O ZBEK VA NEMIS TILLARIDA “RAVISH+FE’L” QOLIPLI SO’Zʻ BIRIKMALARINING TADQIQI VA TA’LIMI MUN D ARIJA ISHNING UMUMIY TAVSIFI ………. ................................ .......... ....... ... ............3 I BOB. SINTAKSIS ILMINING DOLZARB MASALALARI ...........................8 1.1. Sintaksis haqida umumiy ma’lumot ……………………………………….......8 1.2. So z birikmasi nazariyasi… ʻ ……………………………………………….....20 Birinchi bob bo yicha ʻ xulosalar ………………………………….......................27 II BOB. HOZIRGI O ZBEK TILIDA “RAVISH + FE’L” QOLIPLI SO Z ʻ ʻ BIRIKMALARI ………………………………….................................................29 2.1. Hozirgi o zbek tilida “ravish + fe’l” qolipli so z birikmalarining ma’nosi va ʻ ʻ tavsifi……………………………………………………………………………...29 2.2. O zbek va nemis tillaridagi fe’l qolipli so z birikmalari tasnifi ʻ ʻ ……………...34 Ikkinchi bob bo yicha xulosala ʻ r …………………………………………...40 III BOB. HOZIRGI NEMIS TILIDA “RAVISH + FE’L” QOLIPLI SO Z BIRIKMALARI ʻ .............................................................................42 3.1. Hozirgi nemis tilida “ravish + fe’l” birikmalari va ularning tasnifi…..42 3.2. Nemis tilidagi “ravish + fe’l” qolipli so z birikmalarining o zbek tiliga ʻ ʻ tarjimasi ...................................................................................................58 Uchinchi bob bo yicha xulosalar ʻ ............................................................63 XULOSA .................................................................................................65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ...............................71 ILOV A ....................................................................................................77 1

I SHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi. Bugungi shiddat bilan rivojlanib borayotgan zamonamizni chet tillarini bilish va ularni o rganish hamda o rgatishsiz tassavvurʻ ʻ qilib bo lmaydi. Globallashuv jarayoni avj olib borayotgan bir paytda yoshlarimiz ʻ tarbiyasida chet tili va madaniyatini o rganish nihoyatda zarur hisoblanadi. Ayni ʻ shu madaniyat va ma’rifatni o z ona tilimizni bilmasdan turib bilishning also ʻ imkoni yo q. Zero, o z tilingni bilmasdan turib o zga tilni o rganib bo lmaydi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Mamlakatimizda kechayotgan islohotlarning yangi davrida barcha sohalarga dadil kirib borayotgan yangi avlod va turli soha mutaxassislari uchun o z ona ʻ tilimiz va xorijiy tillarni mukammal bilish va ularni o qitish samaradorligini ʻ tubdan isloh qilishga katta e’tibor qaratildi. Taraqqiyot tamoyillariga asoslangan holda “.....ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag batlantirish, ilmiy hamda ʻ innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish” 1 ga alohida ahamiyat berildi. Til va tafakkur munosabati bir-biriga o zaro bog liq masaladir. ʻ ʻ Lekin bu ikki hodisa boshqa-boshqa hodisa hisoblanadi. Tafakkursiz til, tilsiz tafakkur mavjud bo la olmaydi. Til va tafakkur aloqadorligi haqida o z davrida Vilgel’m fon ʻ ʻ Gumboldt (1767-1835), Eduard Sepir (1884-1967) kabi mashhur tilshunoslar qarashlari bugungi kunda ham o z ahamiyatini yo qotgani yo q. Gumboldtdan bir ʻ ʻ ʻ necha iqtibos keltirsak: “Zamon va xalqlarning o ziga xos xususiyatlari til bilan ʻ shunday chambarchas bog liqki, til o zi xohlamagan tarzda o zida saqlab qolgan ʻ ʻ ʻ xususiyatlarni nohaq unga taqashadi”. Muallif inson mehnati samarasi yutuqlari tilda o zlari xohlamagan tarzda aks etishi, til yordamida muayyan fikr qayd ʻ etilishini yozgan. “Ma’naviy-ruhiy chegaralar qo yish mumkin bo lgan qonunlar, ʻ ʻ asl haqiqatni aniqlash tilga bog liq hodisa emas”. Til tafakkurimiz va ʻ hissiyotlarimizni predmetlar sifatida ifoda etadi, biroq u hissiyot va fikrlarimiz harakatiga ergashadi. Inson tili faqatgina vosita ekanligini va tildan tashqarida biz 1 Mirziyoyev Sh.M. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni. / Xalq so’zi, 2017 yil, 8 fevral. № 28 (6722). 2

bilmagan dunyo bo lib, biz uni til yordamida o zlashtirishga harakatʻ ʻ qilayotganligimizni tushunib turadi”. Olim bu o rinda til tafakkur shakllanishida ʻ xizmat qiluvchi vosita ekanligiga urg u beradi. ʻ Mazkur magistrlik dissertatsiyasi “O zbek va nemis tillarida “ravish+fe’l” ʻ qolipli so z birikmalarining tadbiqi va ta’limi” deb nomlanadi. O zbek tillarini ʻ ʻ qiyoslash uzoq tarixga ega. Bunday o rganishlarning boshida ulug ʻ ʻ bobokalonlarimiz mashhur tipolog tilshunoslarimiz Mahmud Koshg ariy va ʻ Alisher Navoiy turadi. Bu ikki buyuk zot, birinchisi, dunyo tilshunosligida birinchi bo lib qardosh tillarni, ikkinchisi Hazrat Nizomiddin Mir Alisher Navoiy esa ʻ noqardosh, ya’ni qarindosh bo lmagan tillarni qiyoslab o rganishga asos solganlar. ʻ ʻ Bizning bu ulug zotlardan keyin kimlar tipologik tadqiqotlar bilan ʻ shug ullanganligi haqidagi bilim va tasavvurlarimiz sayoz. Chunki ulardan keyingi ʻ davrlarda, xususan, Mustaqillik davrigacha bu xususida tadqiqotlar olib borilma gan ko rinadi. ʻ Shunday fikrlashga o rgatadigan, o rni kelganda shuni ham alohida ʻ ʻ ta’kidlash kerakki, O zbekistonda chet tillarini o rganish tarixi haqida gap ʻ ʻ ketganda o tgan asrning 40-50-yillari ko rsatiladi. Bu esa haqiqatga mutlaqo to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ kelmaydi. Chunki bizda, bizning madrasalarimizda chet tillari, xususan arab va fors tillari ming yillardan beri o rganiladi. Faqat ular umumlashtirilmagan, ʻ madrasalarda o qitish tamoyillari monografik tarzda tadqiq etilmagan. ʻ O zbekistonda so z birikmasi haqidagi nazariyalar o rta va oliy maktab ʻ ʻ ʻ darsliklaridagi ma’lumotlar akademik V.V.Vinogradovning so z birikmasiga ʻ bergan ta’rifi asosida shakllangan. Uning ta’limotida faqat tobe bog lanishli so z ʻ ʻ birikmasi talqin qilingan. Holbuki, so z birikmasi haqidagi ta’limotga asos solgan F.Fortunatov va ʻ uning maktabi vakillari so z birikmasini keng ma’noda talqin qilingan. Ya’ni teng ʻ birikmalarni ham, tobe birikmalarni ham (predikativ) gap shaklidagi birikmalarni so z birikmasi deb tushungan. ʻ O tgan asrning 60-yillarining oxiri 70-yillarining boshlarida rus ʻ tilshunosligida ustuvor bo lib kelayotgan V. V. Vinogrodovning ta’limotidan ʻ 3

norozilik kayfiyati kuchaydi va teng so z birikmalari ham, predikativ birikmalarʻ ham so z birikmasi sifatida tahlil qilindi. Inchunin, so z birikmasi haqida hozir ʻ ʻ ta’limotni bilmasdan turib uning ustida olib boradigan tadqiqotlar biryoqlama, zo rma-zo raki bo lib chiqishi tabiiy. ʻ ʻ ʻ Bu bir tomondan, ikkinchi tomondan, so z birikmalari turlarini ʻ qoliplashtirish, hosil qilingan qoliplarning o zga tillar so z birikmalari qoliplari ʻ ʻ bilan qiyoslab o rganish ham tilshunoslikda, ham ta’limshunoslik o rtalarida ʻ ʻ alohida ahamiyat kasb etadi. Biz tomondan magistrlik dissertatsiyasi dolzarbligi ana shu bilan belgilanadi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Ushbu magistrlik dissertatsiyasining obyekti – o zbek va nemis tillaridagi ʻ so z birikmalaridir. Uning predmetini esa ʻ ana shu so z birikmalarining “ravish+fe’l” qolipi tashkil qiladi. ʻ Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi o zbek va nemis tillaridagi ifoda etilayotgan “ravish+fe’l” qolipli birikmalar va ʻ ularning tarjimasi ustida izlanishlar olib borishdir. Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni taqazo etadi: - o zbek va nemis tillaridagi sintaksisni o rganish; ʻ ʻ - grammatikaning muhum tarkibiy qismi bo lgan sintaksisning obyekti, ʻ birlamchi va ikkilamchi obyektlari haqidagi nazariyalar bilan tanishish; - so z birikmasi haqidagi ta’limotning tarixi, bilan tanishish, tarixini ʻ o rganish; ʻ - so z birikmasi turlari (ot so z birikma, fe’l so z birikma) bilan tanishish; ʻ ʻ ʻ - o zbek va nemis tilidagi fe’l qolipli birikmalar haqida ma’lumot berish va ʻ o zaro qiyoslash; ʻ - o zbek va nemis tilidagi ʻ “ravish+fel” birikmalarini tasniflash va tahlillash; - Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” va uning o zbekcha tarjimasidan ʻ “ravish+fe’l” qolipli so z birikmalarini yig ish; ʻ ʻ -to plangan misollarni tahlil qilish; ʻ -nemischa “ravish+fe’l” qolipli so z birikmalarining o zbek tiliga tarjimalari ʻ ʻ ustida ishlash. 4

Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, ushbu tadqiqotda nemis yozuvchisi IogannVolfgang Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” asar i dagi o zbekʻ va nemis tillaridagi “ravish +fe’l” qolipli so z birikmalari morfologik va ʻ semantik jihatdan talqin etildi hamda tadqiqot so nggida ularning ilovasi keltir ʻ i ldi. Tadqiqotning o rganilganlik darajasi ʻ . O zbek va nemis tillarida so z ʻ ʻ birikmasi sintaksisning asosiy bo g ini hisoblanadi. So z birikmalari va uning ʻ ʻ ʻ tuzilishi ko pgina tillarda tadqiq qilingan bo lib, o zbek tilida N.Mahmudov, ʻ ʻ ʻ A.Nurmonov, Asqarova, A.Gulomov, R.Sayfullayeva kabi tilshunoslar tomonidan, nemis tilida A.Iskos, A.Lenkova, V.Flaysher, I.Chernisheva, Maskalsskayalar, har ikkala tilda esa T. Mirsoatov, G‘.Zikrillayev, B.Tursunov, S.Saidov kabi tilshunos olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar tahlili. ʻ Mazkur tadqiqot ishida Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” romanidagi so z birikmalari qiyosiy ʻ jihatdan tahlil qilindi. Nazariy qismida esa o zbek tilshunos olimlaridan ʻ A. G ulomov, ʻ A.Nurmonov, M.Asqarova, A.Abduazizov, N.Turniyozo v , M.Mirtojiyev, N.Mahmudov, A. Usmonov , S.Saidov, Binjaminov T.Mirsoatov va boshqalarning ilmiy asarlaridan foydalanildi. Nemis tilidagi adabiyotlardan esa Jung, Maskalsskaya, Drassdovskiylarning ilmiy asarlaridan iqtiboslar keltirildi. Tadqiqotning metodologiyasi va metodlari. O zbekiston Respublikasi ʻ Prezidentining ta’lim-tarbiya, til, ma’naviyatga doir qarashlari, O zbekiston ʻ Respublikasining “Davlat tili haqida” gi qonuni, soha mutaxassislarining fundamental asarlari ushbu tadqiqot ishimizning metodologik asosini tashkil qiladi. Tadqiqotning predmetini o rganishda transformatsion, transpozitsion, ʻ distributiv, oppozitiv metodlardan foydalaniladi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotimizning xulosa va natijalari so z birikmasi haqidagi ta’limotni nazariy jihatdan boyitadi, o ziga xos ʻ ʻ sintaktik birlik bo lgan mazkur birlikni zamonaviy tartibda o rganishga turtki ʻ ʻ bo ladi. ʻ Uning amaliy ahamiyati o zbek va nemis tillari sintaksisi, nutq madaniyati, ʻ ta’limshunoslik va terminologik lug atlar tuzishda foydalanilishi mumkinligi bilan ʻ 5