logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. O’ZBEKISTONDA METALLURGIYA SANOATI

O’ZBEKISTONDA METALLURGIYA SANOATI

Загружено в:

23.11.2024

Скачано:

0

Размер:

1918.64453125 KB
Скачать
MAVZU: O’ZBEKISTONDA METALLURGIYA SANOATI MUNDARIJA KIRISH I BOB. O'ZBEKISTONDA METALLURGIYA SANOATINING VUJUDGA KELISH TARIXI……………………………………………………………….. 1.1. O'zbekistonda metallurgiya sanoatining rivojlanish tarixi ………………… 1.2. O'zbekistonda metallurgiya sanoati tarmoqlari……………………………. II BOB. O'ZBEKISTONDA METALLURGIYA SANOATINING RIVOJLANISH MUAMMOLARI VA ISTIQBOLLARI……………….. 2.1. O'zbekistonda metallurgiya sanoatiga tasir etuvchi omillar …………………… 2.2. O'zbekistonda metallurgiya sanoati istiqbollari……………………………. XULOSA ………………………………………………………………………… FOYDALANGAN ADABIYOTLAR. …………………………………………. KIRISH Mavzuning dolzarbligi: "O zbekiston metallurgiya kombinati"ʻ aksiyadorlik birlashmasi — qora metallurgiya sanoati korxonasi. Toshkent viloyati Bekobod shahrida. Qora metallurgiya mahsulotlarining eng muhim turlari (po lat, ʻ cho yan, po lat quvurlar va po lat prokat), armatura po lati, shvellerlar, po lat ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ sharlar, po lat emallangan idishlar ishlab chiqaradi, respublika bo yicha ʻ ʻ yig iladigan temirtersak, metall chiqindilarini qayta eritadi. ʻ 1942-yildan umumxalq hashari yo li bilan qurila boshlagan, 1944-yil 5-martda ishga tushirilgan. ʻ 3dekabrda marten sexi, cho yan quyish sexi va 1974-yildan emallangan po lat ʻ ʻ idishlar ishlab chiqarish sexi mavjud. Marten sexida 3 ta marten pechi bor (1944, 1945 va 1949-yillarda ishga tushirilgan). 1946—49 yillarda prokat sexi ishga tushirildi. 1962-yilli uzluksiz po lat quyuv qurilma ishga tushirilgan; 1974-yildan ʻ emallangan po lat ro zg or idishlari ishlab chiqarish boshlanadi. 1978-yil avgustda ʻ ʻ ʻ yillik quvvati 250 ming t bo lgan elektr yordamida po lat eritadigan 1ta pech, ʻ ʻ dekabrda 2 - pech, 1979-yil sentabr da 3-pech mahsulot bera boshladi. 1984-yil iyulda navli prokat sexining 1navbati, 1987-yil sentabrda 2navbati ishta tushirildi. 1991-yildan 32—76 mm li po lat quvurlar ishlab chiqaradigan ikki liniya mahsulot ʻ chiqara boshladi. 1994-yil iyunida tog kon sanoati uchun ruda maydalash tegirmon ʻ sharlari ishlab chiqarish st-yani foydalanishga topshirildi. Kurs ishi ning оbekti va predmeti . O’zbekistonda metallurgiya sanoati hisоblаnаdi. Mamlakatimizda metallurgiya sanoatini ning rivojlanish tarixi va uning tarmoqlari esa kurs ishining predmeti hisoblanadi. Kurs ishi ning maqsadi va vazifalari. Mazkur kurs ishining maqsadi O’zbekistonda metallurgiya sanoatining istiqboldagi holati va ularga tasir etuvchi omillarni o‘rganish va tahlil qilishdan iborat. Kurs ishida ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi :  O'zbekistonda metallurgiya sanoatining rivojlanish tarixini ma’lum davrlar bo‘yicha tahlil qilish; 2  O'zbekistonda metallurgiya sanoatining rivojlanishda metallurgiya sanoatidan tajridiy va oqilona foydalanish;  O'zbekistonda metallurgiya sanoatiga tasir etuvchi omillarga yechim toppish va ularga qarshi talab va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi vа hаjmi. Kurs ishi ishi kirish, 2 bob, 4 ta paragraf , xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan tarkib topgan. Uning umumiy hajmi 33 bet, shuningdek, kurs ishi 12 ta manbadan iborat foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini o‘z ichiga oladi. 3 I BOB. O'ZBEKISTONDA METALLURGIYA SANOATINING VUJUDGA KELISH TARIXI 1.1. O'zbekistonda metallurgiya sanoatining rivojlanish tarixi Metallurgiya-yunoncha "metallurgeo"-ma'danni qazib olish, metallarga ishlov berish "metallon"-kon, metall va "ergon"-ish, ishlov berish-metallarni ruda va boshqa turdagi xom ashyolardan olish, shunindek metall va metallik qotishmalarning kimyoviy tarkibi, tuzilishi va xossalarining o'zgarishi bilan boradigan jarayonlarni qamrab olgan fan, texnika va sanoat tarmog'idir. Metallurgiyaga sohasiga quyidagilar kiradi:-yer bag'ridan qazib olingan rudalarga dastlabki ishlov berish;-metallarni ajratib olish, metallar va qotishmalarni rafinirlash;-ajratib olish metallarga mahsus xossalar va formalarni berish. Tarihiy metallurgiya qora va rangli metallurgiyaga bo'linadi. Qora metallurgiya temir asosidagi qotishmalarni (cho'yan, po'lat, ferroqotishmalar), marganets, xrom va vanadiy metallarni ishlab chiqarishni qamrab oladi (qora metallar qismiga, dunyoda ishlab chiqariladigan metall mahsulotlarning 95% to'g'ri keladi). Rangli metallurgiya, boshqa metallarni ishlab chiqarishini, shu jumladan radioaktiv metallarni ham qamrab oladi. Ayrim metallurgik jarayonlar metall bo'lmagan va yarim o'tqazuvchi materiallarni (Si, Ge, Se, Te, As, P, S va b.) ishlab chiqarilishida qo'llaniladi. Umuman zamonaviy metallurgiya, periodik jadvaldagi deyarli barcha elementlarni, galloid va gazlardan tashqari, ajratib olish jarayonlarini qamrab oladi. Rangli metallurgiya, boshqa metallarni ishlab chiqarishini, shu jumladan radioaktiv metallarni ham qamrab oladi. Ayrim metallurgik jarayonlar metall bo‘lmagan va yarim o‘tqazuvchi materiallarni (Si, Ge, Se, Te, As, P, S va b.) ishlab chiqarilishida qo‘llaniladi. Umuman zamonaviy metallurgiya, periodik jadvaldagi deyarli barcha elementlarni, galloid va gazlardan tashqari, ajratib olish jarayonlarini qamrab oladi. Avval, metall buyumlarni, metallarga sovuq holda ishlov berish yo‘li bilan yasashgan. Mis va temirga sovuq holatda ishlov berish qiyinchilik tug‘dirganligi uchun, ularning qo‘llanilishi chegaralangan. Metallarga issiqlik bilan ishlov berish (toblash) jarayoni ihtiro 4 qilingandan so‘ng, misdan yasalgan buyumlarning keng tarqalishi boshlandi. Oksidlangan rudalardan misni eritish va undan quymalarni olish (eramizdan 5 – 4 ming yil oldin), mis ishlab chiqarishining oshishiga olib keldi. Murakkab bo‘lgan rudalarni dastlabki kuydirish va misni rafinirlash usullarini qo‘llab, sulfidli mis rudalarini qayta ishlash jarayoni eramizdan oldingi 2 minginchi yilning o‘rtalariga tegishli (Yaqin Sharq, Markaziy Evropa). Eramizdan 2 ming yil oldin, bronzadan (tahminan 90 % Cu + 10 % Sn) yasalgan buyumlardan keng foydalanish boshlandi. 1-Rasm. Metallurgiya sanoat jorxonalari. Vikipediya, arxiv.uz. Bronzadan yasalgan buyumlarning keng tarqalishiga sabab, bronzadan yasalgan buyumlarning sifati (qattiqlik, korroziyaga bardorshligi va b.) misdan yasalgan buyumlar sifatidan yuqori bo‘lganligi, shuningdek bronzaning erish harorati misnikidan past va quyma qoliplarni misga nisbatan yaxshi to‘ldiradi. i rivojlantirish zaruriyati tug‘ildi. Bu jarayonlarning rivojlanishi natijasida eramizdan 1 ming yil oldin, odamzod tomonidan qo‘llaniladigan metallarning ichida, temir birinchi o‘ringa chiqdi va bu temir asrning boshlanishidir. Bizning eramizning boshida temir metallurgiyasi to‘liq Evropa va Osiyoda tarqalgan edi. 5 Uch ming yil davomida temir metallurgiyasi prinsipial o‘zgarishlarga duch kelmagan edi. Jarayon doimo rivojlanib kelgan va XIV asrning yarmisida kichik domna pechlari paydo bo‘lgan. Vaqt o‘tishi bilan domna pechlarning o‘lchamlari, xususan balandligi oshib bordi, domna pechiga havoni intensiv puflash jarayonlari rivojlanishi natijasida pech xajmidagi haroratning oshishiga erishildi va buning natijasida metallning uglerodlanishi va tiklanishi jadallashdi. Domna pechlarida hamirsimon temirning o‘rniga, tarkibida Si va Mn bo‘lgan yuqori uglerodli temir qorishmasini (rasplav) – cho‘yan olishga imkoniyat yaratildi. Cho‘yan ishlab chiqarilishining oshishiga, XIV asrda cho‘yanni toblanuvchi temir ko‘rinishiga o‘tqazishga imkon beradigan “krichniy” ( кричный передел ) qayta ishlash bosqichining yaratilishi asos bo‘ldi. Krichniy gornda cho‘yanni qayta eritib, uning tarkibidagi qo‘shimchalarni (S, Mn, Si, P) kislorod bilan oksidlab, cho‘yanni tozalash (rafinirlash) jarayonlari olib borilar edi. Krichniy jarayonining rivojlanishi, temirni ikki bosqichda olishga asos bo‘ldi va hozirda po‘latni ishlab chiqarishning zamonaviy texnologiyasi ikki bosqichli jarayonda olib borilmoqda. Temirdan tashqari qadimgi davrlarda Au, Ag, Cu, Sn, Pb, Hg qazib olinar edi va qo‘llanar edi. Boshqa rangli metallarning ishlab chiqarilishi ohirgi asrlarda (ayrim holatlard 10 yillikda) o‘z rivojini topdi. 2-Rasm. Kon metallurgiya sanoatini rivojlantirish. Vikipediya, arxiv.uz. 6 Zamonaviy metallurgiya, metall va qotishmalarni ishlab chiqarishning asosiy texnologik jarayonlari yig‘indisi sifatida, o‘z ichiga quyidagilarni oladi: - rudani qazib olish va undan metallarni ajratib olishga tayyorlash (jumladan boyitish jarayonlari); - metallarni ajratib olish va ularni rafinirlash (tozalash) (pirometallurgik, gidrometallurgik va eletrolitik jarayonlar); - metallik kukunlarni ko‘machlash orqali turli buyumlarni ishlab chiqarish; - metall va qotishmalarni quymakorlik jarayonlari; - metallarga bosim ostida ishlov berish jarayonlari; - metallarga termik va kimyo-termik ishlov berish jarayonlari va h. Metallurgiya bilan boshqa sanoat chambarchas bog‘liq, masalan koksoximiya sanoati, o‘tga bardosh berish materiallarni ishlab chiqarish sanoati va sanoat turlari. Rudalardan metallarni ajratib olishga tayyorlash, maydalash, yanchish, g‘alvirlash va sinflash jarayonlarpidan boshlanadi. Keyingi qayta ishlash bosqichi bu boyitishdir. Sanoatda eng keng flotatsion, gravitatsion, magnit va elektrik usullar qo‘llaniladi. Boyitishdan so‘ng olingan mahsulotlar odatda quritiladi yoki kuydiriladi. Odatda, rudalarni tayyorlashning yakuniy bosqichiga, xomashyo tarkibini o‘rtalashtirish, xomashyoni aralashtirish, shuningdek aglomeratsiya, briketlash va qumoqlash usuli bilan bo‘laklash jarayonlari kiradi. Metallarni pirometallurgik (yuqori haroratli) usullardan foydalanib ajratib olish va rafinirlash (tozalash) jarayonlari metallurgik pechlarda amalga oshiriladi. Pirometallurgik jarayonlarda, metall va qo‘shimcha moddalar, yuqori haroratlarda xomashyoni eritish natijasida hosil bo‘ladigan xar - hil fazalarga ajraladi. Bu fazalarga gaz, suyuq metallar, shlak, shteyn va qattiq moddalar kiradi. Ajralishdang so‘ng fazalardan biri yoki bir nechtasi keyingi qayta ishlash bosqichiga yuboriladi. Metallarni gidrometallurgik usullarda ajratib olish va rafinirlash jarayonlari yuqori haroratlarni talab etmaydi va turli erituvchilarning suvli eritmalarini qo‘llanishiga asoslanadi. Gidrometallurgik usulda metallni xomashyodan eritmaga o‘tqazish uchun 7 (tanlab eritish) kislota, asos va tuzlarning eritmalari qo‘llaniladi. Metallarni eritmalardan ajratib olish uchun gidrometallurgiyada sementatsiya, durlanish, adsorbsiya, elektroliz, cho‘ktirish va gidroliz usullaridan foydalaniladi. Metallurgiya – O‘zbekiston va boshqa davlatlarda sanoatning bazaviy tarmog‘idir. Metallurgiya, ma’lum darajada mamlakat iqtisodining rivojlanishini belgilab beradi. Sanoatda qo’llaniladigan konstruksion materiallar xajmining 95 % ni qora va rangli metallar tashkil etadi va ularning ishlab chiqarilishiga mamlakatda foydalaniladigan tahminan yoqilg‘ining 10–14 %, elektroenergiyaning 20–24 %, xom ashyo va mineral resurslarning 40 % sarflanadi. 2. Metallar haqida tushuncha Metallurgiya – bu dastlabki xomashyolar bo‘lmish rud а v а b о shq а turd а gi m е t а ll t а rkibli m а t е ri а ll а rd а n m е t а llar ajratib о lish j а r а yonl а rini o‘zid а q а mr а b о lg а n f а n, t ех nik а v а s а n оа t t а rm о g‘i hisoblanadi. Metallshunoslik – bu metallarning tarkibi, tuzilishi, xossalari va bu xususiyatlar orasidagi bog‘liqlikni o‘rganadigan fandir. Hozirgi kunda D.I.Mendeleyevning elementlar davriy jadvalida 118 ta element ma’lum bo‘lsa, ularning 22 tasi metallmas, qolgan 96 tasini metallar tashkil qiladi. Shulardan 80 taga yaqini tabiatda uchrab, sanoat ahamiyatiga egadir. Metallarning 12 tasi s-elementlar, 32 tasi d-elementlar, 28 tasi f-elementlar va qolgani p- elementlardir. Simobdan tashqari hamma metallar oddiy haroratda qattiq moddalardir. Metallarning o‘ziga xos belgilari quyidagilardan iborat: 1. Har qanday metall o‘ziga xos yaltiroqlikka ega, buning sababi shuki, ular yorug‘lik nurini spektrning ko‘zga ko‘rinuvchan sohasida qaytarish xususiyatiga ega. 8 3-Rasm. Kon metallurgiya qotishmalari. Vikipediya, arxiv.uz. 2. Metallar issiqlik va elektrni yaxshi o‘tkazadi. Metallarning elektr o‘tkazuvchanligi harorat ortishi bilan pasayadi va aksincha, qarshiligi harorat ortishi bilan ortadi. 3. Ko‘pchilik metallar odatdagi sharoitda kristall holatida bo‘ladi, ularning koordinatsion soni katta qiymatga ega (8 va 12 ga teng). 4. Metallar bolg‘alanuvchan, cho‘ziluvchan va yassilanuvchi bo‘ladi. 5. Metallar elektr musbat elementlardir, ya’ni ularning oksidlari ko‘pincha suv bilan birikib asoslar hosil qiladi. Metallarda bu 5 xususiyatning borligiga asoslanib, metallarning ichki tuzilishi haqida ma’lum tasavvur yaratish mumkin. Masalan, metall yorug‘likni qaytarish xususiyatiga ega bo‘lgani uchun juda yupqa metall plastinka ham shaffof (tiniq) bo‘lmaydi. Bunga asoslanib, metall juda zich tuzilgan (ya’ni metallarning hajm birligida juda ko‘p atomlar bor) deyish mumkin. Metallarning issiqlik va elektrni yaxshi o‘tkazishi - zaryadlangan zarrachalar metallning kristallari orasida oson harakatlanishi haqida ma’lumot beradi. Nihoyat, metallarning elektromusbat elementlar jumlasiga kirishi – 9 valent elektronlarning metall atomidan osongina chiqib keta olishini ko‘rsatadi. Lekin bu (metallar) xususiyatlarining hech qaysisi oddiy moddalarning “metall” yoki “metallmaslar” sinfiga ajratish uchun asos bo‘la olmaydi. Oddiy moddalarni “metall” yoki “metallmaslar” sinfiga ajratish uchun kimyoviy bog‘lanishlar tipini asos qilib olish, ko‘p masalalarni izoh qilib olishda juda to‘g‘ri xulosalarga olib keladi. Demak, zarrachalar orasida metall bog‘lanishli oddiy moddalarni metallar jumlasiga, kovalent bog‘lanishli oddiy moddalarni esa metallmaslar jumlasiga kiritish kerak. 1900-yilda Drude taklif etgan “elektron gaz” nazariyasiga muvofiq, metall musbat zaryadli ionlar va ular orasidagi tartibsiz harakat qiluvchi erkin elektronlardan iborat, bu elektronlar gaz molekulalari bo‘ysungan qonunlarga bo‘ysunadi Odatdagi haroratda elektronlar metallar sirtidan chiqib keta olmaydi, chunki metallda erkin elektronlarni musbat zaryadli ionlar katta kuch bilan tortib turadi. Metallga tashqaridan elektr maydoni berilganda, elektronlar tartibsiz harakatini yo‘qotib ma’lum yo‘nalishda yugura boshlaydi. Elektronlarning bu harakatiga musbat ionlar to‘sqinlik qiladi. Harorat ko‘tarilishi bilan ionlarning tebranish harakati kuchayib tebranish amplitudalari kattalashadi. Shunda ionlarning elektronlar bilan to‘qnashish ehtimolligi ortadi. Binobarin, elektronlarning ma’lum yo‘nalish sari harakati qiyinlashadi. Boshqacha aytganda, metallning elektr o‘tkazuvchanligi harorat ortganda kamayadi. Metallardan “asl” metallar oltin, platina, kumush, (bazan mis, kalay, simob) tabiatda erkin, ya’ni, tug‘ma holatda uchraydi. Metallarning asosiy massasi Yer qobig‘ida birikmalar holida uchraydi. Sof metallarning sanoat miqyosida hosil qilish uchun yaroqli tabiiy xomashyosi metall rudasi nomi bilan yuritiladi. Rudalar ko‘pincha toza bo‘lmaydi, ularga bekorchi jinslar –qum, loy, ohaktosh va boshqalar aralashgan bo‘ladi. Har qanday ruda ishga tushirilishidan avval bekorchi jinslardan tozalanishi, boshqacha aytganda “boyitilishi” lozim. Ba’zan rudalarning boyitilgan shakli “konsentrat” deb ataladi. Rudalar turli usullar bilan boyitiladi. Ko‘pchilik rudalar flotatsion usulda boyitiladi. Metall rudalarining birinchi turkumi oksidli rudalardir. Bunga temir rudalaridan: vyustit – FeO, qizil temirtosh – Fe2O3 10 (gematit), qo‘ng‘ir temirtosh – Fe2O3·3H2O va magnitli temirtosh – Fe3O4 (magnetit), aluminiy rudasi – Al2O3· 2H2O (boksit), marganes rudasi – MnO2 (pirolyuzit), qalay rudasi – SnO2, vismut oxrasi – Bi2O3 va boshqalar misol bo‘la oladi. Juda ko‘p metallar tabiatda sulfidlar holida uchraydi. Bunday rudalar Yer po‘stlog‘ining chuqurroq qismiga joylashgan bo‘lib, ularga suv, karbonat angidrid, havo kislorodi ta’sir etmagan (shuning uchun ular birlamchi tog‘ jinslari deb yuritiladi). Misol uchun mis kolchedani (CuS), mis yaltirog‘i (Cu2S), kinovar (HgS), qo‘rg‘oshin yaltirog‘i (PbS), rux aldamasi (ZnS) va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Ba’zan bir necha metallarning sulfidlari aralash holda uchrab, polimetall rudani tashkil qiladi. Metallarning sinflanishi. М endeleyev davriy sistemasida keltirilgan hamma metallarni ikkita katta guruhga bo‘lish mumkin: q о ra va rangli metallar. Q о ra metallarga: temir, marganes, vanadiy, xrom va shu metallar as о sida о lingan har х il quymalar va qotishmalar kiradi. Q о lgan hamma metallar ranglidir. Xususiyatlariga ko‘ra rangli metallarni o‘zi bir necha nim guruhlarga bo‘linadi: 1) og‘ir rangli metallar (mis, qo‘rg‘oshin, kadmiy, nikel, kobalt, rux); 2) nodir (qimmatbaho) metallar (oltin, kumush, platina, osmiy, iridiy, ruteniy, rodiy, palladiy); 3) noyob rangli metallar: a) yengil metallar (litiy, natriy, kaliy, kalsiy, aluminiy, magniy, titan); b) qiyin eruvchi metallar (volfram, molibden); d) tarqoq metallar (galliy, indiy, talliy, germaniy, selen, tellur, reniy); e) kamyob yer metallari (skandiy, ittriy, lantan va lantanoidlar); f) radioaktiv metallar (uran, toriy, poloniy, radiy, plutoniy). Metallurgiya sanoati o‘z navbatida ikkiga: qora va rangli metallurgiyaga bo‘linadi. 11 Qora metallurgiya sanoatining xususiyatlaridan biri asosiy mahsulotlari hisoblanadigan cho‘yan, po‘lat va prokat ishlab chiqarish jarayonida juda katta hajmdagi temir rudasi, kokslanadigan ko‘mir va boshqa xil resurslarni ishlatishidir. Shu sababli dastlabki yillarda tarmoq korxonalari, asosan, yirik kokslanadigan ko‘mir konlari hududlarida shakllandi. Qora metallurgiyada asosan qora metallar turkumiga kiruvchi: temir, marganes, vanadiy, xrom va ularning o‘zaro hosil qilgan qotishmalari ishlab chiqariladi. Jahon qora metallurgiya sanoatida hozirgi vaqtda xomashyo resurslarini yetkazib beruvchi, tayyor metall mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi va ularni iste’mol qiluvchi mamlakatlar guruhlari shakllangan. Jumladan, temir rudasini jahon bozoriga chiqarishda Braziliya, Avstraliya, Hindiston, JAR, Liberiya davlatlari, po‘lat ishlab chiqarishda Yaponiya, Rossiya, AQSh, Ukraina, O‘zbekiston, Germaniya davlatlari ajralib turadi. Tayyor metall mahsulotlarini iste’mol qilishda esa, asosan, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar yetakchilik qilmoqdalar. O‘zbekistonda po‘lat va cho‘yan asosan Toshkent viloyatining Bekobod shahridagi “O‘zbekiston metallurgiya kombinati” da ishlab chiqariladi. O‘zbekiston rangli metallardan – mis, oltin, kumush, qo‘rg‘oshin, rux, volfram, molibden va shu guruhga kiruvchi boshqa metallarning aniqlangan zaxiralariga ega. Rangli metallar rudalarining zaxiralari asosan Olmaliq va Navoiy ruda maydonlarida joylashgan. Masalan, Qalmoqqir koni noyob konlardan bo‘lib, mis-molibden rudalarini qazib chiqarish bo‘yicha chet eldagilardan ustun turadi. Bu konning rudasini Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida qayta ishlanadi. Kombinat O‘zbekistondagi eng yirik korxonalardan biridir. Qo‘rg‘oshin, rux, asosan, Jizzax viloyatining Uchquloch va Surxondaryo viloyatining Xondiza konlarida to‘plangan. Rangli metallurgiya rangli metallar xomashyolarini qazib chiqarish yoki to‘plash, boyitish, gidro-, piro- va elektrometallurgik jarayonlar asosida qayta 12 ishlash, toza metall yoki qotishmalar ishlab chiqarishni hamda quymakorlik jarayonlarini o‘zida birlashtiradi. Rangli metallurgiya mamlakatni elektrlashtirish, uning mudofa qudratini mustahkamlash, atom texnikasi, samolyotsozlik, raketasozlikni rivojlantirish, mashinasozlik va kimyo sanoati uchun juda zarurdir. Respublikamiz yalpi sanoat mahsuloti hajmida rangli metallurgiyaning salmog‘i 15 % ni tashkil etadi. Rangli metallurgiyaning asosiy mahsulotlaridan bo‘lmish – volfram va molibden ishlab chiqarish mamlakatimizda tez rivojlanmoqda. Chirchiq vodiysidagi “O‘zbekiston qiyin eruvchi va o‘tga chidamli metallar ishlab chiqarish kombinati” muhim korxonalardan biri hisoblanadi. Bu korxona mahsulotlaridan elektrotexnika, mashinasozlik va boshqa sanoat tarmoqlarida keng foydalaniladi. Respublikamiz chet davlatlarga tozalangan misni eksport qiladi. Rangli metallar respublikamiz iqtisodiyotining turli sohalarida ishlatiladi. Mis sof holda kabellar ishlab chiqarishda, qalay bilan qo‘shilib (bronza shaklida), nikel bilan qo‘shilib (melxior shaklida), aluminiy bilan qo‘shilib (duraluminiy), rux bilan qo‘shilib (latun shaklida) elektrotexnika va mashinasozlikda keng foydalaniladi. Qo‘rg‘oshin – akkumulyatorlar ishlab chiqarishda, elektr kabellar ishlab chiqarishda, rux bilan qo‘shilib temir buyumlarning zanglamasligi uchun ularni sirlashda, oq tunuka va podshipniklar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Shuningdek, rangli metallar elektr tokini yaxshi o‘tkazganligi sababli elektr energiyasini iste’molchilarga yetkazishda, aloqa tizimida juda ko‘p foydalaniladi. Rangli metallurgiya mahsulotlari respublika iqtisodiyoti rivoji uchun eng asosiy yo‘nalish bo‘lgan avtomobilsozlik, radio, elektronika kabi sanoat tarmoqlarida ishlatiladi. Metallarning olinish usullari haqida umumiy tushuncha. Rudalardan metallar ajratib olishning bir necha usuli mavjud. Bu usullar qaytarilish, termik parchalanish va almashinish jarayonlariga asoslangan. Texnikada bu jarayonlar metallurgiyaning turli ko‘rinishlarida (pirometallurgiya, gidrometallurgiya, elektrometallurgi-yada) amalga oshiriladi. 13 Simobdan (va qisman seziydan) tashqari barcha metallar odatdagi sharoitda o‘ziga xos yaltiroqlikka ega bo‘lgan qattiq jismlardir. Metallarning fizikaviy xossalari jumlasiga ularning optikaviy, termikaviy, mexanikaviy, elektr va boshqa xossalari kiradi. Metallarning xossalari – ularning yaltiroqligi va shaffof emasligidir. Aluminiy va magniy yaxlit holatda ham, kukun holatda ham yaltiroq metall, boshqa metallar esa faqat tekis sirtli yaxlit holatdagina yaltiroq bo‘lib, kukun holatda yaltiroq emas. Kumush, palladiy va indiy eng ko‘p metall yaltiroqlikka ega. Shuning uchun ham kumush va palladiy ko‘zgu ishlab chiqarishda ishlatiladi. Ko‘p metallar to‘q kulrang bilan oq kumushrang orasidagi tusga ega. Oltin va seziy sariq, vismut qizg‘ish, mis to‘q sariq rangga ega. Metallarning bug‘lari alangani ma’lum tusga bo‘yaydi. Masalan, natriy – sariq, kaliy – binafsha rangga, stronsiy – qizil, kalsiy – qovoq rangga bo‘yaydi. Bu hodisa asosida spektral analiz usuli yaratilgan. Yerdagi va kosmosdagi moddalarning atom spektorlarini tekshirish natijasida o‘sha moddalarning kimyoviy tarkibi aniqlaniladi. Metall begona moddalar qo‘shimchasidan tozalanganida uning elektr o‘tkazuvchanligi ortadi. Metallarning issiqlik o‘tkazuvchanligi ularning elektr o‘tkazuvchanligi bilan parallel ravishda o‘zgaradi. Metallardan issiqlik o‘tishida ham elektronlar ishtirok etadi. Moddaning kristall holati zarrachalarning o‘ta yuqori tartibda aniq masofalarda va burchaklar ostida joylashuvi natijasida (uch o‘lchamli koordinatalarda) yuzaga kelgan tuzilishdir. Har bir kristall tuzilish asosida kristall panjara yotadi. Kristall panjara yoqlari, qirralari, tugunlari, burchaklari, bog‘larning uzunligi bilan tavsiflanadi. Kristall panjaralarning tuzilishidagi barcha xarakterli xususiyatlarni ko‘rsata oladigan eng kichik qismi elementar yacheyka deb ataladi. Kristall moddalar yuqori tozalikka ega. Kristallarning hosil bo‘lishi, tuzilishi va xossalarini o‘rganuvchi fan – “kristallografiya” deyiladi. Kristallarning tekis sirti uning yoqlari (tomonlari) deyiladi. Kristallarning tuzilishiga ko‘ra uning yoqlari bir nechta bo‘ladi. Yoqlari 14 (tomonlari)ning biror burchak ostida kesishuvi natijasida kristallning qirralari yuzaga keladi. Ular to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘ladi. 1. 2. O'zbekistonda metallurgiya sanoati tarmoqlari Qora va rangli metallurgiya sanoatining metallurgiya shlaklari qurilish materiallari ishlab chiqarish uchun bebaho xom-ashyolardan biri hisoblanadi. Maqbul tarkib asosida beton tayyorlash texnologiyasida metallurgiyasi sanoati chiqindilari shlaklar o’zining barcha parametlari va xossalari bo’yicha to’liq tabiiy to’ldiruvchilarning o’rnini bosishi mumkin. Qora va rangli metallurgiya sanoatining metallurgiya shlaklari qurilish materiallari ishlab chiqarish uchun bebaho xom-ashyolardan biri hisoblanadi. Maqbul tarkib asosida beton tayyorlash texnologiyasida metallurgiyasi sanoati chiqindilari shlaklar o’zining barcha parametlari va xossalari bo’yicha to’liq tabiiy to’ldiruvchilarning o’rnini bosishi mumkin. Sanoat moddiy ishlab chiqarishning yetakchi tarmog‘i bo‘lib, u butun xalq xo'jaligining rivojlanishi darajasini belgilab beradi. Sanoatda ishlab chiqarish qurollari va vositalari hamda xalq iste'moli mollarining asosiy qismi bunyod etiladi. Mehnat predmeti (kishi mehnati yo‘naltirilgan buyum)ga bo‘lgan t a’sir xarakteriga qarab sanoat konchilik sanoati va ishlov berish tarmoqlariga bo‘linadi. Birinchi tarmoq, ruda, ko‘mir, neft, gaz va boshqa tabiiy xomashyo qazib olish, gidroelektrostansiyalar va boshqa korxonalarni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi tarmoqqa esa qora va rangli metallar, prokatlar, kimyoviy va neft-kimyo mahsulotlari, qurilish materiallari, o‘rmonchilik, oziq-ovqat va boshqa xalq iste’moli mollari mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalari, atom, issiqlik elektrostansiyalari kiradi. O‘zbekistonda sanoatning quyidagi tarmoqlari muvofiq ravishda rivojlanib bormoqda: A) metallurgiya kompleksi; B) mashinasozlik kompleksi; C) neft- kimyo kompleksi; D) agrosanoat kompleksi; Sanoatning rivojlanishi dinamik xarakterga ega bo‘lib, unda doimo o‘zgarishlar sodir bo‘lib turadi. Sanoat ishlab chiqarish o‘zaro bog‘liq bo'lgan mehnat jarayonlari va tabiiy jarayonlar yig‘indisidan iborat. Bu jarayonlar 15 yordamida korxonaga keltirilgan xomashyoga ishlov berishda ularni tashishga, ko‘chirishga, nazorat qilishga, ishlab chiqarish uchun zarur b o ig an jihozlar va turli xil energiya bilan ta’m inlash uchun juda ko‘p m ehnat sarf qilinadi. Shunday qilib, ishlab ` 613 «Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya va amaliyot» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya chiqarish jarayoni texnologik, transport, energetik va shu kabi bir qancha jarayonlardan iborat boladi. Lekin ishlab chiqarish asosini texnologik jarayonlar tashkil etadi. Texnologik jarayonlar yordamida xomashyo ishlab chiqarish mahsulotiga aylantiriladi. Texnologik jarayonlar turli prinsip asosida, masalan, ishlatilayotgan xomashyo turiga ko‘ra (neft, o‘simlik va hayvonot xomashyolari texnologiyasi), olish usullariga ko‘ra (oksidlash, qaytarish, elektrlash, suyultirish va hokazo), ishlatilishiga ko‘ra (qog‘oz, plastmassa va qurilish m ateriallari texnologiyasi) tasniflanadi. Texnologik jarayonlar quyidagi turlarga o‘linadi: 1) davriy jarayon; 2) uzluksiz jarayon; 3) kombinatsiyalashgan (davriy, uzluksiz) jarayon. Davriy jarayonda kerakli miqdordagi xomashyo apparatga tushiriladi, texnologik jarayonlar o‘tkaziladi va tayyor mahsulot chiqarib olinadi. So‘ngra apparatni yuvib, tozalab, yana yangi xomashyo tushiriladi va yuqoridagi jarayonlar takrorlanadi. Bu ish ko‘p m arta qaytariladi. Davriy jarayonga davriy ishlaydigan pechlarda g‘isht pishirish va p o‘latga term ik ishlov berish jarayonlarini misol qilib olish mumkin. Uzluksiz jarayonlarda apparatning hamma qismlarida kerakli parametrlar (harorat, bosim va hokazo) o‘zgarishsiz saqlanadi. 16 4-Rasm. Kon metallurgiya qotishmalari. Vikipediya, arxiv.uz Apparatga bir tomondan to’xtovsiz sur’atda xomashyo tushirib turiladi va qayta ishlanayotgan material ketma-ket bir qancha bosqichlardan o‘tib, tayyor mahsulot sifatida ikkinchi tomondan to‘xtovsiz ravishda chiqarib turiladi. Bunday apparatlarda uzluksiz jarayonlar ma’lum vaqt davom ida to‘xtovsiz ravishda olib boriladi. Ba’zan uzluksiz jarayonlarda apparatga xomashyo bo‘lib bo‘lib tushiriladi, tayyor mahsulot ham alohidaalohida chiqarib olinadi, lekin umumiy jarayon to‘xtatilmaydi, ya’ni uzluksizligicha qoladi. Bunday jarayonlar kombinatsiyalashgan yoki uzluksiz davriy jarayonlar deb yuritiladi (domna pechida cho‘yan, marten pechlarida poiat suyuqlantirib olish va hokazo jarayonlar). Bugungi kunda sanoat korxonalari oldida turgan dolzarb vazifalardan biri yillar davomida to‘planib qolgan texnogen chiqindilarni qayta ishlash hisoblanadi. Bu yo‘nalishda Olmaliq konmetallurgiya kombinati mutaxassislari tomonidan bir necha yillardan buyon samarali ishlar olib borilib, yangi texnologiyalar yaratilmoqda. Jumladan, Mis eritish zavodining Metallurgiya sexida konverter toshqollarini maydalash uchastkasi faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Mazkur uchastkaning faoliyatini yo‘lga qo‘yishdan asosiy ko‘zlangan maqsad texnogen chiqindilar tarkibidagi mis, oltin va kumushni ajratib olish darajasini oshirish orqali qo‘shimcha mahsulotlar olishdan iborat. ` 614 «Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya va amaliyot» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn 17 konferensiya Loyihaning e'tiborga molik tomoni shundaki, texnogen chiqindilarni qayta ishlash loyihasi ortiqcha mablag‘lar sarfisiz amalga oshirildi. Misni boyitish fabrikasini rekonstruksiya qilish davomida almashtirilgan maydalagich (drobilka) metallolomga topshirilmadi, aksincha unga “ikkinchi hayot baxsh etildi”. Natijada mazkur ob'ektni ishga tushirish uchun atigi 395 ming dollar mablag‘ sarflandi. Ushbu uchastkada mis shteynlarini konverterlash jarayonida hosil bo‘ladigan texnogen chiqindilar (toshqollar), aylanma materiallarini maydalash hamda klinker (rux ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘ladigan chiqindi) bilan xomashyo qorishmasi tayyorlanib, Vanyukov pechida to‘g‘ridan-to‘g‘ri eritiladi. 5-Rasm. Kon metallurgiya sanoatlari. Vikipediya, arxiv.uz Kombinat tomonidan birmuncha oldin yaratilgan texnologiya bo‘yicha texnogen chiqindilar 2-Mis boyitish fabrikasida (oraliq masofasi 6 km) qayta ishlanib, konsentrat sifatida qaytarib olinar edi. Mazkur jarayonlarda transport, ishchi xizmati, yonilg‘i resurslari, boyitishda foydalaniladigan kimyoviy reagentlarga bo‘lgan xarajatlari oyiga o‘rtacha 587 mln so‘m tashkil qilar edi. Ishlab chiqarishda qo‘llanilgan yangi texnologiya yiliga 7,04 mlrd so‘m mablag‘larni tejash imkonini beradi. Yana bir ahamiyatli jihati shundaki 2-Mis boyitish fabrikasida texnogen chiqindilarni qayta ishlash orqali foydali metallarni 18 olish ko‘rsatkichi mis bo‘yicha 60-72% bo‘lgan. Metallurgiya sexi Vanyukov pechidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qayta ishlash jarayoni orqali xomashyodan mis tayyor mahsulotini ajratib olish ko‘rsatkichi esa 93,87% tashkil etadi. Buning natijasida qo‘shimcha mahsulot olishga erishiladi. Shuningdek, kombinatda yana bir yangilik yaratildi. Rux zavodi texnogen chiqindilarini qayta ishlash jarayoniga jalb qilish orqali Metallurgiya sexi Vanyukov pechi, eritish va konverter pechlaridagi tabiy gazni tejab qolish va qo‘shimcha mis, oltin va kumush mahsulotlarini ajratib olish imkonini beradi. E'tiboringizni raqamlarga qaratadigan bo‘lsak, mazkur uchastkada yiliga: Mis eritish zavodining 24 000 tonna texnogen chiqindilari qayta ishlanadi. Natijada yiliga qo‘shimcha 789 tonna mis katodi, 58 kg oltin va 442 kg kumush ajratib olinadi. Rux zavodining 96 000 tonna texnogen chiqindilarini (klinker) qayta ishlash esa qo‘shimcha 2 028 tonna mis katodi, 121,2 kg oltin va 29,9 tonna kumush olish imkoniyatini yaratadi. Xulosa qilib aytganda, texnogen chiqindilarni qayta ishlash natijasida yiliga 59,2 mln dollar daromad olinadi. O`zbekistonda rangdor metallurgiya sanoatining taraqqiyotiga juda katta etibor berilgan . U Markaziy Osiyo hududidagi sanoat tarmoqlari orasida yosh tarmoq hisoblanadi. Biroq uning hisasiga Markaziy Osiyo davlatlarida ishlab chiqarilgan rangdor metallarning ( 2/3) qismi to`g`ri keladi. Markaziy Osiyoda umuman metallurgiya sanoati tarmoqlari bir tekisda rivojlanmagan. Asosiy markazlari Qozog`iston va O`zbekiston Respublikalaridir. Metallurgiya -ruda qazib olish va shu asosda rangli,qora metallarni eritishni o`z ichiga oladi.Metallurgiya sanoati og`ir sanoatning muhim tarmoqlaridan hisoblanadi. Chunki hech bir mashina, asbob- uskunalar metallsiz bo`lmaydi. Shu sababli metall eritish hajmi har bir mamlakat iqtisodiy qudratini ko`rsatuvchi muhim belgi hisoblanadi. O zbekistonʻ metallurgiya sanoatida 500 ming tonnaga yaqin po lat, 450 ming tonnaga yaqin ʻ tayyor prokat ishlab chiqariladi Ayrim atamalarning ma’nolari Prokat ― metall va metall qotishmalarini qizdirib yoki sovuqlayin maxsus vallar orasidan o`tkazib tayyorlanadigan buyumlar. Masalan, list, rels, truba, sim va boshqalar. 19 Koks ― tabiiy yoqilg`ilar (toshko`mir, neft , torf va boshqalar) yoki ularning qayta ishlangan mahsulotini havo ishtirokisiz 950-1050 °C gacha qizdirish jarayonida hosil bo`ladigan uglerodli qattiq qoldiq. Legirlash ― metall qotishmalariga, ma’lum kimyoviy tarkibga, strukturaga va kerakli xossaga ega bo`lgan qotishmalar olishga imkon beruvchi elementlar (xrom, nikel, molibden va boshqalar) qo`shish. Flyuslar ― metallarning kavsharlanadigan yoki payvandlanadigan sirtida hosil bo`luvchi oksidlarni eritib yuborish, shlak hosil qilish, metall tarkibini kerakligicha o`zgartirish uchun mo’ljallangan material. Asosli (ohak, dolomit, pirit qoldig`i, kalsiy, soda), kislotali (kvars, qum, qumtuproqli chaqmoqtosh) va neytral (boksit, plavik shpati) turlari bor. Qora metallar va ularning ahamiyati 6-Rasm. Kon metallurgiya sanoatlari. Vikipediya, arxiv.uz Qora metallarga temir va uning asosidagi qotishmalar, marganes (92 % metallurgiyada ishlatiladi) va ba’zan xrom (65 % metallurgiyada ishlatiladi) kiradi. Vanadiy rangli metali ham qora metallurgiyada po`lat va cho`yanni legirlashda ishlatiladi. Qora metallar insoniyat uchun juda muhim xomashyodir. Ko`p qavatli binolar, turar joylarning armaturalari, tomlari, og`ir texnikalar va avtomashinalarning asoslari, xo`jalikda foydalaniladigan asbob uskunalarning metall qismlari, harbiy texnika, qurol-yarog`lar temir qotishmalar, po`lat va cho`yandan tayyorlanadi. So`nggi 1-2 asr ichida qora metallurgiya kimyo fani va 20 fan- texnika yutuqlari asosida jadal rivojlandi. Yuqori mustahkamlikka ega po`lat va cho`yanning turli tarkibli markalari ishlab chiqarilmoqda. Domna jarayoni Rudalardan temir olish uning oksidlarini Uglerod (II) - oksid va koks bilan qaytarishga asoslangan. Bunda toza temir emas, uning ko`mir va boshqa qo`shimchalar (kremniy, marganes, oltingugurt, fosfor ) bilan qotishmasi olinadi. Bu qotishma cho`yan deyiladi. Cho`yan domna pechlarida, ya’ni domnalarda suyuqlantirib olinadi. Domna hajmi 5000 metr kub va ba- landligi 80 m bo`lgan, ichki tomoniga o`tga chidamli g`ish qoplangan va tashqi tomondan po`lat sirt bilan o`ralgan (mustahkam bo`lishi uchun) murakkab inshootdir. Domnaning yuqorigi yarmi – shaxta, yuqori teshigi – koloshnik, eng keng qismi – raspar, pastki qismi – gorn deb ataladi. Boshlang`ich materiallar: shixta – tarkibida temir oksidi, shuningdek, koks, flyuslar mavjud bo`lgan ruda. Koks issiqlik manbai bo`lib xizmat qiladi, shuningdek undan qaytaruvchi – uglerod (II) – oksid olish uchun foydalaniladi. Flyuslar bekorchi jinsni oson suyuqlanadigan birikmalarga – shlaklarga aylantiradi. Domnaga koloshnik orqali boshlang`ich materiallar (navbatlashib keladigan qatlamlar holida) solinadi. Ko`mirning yonishi va zaruriy haroratnisaqlab turish uchun gorndagi maxsus teshik orqali kislorodga boyitilgan havo puflanadi. Gornning yuqorigi, harorat 1850 °C ga yetadigan qismida koks 600- 800 °C gacha qizdirilgan, puflanadigan havo oqimida shiddat bilan yonadi. Cho`yan va po`lat Domnada suyqlantirilgan cho`yan tarkibida 93 % atrofida temir, 4.5 % gacha uglerod, kremniy 0.5-2%, marganes 1-3 % , fosfor 0.02-2.5 % va oltingugurt 0.005-0.08 % bo`ladi. Cho`yan mo`rt, bolg`alanmaydi. Cho`yan ikki xil: oq va kulrang bo`ladi. Kulrang cho`yan tarkibidagi uglerod grafit holida bo`ladi va sindirilganda kulrang tusli bo`ladi. Texnikada u quyish (mashinalarning og`ir qismlarini, maxoviklarni quyish) uchun ishlatiladi. Oq cho`yan tarkibida uglerod asosan sementit Fe3C holida bo`ladi, u kulrangdan oqroq. Oq cho`yanning 21 hammasi po`latga aylantirish uchun ketadi. Qattiq po`latda uglerodning miqdori 0.3 dan 1.7 % gacha bo`ladi. Yumshoq po`latda (ilgari u bolg`alanuvchi temir deb atalgan) 0.3 % gacha uglerod bo`ladi. Po`lat cho`yandan farq qilib, oson bolg`alanadi. Tez sovitilganda u qattiq, sekin sovitilganda – yumshoq bo`ladi. Yumshoq po`latga ishlov berish oson. Yumshoq po`latdan mix, boltlar, sim, tomga yopiladigan tunuka, mashinalarning detallari tayyorlanadi. Qattiq po`latdan asboblar yasaladi. Hozirgi texnikada legirlangan po`latlar kata ahamiyatga ega. Ular mashinalarning ko`pchilik qismlarini, uy-ro`zg`or buyumlarini (qoshiq, vilka va boshqalar), trubalar, aviamotorlar va kompressorlarning detallarini ishlab chiqarishda foydalaniladi. Cho`yandan po`lat olish Cho`yanni qayta ishlab po`latga aylantirish uning tarkibidagi ortiqcha uglerodni va boshqa qo`shimchalarni chiqarib yuborishdan iborat. Bu ularni oksidlash yo`li bilan amalga oshiriladi. Yuqori haroratda kislorod uglerod va boshqa qo`shimchalar oson birikib, oksidlar hosil qiladi. Uglerod (II) – oksid gaz holida chiqib ketadi, qolgan oksidlar flyuslar bilan reaksiyaga kirishib, shlak hosil qiladi, u po`latning yuzasiga qalqib chiqadi. Po`latlarda fosfor va oltingugurt ko`p miqdorda bo`lishi ayniqsa nomaqbuldir: fosfor po`latni sinuvchan qilib qo`yadi, oltingugurt esa qizigan po`latga ishlov berishda darzlar hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Bu qo`shimchalarni yo`qotish uchun suyuqlangan cho`yanga ohak qo`shiladi. Fosfor (V) – oksid P2O5 ohak bilan Ca3(PO4)2·CaO tarkibli tomas shlak hosil qiladi: P 2 O 5 + 4CaO = Ca 3 (PO 4 ) 2 ·CaO Oltingugurtni yo`qotish jarayonini quyidagi tenglama bilan ifodalash mumkin: FeS + CaO = CaS + FeO . Tomas shlakdan fosforli o`g`it sifatida foydalaniladi. Cho`yanni qayta ishlab po`latga aylantirishning asosiy usullari marten usuli bilan elektrotermik usuldir. Marten usulida jarayon alangali regenerativ marten pechlari deyiladigan maxsus pechlarda olib boriladi. Pechning suyuq-lantirish vannasiga cho`yan, shuningdek temir-tersak, toza ruda (ularning tarkibida kislorod bo`ladi) va ohak (flyus) solinadi. Pech gaz bilan isitiladi, gaz vanna tepasida yonadi. Pechdagi harorat 1800 °C gacha yetadi. Shixta suyuqlanadi 22 va cho`yandagi uglerod hamda qo`shimchalar pechga yonuvchi gazlar bilan kirayotgan havodagi kislorod, shuningdek, temir-tersak va rudadagi kislorod hisobiga oksidlanadi. Po`lat olishning marten usulida kislorod puflash jarayonni juda jadallashtiradi: pechlarning unumdorligi ortadi, yoqilg`i sarfi kamayadi, chiqadigan po`lat miqdori ko`payadi va uning sifati yaxshilanadi. Marten pechida legirlangan po`latlar olish oson. Buning uchun suyuqlanish tugashidan oldin zaruriy metall va qotishmalar qo`shish kerak. Lekin legirlangan po`latlar odatda maxsus elektr pechlarda 3000 °C dan yuqori haroratda suyuqlantirib olinadi. Bu elektrotermik usul bo`lib, tarkibida qiyin suyuqlanadigan metallar – molibden, volfram mavjud bo`lgan po`latlar olish uchun qo`llaniladi. Marten usuli bilan 85 % gacha po`latlar ishlab chiqariladi. Bu usul bilan bir qatorda bessemer va tomas usullari ham qo`llaniladi. Bessemer usulida ichki tomoniga o`tga chidamli material qoplangan noksimon po`lat idish – maxsus konverterdan foydalaniladi. Tomas usuli fosforga boy temir rudalaridan cho`yan suyuqlantirib olishda qo`llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirish maqsadida zavodni intensiv va yuqori texnologiyalar asosida rivojlantirish bo‘yicha belgilab bergan ustuvor vazifalariga muvofiq, “O‘zmetkombinat” AJ rahbariyatining faoliyati tanqidiy ko‘rib chiqildi. Shu munosabat bilan majlisda tashkiliy masala ko‘rildi. “O‘zmetkombinat” AJ Kuzatuv kengashi ko‘p yillar davomida jamiyatda faoliyat yuritib kelgan Rashid Pirmatovni aksiyadorlik jamiyatining boshqaruv raisi lavozimiga tasdiqladi. Xalqaro mehnat taqsimotida O`zbekiston rangdor metalurgiya sanoati bilan ajralib turadi. Respublika hududida bu sanioat uchun kerakli bo`lgan va yetarli miqdorda xom – ashyo chinoncghi polimetal rudalari , mis, oltin, vol`fram, molibden va boshqa rudalar mavjud. Jumladan: oltin zaxiralari bo`yicha Respublika dunyoda 4- o`rinda, uni qazib olish bo`yicha 7- o`rinda, mis zahiralari bo`yicha 10-11 o`rinda, uran zahirasi bo`yicha, 7-8 o`rinda turadi. (Islom Karimov 1997 yil ) O`zbekistonda 40ta qimatbaho metal konlari topilgan. oltinning asosiy zahirasi Markaziy Qizilqumdadir. 23 Respublikada kumush konlari va Visokovolt`noye O`qjetpes, Kostmonovtchi (Navoiy viloyati) va Oqtepa (Namangan viloyati) konlaridir. O`zbekistonda rangli metallar mis , qo`rg`oshin, rux, vol`framlarning zahiralari ko`p. Mis bilan birga rangli metallarning 15 dan ortiq turi qazib olinadi. Qalmoqir konidan mis molibden rudasi qazib olinadi. Uni Olmaliq kon metallurgiya kombinati qayta ishlaydi. Mis Dalniy konidan olinadi. Bu kon zahirasi qazib olishning tannarxi undan boshqa foydali qazilmalarni ( kumush, oltin, molibden va boshqalar) ajratib olinishi jihatdan MDH mamlakatlari orasida tengi yo`q. Respublikada qo`rg`oshin, rux, Uchquloch (Jizzax viloyati)va Xondiza konlarida jamlangan. O`zbekistonda rangdor metallurgiya sanoatining taraqqiyotiga juda katta etibor berilgan . U Markaziy Osiyo hududidagi sanoat tarmoqlari orasida yosh tarmoq hisoblanadi. Biroq uning hisasiga Markaziy Osiyo davlatlarida ishlab chiqarilgan rangdor metallarning ( 2/3) qismi to`g`ri keladi. Markaziy Osiyoda umuman metallurgiya sanoati tarmoqlari bir tekisda rivojlanmagan. Asosiy markazlari Qozog`iston va O`zbekiston Respublikalaridir. Marten usulida jarayon alangali regenerativ marten pechlari deyiladigan maxsus pechlarda olib boriladi. Pechning suyuq-lantirish vannasiga cho`yan, shuningdek temir-tersak, toza ruda (ularning tarkibida kislorod bo`ladi) va ohak (flyus) solinadi. Pech gaz bilan isitiladi, gaz vanna tepasida yonadi. Pechdagi harorat 1800 °C gacha yetadi. Shixta suyuqlanadi va cho`yandagi uglerod hamda qo`shimchalar pechga yonuvchi gazlar bilan kirayotgan havodagi kislorod, shuningdek, temir-tersak va rudadagi kislorod hisobiga oksidlanadi. Po`lat olishning marten usulida kislorod puflash jarayonni juda jadallashtiradi: pechlarning unumdorligi ortadi, yoqilg`i sarfi kamayadi, chiqadigan po`lat miqdori ko`payadi va uning sifati yaxshilanadi. Marten pechida legirlangan po`latlar olish oson. Eslatmoq joziki, ushbu oliy darajadagi tashrif hamda olib borilagan muzokoralar har ikkala davlat o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarning sifat jihatidan yangi bosqichini boshlab berganligi bilan ahamiyatli bo‘ldi. Chunki olib borilgan muzokaralar davomida ikki tomonlama hamkorlik bobida hali ishga solinmagan juda katta imkoniyatlar borligi alohida ta’kidlab va e’tirof etib o‘tildi. Shunisi muhimki, muzokaralar 24 yakunida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev ham Vengriya Bosh vaziri Viktor Orban tomonidan har ikkala davlat o‘rtasida ko‘pqirrali sheriklikni kengaytirishga qaratilgan 10 dan ortiq hujjat imzolandi. Ushbu rasmiy tashrif doirasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev hamda Vengriya Bosh vaziri Viktor Orban Toshkent viloyati Yuqori Chirchiq tumanida tashkil etilgan O‘zbekiston – Vengriya Kartoshkachilik ilmiy markaziga tashrif buyurdilar. Ushbu markaz Vengriyadan keltirilgan kasallikka chidamli navlarni sinovdan o‘tkazish va urug‘lik kartoshka ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadi. Innovatsion usullar samarasida 2021-2023 yillarda hosildiorlikni 30- 50 foizgacha oshirish mo‘ljallangan. 2024 yilga borib, 21 ming tonna urug‘lik kartoshka yetishitirish, bu boradagi import o‘rnini to‘liq qopash maqsad qilingan. Men bu misolni yurtimiz iqtisodiyotini rivojlantirish uchun barchaga sohalarga alohida e’tibor ko‘zi bilan qaralayotganligini ta’kidlash uchun keltirayapman. 25 II BOB. O'ZBEKISTONDA METALLURGIYA SANOATI 2.1. O'zbekistonda metallurgiya sanoati istiqbollari. Ma’lumki, O‘zbekistonda kon-metallurgiya sanoati iqtisodiyotning yetakchi tarmog‘i hisoblanadi. Shuning uchun ham bu sohada ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish va samaradorlikni yanada oshirish,zamoanviy texnologik imkoniyatlarni keng ko‘lam bilan ishga solishga ishlariga alohida e’tibor ko‘zi bilan qaralmoqda. Davlatimiz rahbarining O‘zbekiston sanoatining kelgusidagi istiqbolli faoliyatini ta’minlash yo‘lidagi izchil islohotlarga keng yo‘l ochib, o‘zi bosh-qosh bo‘layotgani yurtimizda kon-metallurgiya sanoatini, jumladan, qora va rangli metall ishlab chiqarishni taraqqiy ettirishga zamin yaratmoqda. So‘nggi yillarda mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar zamirida, birinchi galda, iqtisodiyotimizning ravraqi, vqatanimizning gullab-yashnashi uchun keng imkoniyatlar ochish, zarur shartsharoitlar yaratishdek muhim va dolzarb vazifalar mujassam etilgan. Ko‘plab sanoat korxonalari, ishlab chiqarish, savdo ob’ektlari ishga tushirilganligi, ayniqsa, mahalliy xomashyolar asosida turli mahsulotlar ishlab chiqarishga e’tibor har qachongidan ham kuchaytirilayotganligi quvonarli hol bo‘lmoqda1 . 26 7-Rasm. Kon metallurgiya sanoatlari. Vikipediya, arxiv.uz O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda keyingi yillarda muhtaram Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev olib borayotgan izchil tinchliksevar siyosat tufayli, Markaziy Osiyo mintaqasi markazida joylashgan O‘zbekiston, nafaqat qo‘shni chegaradosh davlatlar bilan, balki uzoq va yaqin xorijiy davlatlar bilan ham do‘stona va ikki tomonlama ijtimoiy-iqtisodiy manfaatli ijtimoiy-iqtisodiy hamkorlik qilish tamoyilini asosiy maqsad qilib olganligi ham yaxshi samaralar berdi2 . E’tirof etish kerakki, hozir O‘zbekiston tarixiy taraqqiyot davrini boshdan kechirmoqda. Tabiiyki, tobora yuksalib borish, taraqqiyot va rivojlanish bosqichlarini yaxshi samaralar bilan bosib o‘tishda eng avvalo iqtisodiyotni rivojlantirish zarur. Ana shu muhim jihatni inobatga olgan davlatimiz rahbari nafaqat Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan davlatlar, balki uzoq va yaqin xorijiy davlatlar, xususan, Rossiya, Xitoy, AQSh, Yevropa Ittifoqi hamda boshqa mamlakatlar bilan mustahkam hamkorlik aloqalari o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi. O‘zining yangi taraqqiyot va rivojlanish bosqichiga qadam qo‘ygan O‘zbekistonning xalqaro maydondagi nufuzi tobora ortib borayotganligidan dalolat beruvchi yana bir muhim tashrifni eslatib o‘tmoqchiman. Gap shundaki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning taklifiga binoan Vengriya Bosh vaziri Viktor Orban 2021 yilning 29 mart kuni rasmiy tashrif bilan mamlakatimizga keldi. Eslatmoq joziki, ushbu oliy darajadagi tashrif hamda olib 27 borilagan muzokoralar har ikkala davlat o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarning sifat jihatidan yangi bosqichini boshlab berganligi bilan ahamiyatli bo‘ldi. Chunki olib borilgan muzokaralar davomida ikki tomonlama hamkorlik bobida hali ishga solinmagan juda katta imkoniyatlar borligi alohida ta’kidlab va e’tirof etib o‘tildi. Shunisi muhimki, muzokaralar yakunida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev ham Vengriya Bosh vaziri Viktor Orban tomonidan har ikkala davlat o‘rtasida ko‘pqirrali sheriklikni kengaytirishga qaratilgan 10 dan ortiq hujjat imzolandi. Ushbu rasmiy tashrif doirasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev hamda Vengriya Bosh vaziri Viktor Orban Toshkent viloyati Yuqori Chirchiq tumanida tashkil etilgan O‘zbekiston – Vengriya Kartoshkachilik ilmiy markaziga tashrif buyurdilar. Ushbu markaz Vengriyadan keltirilgan kasallikka chidamli navlarni sinovdan o‘tkazish va urug‘lik kartoshka ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadi. Innovatsion usullar samarasida 2021-2023 yillarda hosildiorlikni 30- 50 foizgacha oshirish mo‘ljallangan. 2024 yilga borib, 21 ming tonna urug‘lik kartoshka yetishitirish, bu boradagi import o‘rnini to‘liq qopash maqsad qilingan. Men bu misolni yurtimiz iqtisodiyotini rivojlantirish uchun barchaga sohalarga alohida e’tibor ko‘zi bilan qaralayotganligini ta’kidlash uchun keltirayapman. Chunki bunday bunday keng ko‘lamli kelishuvlar, imzolanayotgan shartnomalar, yurtimizga kiritilayotgan investitsiyalar tabiiy ravishda mamlakatimizning kelgusi taraqqiyotini jadallashtirishda muhim ahamiyat kasb etuvchi muhim omillar sanaladi. Zero, mamlakatimizga kiritilayotgan investitsiyalar, yaqin qo‘shni va boshqa xorijiy davlatlar bilan iqtisodiy, savdo-sotiiq, madaniy sohalarni rivojlantirish borasida ikki tomonlama manfaatli asoslarda tuzilayotgan shartnomalar, tobora mustahkamlanib borayotgan samarali hamkorliklar tufayli mamlakatimizning hamma hududlarida natijasi yuksak bo‘layotgan bunyodkorlik ishlari boshlab yuborilgan. Hayotimizning barcha qirralarini, iqtisodiyotimizning hamma soha va tarmoqlarini birdek qamrnab oluvchi miqyosi keng loyihalarni bosqichma-bosqich hayotga tadbiq etish ishlari jadal sur’atlar bilan davom ettirilmoqda. 28 8-Rasm. Kon metallurgiya sanoatlari. Vikipediya, arxiv.uz O‘zbekiston tom ma’nodagi iqtisodi barqaror rivojlanayotgan, istiqboli porloq davlatga aylanib bormoqda. Ta’kidlamoq o‘rinliki, keyichalik, ya’ni taraqqiyotning yuksala borishi ishlab chiqarish sohalariga, sanoat tarmoqlariga yangidan kashf etilgan texnika hamda texnologiyalarning joriy etilishi tufayli iqtisodiy taraqqiyot ham bir qadar jadallasha borgan. O‘tgan yigirmanchi asr boshlariga kelib, texnik taraqqiyot va ilm-fan rivojlanishi tufayli qilingan ixtiro hamda kashfiyotlar, ayniqsa, metallurgiya sanoatining taraqqiy etishi natijasida temir yo‘l tizimlari kengaytirilgan, masofalar uzaytirilgan, kuchli dengiz transportlari, yuk tashuvchi avtotransport faoliyat yurita boshlagan. Hozirgi kunda esa biz dunyo bo‘ylab jadal rivojlanish jarayonlari davom etayotgan, iqtisodiyot tobora ilgarilab borayotgan bir davrda yashayapmiz. 2.2. O'zbekistonda metallurgiya sanoatiga tasir etuvchi omillar O‘zbekiston ham mustaqillikka erishgach, jahon maydonida o‘zining iqtisodiy qaddini tiklay va mustahkamlay boshladi. Buni alohida 29 ta’kidlayotganimning boisi shundaki, O‘zbekiston atigi 30 yil ichida bir paytlar Sho‘rolar imperiyasining oddiygina agrar respublikasidan iqtisodiyoti, sanoati, turli ishlab chiqarish sohalari barqaror va jadal rivojlanayotgan mamlakatga aylandi 3 . Chunki qo‘lga kiritilgan mustaqillik tufayli ishlab chiqarishning turli sohalarida asrlar osha tarkib topib kelgan, ammo asrlarda deyarli unutilayozgan mehnat an’analari qayta tiklanishiga erishildi, sanoat, savdo, bozor munosabatlarida asqotadigan tajribalar yana hayotga qaytarilishiga muvaffaq bo‘lindi. Ayniqsa, mustaqil O‘zbekistonimiz iqtisodiyotini rivojlantirishda, birinchi navbatda, og‘ir sanoatni rivojlantirishga katta ahamiyat qaratildi. Xususan, qora va rangli metallurgiya sohalarini taraqqiy ettirish borasida samarali harakatlar boshlab yuborildi. Qadim-qadim zamonlardan buyon pista ko‘mir vositasida ilk temirchilik asbob-uskunalirini yaratgan, temir eritish va quyish ishlarini mahorat bilan olib borgan ajdodlarning munosib vorislari sifatida yurtimizda metallurgiya sohasi va shunga asoslangan sanoat ishlab chiqarishi o‘ziga xos tarzda rivojlana boshladi. Endilikda o‘zbek metallurglari zamonaviy ilm-fan, yangi texnik va yuksak texnologiyalarga holda ish yuritmoqdalar. Tabiiyki, bu darajaga yetgunga qadar mamlakatimiz metallurgiyasi shonli tarixiy yo‘lni bosib o‘tdi. O zbekiston metallurgiya kombinati" aksiyadorlik birlashmasi — qoraʻ metallurgiya sanoati korxonasi. Toshkent viloyati Bekobod shahrida. Qora metallurgiya mahsulotlarining eng muhim turlari (po lat, cho yan, po lat quvurlar ʻ ʻ ʻ va po lat prokat), armatura po lati, shvellerlar, po lat sharlar, po lat emallangan ʻ ʻ ʻ ʻ idishlar ishlab chiqaradi, respublika bo yicha yig iladigan temirtersak, metall ʻ ʻ chiqindilarini qayta eritadi. 1942-yildan umumxalq hashari yo li bilan qurila ʻ boshlagan, 1944-yil 5-martda ishga tushirilgan. 3dekabrda marten sexi, cho yan ʻ quyish sexi va 1974-yildan emallangan po lat idishlar ishlab chiqarish sexi mavjud. ʻ Marten sexida 3 ta marten pechi bor (1944, 1945 va 1949-yillarda ishga tushirilgan). 1946— 49 yillarda prokat sexi ishga tushirildi. 1962-yilli uzluksiz po lat quyuv qurilma ishga tushirilgan; 1974-yildan emallangan po lat ro zg or ʻ ʻ ʻ ʻ idishlari ishlab chiqarish boshlanadi. 1978-yil avgustda yillik quvvati 250 ming t bo lgan elektr yordamida po lat eritadigan 1ta pech, dekabrda 2 - pech, 1979-yil ʻ ʻ 30 sentabr da 3-pech mahsulot bera boshladi. 1984-yil iyulda navli prokat sexining 1navbati, 1987-yil sentabrda 2navbati ishta tushirildi. 1991-yildan 32— 76 mm li po lat quvurlar ishlab chiqaradigan ikki liniya mahsulot chiqara boshladi.ʻ 1994-yil iyunida tog kon sanoati uchun ruda maydalash tegirmon sharlari ishlab ʻ chiqarish st-yani foydalanishga topshirildi. Korxonada asosiy mahsulotlar bilan birga 50 yaqin turdagi xalq iste moli tovarlari ham ishlab chiqariladi. Korxona ʼ 1944—94 yillarda "O zbekiston metallurgiya zavodi" deb nomlangan. 1994-yil 24- ʻ martdan uning tarkibiga Shirin mashinasozlik zavodi, "Ikkilamchi qora metallar" korxonalari boshqarmasi kirdi va aksiyadorlik ishlab chiqarish birlashmasiga aylantirildi. 2003-yilda 486 ming t po lat, 550,7 ming t tayyor prokat, shu ʻ jumladan, 132,1 ming t tegirmon sharlari ishlab chiqarildi. Chet ellarga 86740 ming AQSH dollarilik mahsulotlar eksport qilindi. Mahsulotlari Rossiya, Qozog iston, Afg oniston, Eron va boshqalarga eksport qilinadi. Chet ellardagi ʻ ʻ firmalar bilan ishlab chiqarish va ilmiy aloqalar o rnatilgan ʻ . [1] O`zbekistonda urush yillarida ishga tushurilgan Bekobod metallurgiya korxonasi mavjud edi. Biroq yarim xom –ashyo maxsulotlarining asosiy qismi “Markazning rejasiga ko`ra ko`proq Rossiyadagi korxonalarga tayyor maxsulotlar ishlab chiqarish uchun jo`natilardi. Metallurgiya sanoati asosan xom – ashyo qazib olish, keraksiz metallarni to`plash, ularni ajratib olish va boyitish , eritish, prokatlar, quymalar tayyorlashni o`z ichiga oladi. Bu sanoat majmuasi qora va rangdor metallurgiya tarmoqlaridan iboratdir. Markaziy Osiyoda qora metallurgiya markazi Bekobod shahri hisoblanadi va zavodning asosiy xom ashyosi Respublikamizda ham qo`shni davlatlarda yig`ilib qolgan metallarni qayta ishlashdan iborat bo`lgan. Urush yillari va undan keyingi dvrda Sobiq Ittifoqda yangi va ishlab chiqarish hajmi bo`yicha yirik qora metallurgiya markazi barpo etildi va ishlab chiqarish quvvati oshirildi hamda texnalogiyasi yangilanib, borildi. Regionda, ayniqsa Qozog`istonning markazi Kustanay viloyatida temir rudasi , qora metallurgiya uchun kerakli marganes, xrom va boshqa rudallar Ust- 31 Kamenogorsk, Pavlodar, Temirtauda mavjud bo`lib, arzon qo`ng`ir ko`mir Ekibastuzda, toshko`mir va kokslanuvchi ko`mir Qarag`andada qazib olingan. Shular asosida urush yillarida Markaziy Osiyo hududida dastlabki qorametallurgiya markazi Qarag`anda metallurgiya korxonasi tashkil topdi. Qozoq “magnitkasi” nomini olgan to`liq sikldagi zavodda prokat , cho`yan va po`lat ishlab chiqariladi. Kustanayda Markaziy Osiyodagina emas balki MDHda ishlan chiqarish quvvati bo`yicha yirik metallurgiya ba`zasi tashkil etilgan. Sokilov-Sarbayda tog`-kon metallurgiya kombinati, Lisakovsk va Kacharskda rudani boyitish kombinatlari ishlab turibti. Keyingi yillarda O`zbekiston hududida qorametallurgiya sanoatini rivojlantirish uchun zarur bo`lgan temir va marganes rudalari, flyus materiallari va o`tga chidamli xom-ashyolar topildi. Kelajakda Respublikada to`la siklli qora metallurgiya sanoatini barpo qilish uchun asos tayyorlanayotir. Hozirgi kunda Bekobod metallurgiya zavodini ta`mirlashga katta quvvatga ega bo`lgan elektropechalardan foydalanishga, turli xilda maxsulot ishlab chiqarishga harakat qilinmoqda. chunki, Bekobod zavodi Markaziy Osiyo davlatlarida to`planib qolgan metallarning 15-20%ni ham qayta erita olmayotir. Markaziy Osiyo Respublikalari hududlarida mahalliy ehtiyojni qondiish uchun qora metall Toshkentda , Andijonda , Shimkentda, Osh, Chorjo`y va boshqa shaxarlarda ishlab turibti. Markaziy Osiyo metallurgiya sanoati majmuasida rangdor metallurgiya sanoatining salmog`I katta, rangdor metalurgiyaning xom- ashyolari regionning Turkmaniston davlatidan tashqari barcha rspublikalarda uchraydi. Markaziy Osiyoda Mendeleyev davriy sistemasining barcha elementlari mavjud bo`lib, ayniqsa rangdor metallurgiya xom-ashyosini ba`zi bir turlari va ularning zahiralari bo`yicha MDHdagina emas , balki butun dunyoda ham yetakchi o`rinni egallaydi. Bularga oltin, mis, kumush, vol`fram, simob, surma va boshqalar misol bo`ladi. Markaziy Osiyo davlatlari rangli va nodir metallar olishning fizik kimyoviy usullari, ularga ishlov berish va ishlab chiqarish texnalogiyasi, ularni kompleks qayta ishlash va boyitish sohasida juda boy tajribaga ega bo`lib, ularning bu boradagi ish tajribalaridan MDHdagi va boshqa xorijiy davlatlar 32 foydalanishmoqda. Markaziy Osiyoda rangdor metallurgiyaning asosiy korxonalari Qozog`iston va O`zbekiston Respublikalaridir. Surma va simob , vol`fram, polimetall rudalari qazib olish, alyuminiyning turli shakl va o`lchamdagi quymalarini ishlab chiqishda Qirg`iziston va Tojikiston Respublikalari ajralib turadi. Tojikistondagi rangdor metalurgiya korxonasi ya`ni alyuminiy zavodi Tursunzoda shaxrida 1971 yilda ishga tushurilgan. Qozog`iston Respublikasi mis, qo`rg`oshin, rux, alyuminiy, titan, magniy, shuningdek kamyob va nodir metallar ishlab chiqishga ixtisoslsahgan bo`lib, xalqaro mehnat taqsimotida MDH davlatlari orasida yaqqol ajralib turadi. Respublika mis zaxiralari bo`yicha MDH davlatlari orasida birinchi o`rinda turadi. Asosiy konlari Jezqazg`an, Balxash, Markaziy va Shimoliy Qozog`istonda joylashgan. Mis sanoat asosida Jezqazg`an viloyatida bo`lib, bularga asosan Balxash va Karasakpay mis eritadigan zavodlari , Jezqazg`an, Sayan rudani boyitish korxonalari kiradi. Qozog`istonning sharqiy qismida Glubokoe mis zavodi bor. Respublikada qo`rg`oshin rux kombinati UstKamenogorsk shaxrida bo`lib, uning xom-ashyosi rudali Oltoydadir. Xalqaro mehnat taqsimotida O`zbekiston rangdor metalurgiya sanoati bilan ajralib turadi. Respublika hududida bu sanioat uchun kerakli bo`lgan va yetarli miqdorda xom – ashyo chinoncghi polimetal rudalari, mis, oltin, vol`fram, molibden va boshqa rudalar mavjud. Jumladan: oltin zaxiralari bo`yicha Respublika dunyoda 4- o`rinda, uni qazib olish bo`yicha 7- o`rinda, mis zahiralari bo`yicha 10-11 o`rinda, uran zahirasi bo`yicha, 7-8 o`rinda turadi. (Islom Karimov 1997 yil ) O`zbekistonda 40ta qimatbaho metal konlari topilgan. oltinning asosiy zahirasi Markaziy Qizilqumdadir. Respublikada kumush konlari va Visokovolt`noye O`qjetpes, Kostmonovtchi (Navoiy viloyati) va Oqtepa (Namangan viloyati) konlaridir. O`zbekistonda rangli metallar mis, qo`rg`oshin, rux, vol`framlarning zahiralari ko`p. Mis bilan birga rangli metallarning 15 dan ortiq turi qazib olinadi. Qalmoqir konidan mis molibden rudasi qazib olinadi. Uni Olmaliq kon metallurgiya kombinati qayta ishlaydi. Mis Dalniy konidan olinadi. Bu kon zahirasi qazib olishning tannarxi undan boshqa foydali qazilmalarni ( kumush, oltin, molibden va 33 boshqalar) ajratib olinishi jihatdan MDH mamlakatlari orasida tengi yo`q. Respublikada qo`rg`oshin, rux, Uchquloch (Jizzax viloyati)va Xondiza konlarida jamlangan. O`zbekistonda rangdor metallurgiya sanoatining taraqqiyotiga juda katta etibor berilgan . U Markaziy Osiyo hududidagi sanoat tarmoqlari orasida yosh tarmoq hisoblanadi. Biroq uning hisasiga Markaziy Osiyo davlatlarida ishlab chiqarilgan rangdor metallarning ( 2/3) qismi to`g`ri keladi. Markaziy Osiyoda umuman metallurgiya sanoati tarmoqlari bir tekisda rivojlanmagan. Asosiy markazlari Qozog`iston va O`zbekiston Respublikalaridir. Metallurgiya -ruda qazib olish va shu asosda rangli , qora metallarni eritishni o`z ichiga oladi.Metallurgiya sanoati og`ir sanoatning muhim tarmoqlaridan hisoblanadi. Chunki hech bir mashina, asbob-uskunalar metallsiz bo`lmaydi. Shu sababli metall eritish hajmi har bir mamlakat iqtisodiy qudratini ko`rsatuvchi muhim belgi hisoblanadi. 34 XULOSA Mamlakatimizda izchillik bilan olib borilayotgan yaqin qo‘shni xorijiy davlatlar bilan olib borilayotgan ikki tomonlama foydali hamkorliklar hamda yurtimizda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarning samaralari to‘g‘risida atroflicha so‘z yuritayotgan ekanman, iqtisodiyotimizni rivojlantirishga qaratilgan bu kabi xayrli ishlar eng janubiy hududi bo‘lmish Surxondaryo viloyatida qanday natijalar berayotganligi bilan bog‘liq bir-ikki misol keltirib o‘tmoqchiman. Chunki mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlashda istiqbolli loyihalarni amalga oshirishning o‘rni va roli beqiyos. Zero, aniq hisob- kitoblar asosida puxta ishlab chiqilgan Dasturlar asosidagi bunday loyihalar mamlakatimiz sanoatini, xalq xo‘jaligini, umuman, turli ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Buni Surxondaryo viloyatida keyingi to‘rt yil ichida amalga oshirilgan ishlar misolida ko‘rishimiz mumkin. 35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Sh.M.Mirziyoyev. "Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasi"ʻ 2. Sh.M.Mirziyoyev. "Yangi O zbekiston demokratik o zgarishlar, keng ʻ ʻ imkoniyatlar va amaliy ishlar mamlakatiga aylanmoqda". 3. I.A.Karimov. “O`zbekiston XX І asr bo`sag`asida, xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlariva taraqqiyot kafolotlari” T., “O`zbekiston” 1997. 4. G.R.Asanov., M.Nabixonov., I.Safarov. “O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. T., “O`qituvchi” 1994. 5. Z.M.Akramov., A.A.Rafiqov. “Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря”. T., “Mehnat” 1990. 6. T.J.Jumaboyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. (Ma’ruzalar matni). Samarqand – 2001. 7. G`.R.Pardayev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. (Amaliy mashg`ulotlar). Angren – 2003. 8. A.N.Ro`ziyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. Termiz – 2000. 9. A.Soliyev., L.Qarshiboyeva. “Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari”. T., 1999. 10. A.S.Soliyev., E.A.Ahmedov., R.Y. Mahamadaliyev. “Mintaqaviy iqtisodiyot”. T., “Universitet”. 2003. 11. “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” T., 1998. 12. I.A.Hasanov., P.N.G`ulomov. “O`rta Osiyo tabiiy geografiyasi”. T., 2002. II. Internet saytlari. 1.www. tdpu. uz 2.www.Ziyonet. Uz 3.w.w.w.google.uz 36

MAVZU: O’ZBEKISTONDA METALLURGIYA SANOATI MUNDARIJA KIRISH I BOB. O'ZBEKISTONDA METALLURGIYA SANOATINING VUJUDGA KELISH TARIXI……………………………………………………………….. 1.1. O'zbekistonda metallurgiya sanoatining rivojlanish tarixi ………………… 1.2. O'zbekistonda metallurgiya sanoati tarmoqlari……………………………. II BOB. O'ZBEKISTONDA METALLURGIYA SANOATINING RIVOJLANISH MUAMMOLARI VA ISTIQBOLLARI……………….. 2.1. O'zbekistonda metallurgiya sanoatiga tasir etuvchi omillar …………………… 2.2. O'zbekistonda metallurgiya sanoati istiqbollari……………………………. XULOSA ………………………………………………………………………… FOYDALANGAN ADABIYOTLAR. ………………………………………….

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: "O zbekiston metallurgiya kombinati"ʻ aksiyadorlik birlashmasi — qora metallurgiya sanoati korxonasi. Toshkent viloyati Bekobod shahrida. Qora metallurgiya mahsulotlarining eng muhim turlari (po lat, ʻ cho yan, po lat quvurlar va po lat prokat), armatura po lati, shvellerlar, po lat ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ sharlar, po lat emallangan idishlar ishlab chiqaradi, respublika bo yicha ʻ ʻ yig iladigan temirtersak, metall chiqindilarini qayta eritadi. ʻ 1942-yildan umumxalq hashari yo li bilan qurila boshlagan, 1944-yil 5-martda ishga tushirilgan. ʻ 3dekabrda marten sexi, cho yan quyish sexi va 1974-yildan emallangan po lat ʻ ʻ idishlar ishlab chiqarish sexi mavjud. Marten sexida 3 ta marten pechi bor (1944, 1945 va 1949-yillarda ishga tushirilgan). 1946—49 yillarda prokat sexi ishga tushirildi. 1962-yilli uzluksiz po lat quyuv qurilma ishga tushirilgan; 1974-yildan ʻ emallangan po lat ro zg or idishlari ishlab chiqarish boshlanadi. 1978-yil avgustda ʻ ʻ ʻ yillik quvvati 250 ming t bo lgan elektr yordamida po lat eritadigan 1ta pech, ʻ ʻ dekabrda 2 - pech, 1979-yil sentabr da 3-pech mahsulot bera boshladi. 1984-yil iyulda navli prokat sexining 1navbati, 1987-yil sentabrda 2navbati ishta tushirildi. 1991-yildan 32—76 mm li po lat quvurlar ishlab chiqaradigan ikki liniya mahsulot ʻ chiqara boshladi. 1994-yil iyunida tog kon sanoati uchun ruda maydalash tegirmon ʻ sharlari ishlab chiqarish st-yani foydalanishga topshirildi. Kurs ishi ning оbekti va predmeti . O’zbekistonda metallurgiya sanoati hisоblаnаdi. Mamlakatimizda metallurgiya sanoatini ning rivojlanish tarixi va uning tarmoqlari esa kurs ishining predmeti hisoblanadi. Kurs ishi ning maqsadi va vazifalari. Mazkur kurs ishining maqsadi O’zbekistonda metallurgiya sanoatining istiqboldagi holati va ularga tasir etuvchi omillarni o‘rganish va tahlil qilishdan iborat. Kurs ishida ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi :  O'zbekistonda metallurgiya sanoatining rivojlanish tarixini ma’lum davrlar bo‘yicha tahlil qilish; 2

 O'zbekistonda metallurgiya sanoatining rivojlanishda metallurgiya sanoatidan tajridiy va oqilona foydalanish;  O'zbekistonda metallurgiya sanoatiga tasir etuvchi omillarga yechim toppish va ularga qarshi talab va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi vа hаjmi. Kurs ishi ishi kirish, 2 bob, 4 ta paragraf , xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan tarkib topgan. Uning umumiy hajmi 33 bet, shuningdek, kurs ishi 12 ta manbadan iborat foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini o‘z ichiga oladi. 3

I BOB. O'ZBEKISTONDA METALLURGIYA SANOATINING VUJUDGA KELISH TARIXI 1.1. O'zbekistonda metallurgiya sanoatining rivojlanish tarixi Metallurgiya-yunoncha "metallurgeo"-ma'danni qazib olish, metallarga ishlov berish "metallon"-kon, metall va "ergon"-ish, ishlov berish-metallarni ruda va boshqa turdagi xom ashyolardan olish, shunindek metall va metallik qotishmalarning kimyoviy tarkibi, tuzilishi va xossalarining o'zgarishi bilan boradigan jarayonlarni qamrab olgan fan, texnika va sanoat tarmog'idir. Metallurgiyaga sohasiga quyidagilar kiradi:-yer bag'ridan qazib olingan rudalarga dastlabki ishlov berish;-metallarni ajratib olish, metallar va qotishmalarni rafinirlash;-ajratib olish metallarga mahsus xossalar va formalarni berish. Tarihiy metallurgiya qora va rangli metallurgiyaga bo'linadi. Qora metallurgiya temir asosidagi qotishmalarni (cho'yan, po'lat, ferroqotishmalar), marganets, xrom va vanadiy metallarni ishlab chiqarishni qamrab oladi (qora metallar qismiga, dunyoda ishlab chiqariladigan metall mahsulotlarning 95% to'g'ri keladi). Rangli metallurgiya, boshqa metallarni ishlab chiqarishini, shu jumladan radioaktiv metallarni ham qamrab oladi. Ayrim metallurgik jarayonlar metall bo'lmagan va yarim o'tqazuvchi materiallarni (Si, Ge, Se, Te, As, P, S va b.) ishlab chiqarilishida qo'llaniladi. Umuman zamonaviy metallurgiya, periodik jadvaldagi deyarli barcha elementlarni, galloid va gazlardan tashqari, ajratib olish jarayonlarini qamrab oladi. Rangli metallurgiya, boshqa metallarni ishlab chiqarishini, shu jumladan radioaktiv metallarni ham qamrab oladi. Ayrim metallurgik jarayonlar metall bo‘lmagan va yarim o‘tqazuvchi materiallarni (Si, Ge, Se, Te, As, P, S va b.) ishlab chiqarilishida qo‘llaniladi. Umuman zamonaviy metallurgiya, periodik jadvaldagi deyarli barcha elementlarni, galloid va gazlardan tashqari, ajratib olish jarayonlarini qamrab oladi. Avval, metall buyumlarni, metallarga sovuq holda ishlov berish yo‘li bilan yasashgan. Mis va temirga sovuq holatda ishlov berish qiyinchilik tug‘dirganligi uchun, ularning qo‘llanilishi chegaralangan. Metallarga issiqlik bilan ishlov berish (toblash) jarayoni ihtiro 4

qilingandan so‘ng, misdan yasalgan buyumlarning keng tarqalishi boshlandi. Oksidlangan rudalardan misni eritish va undan quymalarni olish (eramizdan 5 – 4 ming yil oldin), mis ishlab chiqarishining oshishiga olib keldi. Murakkab bo‘lgan rudalarni dastlabki kuydirish va misni rafinirlash usullarini qo‘llab, sulfidli mis rudalarini qayta ishlash jarayoni eramizdan oldingi 2 minginchi yilning o‘rtalariga tegishli (Yaqin Sharq, Markaziy Evropa). Eramizdan 2 ming yil oldin, bronzadan (tahminan 90 % Cu + 10 % Sn) yasalgan buyumlardan keng foydalanish boshlandi. 1-Rasm. Metallurgiya sanoat jorxonalari. Vikipediya, arxiv.uz. Bronzadan yasalgan buyumlarning keng tarqalishiga sabab, bronzadan yasalgan buyumlarning sifati (qattiqlik, korroziyaga bardorshligi va b.) misdan yasalgan buyumlar sifatidan yuqori bo‘lganligi, shuningdek bronzaning erish harorati misnikidan past va quyma qoliplarni misga nisbatan yaxshi to‘ldiradi. i rivojlantirish zaruriyati tug‘ildi. Bu jarayonlarning rivojlanishi natijasida eramizdan 1 ming yil oldin, odamzod tomonidan qo‘llaniladigan metallarning ichida, temir birinchi o‘ringa chiqdi va bu temir asrning boshlanishidir. Bizning eramizning boshida temir metallurgiyasi to‘liq Evropa va Osiyoda tarqalgan edi. 5

Похожие

O’ZBEKISTONDA ZAMONAVIY VOLEYBOLNING DOLZARB MUOMMOLARI
O’zbekistonda milliy siyosatning asosiy tamoyillari
O’zbekistonda ekskursiya xizmatlarini tashkil qilishning tashkiliy- huquqiy asoslari
Yangi O’zbekistonda tarixga bo’lgan munosabat va falsafaning yangi qirralari
MUSTAQILLIK YILLARIDA O’ZBEKISTONDA DAVLAT MULKINI XUSUSIYLASHTIRISH SIYOSATI MUAMMO VA YECHIMLAR