
Zamonaviy sport amaliyotida yuqori natijalarga erishish sportchilarning uzoq muddat
davomida yuqori sifatli va samarali ish qobiliyatini saqlay olish imkoniyati bilan bog‘liqdir.
Har xil sport turlari bo’yicha o’tkaziladigan musobaqalar muddati xalqaro musobaqalar
qoidalari bilan belgilanadi. Shu musobaqalar muddatida qaysi sportchi o’z ish qobiliyatini sifati
va samaradorligi jihatidan qanchalik uzoq vaqt saqlay olsa yoki uni oshira olish «kuchi»ga ega
bo’lsa, unga muvafaqqiyat shunchalik «kulib» boqishi muqarrar. Boshqacha qilib aytganda
~
8 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_8.png)
![ishqobiliyatining sifat va samaradorlik darajasini ko’p yoki kam vaqt davomida saqlanishi
umumiy va maxsus chidamkorlik sifatlarning turlari (tezkorlik, chaqqonlikkuch, tezkor-kuchga
bo’lgan chidamkorlik, sakrashga bo’lgan chidamkorlik, «texnik-taktik chidamkorlik» va hakozo)
qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi. [27]
O.V.Gancharova fikricha ish qobiliyati haqida gap ketganda, ayniqsa so’z uning sifati
va samaradorligiga tegishli bo’lsa, masalaning pirovard mohiyati va «mag‘izi» boshqa jismoniy
sifatlarning shakillangan yoki shakllanmaganligiga borib taqaladi. Ya’ni samarali natijaga mos
umumiy va maxsus chidamkorlik kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik sifatlarini o’zida
mujassam qilgan bo’ladi. Ushbu sifatlarning o’zaro uzviy bog‘liqligi va ularning yuksak
darajadagi integral natijasi sport mahoratining muayyan taqdirini belgilab beradi.
Maqsadga muvofiq rejalashtirilashgan jismoniy tayyorgarlik sport mahoratni
shakllantirish va musobaqa davomida yuksak natijaga erishishda nihoyatda muhim omillardan
biridir. Lekin, sport amaliyotida har doim ham rejalashtirilgan jismoniy mashqlar muvofiq
harakat sifatlarini rivojlantirishda kutilgan natijani bermaslik holatlari tez-tez uchrab turadi.
Buning asosiy sabablaridan biri mashg‘ulotlarda qo’llanilgan u yoki bu jismoniy mashqlarning
hajmi va shiddati hamda ushbu ko’rsatkichlarni shug‘ullanuvchilar organizmiga ta’sir etish
darajasi (organizmning yuklamaga bo’lgan aks javob reaksiyasi) ob’ektiv ravishda
baholanmasligidadir. Shuning uchun ham o’quv-trenirovka jarayonida qo’llanilayotgan jismoniy
yuklama (jismoniy mashqlar)ning shug‘ullaniuvchilar organizmining funksional imkoniyatlariga
muvofiqligi e’tiborga olinishi shu nagruzkani maqsadga muvofiq rejalashtirish imkoniyatlarini
yaratadi. [49]
Malakali sportchilarni tayyorlashda harakt funksiyasining ikki, bir-biriga uzviy bog‘liq
tomoniga alohida e’tibor qaratiladi:
- Sportchini texnik-taktik malakalarga o’ rgatish va ularni takomillashtirish;
- Sportchi jismoniy sifatlarini tanlangan sport turi hususiyatiga muvofiq
ravishda tarbiyalash.
V.N.Platonovning fikricha umumiy jismoniy tayyorgarlik tushunchasi sportchining
harakat sifatlarini har tomonlama (garmonik ravishda) rivojlanganlik darajasini anglatadi.
Masalaga shu tarzda yondoshish oddiy inson sog‘lig‘ini (sportchini ham) shakllantirish nuqtai
nazaridan maqsadga muvofiqdir. Albatta, «katta» sportda bu ham zarur. Lekin, bunday amaliyot
va shunga asoslangan trenirovka uslubiyati malakali sportchilarni tayyorlash ham yuksak
musobaqa natijasiga erishish samarasini susaytirishi ehtimoldan holi emas. Chunki, har bir sport
turining o’ziga hos va o’ziga mos hususiyatlari mavjudligi tufayli bir sport turiga ko’p roq kuch-
tezkorlik sifati ustun tursa, ikkinchi bir sport turida chidamkorlik sifati etakchi rolni o’ynaydi
~
9 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_9.png)
![yoki uchinchi bir sport turida egiluvchanlik sifati asosiy ahamiyatga ega bo’ladi. Ammo, qayd
etilgan fikrdan muayyan sport turiga ma’lum jismoniy sifat juda zarur, boshqasi esa muhim emas
degan hulosa kelib chiqmaydi. Aksincha, har bir sifatning muayyan sport vaziyatida ozmi-
ko’pmi, lekin muhim «ulushi» mavjud bo’ladi.[38]
Yuqorida qay detilgan fikr va mulohazalar sportning voleybol turida, ayniqsa, yaqqol
ko’zga tashlanadi.
Sport sohasiga oid ilmiy-uslubiy adabiyotlarda ushbu muammoga alohida e’tibor
qaratilgan .
So’nggi yillarga kelib olimlar o’rtasida malakali sportchilarni tayyorlashda jismoniy
tayyorgarlikni o’rni, jumladan jismoniy sifatlarning bir-biriga uzviy bog‘liqligi hamda ularni
sport mahoratiga bo’lgan ta’siri haqidagi muammolar tobora katta qiziqish uyg‘otib bormoqda .
Avval isbot qilinganki, kuch va tezkorlik sifatlarini o’zaro muvofiq tarzda shakllantira
borish sportchining tayyorgarligiga ijobiy ta’siretadi .
So’z jismoniy tayyorgarlik va hususan sportchilarni tayyorlashda harakat sifatlarini
(tezkorlik, kuch, chidamkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik) bir-biriga bog‘lab shakllantirish
muhimligi haqida borar ekan, bu borada chaqqonlik va tezkorlik sifatiga alohida urg‘u berish
maqsadga muvofiqdir.
Har bir sport turida ijro etiladigan harakat malakasi negizida chaqqonlik va tezkor-kuch
sifatlari halqiluvchi muhim manba bo’lib hisoblanadi. Masalan, voleybolda to’r ustidan xujum
zarbasini ijro etish uchun chaqqonlik va tezkor-kuch sifati ushbu malaka muvafaqqiyatini
ta’minlovchi omildir; kurashda esa mazkur sifat xujum yoki qarshi xujum usullarini qisqa vaqtda
katta kuch bilan qo’llashda as qotadi. Darhaqiqat, kuzatuv natijalariga ko’ra voleybol bo’yicha
Jahon, Olimpiya, Ovropa, Osiyo va boshqa xalqaro musobaqalarda g‘alabaga erishgan aksariyat
voleybolchilar yuksak darajada rivojlangan maxsus chaqqonlik va tezkor-kuch qobiliyatiga ega
bo’lganlar.
Voleybolda chidamkorlik sifati ham g‘alabaga etaklovchi asosiy manbalardan biridir.
Bu borada taniqli tadqiqotchi-olim YU.V.Verxoshanskiy diqqatni jalbqiluvchi o’ta muhim
ma’lumotlar keltiradi. Chunonchi, sport o’yinlarida texnik mahoratning nisbatan farqqiluvchi
xususiyatlaridan biri – bu o’zgaruvchan musobaqa vaziyatida tezkor-kuch asosida ijro etiluvchi
murakkab harakat malakalaridir. Aynan ushbu sifat halqiluvchi vaziyatlarda o’z etakchiligini
namoyish etadi. Shu bilan bir qatorda uzoq muddat davom etadigan musobaqa jarayonida texnik
malakalarni yuqori samarada ijro etish birinchi navbatda maxsus chidamkorlik sifatiga bevosita
bog‘liqligi isbotni talab qilmaydi. Yu.V.Verxoshanskiyning kuzatuvlariga qaraganda, voleybol
bo’yicha Jahon chempionati ishtirokchilarining musobaqa davomida ijro etgan texnik malakalari
~
10 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_10.png)
![musobaqaning 3-davrida o’z samarasini keskin susaytirgan. Ushbu vaziyat anashu
voleybolchilarning maxsus chidamkorligi yuqori darajada shakllanmaganligiga e’tibor qaratadi.
Demak, bundan ko’rinib turibdiki, texnik mahorat samarasini musobaqalar davomida uzoq vaqt
saqlab turishda maxsus chidamkorlik sifati alohida o’rin egallaydi.[50]
Ma’lumki, maxsus chidamkorlik umumiy chidamkorlikni yaxshi rivojlangan holda
samarali shakllanishi isbotqilingan.
A.A.Pulatovning fikricha, maxsus chidamkorlikni rivojlantirish uchun voleybolchi
maxsus texnik mashqlarni uzoq vaqt davomida, hatto charchash asoratlari mavjud bo’lganda
ham, ijro etishi kerak bo’ladi. Umumiy chidamkorlik o’rtacha shiddatda ko’p hajmli mashqlarni
(uzoq masofaga chopish, eshkak eshish, suzish, velosipedda yurish va hakazo) surunkasiga
bajarish asosida shakllantiriladi.
Voleybolchilarni tayyorlashda va texnik mahoratini shakllantirishda egiluvchanlik sifati
ham zarur omillardan biridir.
Egiluvchanlik asta-sekin, uzoq muddatli mashg‘ulotlar evaziga shakllanadi. Agar
egiluvchanlik nirivojlantirishga oid mashg‘ulotlar biroz to’xtatib qo’yilsa, bu sifat keskin
yo’qolib ketishi yoki susayishi mumkin.
Voleybolda qo’llaniladigan usullar (texnik) malakalarni o’z egiluvchanlikni
shakllantirib boradi. Lekin, buni o’zi ushbu sifatni to’laqonli rivojlantirish imkoniyatini
bermaydi. Bu sifatni samarali takomillashtirish uchun mushak, pay, bo’g‘imlarni cho’zish, egish,
yoyish, siqish, burash kabi maxsus mashqlarni sekin-asta muntazam qo’llash kerak bo’ladi.
Egiluvchanlikni yoshlikdan boshlab shakllantirish maqsadga muvofiqdir. Shu bilan bir
qatorda bu sifatni rivojla n tirish ni extiyotkorlikni talab q iladi. Zo’rma-zo’raki va keskin tarzda
qo’llangan mashqlar mushak, pay, bo’g‘imlarni shikastlanishiga, hatto og‘ir jarohatga olib
kelishi mumkin[27].
Malakali voleybolchilarni tayyorlashda, bundan tashqari chaqqonlik va kuch sifatlarini
rivojlantirish ham alohida ahamiyatga ega. Ta’kidlab o’tish joizki, o’quv-trenirovka jarayonida
barcha jismoniy sifatlarni garmonik ravishda rivojlantirish mahoratli voleybolchilarni
tayyorlashga yovidir.
I .4. Zomonoviy voleybol tizimida o’rgatishning zamonaviy vosita va uslublari.
Sport turlari ichida voleybol o‘ziga xosligi, tomoshabopligi, qiziqarli ekanligi bilan
ajralib turadi. Mazkur sport turidan mashg’ulotlarni tashkil etishda mashqlarning ketma-ketligiga
alohida etibor qaratish lozim. Shunga ko‘ra murabbiylar, mutaxassislar va soha xodimlari har
doim mashg’ulotlarni olib borishda organizmning funksional imkoniyatlari takomillashishiga
~
11 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_11.png)
![yordam beruvchi va voleybolchilarning ko’plab ijobiy sifatlari shakllanishiga xizmat qiluvchi
mashqlarga e’tibor qaratishlari lozim.
Mutaxassislarning fikricha, voleybol sport turi bilan shug‘ullanuvchilarning
musobaqalarga tayyorgarligini yuqori darajaga ko‘tarish va o'yin jarayonida vaziyatga qarab
jamoaga kerak bo‘lgan maxsus omillarni qo’llay bilish talab etiladi.
Voleybol mashg’ulotlarini sifatli tashkillashtirishning asosiy maqsadi – musobaqada
jamoaning g‘alabasini ta’minlashdir. Musobaqalarda muvaffaqiyatga erishish uchun
murabbiylar, ayniqsa, yosh sportchilar bilan ishlovchi murabbiylar quyidagi jihatlarga e’tibor
qaratishlari maqsadga muvofiq:
Birinchi, asosiy bosqich: voleybol jamoaviy o`yin bo`lganligi bois, muayyan bir
maqsadga erishish uchun jamoa a’zolarining bir-biri bilan bog‘liq hatti-harakatlari uyg’unlik
kasb etishi, voleybolchilarning birgalikda turli vaziyatlardan oqilona chiqib ketish
ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat.
Ikinchi bosqich: o‘qituvchi va murabbiylar yosh voleybolchilarni tarbiyalash
strategiyasini ishlab chiqishlari va shu strategiya asosida raqib jamoaga qarshi texnik-taktik va
aqliy hujum loyihalarini mukammal darajada tayyorlashdan iboratdir.
Uchinchi bosqich: hujum va himoyadagi guruhli va individual harakatlarni bajara
olishlari uchun voleybolchilarni qobilyatiga qarab tanlash va maydonda joylashtirish zarur.
To‘rtinchi bosqich: yosh voleybolchilarni o‘yinda to‘pni mukammal darajada qabul
qilish, uni bog‘lovchi o‘yinchiga yetkazish va hujum uyushtirish kabi harakatlarini to’la
egallashlariga erishish. Hujum qilishdan tashqari to’siq qo’yish va to’siqqa tegib o’tgan to’plarni
qaytarish hamda bog’lovchi o’yinchiga uzatish, shunigdek, qayta hujum tashkil etish malakasini
egallashlari shart.
Beshinchi bosqich: jismoniy qobiliyat va voleybolchilarning ruhiy holati va xususiyati
hamda morfofunksional belgilaridan iborat. Yosh voleybolchilarni har tomonlama
rivojlanturuvchi vositalardan foydalanish asosida sakrovchanlik, kuchlilik, tezkorlik, chidamlilik,
epchillik chaqqonlik kabi sifatlarni ularning ruhiy barqarorligini oshirish bilan birgalikda olib
borish talab etiladi.
Kuch qobiliyati – turli xildagi mashg’ulotlar yordamida dinamik harakatga ega bo‘lishi,
ko‘pincha, yuqori tezlikdagi kuchni (to‘pni o’yinga kiritish, to’pni uzatish, to’pga zarba berish
va h .k) boshqara olish ko’nikmasini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shuning uchun, kuchlilik
qobiliyatlari sportchining professional tayyorgarligida muhim rol o‘ynaydi.
~
12 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_12.png)
![Tezkorlik qobiliyati – o‘yinning barcha qismlarida maksimal namoyon bo‘ladi. Hujum
qilish (yakka va guruhli), to’siq qo`yish (yakka va gurihli) va himoya maydonida
himoyachilarning harakatlarida tezkorlik qobilyati muhim rol o‘ynaydi.
Egiluvchanlik – yosh voleybolchilarni mashg‘ulot jaroyonida qo‘l, gavda
eguluvchanligini mukammal darajada rivojlantirish bilan bir qatorda, egiluvchanlikka oid vosita
va uslublarni ishlab chiqish muhim sanaladi.
Chaqqonlik – yosh voleybolchilarda murakkab harakatlarni o‘z vaqtida va samarali
bajarish bilan namoyon bo‘ladi. Chaqqonlikning uchta darajasi farqlanadi.
- harakat ishi uyg‘unligi bilan;
- qisqa muddatli harakat uyg‘unligi va fazoviy aniqlik;
- o‘zgaruvchan sharoitda qisqa muddatdagi aniqlik;
Chaqqonlikning barcha uchta darajasi musoboqa vaqtida namoyon bo’ladi. Ma’lum
o‘ringa ega bo‘lgan uchinchi darajaning namoyon bo‘lishi esa yuqori sport mahorati uchun
keraklidir.
Chidamlilik – musobaqada qatnashishning samaradorligini ta’minlashdan iboratdir. Yosh
voleybolchilarining musobaqada yuqori natijalarni qayd etishlari uchun aerob, anaerob energiya
bilan ta’minlanishi talab qilinadi. Biroq chidamlilikning maxsus darajalari nafaqat energiya bilan
ta’minlanishi, balki markaziy nerv sistemasi endokrini sistemasi faoliyati tayanch harakat
apparatining holati maxsus mushaklar faoliyati o‘zgarishi bilan belgilanadi.
Yosh voleybolchilarni ruhiy holati va xususiyati musobaqalarda qatnashishda muhim rol
o‘ynaydi. O‘yinchilarning morfofunksional belgilari voleybolda musobaqalashish faoliyatining
o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Yosh voleybolchilarni mashg‘ulot vositalari va metodlari
quyidagicha bo’lish talab etiladi (1-jadvalda ko‘rsatilgan).
Voleybolchilarni tayyorlashning vositalari va metodlari
(1-jadval)
1-vosita 2-vosita 3-vosita 4-vosita 5-vosita
Musaboqalashuv mashqlari
Imkoniyat Musobaqalashish va o‘yin vositalari
Umum tayyorlov
vositalari Jismoniy
tayyorgarlik Texnik
tayyorgarlikni
rivojlantiruvchi
vositalar Taktik
tayyorgarlikni
rivojlantiruvchi
vositalar O‘yindagi
tayyorgarlikni
rivojlantiruvchi
vositalar
Maxsus
tayyorlov
vositalari Qo‘shimcha
vositalar Texnik tayyorgarlik
mahoratini oshirish Mashqlarni aniq
bajarish O‘yinda umumiy
mashqlarni amalga
oshirish
Mashg‘ulotlarda Voleybolga Qo‘yilgan Yakka va jamoa Do‘stona
~
13 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_13.png)
![musobaqalashish
mashqlari o’xshash
o‘yinlar vazifalarni aniq
bajarish vositalar taktikasi uchrashuv va
musobaqalarida
jamoani
boshqarish
Metod O‘yinda
yuklamalarni
taqsimlanishi O‘yinda
bajariladigan texnik
usullarni to‘g‘ri
bajarish O‘yin
jarayonida
taktikani to‘g‘ri
tanlash Nazorat o‘yinlari
Haqiqiy
musobaqalashuv
mashqlari O‘yin mahorati O‘yin mahoratini
oshirish O‘yinchilar
orasidagi
munosabat Mashg‘ulot va
musobaqalarda
jamoani kuzatib
borish
Jadvalda keltirilgan metod orqali voleybolchilar tayyorlash tizimini yanada yaxshilash
bilan bir qatorda yosh voleybolchilarni tayyorlash mashqlari barcha ko‘rinishning oddiydan
murakkabga qarab yoritilganligi ko‘rsatilgan. Bunday ketma-ketliklar yoshiga, jinsiga qarab
mahoratli voleybol o‘yinchilar tayyorlash jaroyonida va tayyorlov sikllarda qo‘llanilsa maqsadga
muvofiq bo‘lar edi.
Umumtayyorlov vositalari: sportchilarni har tomonlama tayyorlash uchun jismoniy
mashqlar bilan birgalikda ruhiy tayorgarliklar ham olib boriladi. Bunga quyidagilar kiradi:
a) Texnik va taktik tajribalarning paydo bo‘lishi va kerakli jismoniy sifatlar o‘sishiga
yordam beruvchi mashqlar;
b) Umumiy ishga layoqatliligini oshiruvchi mashqlar;
c) Zo‘riqishdan so‘ng tiklanishni tezlashtiruvchi mashqlar.
d) O’yin va mashg’ulotlar jarayonida kerak bo’ladigan ruhiy ko’rsatmalar.
Maxsus tayyorlov vositalari: mashg’ulotlar jarayonida, maxsus mashqlarni bajarish
vaqtida musobaqalashish, harakat elementlari, ya’ni qobiliyatlarning namoyon bo‘lish
xarakteriga ko‘ra musobaqalashish mashqlariga o‘xshash harakatlarni o‘z ichiga oladi.
Tayyorgarlik mashqlari voleybolchilarning umumiy tayyorgarligiga katta ta’sir ko‘rsatib, ayrim
zaruriy hatti-harakatlarning avtomatlashuviga olib keladi.
Mashg‘ulotlarda musobaqalashish mashqlari: bu yaxlit harakatlarning, musobaqalashuv
mashqlarining namunali ko‘rinishlari bo‘lib, shu sport turiga kamroq qiziqishi bo‘lgan
sportchilarda ruhiy zo‘riqish bilan bajariladigan mashqlarni soddalashtirishdan iborat.
Metodlar: yuklamalarni to‘g‘ri taqsimlash, mashg‘ulotlarda har bir mashqni to‘g‘ri
bajarishga o‘rgatish bilan bir qatorda har bir mashg‘ulotni reja asosida tashkil qilish, haftada bir
marta yoki har bir mashg‘ulotdan so’ng nazorat o‘yinlarini o‘tkazish.
Haqiqiy musobaqalashuv mashqlari – bu qoidalarga to‘liq mos keladigan sport
musobaqalashuvini aniq sharoitda o‘yin orqali musobaqa tarzida o‘tkazilishi, bunda jismoniy
~
14 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_14.png)
![tayyorgarlik vositalari o‘yinchining ma’lum bir sifatlarini tarbiyalashga doir xususiyatlari
namoyon bo‘ladi.
1-rasm 2-rasm
Tadqiqotlarda aytilishicha, so‘nggi yillarda uzoq va uzliksiz mashg‘ulotlar ba’zan yosh
voleybolchilarda zerikish hissini paydo qiladi. Mazkur yoshdagi sportchilarni jismoniy, texnik-
taktik, psixik tayyorgarliklarini oshirishga qaratilgan musabaqalashuv mashqlarini qo`llagan
holda tayyorlash muhim ahamiyatga ega [8, 9].
3-rasm 4-rasm
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, yuklamalarning yo‘nalishi va me’yorini bilishdan
tashqari, shoshilinch mashqlarning ijobiy natijasiga erishishi uchun turli yo‘nalishdagi
mashqlarning bir-biriga mosligini nazarga olish muhim hisoblanadi. Bir yo‘nalishda ta’sir
qiladigan vositalarni saralash maqsadga muvofiqdir [5,7].
Bu mashqlar yosh voleybolchilarning jismoniy va texnik taktik imkoniyatlarini sezilarli
darajada o’stirishga yordam beradi. Mashg’ulotlarni tashkillashtirish va rejalashtirishda
kompleks mashqlar tizimini ishlab chiqish, bu mashqlar samarasini aniqlab olish, davom
etadigan mashqlarning jadalligi hamda ko‘rsatkichlari, berilgan o‘yin mashqlaridan
foydalanishda mashqlar miqdorini, maydonning o‘lchami, o‘yin qurilmalari (shaxsiy yoki
guruhli himoya, to’pni qabul qilish aniqligi, tezkor hujum va h.k) inobatga olish kerak. Chunki
bu qismlarning jadalligida anchagina farq kuzatiladi. Uzluksiz mashg‘ulotlarda qatnashuvchi
yosh voleybolchilarni mashqlar orasidagi tanaffusning qisqarishi yoki uzayishi bilan bog‘liq
holda vazifani keraklicha almashtirish mumkin [4,6,9].
~
15 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_15.png)
![II.BOB. ISTIQBOLLI YOSH VOLEYBOLCHILARNI TARBIYALASHDA MUHIM
TAMONLAR VA UNI TAVSIFI
II.1. Y osh voleybolchilarni marfologik xususiyatlari
Sportga yo’naltirish va sportni ixtisoslashtirish iste’dodlilarni izlash hamda ularni topish
bilan boshlanadigan, ixtisosolashtirilgan mashqlar davomida yo’naltirilgan o’qitish bilan davom
etuvchi yaxlit jarayonning davrlari hisoblanadi.
Sportga yo’naltirish uning nazariy va metodologik asoslariga binoan tanlash o’ziga xos
shakli sifatida qaralishi mumkin. Shuning uchun mahorat (professional) yo’naltirish shart-
sharoitlari nazariy asoslarini sport tanlovida qo’llash mumkin. Ko’plab mualliflar sport tanlovi
va yosh sportchilarni tayyorlashni boshqarish masalalarini muhokama qilishda, «sport tanlovi»
va «sportga yo’naltirish» terminiga mos o’z tushunchalarini kiritadilar. Umuman dessertatsiya
mavzusida ko’rsatilgan, turli mualliflar tomonidan ifoda etilgan qoidalarning mazmuni ma’nosi
bo’yicha bir-biriga yaqin va sport tanlovi metodlari bolalar, o’smirlar hamda yoshlar
aniqlanadigan ma’lum sport turida yoki sport turlari guruhida shug’ullanish uchun ularning
sportga yaroqliliklarini tahmin qilinadigan tadqiqotlar metodlarini (pedagogik, psixologik, tibbiy
biologik, ijtimoiy) o’z ichiga oluvchi tashkiliy-metodik tadbirlar tizimini ifodalaydi. Sportga
yo’naltirish - bolalarning individual qobiliyatlari, layoqatlari va qiziqishlarini hisobga olish
bilan, bolalar va yoshlarga sport ixtisosligi predmetini tanlashlarida tashkil etilgan yordam
ko’rsatlishi,yo’naltirilishi,sportning u yoki bu turi talablariga maksimal darajada javob beruvchi
shug’ullanuvchilarning individual metodlari (qobiliyatini rivojlantirish asosi hisoblanuvchi) va
xususiyatlarini har tomonlama o’rganish va aniqlash hisoblanadi. Sport tanloviga qo’yilgan
masalalarni hal etish uchun tayyorgarlikning butun davrida bo’lgani kabi, ularni davrma- davr
hal etishda ham muhim rol o’ynaydi.
Yu.D.Jeleznyak tomonidan voleybolga qo’llanilgan sport tanlovi mohiyatini ancha keng
ifodalab bergan.Muallif voleybolni tanlash o’yin faoliyatiga, yuksak qobiliyat darajasiga ega va
o’yin ko’nikmalarini muvafaqqiyatli egallashni ta’minlovchi organizm xususiyatlarini,
raqobatchilik yuksak darajasini va musobaqalashishni ishonchli samaraliligini, ko’p yillik
tayyorgarlik barcha talablarini bajara oluvchi sportchilarni aniqlash bo’yicha tadbirlar
to’plamidan iborat deb hisoblanadi.Tanlovning butun tayyorgarligi davomida, voleybolchilarni
ko’p yillik tayyorlanishi uchun asosiy manba bo’lib hizmat qiladi.
Sportchilarni tanlash va tayyorlash, kuchli sportchilarga ega bo’lgan va sport qobiliyati
xususiyatini tashkil etuvchi sifatlar (modelli xususiyatlar) to’plamini bilishga asoslanadi. Mana
shu mazmunda ko’pchilik mualliflar murabbiyda obyekt modeli mavjudligi (ya’ni erishilishi
kerak bo’lgan holat modeli va uning hozirgi holatidagi sportchi jamoasi) sportchilarni tanlash
~
16 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_16.png)
![hamda ularni tayyorlashni samarali boshqarish majburiy, shart deb hisoblaydilar. Dastlabki
davrda olingan va shug’ullanuvchilar yakuniy natijalaro’rtasidagi yaqin bog’liqlik mavjudligi
sport qobiliyatlarini rasional tanlash va ishonchli tahmin qilinishini ko’rsatadi. Voleybol sport
sohasida mutaxassislar tanlashda ikkita asosiy turlarini ko’rsatadilar: Ular tartibsiz va tashkil
etilgan (rejali), ichki sezgilarga tayanib tanlash, hatto tashkil etilgan faoliyat sharoitlarida ham
alohida iste’dodli sportchilarni tanlash mumkin bo’lgan hodisalar tabiiy borishiga asoslangan.
Mualliflar bunday yondoshishga hammada ham o’ziga xos imkoniyatlar bo’lmaydi, deb
hisoblaydilar. Voleybol mashg’ulotlari uchun bolalarni dastlab tanlab olish va guruhlarni to’g’ri
tashkil etish o’rinbosar sportchilarni muvaffaqiyat bilan tanlashda sport muhim rol o’ynaydi.
Sport maktablarida voleybol bo’yicha tanlab olish asta-sekin olib boriladi.Yoshvoleybolchilarni
tanlash jarayonida morfo-funksional ko’rinishlariga katta ahamiyat qaratish lozim bo’ladi.
Tanlov vaqtida yosh sportchilarni psixalogiyasiga hamalohida e’tibor qaratish lozim albatta.
O’smirlar organizmining rivojlanishi murakkab morfologik va fiziologikjarayon bo’lib,
ularni o’rganish katta e’tibor va mas’uliyatni talab qiladi.Insonning jismoniy rivojlanish
ko’rsatkichlarini kuzatish xalqaro biologikdasturga asosan an’anaviy usullar yordamida olib
boriladi. Bu usullarga somatometrik, somatoskopik, fiziometrik usullar kiradi.
Somatometrik ko’rsatkichlarga organizmning bo’y uzunligi, tana massasi,bosh, ko’krak
qafasi, bo’yin, yelka, son va boldir aylanasining o’lchamlari kiradi.
Somatoskopik ko’rsatkichlarga esa umurtqa pog’onasi, ko’krak qafasi, qo’lva oyoqlarning
shakli, muskullar rivojlanganligi va jinsiy yetilish kabilar kiradi.Bu ko’rsatkich gavdaning tashqi
ko’rinishini ko’zdan kechirish yordamidaaniqlanadi.
Fiziometrik ko’rsatkichlar yordamida yurak qon-tomir, nafas organlariningfaoliyatini
o’rganildi.
Kuzatishlarimizda somatometrik va fiziometrik o’lchovlar olindi.
Somatometrik kuzatishlar: Somatometrik kuzatishlarda asosan bo’y, tana massasi,
ko’krak qafasiaylanasi aniqlanadi.Tana uzunligi organizmdagi plastik jarayonlar
xolatinixarakterlovchi miqdor ko’rsatkich hisoblanadi. Tana og’irligida suyak-mushakapparati,
ichki organlar va yog’ to’qimasining rivojlanishi aks etgan bo’ladi.Bo’y uzunligiga nisbatan tana
massasi o’zgaruvchan bo’ladi. U qisqa vaqtdavom etgan kasallik, noto’g’ri ovqatlanish, ish
tartibini o’zgarishi ta’siridao’zgarish mumkin. Ko’krak qafasi aylanasi esa ko’krak qafasining
sig’imi, ko’krakva yelka mushaklarining rivojlanganligi hamda ko’krak bo’shlig’i a’zolarining
funktsional xolatini harakterlaydi.
Bo’y uzunligini o’lchash: Bo’y uzunligi rostomer yordamida o’lchanadi.Rostomer
o’rnatibsinaluvchiga uning platformasiga chiqish taklif qilinadi. Bolalar va o’smirlar rostomer
~
17 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_17.png)
![platformasi ustiga chiqqan vaqtida qo’li pastga tushirilgan, tos-kamari ichki kiyimigacha
yechilgan, oyoq kiyimsiz xolda bo’lishi kerak. Shuningdek, rostomerning santimetrlarga
bo’lingan ustuniga gavdaning uchta nuqtasi: boshi, kurak oralig’iva oyoq tovonlari juft holatda
tegib turishi zarur. Rostomer ustunidagi surgichni boshning yuqori qismiga qo’yiladi.
Tana massasini o’lchash: Tana og’irligini o’lchashda sinaluvchi tibbiyot tarozisi ustiga
chiqishdan oldin tos-kamarigacha ichki kiyimigacha yechilish zarur.Avval tibbiyot tarozisikatta
surgichi orqali kilogramm og’irligi, keyin kichik surgichda gramm og’irligianiqlanadi.
Ko’krak qafasi aylanasini o’lchash: Tasmali santimetr yordamida uch holatda o’lchanadi:
A) tinch holatda nafas olish va chiqarish;
B) maksimal nafas olganda;
V) maksimal nafas chiqarganda.
Tasmali santimetrni tekshiriluvchini qo’llarini ikkitomonga ko’tartirib,
tasma tananing orqa tomonida ko’krak bezini aylanasini pastki chizig’ida
joylashtiriladi. Dastlab tinch holatda, ya’ni nafas olish va chiqarish oralig’ida o’lchanadi. Bunda
tekshiriluvchini suhbatga e’tiborini tortib turilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Tasmani olmay
turib maksimal nafas olganda (bunda yelkalarko’tarilmasligi va muskullar zo’riqmasligi kerak)
va maksimal nafas chiqarilganda(tekshiriluvchining tanasi bukchaymasligi kerak) o’lchanadi.
Qo’lpanjasi muskullarining kuchini aniqlash: Sinaluvchi odam o’ng qo’lining panjalari
orasiga KolenprujinaliPlastinkadinamometrini olib panjasi bilan qattiq siqish taklif etiladi.
Dinamometrstrelkasi ko’rsatilgan kattalik panja muskullarining kuchini
bildiradi.Kolenprujinali plastikadinamometri asbobi 30-90-120 kg/mda bo’lib, biz asosan 30va
90 kg/m li asboblarda isholib bordik.Dinamometrning orqa tomonida joylashgan knopka orqali
uning strelkasi boshlang’ich ya’ni “0” raqamiga olib kelinadi.Chap qo’lining panja
muskullarining kuchi aniqlanadi.
Yosh voleybolchiloarni tanlab olishdagi medodlar: yosh voleybolchilarni tanlab olishda
murabbiylarning uslublari turlicha albatta, ammo biz bularning eng maqbulinigina tanlab
olishimizva terma jamoalarimiz uchun munosib zahiralarni tayyorlashimiz eng asosiy
maqsadimiz. Buning uchun biz quyidagilarni ko’rib chiqamiz:
1. Yosh voleybolchilarni tanlab olishda tashqi ko’rinish muhum rol o’ynaydi. Ammo
bugungi kunda bazi murabbiylarimiz buni ko’zdan qochirib qo’yayotganligi ayni haqiqat.
BO’SM yoshidagi bolalarning aksaryati bo’yi past bolalarning tanlab olinganligi shu yosh uchun
ayni mudao bo’lishi mumkin, ammo profisonal sportda bu holat ijobiy natija bera olmaydi.
1
.Past bo’yli o’yinchilarni tarbiyalash ularning gavda tuzilishi nisbatan ixcham bo’lganligi
bois tezkorlik, chaqqonlik, sakrovchanlik, egiluvchanlik sifatlarini ularda nomoyon qilish bo’yi
~
18 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_18.png)
![baland o’yinchilarga nisbatan birmuncha oson.
2
Bo’yi baland o’yinchilarni yoshlikdan tarbiyalash uchun murabbiydan mahorat va vaqt
talab qiladi.
Ammo bo’yi baland o’yinchilarga mashg’ulot jarayonini to’g’ri tashkil qilgan holatda o’tilsa
ijobiy natijalarga erisha olish mumkinligini xorijiy davlatlar voleybolida ko’rib turibmiz.
Bugungi kunda chet el davlatlari voleybol akadimyalarida yosh voleybolchilarni tanlab olishda
bo’yi baland, jismoniy qobiliyati yaxshi rivojlangan iqtidor egalarini tanlab olish eng muhum
vazifalardan biri bo’lib hisoblanadi
II.2. Yosh voleybolchilarni tanlab olishda fiziologik va psixologik asoslar
O’smirlarning sport turiga qarab yurak qon-tomir va nafas olish tizimlarining fiziologik
holatini o’rganish, maktablarda va maxsus sport muassasalarida jismoniytarbiya darslari va
mashg’ulotlarida beriladigan yuklamalar miqdorini belgilashgayordam beradi.
Turli yosh davrlarda o’sish va rivojlanishning bayon etilgan tipik xususiyatlarida o’ziga
xos farq bo’lishi mumkin. Ular bolaning irsiy omillari, uniboqish va tarbiyalash sharoiti, sog’ligi
bilan belgilanadi.
O’smirlik davri esa insonning jismoniy va ma’naviy shakllanishida alohida ahamiyatga
ega. Bu davrda insonning biologik shakllanishi tugab, uning sotsial yetukligi
boshlanadi.O’smirlik davrida muskul koordinatsiyalarini shakllanishi, harakatlarini individual
mexanik xususiyatlari paydo bo’lishi kuzatiladi. Bu davrda ma’lum bir sport turlari bilan
shug’ullanishga qiziqish ham kuchayadi. Ularda jismoniy tarbiyaishlarini olib borishda
o’smirlarning jismoniy rivojlanishi, tayanch-harakatlanishi apparatining tuzilishi va tarkibi, nerv
va muskul sistemalarining xususiyatlarini hisobga olish zarur
Bola o’sishi va rivojlanishi jarayonida ko’krak qafasining shakli o’zgaradi. Shu bilan birga
ko’krak qafasining jinsga bog’liq - shakli va o’lchamlari o’zgarishi kuzatiladi.
Uning o’sishga ancha omillar va ayniqsa to’la qimmatli ovqatlanish, sport, jismoniy
mashqlar bilan muntazam shug’ullanish, qulay gigiyena sharoiti ta’sir ko’rsatadi. Ayollarning
ko’krak qafasi yumaloq shaklga ega va erkaklarnikidan kaltaroq bo’ladi. Nafas olishda o’g’il
bolalarning va yigitlarning pastki qovurg’alari ko’tariladi, qiz bolalarda esa yuqorigi qovurg’alar
ko’tariladi. Yosh sportchilarda (16-18 yoshli) standart jismoniy yuklamalardan keyin yurak urish
chastotasi 60-70%ga oshadi, maksimal arterial bosim – 25-30%gako’tariladi, minimal bosim esa
20-25%ga pasayadi, puls normal xolatga 1,0-1,5min.da keladi. Bu reaktsiya yaxshi
hisoblanadi.Shunga o’xshash yuklamaga chiniqmagan o’smirlarda yurak urish chastotasi100%ga
oshadi, maksimal arterial bosim 30-40%ga ko’tariladi, minimal bosim esa10-15%ga
~
19 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_19.png)
![kamayadi.Pulsning tiklanishiga 2-3min., sarflanadi.Statik yuklamalarga yurak-tomir
sistemasining reaktsiyasi boshqachabo’ladi.O’tirish ham aktiv holat hsoblanadi, bunda 250 ga
yaqin muskullar tarangxolatini saqlab turadi.Statik yuklamalar ta’sirida ham maksimal,
hamminimalarterial bosim oshadi.Bunday reaktsiyalar xamma yoshdagi
o’quvchilardakuzatiladi.Uzoq vaqt davomida o’quvchilarning statik taranglik xolati
arteriolalardaspazm hosil bo’lishiga olib keladi, bu esa umumiy arterial bosimni ko’taradi.
O’smirlar organizmiga jismoniy yuklamalarni ta’siri: Muskul faoliyati uchun ancha
energiya sarflanadi, bu esa o’z navbatida,ko’proq kislorod kelib turishini talab qiladi.Bu jarayon
nafas olish va yurak-qontomir sistemalarining faoliyati kuchayishi orqali bajariladi. Natijada
yurak urishchastotasi, qonning sistolik va minutlik xajmi ortadi.Jismoniy yuklamalarni bajarilishi
harakat sistemasiga ijobiy ta’sir etib,harakat malakalarini shakllanishida bolaning yoshiga qarab
jismoniy yuklamalarnimiqdorini belgilash katta ahamiyatga ega,ayniqsa, uning tayanch-
harakatapparatining xolatini hisobga olish zarur.Jismoniy yuklamalarni bajarish qobiliyatini
maktab yoshiga kelgandarivojlana boshlaydi, ayniqsa, muskul ish qobilyatchanligining
ko’rsatkichlari 11-12yoshda ortishi kuzatiladi.Masalan, 10 yoshdagi o’quvchilar dinamik ish
xajmini 7yoshli bolalarga nisbatan 50% ko’proq bajaradi,14-15 yoshda esa bu ko’rsatkich 300-
400% ni tashkil qiladi. 7-11 yoshgacha ish quvvati atigi 30%ga oshadi, 11-16yoshda esa 200%
dan ko’proq bo’ladi. Statik holatlarda ishqobiliyatchanlik ham 12yoshdan boshlab keskin
oshadi.Shu bilan birga 15-16 yoshda 18 yoshlio’quvchilarga nisbatan ish quvvati 66-70% ga
teng, 18 yoshda esa bu ko’rsatkichkattalarning ko’rsatkichlariga yaqinlashadi .Ish
qobiliyatchanlikning yoshga qarab farqi jinsga ham bog’liq. Bir yoshdagio’g’il va qizbolalarda
bir hil dinamik ish bajarishda charchash darajasi tengbo’ladi, lekin kuch, chidamlilik va boshqa
ko’rsatkichlar qizlarda o’g’il bolalarganisbatan pastroq. Isqobiliyatchanlikning xarakterli
xususiyatlari qizlarda bajarilganishninghajmi og’ir jismoniy ishni kamroq hajmda bajaradi,
organizmlardagi o’zgarishlaresa o’g’il bolalarga nisbatan ancha chuqur va sezilarli bo’ladi. Bir
hil ishgaadaptatsiya hosil bo’lishi qizlarda qiyinroq kechadi, ishqobilyatchanligi esa
o’g’ilbolalarga nisbatan tezroq pasayadi .
II.3.Yosh voleybolchilarni tanlab olishda psixologik mouammolari
O’yin vazifalarini tanlashda o’yinchilarning psixofiziologik xususiyatlarni hisobga olish
o’ta muhimdir, biroq voleybol amaliyotida ular ko’pincha e’tiborsiz qoladi. Ko’pgina
muammolar, u yoki bu rolga tanlashda bosh mezonlar sifatida, o’yinchi shaxsining xususiyatlari
emas, balki ularning texnik-taktik harakatlari bajarish layoqati, bo’yining balandligi, kuchli chap
qo’li va boshqalarga asosiy e’tibor qaratishdan kelib chiqadi. Bunda nafaqat o’yinchining nima
~
20 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_20.png)
![qila olish, balki birinchi navbatda uning shaxs sifatida kim ekanligini hisobga olish zarur, chunki
aynan shaxsiy xarakteristikalar ko’p jihatdan mashq va o’yin faoliyatining muvaffaqiyatini
belgilaydi.
Masalaning alohida muhimligi sababli o’yinchilar uchun vazifani tanlash muammosiga
batafsilroq to’xtalamiz.
Birinchi tempdagi hujumchi-flegmatik. Eng yomon variant bo’lishi mumkin. Flegmatik
asab tizimi va temperamentining xususiyatlari ta’sirida ushbu vazifa hujumchisiga qo’yiladigan
talablarni bajarishi qiyin bo’ladi. Murabbiylarni ularning tez yugurishi va yengil zarbasi
adashtiradi. Biroq u yugurishga qancha uzoq tayyorlanishi, ko’pincha noodatiy vaziyatlarda
uzatishlar tempiga tusha olmasligi e’tibordan chetda qoladi.
Qachon yugurishni boshlsh va uni vujudga kelayotgan vaziyatda boshlash kerakli
ekanligini hal etish uchun qaror qabul qilishning tezkorligi zarur- flegmatikda esa bunga ko’p
vaqt ketadi, vaqt yetishmasligida esa noaniq, nomuvofiq qarorlar qabul qilishi mumkin. U
ko’pincha to’siqda kech qoladi, keyin esa hujum kombinatsiyasini o’z vaqtida boshlashga
ulgurmaydi.
Flegmatik, qoida tariqasida yaxshi qabul qilish va jangovor sifatlariga ega bo’lsa-da,
birinchi temp hujumchisi roliga tushganda, ikkinchi tempdagi hujumga moyilligi ko’rinib qoladi.
Ko’pincha unga ikkinchi tempdagi uzatishlar qolganida, yoki birinchi tempdagi hujum bo’lmay
qolganida unga to’p uzatilganida kombinatsiyalarida samarali hujum qila oladi. An’anaviy holda
hujumkor oshirishlarga ega. Kuchli va barqaror asab tizimiga ega bo’lgani holda, stressli
vaziyatlarda yaxshi o’yin ko’rsata oladi.
Birinchi tempdagi hujumchi-sangvinik. Yaxshi variant, hatto eng yaxshi. Sangvinikda
asab jarayonlarining harakatchanligi unga vaziyatni tez va aniq baholashga va har qanday o’yin
vaziyatlarida ham o’z vaqtida tegishli qarorlar qabul qilishga imkon beradi. Bosiqlik esa
o’ylangan narsani ijro etishda “xushyor” o’yin hisobi va barqarorlikni ta’minlaydi. Talabchanlik
va aniqlikni yaxshi ko’radi. Sangviniklar muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlikni tezda
o’tkazadilar, shuning uchun, bir tekis va muhumi, tushkunliksiz hisob-kitobli, faol, doimo mos
holda o’ynaydilar. Himoyada va oshirishlarni qabul qilishda yaxshi o’ynaydi, turli-tuman
oshirishlarni bajara oladi.
Birinchi tempdagi hujumchi-xolerik. Bu xolerik temperamentdagi o’yinchilar uchun
o’zlarini to’liq darajada namoyon qilishlari uchun eng mos vazifadir. Ularning jonbozligi,
harakatchanligi, hissiy ko’tarinkiligi birinchi tempdagi xolerik-hujumchi harakatlarining
muvaffaqiyatini ko’p jihatdan belgilab beradigan sifatlardir.
~
21 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_21.png)
![Xoleriklar odatda tez fikrlaydi, tez qarorlar qabul qiladi (juda kuchli hissiyotli yondashuv
sababli doimo ham to’g’ri emas), tez va ko’tarinki ruhda, zavq-shavq bilan harakat qiladilar.
Bunda emotsiyalar va barqarorlik bunga sababchidir. Xoleriklar eng jizzaki o’yinchilardir.
Diagonal hujumchi- flegmatik. Jamoaning o’yinini birinchi model bo’yicha tashkil etish
uchun, flegmatikning qiyin qo’shilishi sababli, unchalik yaxshi variant emas, bu tez
o’zgaruvchan o’yin vaziyatlarida uning kechikishga olib keladi. Vaqt yetishmasligi sababli
flegmatik qaror qabul qilishda ko’pincha xato qiladi. Standart vaziyatlarda ancha barqaror, biroq
oldindan bilish mumkin bo’lgan darajada harakat qiladi.
O’ng qo’llilar uchun to’rning o’ng chekkasida, ayniqsa maydonchaning ancha ichkarisidan
to’p sifatsiz yetkazib berilgan holatlarda o’ynash noqulay. Bu yerda epchillik, mulohazakorlik,
nostandartlik, murakkab o’yin vaziyatlaridan “chiqib keta olishlik” qobiliyati kabilar talab
etiladi-buni flegmatik sekinlashgan o’yinchi bajara olmaydi. Diagonal hujumchining
chapaqayligi hujumni yengillashtiradi, bu flegmatikka yordam bo’lishi mumkin (vaziyatni
“geometrik” soddalashtirishi sababli).
Flegmatikka xos ishonchli darajada u psixologik murakkab va stressli vaziyatlarda yaxshi
harakat qiladi, oldingi qatorda o’yinni yaxshi yakunlovchiga va orqa qatorda jamoaning
tayanchiga aylanadi.
Diagonal o’yinchi-xolerik. Ushbu vazifaga xolerik, flegmatik va sangvinikka qaraganda,
kamroq mos keladi. Tez o’zgaruvchan o’yin vaziyatlariga moslashishga bunday hujumchining
ishlari yomon bo’lmaydi. U tezkor, energiyali, hujumdan himoyaga va teskarisiga oson o’tadi.
Kombinatsiyalarda faol qatnashadi, bunday hollarda uning hujumchilari, guruhsiz
hujumlardagidan ko’ra, kamroq samarali bo’ladi. Mas’uliyat kamroq bo’lgan birinchi tempda
hujum qilishni yaxshi ko’radi.
Kamchliklariga esa shuni ko’rsatish mumkinki, xoleriklar stressli va har qanday psixologik
zo’riqishli vaziyatlarda, ayniqsa oshirishlarni qabul qilish va yuqoridan uzatilgan holdagi
hujumlarda ko’proq xato qiladilar. Agar jamoada “o’yin yaxshi ketayotgan” bo’lsa, yaxshi
o’ynaydilar, bu ularni noqulay stressli harakatlardan xalos etadi.
Diagonal o’yinchi-sangvinik . O’yinning har ikkala taktik tizimlari uchun ham yaxshi
variant. Hujumchi sangvinik fikrlash va harakat tezligi bilan ajralib turadi, tadbirkor, hatto
stressli vaziyatlarda ham kam xato qiladi. Ijodkorlik elementi yuqori bo’lgan tezkor o’yinni
yaxshi ko’radi. Tartibli, e’tiborli, bosiq artistligi,sovuqqon, tavakkalchiligi bor. Barqaror,
tayyorgarlik darajasida ishonchli. Ikkinchi tempda hujumda guruhlito’siqga qarshi chiqishda
sangvinik kashfiyotchilik va tadbirkorlikni namoyon etadi. Yaxshi umumiy o’yin qilishga ega.
Barqaror qabul qiladi va oshiradi. Uzatishlarga osongina o’ta oladi, birinchi tempga ham uzata
~
22 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_22.png)
![oladi.Harakatchan, topqir, psixologik barqaror, shu bilan bir vaqtda, yuqori darajada o’z-o’zini
nazorat qila oladi, sangvinik tez hujumni boshqalardan ko’ra yaxshiroq bajaradi, kombinatsiyada
ham, raqib to’sig’i bilan “yakkama-yakka” holda ham ikkinchi tempda hujum qila oladi. Agar
o’rgatilgan bo’lsa, murakkab turlicha oshirishlarni bajarish mumkin. Bog’lovchi o’yinchi-
flegmatik. Yomon ham, yaxshi ham bo’lmagan variant. Avvalo shuning uchunki, flegmatik-
introvertdir. Bu bog’lovchi o’yinchining funksiyasini-o’yin va emotsional aloqalarni
ta’minlashni yuqori samaradorlik bilan bajarishga xalaqit beradi. Bir tekis, biroq bir xilda,
ishonchli, biroq fantaziyasiz o’ynaydi. Odatda ijodkor o’yinchi bo’lmaydi, sinalgan yo’llarni
yaxshi ko’radi, ulardan yaxshi foyfdalanadi. Ishchan, mas’uliyatli vaziyatlarda yuqori aniqlikda
ayniqsa, qo’shimcha motivatsiya bo’lgan hollarda o’zini fido qilib o’ynaydi.
Bog’lovchi o’yinchi-xolerik . Istalmagan variant. Xolerik hujumchilarning bezovtaligini
oshiradi. Shoshma-shoshar, o’zini tutib turolmaydi. Munosabatlarda bir tekis emas, badjahl,
ko’pincha janjalkash. Uning o’zi kabi, bog’lovchi xolerik bo’lgan jamoalar ham notekis bir
“ko’tarilib”, bir pasayib o’ynaydi.Chunki xolerik ko’tarinki ruhda o’ynaydi, o’yin vaqtida ko’p
emotsional kuch sarflaydi va buni tiklash uchun unga ancha vaqt talab etiladi.
II.4.Yosh voleybolchilar o'yin uslublarini o'qitishning an'anaviy usullarini kamchiligi
Voleybolga o'qitishning umume'tirof etilgan uslubining zaif tomonlarini muhokama
qilishdan oldin, uning ahamiyatini baholaymiz.
Mamlakatimizda voleybolchilar uchun an'anaviy texnik mashg'ulotlar texnikasi ajoyib
o'tmishga ega. bugungi kunda yaxshi natijalarga olib keladi. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda
ta'lim berish va takomillashtirishning asoslari ko'p jihatlarga to'g'ri keladi. Turli darajalarda ular
yosh voleybolchilarni o'ynash texnikasiga o'rgatish jarayonida ham umumiy didaktik printsiplar
va vosita ko'nikmalarini shakllantirishning modellarini amalga oshirishga asoslangan
An'anaviy o'qitish uslubiga hurmat bilan qarash, uning barcha shubhasiz yutuqlari va katta
afzalliklari, shunga qaramay, vaqt trendlari uning yaxshilanishini va rivojlanishini talab qiladi,
chunki yuqori darajadagi o'yinchilarni tayyorlashdagi kamchiliklar yanada tobora oshib
bormoqda.
Bizning fikrimizcha, yosh voleybolchilarni o'yin uslubiga o'rgatishning mavjud uslubining
asosiy kamchiliklari quyidagilar.
1. O'qituvchilarda o'yin texnikasining maqbul uslublarini ilmiy asoslangan modellari,
uning samaradorligini ta'minlaydigan mexanizmlar haqida ma'lumot yo'q. Sport fani bo'yicha
umidlar hali to'g'ri emas. Ilm-fanning o'rni bu amaliyotni ko'rsatishdir. Shu bilan birga, rasmni
aksincha deb aytish mumkin. Sport fani, qoida tariqasida, ixtiro etilgan, ishlab chiqilgan va
~
23 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_23.png)
![qo'llanilgan usullarni "ilmiy asoslangan". Ya'ni, olimlar qanday emas, balki, qanday o'yinchilar
va mutaxassislarni o'rganishmoqda muvofiq qilish kerak. Bundan tashqari, o'rganish
fenomenologiya darajasida, matematik statistika usullari yordamida, fenomenlarning,
parametrlarning ularning uyg'unligiga bog'liqligini emas, balki ularning uyg'unligini ko'rsatib
beradi. Sportchilarning harakatlanishning samarali jismoniy mexanizmlarini aniqlash mumkin
emas. Ushbu yondashuv odatda tavsiflovchi xususiyatga ega. O'quv qo'llanmalari va
darsliklarning aksariyati ularning miqdoriy ko'rsatkichlari hisoblanmaydi harakatlar
mexanizmlarini oshkor qilmasdan, tashqi tuzilishga asoslangan holda ularning tuzilishini amaliy
tajriba darajasida ifodalaydi. Agar odatdagi uy bekasi eng yaxshi voleybolchilar tomonidan
amalga oshiriladigan turli kvadrat stavkalari bilan bir necha vaqt davomida monitor o'yin
texnikasini namoyish qilsa va undan keyin nima ko'rganini tasvirlab berishni iltimos qilsangiz,
universitetlar uchun mavjud darsliklar va darsliklar boblarida bo'lgani kabi bir xil darajadagi
matnni topasiz o'yin texnikasi texnikasi bo'yicha Bunday holatlarda ta'lim olish vaqtida
murabbiylar texnikaviy texnikada va (yoki) eng yaxshi voleybolchilar harakatlarining tashqi
(tavsifli) modelida shaxsiy o'yin tajribasidan foydalanishadi. Muammo shundaki, murabbiyning
texnikada kamchiliklari ham bor (natijada xatoliklar o'quvchilarga etkaziladi), jamoa uchun eng
ko'p ball to'plagan eng yaxshi voleybolchi o'yin texnikasini boshqacha bajaradi. Va bu farq
harakatning taktikasida emas, balki harakatlarning texnikasida. Bundan tashqari, ularning
harakatlarining samaradorligi ko'plab omillar bilan belgilanadi: asab tizimining kuchi, ularning
voliylik belgilari, psixologik munosabat, taktik savodxonlik, texnikani takomillashtirish va
boshqa narsalarni ishlab chiqarishning ishonchliligi. Shu bilan birga, muskullar tomonidan ishlab
chiqarilgan energiyani samarali ishlatish uchun sharoitlarni amalga oshirish bo'yicha
harakatlarning samaradorligi juda past bo'lishi mumkin. Aksincha, ko'nikma samarali bo'lishi
mumkin, ammo beqaror, odatda yosh voleybolchilarga o'xshaydi. Lekin bu uzoq muddat
davomida futbolchilarning mahoratini oshirish uchun imkoniyat yaratadigan istiqbolli va
samarali yo'l.
2. O'qish jarayonida qo'llanilgan mashqlarda harakatlarning to'g'ri bajarilishiga e'tibor
berilmaydi. Agar o'yinchilarning fikrlarini tasavvur qilishsa ham, bir bolaning murabbiyining
o'yinchilari mashqlarni bajarishda ko'rsatiladigan talablarni bajarishga intiladi, agar u birma-bir
xarakterga nisbatan kichik og'ishlar bilan texnikani taxminan teng bajarishi kerak. Ammo aslida
biz boshqacha rasmni ko'rmoqdamiz: bir murabbiyning voleybolchilari har xil yo'llar bilan turli
usullar bilan texnikani amalga oshiradilar. Bu shuni anglatadiki, o'quv jarayoni nomukammal va
u yoki bu tarzda bo'shashishi mumkin. Ob'ektiv baholash tizimining etishmasligi va o'yin
uslublarini bajarish uchun ko'nikmalar shakllanishining butun jarayonini nazorat qilish vaziyatni
~
24 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_24.png)
![kuchaytiradi. Amalda, texnika samaradorligi birinchi navbatda to'pning parvoz parametrlari,
keyinchalik o'yinlarda qo'lga kiritilgan ballar soni bo'yicha baholanadi.
3. Yangi texnika texnikasini yangi uslublar bilan o'qitish usuli (birinchi navbatda, bitta
texnika, keyin esa boshqa) O'quv mashg'ulotlari uchun 1-2 ta vazifani belgilash odat tusiga
kirganligi sababli, takomillashtirish yoki jismoniy tarbiya mashg'ulotlarini o'tkazish uchun o'quv
jarayoni kechiktiriladi. Bu, shuningdek, bolalarni uzoq vaqt davomida (vosita qobiliyatini
muvaffaqiyatli shakllantirishga yo'l qo'yilmasligi uchun) uzilishlar tufayli muntazam mashqlarni
ishlatmasa, bolalarning kam rivojlangan qobiliyatlarini tezda unutib yuborish xususiyatiga ham
o'z hissasini qo'shadi. Murabbiy voleyboichilar tomonidan unutilgan harakatlarini qayta tiklash
uchun juda oz vaqt sarflashi kerak ba'zan ularni boshidan boshlab qayta o'rgatishadi. Yoki
texnikani takomillashtirish usulida muqarrar xatolarga qaramay, oldinga siljiydi va "to'p havoda
saqlanadi" deb ma'qullashadi. Ushbu texnik o'yin uslublarini samarali bajarish qobiliyatini
kuchaytirmaydi, bu esa o’quv mashg'ulotlarining ko’payishiga olib keladi va xatolarni keltirib
chiqaradi, chunki keyingi va undan murakkab mashqlarni bajarish orqali rejaga muvofiq boshqa
murakkab vazifalarni hal qilish kerak. Bu shuningdek, o'yinni o'rganish va g'alaba qozonish
tezligi bilan boshqa jamoalar va murabbiylar bilan musobaqada ishtirok etishga hissa qo'shadi.
Umuman olganda, bu yondashuv o'sishni bartaraf qiladi va hatto o'yinchilarning texnik
mahoratining buzilishiga olib keladi.
4. Ta'lim bosqichlarining "qattiq" shartsiz o'zgarishi. O'qitish va takomillashtirishning
keyingi bosqichi mashqlariga deyarli mutlaqo o'tish bilan ifodalanadi. Harakatlarning asosi
yo'qolib qolmaydi, lekin o'yinchilar asta-sekin xatolikka ega. Dvigatel vazifalarini hal qilish
samaradorligini oshirish uchun shart-sharoitlarni kamaytirish pasayadi. O'qish va
takomillashtirishning oxirgi bosqichlarining vazifalarini to'liq bajarish voleybolchilar
sportchiligini rivojlantirishda bir qator jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi. Misol uchun, har
bir bolaning murabbiylari qanday qilib "sags" biladi, 4-6 kun davomida musobaqalar oxirida
yosh voleybolchilarning o'yin uslublarini yomonlashadi, unda odatiy mashg'ulotlar bo'lmaydi.
Turnirdan so'ng, murabbiylar ikkilamaga duch kelishadi: o'yin texnikasi texnikasini "asosiy"
mashqlarni bajarish uchun avvalgi bosqichlardagi mashqlarga qaytarish, texnik mahoratni
yanada oshirish yoki "o'yinni qo'yib", tengdoshlari ustidan g'alaba qozonish.
5. Natijada o'rganish hisobiga yurish. Yuqorida aytib o'tilgan tendentsiyani rivojlanishi
deyarli tabiiy natijasi sifatida ko'rib chiqish mumkin. Antrenörler bolalar Voleybolu'nda g'alaba
qozongan jamoa, raqobat uchrashuvlari paytida kamroq xato qilishlarini tushunishgan.
Antrenörler, birinchi navbatda, g'alaba qozonish uchun zarur bo'lganligi sababli, ular yosh
voleybolchilarga tor doiradagi o'yin mashqlari va ikki tomonlama o'yinlarda takroriy takroriy
~
25 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_25.png)
![takomillashtirilgan takomillashtirilgan asosiy o'yin texnikasini o'rgatishlari ajablanarli emas.
Natijada, jamoaning o'yinlari paydo bo'ladi, ammo uning darajasi past. Texnikaning arsenalining
torayishi yoshga qarab aniqlanadi. Bu kelajakda individual futbolchining sport mahoratini
oshirish uchun poydevor qo'ymaydi - u qanchalik kam ish tutishni biladi va texnik mahoratning
noqonuniy bazasida muhim yutuqlarga erishishga tayyor emas. Agar o'yinchi taklif etilsa, bu
darhol usta jamoasida seziladi.
6. Ta'limni tezlashtiradigan qo'shimcha jihozlardan foydalanish samarasiz texnologiyasi.
Yoki butunlay e'tiborsizlik. Ko'pgina simulyatorlar o'yinni texnikada va o'yin taktikasida muhim
yordam berishi mumkin. Bir nechta sabablar bor. Odatda voleybol mashqlarini o'tkazish uchun
qo'shimcha jihozlarning o'quv zallarida juda oz yoki hech qanday imkoniyat yo'q. Vaziyat
ko'plab sport maktablarida o'z sport zallari yo'qligi sababli yanada kuchaydi. Xorijiy ijaraga
berilgan zallarda, to'ldirilgan va basketbol to'pidan tashqari, odatda, hech narsa topilmaydi.
O'zining gimnaziyasiga ega bo'lgan sport maktablarini jismoniy tarbiya uchun jismoniy mashqlar
bilan jihozlash. Ba'zi voleybol uchun mablag'lar barcha mashhur simulyatorlar va qo'shimcha
jihozlar (ko'pincha rasmlari bilan) ro'yxatini o'z ichiga oladi. Ba'zi murabbiylar biror narsani
qo'llashga urinadilar, lekin kutilgan natijaga erishmasdan, bu kasbni tark etadilar.
7. O'quv jarayonining qiyin avtoritar boshqaruvi. Ogohlantirishning eng keng tarqalgan
usuli. Ya'ni murabbiyning xatosini farqlash va sharhlash (asosan salbiy avtoritar
kontseptsiyalarda), lekin muvaffaqiyat yo'q. Jamiyatning iqtisodiy rivojlanish tarixi majburiy
mehnat samarasizligidan dalolat beradi. Dastlab avtoritar ta'limga ega bo'lgan intizom ortadi, bu
dastlab tezroq o'rganishga yordam beradi. Biroq, avtoritar metodologiyaning muqarrar ravishda
yuzaga keladigan salbiy tomonlari, ayniqsa, ijodiy komponentni, o'yinchilarning mustaqillik va
mas'uliyatini yanada rivojlantirishga sezilarli darajada chek qo'yadi. Ko'p hollarda, bu yuqori
sport ishqibozlariga erishishning asosiy to'siqiga aylanadi va ular boshqa usul bilan qobiliyatga
ega bo'ladilar.
8. Antrenörlerin yangi narsalarni qabul qilish, doimiy o'rganish va shu asosda professional
darajada rivojlantirish uchun cheklangan qobiliyati. Insonning yangi narsalarni o'rganish
qobiliyati asosan olingan ma'lumotga bo'lgan munosabatiga bog'liq. Zamonaviy jamiyatda
odamlar faqat vakolatga ega bo'lgan narsalar: ishonchli murabbiylar, mualliflar, ustozlar,
tushunchalar, nazariyalar, afsonalar, e'tiqodlar, usullar, darsliklar va boshqalarga ishonadilar.
aytilganlar, yozilmaganlar emas, balki aytilgan so'zlar. Zamonaviy mustaqil insonning fikrlash
qobiliyatiga ega emas (konformist, "pod" a'zosi bo'lishi foydali). Mustaqillik va tashabbus,
odatda, favqulodda, iste'dodli va iqtidorli shaxslar rahbariyat va konformal muhitni qoralashga
sabab bo'ladi. Deyarli har bir kishi g'oliblarni (odatda tashqi belgilar) taqlid qilishga urinib,
~
26 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_26.png)
!["Nega g'alaba qozonding?" Degan savolga javob topish uchun bir chetga surib qo'ydi. Boshqa
tomondan,
Antrenörlük ustalari, organik ravishda har bir narsaga vakolatli bo'lgan ibodat bilan
birlashtirilib, haddan tashqari o'ziga-o'zi va o'zboshimchalik bilan engellenir. Ko'pincha o'zini
ishonchga aylantiradigan ishonch yosh murabbiylarga, tengdosh jamoalar ustidan g'alaba
qozonish uchun keladi. ("Agar men g'alaba qozongan bo'lsam, unda men yaxshiroq, ular mendan
o'rganishlari kerak"). Bu g'alabalarni ta'minlaydigan omillarni inobatga olmaydi. Holbuki, men
g'alaba qozondim, chunki futbolchilar to'plami yaxshiroq yoki voleybol bilan shug'ullanishadi.
Jamiyatimizning barcha darajalarida avtoritar ta'lim natijasida murabbiylarning ierarxik ongi
mavjud. Shu bilan birga, doimo o'rganmasangiz, o'rganish qobiliyati asta-sekin yomonlashadi va
o'ladi.
II.5. BO’SMlarda yosh voleybolchilarni tanlov asosida qabul qilishning amaldagi
holati va muammolari
Dessertatsiyada yosh voleybolchilar tanlovi jarayonida tananing uzunligi segmentlarining
nisbatlarini hisobga olgan holda taqdim etadi. 14-15 yoshli voleybolchilarning tanlovi har bir
jismning uzunligi hisobga olinishi kerakligi ko'rsatilgan. Bu segmaentlarning funktsional
rivojlanishini aniq belgilash va muayyan mushak guruhlariga yuklamani rejalashtirish imkonini
beradi. Voleybolchilarni tanlash 10-12 yoshda bo'lishi kerak. Maxsus tayyorgarlik yoshi
(qobiliyatli va iqtidorli sportchilar) - 15-16 yoshli voleybolchilar. Yuqori natijalarga erishish
yoshi 22-26 yoshni tashkil etadi sport tanlov tizimida qobiliyat va psixologik xususiyatlarga ega
Ma'lumot mazmuni darajasi o'rtasidagi koeffitsientlari aniqlandi. Murabbiylar oldida turgan
asosiy muammolardan biri yoshlar o'rtasida voleybolchilarni sport bo'limida yuqori sifatli
tanlash. Ushbu muammoni hal qilish faqat ilmiy va kasbiy tamoyillarni ijodiy qo'llash orqali
amalga oshirilishi mumkin. Kasbiy va ijodiy fikrlashga ega bo'lmagan murabbiy bu kabi vazifani
hal etishga qodir emas.
Respublikamiz hududidagi bazi bir Bolalar O’smirlar Sport Maktablarida Dissertatsiya
mavzusiga doir yosh voleybolchilarni saralash jarayonlarini kuzatdik . Saralash jarayonida yosh
voleybolchilarimizlarni ayrim kamchiliklari etiborimizni tordi. Tanlovni olib borish vaqtida
sportchilarning ayrim jihatlari etibordan chetta qolayotganligi malum bo’ldi
Kuzatishlar davomida Bolalar O’smirlar Sport Maktablaridagi murabbiylar faoliyatidagi
ayrim kamchiliklar va hal etilishi kerak bo’lgan muammolar ko’zga ko’rindi. Hususan yosh
voleybolchilarni tanlab olishda murabbiylarnng faqatgina bir yoqlama hususiyatlariga e’tibor
qaratishlari bunday muammolarni kelib chiqishiga bosh sabab bo’lmoqda.
~
27 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_27.png)
![Yuqorida aytilgandek biz dissertatsiya mavzusiga doir muamolarni O’rganish jarayonida
Navoiy viloyati vaSamarqand viloyatidagi Bolalar O’smirlar Sport Maktablarida olib bordik .Bu
jarayonda murabbiylarlarimiz saralash bosqichida olib borilayotgan uslublar turlicha ekanligini
ko’rdik .
Navoiy viloyatidagi Bolalar O’smirlar Sport Maktablarida murabiylarning tanlov olib
borish jarayonining ayrim jihatlari zamonaviy voleybolning saralash talablariga to’g’ri keladi
lekin bu degani xorij mamlakatlarida qo’lanayotgan yosh voleybolchilarni saralash jarayonlariga
mos keladi deb aytolmaymiz.
Voleybol sport turi rivojlangan xorijiy mamlakatlarning yosh sporchilarni tanlov
jarayonida morfo funksional,psixologik,fizologik va tanlov jarayonda qo’lanadigan maxsus
texnalogiyalar yordamida olib boriladi
Navoiy viloyatidagi Bolalar o’smirlar sport maktablarida o’tkazilgan kuzatishlar
davomida yetarlicha malakaga ega bo’lgan murabbiylar bilan suhbatlashkanimizda va mashgulot
jarayonini kuzatkanimizda ayrim kamchiliklar namoyon bo’la boshladi Mashg’ulot jarayonida
yosh voleybolchilarni tanlab olishdagi saralash bosqichlari kuzatilindi. Bunda yosh va istiqbolli
voleybolchilarni jismoniy holatlarini maxsus mashqlar yordamida aniqlab olishlari,
antropometrik xususiyatlarga e’tibor qaratishlari ko’rildi. Ammo voleybolchilarni tanlab olishda
psixologik xususiyatlari inobatga olinmay kelingani kuzatildi. Bu esa o’z navbatida nufuzli
musobaqalarda o’zining salbiy natijalarini berayotganini ham kuzatib kelyapmiz.
Bundan tashqari, har qanday yoshdagi voleybolchilar+ bilan shug'ullanadigan yosh
sportchilarning jismoniy va ruhiy rivojlanishining xususiyatlarini kuzatish kerak, ayniqsa,
o'smirlik davrida o'zgarish to'g'ridan-to'g'ri har qanday shaklda ta'sir qiladigan bolaning
fiziologik va ruhiy rivojlanishida tadbirlar, shuningdek, sport tadbirlarida ishtirok etish.
Yuqorida aytilgandek xorijiy mamlakatlarning tanlov jarayonida kuzatilgandek bir
biriga mos keladigan jihatlarini nazardan cheta qolganini kuzatdik .Bunda yosh
voleybolchilarning tashqi korinishi va jismoniy sifatlariga etibor berib psixolagik tomonlariga
etibor qaratilmaganligini dalolat.
Yosh voleybolchilarni tanlash vaqtida sport temperament xususiyatlariga etibor
qaratishmagan. Bu tanlov 13 - 14 - 15 - 16 yoshli sportchilarni yoshiga munosib raqiblari bilan
o’yin jarayonida sezilmasligi mumkin lekin profisional sportga o’tgandan so’ng o’yinchilar
ruhan zayiflasha boshlaydi va nufuzli musoboqalarda pand berish ehtimolari ko’proq.
Barchamizga malumki Yosh voleybolchilarni maydondagi vazifalariga tanlash va
tayorlash jarayonida temperamentlarga tayanib ish yuritilmayotgan ekanligi
kuzatdik.Maydondagi yosh sportchilarni vazifalari xarakteriga mos bo’lishi lozim .
~
28 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_28.png)
![Misol: 1. Xorijiy mamlakatlarda Birinchi tempdagi hujumchilar asosan-xolerik xarakterli
sportchilar tanlanadi. Bu xolerik temperamentdagi o’yinchilar uchun o’zlarini to’liq darajada
namoyon qilishlari uchun eng mos vazifadir. Ularning jonbozligi, harakatchanligi, hissiy
ko’tarinkiligi birinchi tempdagi xolerik-hujumchi harakatlarining muvaffaqiyatini ko’p jihatdan
belgilab beradigan sifatlardir.Xoleriklar odatda tez fikrlaydi, tez qarorlar qabul qiladi (juda
kuchli hissiyotli yondashuv sababli doimo ham to’g’ri emas), tez va ko’tarinki ruhda, zavq-shavq
bilan harakat qiladilar. Bunda emotsiyalar va barqarorlik bunga sababchidir. Xoleriklar eng
jizzaki o’yinchilardir.
~
29 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_29.png)
![XULOSA
Adabiyotlar tahlili, so‘rovnoma va pedagogik tajriba natijalari hamda
ularning qiyosiy tahlili quyidagi xulosa va tavsiyalarni e’tirof etish imkonini berdi:
Voleybol bo‘yicha malakali sport zaxiralarini tayyorlash va mamlakat terma
jamoasi uzviyligini ta’minlashda voleybolchilarni tayyorlash ustuvor masala
bo‘lib, Voleybolchilarni zamonaviy texnologiyalar asosida tayyorlash zamonaviy
mashg’ulotlarni kiritishga alohida e’tibor qaratilgan.
Yuqorida qayd etilgan nazariy va ilmiy ma’lumotlar hamda ularning qiyosiy
tahlili zamonaviy voleybolning dolzarb yo‘nalishlari va amaliy jihatdan muhim
masalalarini ochib berdi. Binobarin, o‘quv-mashq mashg‘ulotlarini tashkil etish,
mashg‘ulot, musobaqa birligini ta’minlash hamda mashqlarni tanlash va qo‘llashda
zamonaviy voleybol xususiyatiga mos texnologiyalardan foydalanish zarurligiga
e’tibor qaratadi.
Jahonning eng kuchli terma jamoalari o‘yinlarini videotasvir yordamida
tahlil qilish o‘yin shiddati jihatidan texnik-taktik harakatlarini (TTH) ikki asosiy
guruhlarga bo‘lish imkonini beradi. Yuqori o‘yin shiddati bilan ifodalanuvchi
o’yinchilarning marfofungsianal holatlarini rivojlantirishga alohida e’tibor
qaratilmoqda.
O’zbekiston terma jamoa o’yinchilarini bo’y ko’rsatkichlari taqqoslaganda
sezilarli darajadagi tafavudni ko’rishimiz mumkin. Bu jamoalar ORENT (Fenas
bank) , AGMK, (Olmaliq) , “SUG’DIYONA” (Navoiy), FARG‘ONA terma jamoalarini
olaydigan bo’lsak bu jamoalardagi o’yinchilarni bo’y ko’rsatkichlari sezilarli
darajada past ekanligini ko’rish mumkin. Bunga misol
~
30 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_30.png)
![ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. 4.I.A.Karimov.“ Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish
eng oliy soadatdir” Toshkent 2015 y
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil- 3 iyundagi «Jismoniy tarbiya va
ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-3031-son li qarori
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 25-yanvardagi «Umumiy o‘rta,
o‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi farmoni ,
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev raisligida 2017- yil 31-
oktyabr kuni jismoniy tarbiya va sport sohasida boshqarish tizimini takomillashtirish, ommaviy
sportni rivojlantirish, iqtidorli sportchilarni tanlash va tarbiyalash, sohani malakali kadrlar bilan
mustahkamlash hamda zamonaviy sport inshootlarini barpo etish
5. L.R .Ayrapetyans, A.A .PulatovVoleybol nazariyasi va uslubiyoti. – T.: “ Fan va
texnologiya ” nashriyoti 2012 yil 107, 113,138,160 b.
6. L.R.Ayrapetyans, A.A.Pulatov, SH.X.Isroilov Voleybol //Oliy o‘quv yurtlari
umumiy kurs talabalari uchun o‘quv qo‘llanma. - T. 2009 yil. - 77 b.
7. Л.Р.АйрапетянсВолейбол //Учебник для высших учебных заведений. - Т.:
Зарқалам. 2006 йил. - 240 с.
8. L.R.Ayrapetyans, M.A.Godik Sportivn ы e igr ы . - T.: Ibn Sino, 1991 yil. - 160 s.
9. А.В.Беляев Обучение технике игр ы в волейболи ёсо вершенствование
//Методическое пособие. - М.: Олимпия. Человек, 2008. - 54 с.
10. А.В.Беляев, М.В.Савина Волейбол. - М.: Фон, 2000. - 368 с.
11. Л.П.ВолковТеория и методикадетского июношеского спорта. Киев,
Олимпийская литература, 2002. - 294 с.
12. .Т.Гарипов,Ю.Ю.Клещев, Э .В.Фомин Скоростно силовая подготовка юных
волейболисток //Методические рекомендатсии. ВФВ. - М.: 2009. - 45 с..
13. М.А. Годик Физическая подготовка футболистов. - М.: Тера-Спорт, 2006. -
272 с.
14. Ю.Д.Железняк Волейбол: У истоков мастерства. - М.: ФАИР-ПРЕСС. - 1998. -
336 с.
15. Ю.Д. Железняк Волейбол //Методическое пособие по обучению игре. - М.:
«Тера-Спорт»: Олимпия-пресс. - 2005. - 112 с.
16. Ю.Д.Железняк, А.В . Ивойлов., Волейбол – М.: ФиС, 1991. – 238 с. .
~
31 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_31.png)
![17. Yu.D.Jeleznyak, V.A.Kunyanskiy, A.V. CHachin Voleybol /Metodicheskoe posobie
po obucheniyu igre. - M.:Olimpiya PRESS, 2005. - 111 s.
18. Y u .N Kleщev, L.R.Ayrapetyans, V.L.Patkin. Voleybol. - Tashkent, Abu Ali ibn Sino
1995. - 189 s.
19. A.N.Normurodov. Jismoniy tarbiya. “Tafakkur bo‘stoni” Toshkent 2011. 54,55,56 b.
20. A.A.Pulatov, S h .X.Isroilov, M.A.Qurbanova Voleybol //JTI 2- kurs talabalari
uchun ixtisoslik fanidan ma’ruza matnlari. - T., 2003. - 44 b.
21. A.A.Pulatov Voleybol //JT 2- kurs talabalariga mo‘ljallangan ma’ruzalar to‘plami. -
T., 2004. - 71 b.
22. A.A.Pulatov, S h .X.Israilov Voleybol nazariyasi va uslubiyati //O‘quv qo‘llanma. -
T., 2007. - 148 b.
23. www.matbuot.zn.uz - elektron variantlari
24. www.fan.zn.uz - elektron variantlari
25. www.jamiyat.zn.uz - elektron variantlari
26. www.dissertant.uz - elektron variantlari
~
32 ~](/data/documents/cf6258b5-843d-4323-8bff-1dc3a8ba0d9f/page_32.png)
MAVZU: “ O’ZBEKISTONDA ZAMONAVIY VOLEYBOLNING DOLZARB MUOMMOLARI” MUNDARIJA KIRISH I . BOB . ZAMONAVIY VOLEYBOLNING O ’ ZIGA XOS XUSUSIYATLARI I.1.Sportga yo’naltirish va saralashning nazariy masalalari I.2.Yosh voleybolchilarni tarbiyalashda texnik tayyorgarlikning moxiyati, mazmuni va xususiyatlari I.3. Voleybolchilarni tayyorlashda jismoniy sifatlarning ahamiyati I .4. Zomonoviy voleybol tizimida o’rgatishning zamonaviy vosita va uslublari. II. BOB. ISTIQBOLLI YOSH VOLEYBOLCHILARNI TARBIYALASHDA MUHIM TAMONLAR VA UNI TASNIFI II.1 Yosh voleybolchilarni marfologik xususiyatlari II.2. Yosh voleybolchilarni tanlab olishda fiziologik va psixologik asoslar II.3.Yosh voleybolchilarni tanlab olishda psixologik mouammolari II.4.Yosh voleybolchilar o’yin uslublarini o’qitishning ananaviy usullarini kamchiligi II.5. BO’SMlarda yosh voleybolchilarni tanlov asosida qabul qilishning amaldagi holati va muammolari Xulosalar FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ YHATI ~ 1 ~
KIRISH So‘nggi yillar davomida barcha sport turlari kabi voleybol ham yurtboshimizning oqilona siyosati tufayli yuksak taraqqiyot sari intilmoqda. Jumladan, “kadrlar tayyorlash milliy dasturi”- g‘oyalariga hamoxang bo‘lgan uzluksiz musobaqalar tizimi dasturlarida voleybolni mustahkam o‘rin egallaganligi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. “Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoev tomonidan ushbu sohani yanada rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan qator farmonlari va hukumat qarorlari, mazkur konseptual xujjatlar asosida amalga oshirilgan asrlarga teng islohotlar, yurtimizning barcha xududlarida xalqaro standartlarga mos sport inshoatlarini barpo etilishi. 2017 yil 3 iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommoviy sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlari to‘grisida”gi PQ-3031-sonli qaroridan kelib chiqqan xolda shunga urg‘u berish lozimki, joylarda o‘tkaziladigan xar bir musobaqa, uning miqiyosidan qat’iy nazar, yuksak, madaniy-manaviy, tashkiliy, inforiatsion va professional jixatdan yuksak saloxiyat meyyorlariga loyiq bo‘lishi darkor. Inson faoliyati qaysi yo‘nalishga va qanday maqsadga qaratilmasin bu faoliyat harakatdan iboratdir. Ushbu harakatning samarali yoki samarasiz natijasi esa xarakatning qanchalik mukammal chiroyli, tejamli, tezkor (yokio‘zvaqtida) va aniq ijro etilishga bog‘liq. Boshqacha qilib aytganda natija harakatni texnik va taktik jihatlari bilan belgilanadi. Shu bilan bir qatorda harakat samaradorligini ta’minlovchi texnik va taktik mahorat barcha jismoniy sifatlarni harakat ixtisosligi doirasida qanchalik shaklanganligiga ham asoslanishi muqarrar.[2] O’zbekistonda zamonaviy voleybolning dolzarb masalalarini yoritishga qaratilgan disertatsiya ishi bugungi kunda juda dolzarb masalalardan hisoblanadi.Chunki zamonoviy voleybolning nazariy va amaliy ma’lumotlar hamda ularning qiyosiy tahlili, zamonaviy voleybolning dolzarb yo‘nalishlari va amaliy jihatdan muhim masalalarini ochib berish bilan bir qatorda o‘quv-trenirovka mashg‘ulotlarini tashkil etish va zamonaviy voleybol xususiyatiga mos texnologiyalardan foydalanish samaradorligini aniqlashga doir zaruriy ma’lumotlar to’plash va amaliyotga tadbib etish bugungi kunning dolzarb masalalaridan hisoblanadi. ~ 2 ~
I.BOB. ZAMONAVIY VOLEYBOLNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI . I . 1.Sportga yo’naltirish va saralashning nazariy masalalari Ma’lumki, sport natijlarining oshishi sport mashg’ulotlari uslubiyati va taktika harakatlari, texnik vositalar taraqqiyoti va ijrochilarining samarali reabilitatsiyasi shuningdek, ommaviylik oshish va to’g’ri saralashga bog’liq. Aksariyat masalalar yechimiga muayyan qaraganda ijtimoiy, iqtisodiy va tashkiliy masalalar bilan belgilanadi. Sportda saralash-bu ilmiy tadqiqot, ilmiy izlanish muammosidir.[8] Bolalar va o’smirlarda sport mashg’ulotlariga qiziqish sport ixtisosligini to’g’ri tanlash bilan belgilanadi, bu esa o’z navbatida sportdan o’ziga hos individual xususiyatlariga bevosita bog’liq bo’ladi.Har bir o’smir uchun sport faoliyatini tanlash-sport tanlovining vazifasidir.Sport turi tanlovlaridan kelib chiqqan holda eng layoqatlilarini tanlash-sport saralashining vazifasi hisoblanadi. [ 9] Sportga yo’naltirish aniq shaxs imkoniyatlarini baholashni ifodalab, ularga eng mos sport faoliyati tanlanadi.Sportga saralash eng layoqatli shaxslarni tanlash hisobiga sport turi tanlovlaridan kelib chiqadi. Shu sababli, “Sportga yo’naltirish” va “Sportda saralash” tushunchalarini farqlash zarur.[12] Shubhasiz, saralashning nuqsonsiz uslublarini ishlab chiqish, misol uchun, Olimpiya O’yinlarining kelgusi g’oliblarini tanlash oson emas, chunki istalgan iste’dod sohiblarini shakllantirish juda ko’p omillarga bog’liq bo’lib, ularni sanab adog’iga yetib bo’lmaydi, lekin inson o’z anatomik, fiziologik va psihologik xususiyatlaridan kelib chiqib, muayyan faoliyat turiga to’liq moslashadi. Sportda saralash zaruriyatining obyektiv sabablari nimada? Sportda saralash muammosining mantiqiy yechimi shundaki, turli insonlarda bir xil tayyorgarlik imkoniyatlarida harakat sifatining tayyorgarlik darajasi turlicha bo’ladi. Demak, har kim ham yuqori sport natijalariga erisha olmaydi. Yuqori sport natijasi –bu nafaqat mashaqqatli mashg’ulotlar, balki sportga yot bo’lgan g’ayrioddiy irsiy ma’lumotlar natijasidir. Zamonaviy mahorat uzoq muddat 5-6 va undan ortiq yill ar mashg’ulot i ni talab qiladi. Sport bilan shug’ullanishni 10-12 hatto 5-6 yoshdan boshlash kerak.Shu sababli, bu boradagi eng murakkab vazifa bolada kelajakda g’alaba uchun zarur bo’ladigan ko’nikmalarini ko’ra bilishdir. [14] Afsuski, endigina mashg’ulotlarga kirishgan, sportchining kelajagi istiqbolligini, baholash mezonlari yetarli emas.Eng achinarlisi, murabbiylarning tajribasi ularning sezgirligi keng miqyosda umumlashtirilmaydi. Sportning alohida turlarida “Idealtur”ning namunaviy ~ 3 ~
tavsifnomasi hali ishlab chiqilmagan. Sportda yuqori natijalarga muayyan qobiliyatlar mavjudligida erishish mumkin, lekin hanuzgacha qobiliyatlar jiddiy shakllanishi va rivojlanishi, yoki bu harakat faoliyatida iqtidorni qanday ilmiy mezonlar bilan aniqlash ham o’rganilmagan. Bu borada sport faoliyatida muvaffaqiyatni ta’minlaydigan sifat va xususiyatlari majmuini alohida ta’kidlash zarur.[11] Masalan, bo’yi me’yor darajasida bo’lgan bolalar keyingi yillarda ham shu xususiyatni saqlab qolishi isbotlangan.Lekin hamma ko’rsatmalarga ham shunday yondashib bo’lmaydi. Bolaning o’sish va rivojlanish davrida katta imkoniyatlar, noodatiy egiluvchanlik va turli harakathamda psixik funksiyasiyalarga moslanuvchanlik hos bo’ladi. Agar murabbiy faqatgina o’z tajribasi va sezgirligiga asoslanib bolalar guruhini tanlab, olsau qadar iqtidorlilarni emas, balki nimadir qila oladigan, berilgan vazifa bilan tanish bolalarni olishi mumkin. Har qanday murakkab hodisa kabi, qobiliyatni shakllantirish barqaror ehtimoliy va tasodifiy tajribadan iborat bo’ladi. Tasodifiy tajribani oldindan bilib bo’lmaydi, ehtimoliy tajribani taxmin qilish uchun aniq (barqaror) tajribani osongina chamalash mumkin.Ayniqsa, maqsadga yo’nltirilgan mehnatsevarlik, burch hissi, ma’suliyat, nisbatan barqaror- hissiy chidamlilik o’zini iroda qilish, ruhiybarqarorlik, diqqatni jamlay olish kabi shaxsning axloqiy- irodaviy sifatlarini osongina maqsadga yo’naltirish mumkin. Sportda saralash muammosi sport sohasida ommaviylikning oshishi bilan bevosita bog’liq. Ommaviylik-jismoniy tarbiya tizimidagi eng asosiy tamoyil hisoblanadi.Shu bilan bir qatorda, ba’zi ma’lumotlarga binoan, alohida sport turlarida ommaviylikning pasayishi kuzatildi. Sportda ommaviylikning pasayishi odatda sport ixtisosligini to’g’ri tanlash natijasida yuzaga keladi. 10-18 yoshli maktab o’quvchilari orasida so’rovnoma o’tkazilganda, sport ixtisosligi aksariyat hollarda tasodifiy tanlanishi aniqlangan. Mamlakat BO’SMlari o’rtacha 3 miliyonga yaqin bolalar va o’smirlarni qamrab olishini hisobga olsak, qolgan 40-45 miliyon o’quvchilar sevimli sport turi bilan maktabda, darslardan so’ng shug’ullanishga majbur bo’ladi, bu esa ommaviy sportga tegishli bo’lgan ulkan zaxiraning yo’qotilishiga olib kelishi mumkin.[17] BO’SM dagi mashg’ulotlarning birinchi yillarida yosh sportchilarning aksariyati maktabni tark etadi.Buning asosiy sababi, sportning o’ziga hosjihatlariga sportchi qobiliyatining mos kelmasligidir.Tanlovda chiqib ketish- yuqori darajali sportchilar tayyorgarligining turli bosqichlarida mavjud holatdir.Misol uchun, suzish sporti uchun 8 minglab bolalar saralanadi, ulardan atigi 8-10 tasi tanlanadi, faqatgina bittasi sport ustasi darajasiga erisha oladi. Oliy sport mahoratiga erishish yo’lining murakkabligini BO’SMlarida suzuvchilarni tanlashda olingan statistika ko’rsatadi.(N.Sh.Bulgakova va V.S.Shichanin) BO’SM ga qabul qilingan yosh sportchilar toifameyorlarini quyidagicha bajarishdi. III-toifa 24%, II-toifa 12,6%, ~ 4 ~
I-toifa 4.2%, sport ustasi nomzodi-1.7%, sport ustasi-0.34%, halqaro darajadagi sport ustasi- 0.03%. BO’SMlarda asosiy maqsad bolalarni tanlab olish emas, balki guruhni shakllantirishdir.Bu vaziyat esa hech qanday saralashga o’rin qoldirmaydi.Mualliflarning bergan ma’lumotlariga ko’ra, BO’SMlarning 2/3 qismida kelajakda natija bermaydigan suzuvchilar tahsil oladi. O’smirlarni “Chetlashtirish” uslublari salbiy oqibatlarga olib kelishi,mumkin.Shu sababli, birlamchi saralashda alohida sport turi bo’yicha emas, balki umumiy iqtidorli-bolalarni tanlash va saralash zarurdir.Afsuski, BO’SM amaliyotida sportchilarning yutuqli kelajagini ilmiy asoslangan holda taxmin qila olish tushunchasi shaklanmagan. Ushbu baholashning mezonlari belgilanmagan. Saralash masalasida maxsus tayyorgarlikka ega bo’lmagan ba’zi tibbiy xodimlar, jismoniy madaniyat o’qituvchilari va murabbiylar saralash imkoniyati va yosh sportchilarni yo’naltirishga tanqidiy qarashadi.Mutaxassislar 10-11 yoshli o’smirlar asosida nafaqat biror iqtidorni aniqlash, balki uning sportdagi kelgusi muvaffaqiyatini taxmin qilishning imkoni mavjud emas deb o’ylashadi. Shubhasiz, ushbu muammo juda murakkab, chunki bu muammo o’sha yoshdagi bolalarning qiziqishlari va layoqati barqarorligi bilan ham bog’liq.Lekin bu pessimistik fikr to’liq oqlanmagan.G.S.Tumanyan va E.G.Martirosov aytganidek, “Sportda saralash o’z tadqiqotchilarini kutmoqda”, bunga sabab, na bizning davlatimizda, na xorijda sportga saralash va yo’naltirishning ilmiy asoslangan tizimlari mavjud emas. Bazi qo’llanmalarda Sportda iqtidor indekslari”,“Motor”iste’dod testlari” va boshqa atamalarni uchratish mumkin, lekin ular, odatda, sodda jismoniy mashqlardangina iborat bo’ladi. Shu tarzda, sportga saralash va yo’naltirish muammosi –murakkab muammo bo’lib, ko’plab mutaxassislar faoliyatini talab qiladi. Ushbu muammoni olimlar, murabbiylar va pedagoglar hamkorligida hal qilish zarur.[18] I.2 Yosh voleybolchilarni tarbiyalashda texnik tayyorgarlikning moxiyati, mazmuni va xususiyatlari Texnik tayyorgarlik-bu k o‘ p yillik ixtisoslashtirilgan pedagogik jarayon b o‘ lib, musoba q a ta q dirini h al q iluvchi o‘ yin malakalari texnikasini o‘ zlashtirish va uni shakllantirishga q aratilgan tayyorgarlik turidir. Dastlabki o‘ rgatish bos q ichida texnik tayyorgarlikni ma q sadga muvofi q tashkil q ilish o‘ ta mu h im a h amiyat kashf etadi. Texnik tayyorgarlik k o‘ rsatgichlarining samaralishakllanishi tayyorlov, yondoshtiruv, maxsus va o‘ yin mash q laridan q anchalik t o‘g‘ ri foydalanishga bo g‘ li q . ~ 5 ~