logo

OʻZBEK VA NEMIS TILLARIDA “RAVISH+FE’L” QOLIPLI SO’Z BIRIKMALARINING TADQIQI VA TA’LIMI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

149.14453125 KB
 O ZBEK VA NEMIS TILLARIDA “RAVISH+FE’L” QOLIPLI  SO’Zʻ
BIRIKMALARINING TADQIQI VA TA’LIMI 
MUN D ARIJA
 ISHNING UMUMIY TAVSIFI ………. ................................ .......... ....... ... ............3
I BOB. SINTAKSIS ILMINING DOLZARB MASALALARI ...........................8
1.1.  Sintaksis haqida umumiy ma’lumot ……………………………………….......8
1.2. So z birikmasi nazariyasi…	
ʻ ……………………………………………….....20
Birinchi bob  bo yicha	
ʻ  xulosalar ………………………………….......................27
II   BOB.   HOZIRGI   O ZBEK   TILIDA   “RAVISH   +   FE’L”   QOLIPLI   SO Z	
ʻ ʻ
BIRIKMALARI ………………………………….................................................29
2.1.   Hozirgi   o zbek   tilida   “ravish   +   fe’l”   qolipli   so z   birikmalarining   ma’nosi   va	
ʻ ʻ
tavsifi……………………………………………………………………………...29
2.2. O zbek va nemis tillaridagi fe’l qolipli so z birikmalari tasnifi	
ʻ ʻ ……………...34
Ikkinchi bob bo yicha xulosala	
ʻ r …………………………………………...40
III   BOB.     HOZIRGI   NEMIS   TILIDA   “RAVISH   +   FE’L”   QOLIPLI
SO Z BIRIKMALARI	
ʻ .............................................................................42
3.1.   Hozirgi nemis tilida “ravish + fe’l” birikmalari va ularning tasnifi…..42
3.2.   Nemis   tilidagi   “ravish   +   fe’l”   qolipli   so z   birikmalarining   o zbek   tiliga	
ʻ ʻ
tarjimasi ...................................................................................................58
Uchinchi bob bo yicha xulosalar	
ʻ ............................................................63
XULOSA .................................................................................................65
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI	
ʻ ...............................71
ILOV A ....................................................................................................77
1 I SHNING UMUMIY TAVSIFI
Mavzuning   dolzarbligi.   Bugungi   shiddat   bilan   rivojlanib   borayotgan
zamonamizni chet tillarini bilish va ularni o rganish hamda o rgatishsiz tassavvurʻ ʻ
qilib bo lmaydi. Globallashuv jarayoni avj olib  borayotgan bir paytda yoshlarimiz	
ʻ
tarbiyasida  chet  tili  va madaniyatini  o rganish  nihoyatda   zarur hisoblanadi. Ayni	
ʻ
shu   madaniyat   va   ma’rifatni   o z   ona   tilimizni   bilmasdan   turib   bilishning   also	
ʻ
imkoni yo q. Zero, o z tilingni bilmasdan turib o zga tilni o rganib bo lmaydi.	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Mamlakatimizda kechayotgan islohotlarning yangi davrida  barcha sohalarga
dadil   kirib   borayotgan   yangi   avlod   va   turli   soha   mutaxassislari   uchun   o z   ona	
ʻ
tilimiz   va   xorijiy   tillarni   mukammal   bilish   va   ularni   o qitish   samaradorligini	
ʻ
tubdan   isloh   qilishga   katta   e’tibor   qaratildi.   Taraqqiyot   tamoyillariga   asoslangan
holda   “.....ilmiy-tadqiqot   va   innovatsiya     faoliyatini   rag batlantirish,   ilmiy   hamda	
ʻ
innovatsiya   yutuqlarini   amaliyotga   joriy   etishning   samarali   mexanizmlarini
yaratish” 1
 ga alohida ahamiyat berildi. 
Til va tafakkur munosabati bir-biriga o zaro bog liq masaladir. 	
ʻ ʻ Lekin bu ikki
hodisa   boshqa-boshqa   hodisa   hisoblanadi.   Tafakkursiz   til,   tilsiz   tafakkur   mavjud
bo la   olmaydi.   Til   va   tafakkur   aloqadorligi   haqida   o z   davrida   Vilgel’m   fon	
ʻ ʻ
Gumboldt   (1767-1835),   Eduard   Sepir   (1884-1967)   kabi   mashhur   tilshunoslar
qarashlari bugungi kunda ham o z ahamiyatini yo qotgani yo q. Gumboldtdan bir	
ʻ ʻ ʻ
necha   iqtibos   keltirsak:   “Zamon   va   xalqlarning   o ziga   xos   xususiyatlari   til   bilan	
ʻ
shunday   chambarchas   bog liqki,   til   o zi   xohlamagan   tarzda   o zida   saqlab   qolgan	
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlarni   nohaq   unga   taqashadi”.   Muallif   inson   mehnati   samarasi   yutuqlari
tilda   o zlari   xohlamagan   tarzda   aks   etishi,   til   yordamida   muayyan   fikr   qayd	
ʻ
etilishini   yozgan.   “Ma’naviy-ruhiy   chegaralar   qo yish   mumkin   bo lgan   qonunlar,	
ʻ ʻ
asl   haqiqatni   aniqlash   tilga   bog liq   hodisa   emas”.   Til   tafakkurimiz   va	
ʻ
hissiyotlarimizni   predmetlar   sifatida   ifoda   etadi,   biroq   u   hissiyot   va   fikrlarimiz
harakatiga ergashadi. Inson tili faqatgina vosita ekanligini va tildan tashqarida biz
1
  Mirziyoyev Sh.M. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi
Farmoni. / Xalq so’zi, 2017 yil, 8 fevral. № 28 (6722).
2 bilmagan   dunyo   bo lib,   biz   uni   til   yordamida   o zlashtirishga   harakatʻ ʻ
qilayotganligimizni   tushunib   turadi”.   Olim   bu   o rinda   til   tafakkur   shakllanishida	
ʻ
xizmat qiluvchi vosita ekanligiga urg u beradi. 	
ʻ
Mazkur   magistrlik   dissertatsiyasi   “O zbek   va   nemis   tillarida   “ravish+fe’l”	
ʻ
qolipli   so z   birikmalarining   tadbiqi   va   ta’limi”   deb   nomlanadi.   O zbek   tillarini	
ʻ ʻ
qiyoslash   uzoq   tarixga   ega.   Bunday   o rganishlarning   boshida   ulug	
ʻ ʻ
bobokalonlarimiz   mashhur   tipolog   tilshunoslarimiz   Mahmud   Koshg ariy   va	
ʻ
Alisher Navoiy turadi. Bu ikki buyuk zot, birinchisi, dunyo tilshunosligida birinchi
bo lib   qardosh   tillarni,   ikkinchisi   Hazrat   Nizomiddin   Mir   Alisher   Navoiy   esa	
ʻ
noqardosh, ya’ni qarindosh bo lmagan tillarni qiyoslab o rganishga asos solganlar.	
ʻ ʻ
Bizning   bu   ulug   zotlardan   keyin   kimlar   tipologik   tadqiqotlar   bilan	
ʻ
shug ullanganligi haqidagi bilim va tasavvurlarimiz sayoz. Chunki ulardan keyingi	
ʻ
davrlarda,   xususan,   Mustaqillik   davrigacha   bu   xususida   tadqiqotlar   olib   borilma
gan ko rinadi.	
ʻ
    Shunday   fikrlashga   o rgatadigan,   o rni   kelganda   shuni   ham   alohida	
ʻ ʻ
ta’kidlash   kerakki,   O zbekistonda   chet   tillarini   o rganish   tarixi   haqida   gap	
ʻ ʻ
ketganda o tgan asrning 40-50-yillari ko rsatiladi. Bu esa haqiqatga mutlaqo to g ri	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelmaydi.   Chunki   bizda,   bizning   madrasalarimizda   chet   tillari,   xususan   arab   va
fors   tillari   ming   yillardan   beri   o rganiladi.   Faqat   ular   umumlashtirilmagan,	
ʻ
madrasalarda o qitish tamoyillari monografik tarzda tadqiq etilmagan.	
ʻ
O zbekistonda   so z   birikmasi   haqidagi   nazariyalar   o rta   va   oliy   maktab	
ʻ ʻ ʻ
darsliklaridagi   ma’lumotlar   akademik   V.V.Vinogradovning   so z   birikmasiga	
ʻ
bergan   ta’rifi   asosida   shakllangan.   Uning   ta’limotida   faqat   tobe   bog lanishli   so z	
ʻ ʻ
birikmasi talqin qilingan.
Holbuki,   so z   birikmasi   haqidagi   ta’limotga   asos   solgan   F.Fortunatov   va	
ʻ
uning maktabi vakillari so z birikmasini keng ma’noda talqin qilingan. Ya’ni teng	
ʻ
birikmalarni   ham,   tobe   birikmalarni   ham   (predikativ)   gap   shaklidagi   birikmalarni
so z birikmasi deb tushungan.	
ʻ
O tgan   asrning   60-yillarining   oxiri   70-yillarining   boshlarida   rus	
ʻ
tilshunosligida   ustuvor   bo lib   kelayotgan   V.   V.   Vinogrodovning   ta’limotidan	
ʻ
3 norozilik   kayfiyati   kuchaydi   va   teng   so z   birikmalari   ham,   predikativ   birikmalarʻ
ham   so z   birikmasi   sifatida   tahlil   qilindi.   Inchunin,   so z   birikmasi   haqida   hozir	
ʻ ʻ
ta’limotni   bilmasdan   turib   uning   ustida   olib   boradigan   tadqiqotlar   biryoqlama,
zo rma-zo raki bo lib chiqishi tabiiy.	
ʻ ʻ ʻ
Bu   bir   tomondan,   ikkinchi   tomondan,   so z   birikmalari   turlarini	
ʻ
qoliplashtirish,   hosil   qilingan   qoliplarning   o zga   tillar   so z   birikmalari   qoliplari	
ʻ ʻ
bilan   qiyoslab   o rganish   ham   tilshunoslikda,   ham   ta’limshunoslik   o rtalarida	
ʻ ʻ
alohida   ahamiyat   kasb   etadi.   Biz   tomondan   magistrlik   dissertatsiyasi   dolzarbligi
ana shu bilan belgilanadi.
Tadqiqotning   obyekti   va   predmeti.   Ushbu   magistrlik   dissertatsiyasining
obyekti – o zbek va nemis tillaridagi	
ʻ   so z   birikmalaridir.   Uning   predmetini   esa	ʻ
ana shu so z birikmalarining “ravish+fe’l” qolipi tashkil qiladi.	
ʻ
Tadqiqotning   maqsadi   va   vazifalari.   Ushbu   tadqiqotning   asosiy   maqsadi
o zbek   va   nemis   tillaridagi   ifoda   etilayotgan   “ravish+fe’l”   qolipli   birikmalar   va	
ʻ
ularning   tarjimasi   ustida   izlanishlar   olib   borishdir.   Ushbu   maqsadni   amalga
oshirish quyidagi vazifalarni taqazo etadi:
- o zbek va nemis tillaridagi sintaksisni o rganish;	
ʻ ʻ
-   grammatikaning   muhum   tarkibiy   qismi   bo lgan   sintaksisning   obyekti,	
ʻ
birlamchi va ikkilamchi obyektlari haqidagi nazariyalar bilan tanishish;
-   so z   birikmasi   haqidagi   ta’limotning   tarixi,   bilan   tanishish,   tarixini	
ʻ
o rganish;	
ʻ
- so z birikmasi turlari (ot so z birikma, fe’l so z birikma) bilan tanishish;	
ʻ ʻ ʻ
- o zbek va nemis tilidagi fe’l qolipli birikmalar haqida ma’lumot berish va
ʻ
o zaro qiyoslash;	
ʻ
- o zbek va nemis tilidagi 	
ʻ “ravish+fel”  birikmalarini tasniflash va tahlillash;
- Gyotening “Yosh  Verterning iztiroblari” va uning o zbekcha tarjimasidan	
ʻ
“ravish+fe’l” qolipli so z birikmalarini yig ish;	
ʻ ʻ
-to plangan misollarni tahlil qilish;	
ʻ
-nemischa “ravish+fe’l” qolipli so z birikmalarining o zbek tiliga tarjimalari	
ʻ ʻ
ustida ishlash.
4 Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi   shundan   iboratki,   ushbu   tadqiqotda   nemis
yozuvchisi   IogannVolfgang   Gyotening   “Yosh   Verterning   iztiroblari”     asar i dagi
o zbekʻ   va   nemis   tillaridagi   “ravish   +fe’l”   qolipli   so z   birikmalari   morfologik   va	ʻ
semantik jihatdan talqin etildi hamda tadqiqot so nggida ularning ilovasi keltir	
ʻ i ldi.
Tadqiqotning   o rganilganlik   darajasi	
ʻ .   O zbek   va   nemis   tillarida   so z	ʻ ʻ
birikmasi   sintaksisning   asosiy   bo g ini   hisoblanadi.   So z   birikmalari   va   uning	
ʻ ʻ ʻ
tuzilishi   ko pgina   tillarda   tadqiq   qilingan   bo lib,   o zbek   tilida   N.Mahmudov,	
ʻ ʻ ʻ
A.Nurmonov, Asqarova, A.Gulomov, R.Sayfullayeva kabi tilshunoslar tomonidan,
nemis tilida A.Iskos, A.Lenkova, V.Flaysher, I.Chernisheva, Maskalsskayalar, har
ikkala tilda esa T. Mirsoatov, G‘.Zikrillayev, B.Tursunov, S.Saidov kabi tilshunos
olimlar tomonidan tadqiq qilingan.
Tadqiqot   mavzusi   bo yicha   adabiyotlar   tahlili.  	
ʻ Mazkur   tadqiqot   ishida
Gyotening   “Yosh   Verterning   iztiroblari”   romanidagi   so z   birikmalari   qiyosiy	
ʻ
jihatdan   tahlil   qilindi.   Nazariy   qismida   esa   o zbek   tilshunos   olimlaridan  	
ʻ A.
G ulomov,  	
ʻ A.Nurmonov,   M.Asqarova,   A.Abduazizov,   N.Turniyozo v ,
M.Mirtojiyev, N.Mahmudov, A. Usmonov , S.Saidov, Binjaminov T.Mirsoatov va
boshqalarning   ilmiy   asarlaridan   foydalanildi.   Nemis   tilidagi   adabiyotlardan   esa
Jung, Maskalsskaya, Drassdovskiylarning ilmiy asarlaridan iqtiboslar keltirildi.
Tadqiqotning   metodologiyasi   va   metodlari.   O zbekiston   Respublikasi	
ʻ
Prezidentining   ta’lim-tarbiya,   til,   ma’naviyatga   doir   qarashlari,   O zbekiston	
ʻ
Respublikasining   “Davlat   tili   haqida”   gi   qonuni,   soha   mutaxassislarining
fundamental asarlari ushbu tadqiqot ishimizning metodologik asosini tashkil qiladi.
Tadqiqotning   predmetini   o rganishda   transformatsion,   transpozitsion,	
ʻ
distributiv, oppozitiv metodlardan foydalaniladi.
Tadqiqotning   nazariy   va   amaliy   ahamiyati .   Tadqiqotimizning   xulosa   va
natijalari   so z   birikmasi   haqidagi   ta’limotni   nazariy   jihatdan   boyitadi,   o ziga   xos	
ʻ ʻ
sintaktik   birlik   bo lgan   mazkur   birlikni   zamonaviy   tartibda   o rganishga   turtki	
ʻ ʻ
bo ladi. 	
ʻ
Uning amaliy ahamiyati o zbek va nemis tillari sintaksisi,  nutq madaniyati,	
ʻ
ta’limshunoslik va terminologik lug atlar tuzishda foydalanilishi mumkinligi bilan	
ʻ
5 belgilanadi. Ular asosida maxsus kurslar, malakaviy bitiruv ishi va turli darajadagi
dissertatsiya yozishda iste’foda etish mumkin.
Tadqiqotning tuzilishi va hajmi.  Ushbu ish an’anaviy tarzda kirish, 3 bob,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxati hamda ilovadan iborat bo lib, ishningʻ ʻ
umumiy hajmi 81 sahifadan iborat. 
6 I   BOB.  SINTAKSIS ILMINING DOLZARB MASALALARI
1.1.  SINTAKSIS HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
  Tilshunoslikda   lug at   zahirasining   boyib   borishi   uchun   turli   xilʻ
imkoniyatlar   mavjud.   Tilning   lug at   boyligi   asosan   so zlardan   iborat.	
ʻ ʻ
Leksik   birliklar   deganda,   nafaqat   alohida   so zlarni   tushunamiz,   balki	
ʻ
so z birikmalarini ham tushunamiz.	
ʻ
  Sintaksis   (grekcha   suntaxis   so zidan   olingan   bo lib,   yopishtirmoq,	
ʻ ʻ
birlashtirmoq   demakdir)   til     tizimining   yuqori   sathi   bo lgan   sintaktik	
ʻ
sath   hamda   shu   sath   haqidagi   ta’limotdir.   Morfologiya   va   sintaksis
grammatikaning   o zaro   bog langan   ikki   bo limi   sanaladi.	
ʻ ʻ ʻ
Grammatikaning   bu   ikki   bo limi,   avvalo,   predmetlariga   ko ra	
ʻ ʻ
farqlanadi 2
.   Morfologiyaning   o rganish   predmeti   alohida   so z	
ʻ ʻ
shakllarining   ma’lum   grammatik   ma’no   asosidagi   paradigmalari,
ularning   grammatik   kategoriyalari   bo lsa,   sintaksisning   o rganish	
ʻ ʻ
predmeti   gap   va   uni   tashkil     etgan   so z   shakllarining   o zaro   grammatik	
ʻ ʻ
va   mazmuniy   munosabatlari   hamda   bu   munosabatlarni     yuzaga
chiqaruvchi vositalardir.
Sintaksis   grammatikaning   bir   qismi   bo lishidan   tashqari	
ʻ
semiotikaning   tarkibiy   qismi   sifatida   ham   o rganiladi.   Bu   shuni	
ʻ
ko rsatadiki,   sintaksis   tushunchasi   tabiiy   tilning   bir   qismi   sifatida   gap	
ʻ
bo laklari   va   gapning   qurilishini   o rganadi
ʻ ʻ 3
.   Sintaksis,   bir   tomondan,
so z   shakllarining   bog lanish     qoidalarini,   ikkinchi   tomondan,   tarkibida
ʻ ʻ
bu   qoidalar   ro yobga   chiqadigan   bir   butunlikni   —   gapni   o rganadi.	
ʻ ʻ
Anglashiladiki,   morfologik   birlik   bo lgan   so zning   shakli   ham   sintaksis	
ʻ ʻ
uchun  ahamiyatlidir. Lekin faqat so zning boshqa shakllari bilan aloqasi
ʻ
va   sintaktik   birlik   ichida     uning   bir   qismi   sifatida   bajaradigan   vazifasi
nuqtai nazaridangina sintaktik qimmatga ega bo ladi. 	
ʻ
Nutqning   axborot   tashuvchi   eng   kichik   birligi   va   shunday
2
  Хожиев   А .  Тилшунослик   терминларининг   изоҳли   лу ғ ати . -  Тошкент :  Ўзбекистон   миллий   энциклопедияси , 
2002.  Б -168. 
3
 Drosdowski G, Eisenberg P.  Grammatik der deutschen Gegenwartsprache.  Mannheim: Dudenverlag, 1995.  S-168.
7 birliklarning   umumlashgan   namunasi   gapdir.   Demak,   sintaktik   sathning
asosiy birligi  va   sintaksisning  asosiy o rganish obʻ y ekti gap hisoblanadi.
Gap bir butunlik sifatida gap   bo laklaridan va so z bo laklaridan tashkil	
ʻ ʻ ʻ
topadi.   Demak,   gapning   ichki   tuzilish   birligi   gap   bo laklari   va   so z	
ʻ ʻ
birikmalaridir.   Gap   bo lagi   butun   bir   gap   mazmunini   ifodalashda	
ʻ
ma’lum   mazmuniy   ahamiyatga   ega   bo lgan   bu   vazifaga   muvofiq	
ʻ
grammatik shakllangan mustaqil so zlardan  ifodalanadi. 	
ʻ
So z   birikmasi   esa   borliqdagi   predmet   va   hodisalar   o rtasidagi	
ʻ ʻ
ma’lum     munosabatlarni   aks   ettiruvchi   ikki   mustaqil   so zning   o zaro	
ʻ ʻ
grammatik   va   mazmuniy   birikuvidan     tashkil   topadi.   Shunday   qilib,   gap
va   so z   birikmasining   tashkil   etuvchi   eng   kichik   birlik   so z     va   so z	
ʻ ʻ ʻ
shakllari   sanaladi.   Morfologik   birlik   bo lgan   so z   shakli   sintaktik   birlik	
ʻ ʻ
ichida   ma’lum   vazifa   bajaradi,   haqiqiy   hayotini   uning   ichida   topadi.   Bu
esa   sintaksis   til   tizimining   morfologik   sathi   ustida   turadigan   yuqori
grammatik sath ekanligini ko rsatadi.	
ʻ
Sintaksis  leksika  bilan  ham  uzviy  bog liq.  Sintaktik  kategoriyalar	
ʻ
o zaro   aloqada   bo lgan     muayyan   vaziyat   elementlarining   vazifalarini	
ʻ ʻ
ifodalaydi.   Ma’lum   bir   vazifa   bajarayotgan     vaziyat   elementi   muayyan
belgilarga   ega   bo ladi   va   bu   belgilar   shu   elementning   tildagi   moddiy	
ʻ
ifodasi   bo lgan   leksik   so z   ma’nosida   aks   etadi,   O zaro   sintaktik	
ʻ ʻ ʻ
munosabatga   kirishayotgan     sintaktik   birliklar   o zlarining   grammatik	
ʻ
ma’nolari   bilangina   emas,   balki   leksik   ma’nolari     bilan   ham   uyg unlikni	
ʻ
hosil   qiladi 4
.   Shuning   uchun   ham   o zaro   birikayotgan   so zlar   tanlash	
ʻ ʻ
xususiyatiga   ega   bo ladi.   Masalan,  	
ʻ kurk   so zining   leksik   ma’nosida	ʻ
tovuqqa xos bo lgan belgi    aks etadi. Shuning uchun ham bu so z barcha	
ʻ ʻ
predmet bildiruvchi so zlar bilan emas, balki faqat  tovuq so zi bilangina	
ʻ ʻ
bog lanish   xususiyatiga   ega.   Bu   esa   so zlarning   o zaro   bog lanishi   shu	
ʻ ʻ ʻ ʻ
so zlarning   ma’no   tuzilishi   bilan,   ularning   ma’no   tuzilishidagi   muayyan
ʻ
4
  Турсунов   У .,  Мухторов   Ж .,  Раҳматуллаев   Ш .  Ҳозирги   ўзбек   адабий   тили .   Тошкент :  Ўзбекистон , 1992.  Б -
93.
8 semalar   uyg unligi     bilan   uzviy   bog liq   ekanligini     so z   birikmasiningʻ ʻ ʻ
leksika   bilan   chambarchas   aloqador     ekanligini   ko rsatadi.   Shu   tufayli	
ʻ
so z   birikmasi   sintaksisida   so zning   semantik   tuzilishi   va     uning   bo sh	
ʻ ʻ ʻ
o rinlari (valentligi) katta ahamiyat kasb etadi. 
ʻ
Sintaksis   predmeti   yuzasidan   tilshunoslikda   xilma-xil   qarashlar
mavjud. O zbek  tili   sintaksisiga   doir   barcha  adabiyotlarda     sintaksisning	
ʻ
ikki   birligi:   so z   birikmasi   va   gap   haqida   fikr   yuritiladi   va   bu   ikki   birlik	
ʻ
sintaksisning   tekshirish   obyekti   ekanligi   aytiladi.   Bunday   qarash   rus
tilshunosligi   ta’sirida   kirib   keldi.   Rus   tilshunosligida   sintaksisning
ikkita o rganish obyekti mavjud ekanligini A.A.Shaxmatov bayon qilgan	
ʻ
edi.   Bu   fikr   V.V.Vinogradov   tomonidan   rivojlantirildi.   V.V.Vinogradov
fikriga   ko ra,   faqat   so z   birikmasi   va   gapgina   emas,   balki   qo shma   gap	
ʻ ʻ ʻ
ham   alohida     sintaktik   birlik   sifatida   tan   olinadi.   Bu   qarashga   muvofiq,
sintaksis   uch   birlik:   so z   birikmasi,   gap   va   qo shma   gap   haqidagi	
ʻ ʻ
ta’limotdir. 
Qismlari   o zaro   sintaktik   aloqa   bilan     bog langan   so z	
ʻ ʻ ʻ
shakllarining   nopredikativ   sintaktik   birligi—so z   birikmasi;   so z	
ʻ ʻ
shakllarining   bir   necha   sintaktik   aloqasidan   tashkil   totpgan   predikativ
sintaktik   birlik   -   gap;   qismlari   o zaro   sintaktik   munosabatga	
ʻ
sintaksisning   kirishgan   gaplardan   iborat   bo lgan     sintaktik   birlik	
ʻ
qo shma   gap   sanaladi	
ʻ 5
.   Hozirgi   kunda   matn   sintaksisi   e’tirof   etilishi
munosabati   bilan   matn   ham   alohida   o rganish     obyekti   sifatida   tan	
ʻ
olinadi.   Shunday   qilib,   mavjud   adabiyotlarda   sintaksisning   to rtta	
ʻ
o rganish   obyekti   ko rsatiladi   va   o z   navbatida,   sintaksis   ham   o rganish	
ʻ ʻ ʻ ʻ
obyektiga ko ra to rtga  ajratiladi: 	
ʻ ʻ
1) so z birikmasi sintaksisi;
ʻ
2) gap sintaksisi;
    3) qo shma gap sintaksisi; 
ʻ
5
  Шоабдураҳмонов   Ш .,   Асқарова   М .,   Ҳожиев   А .,   Расулов   И .,   Дониёров   Ҳ .   Ўзбек   тили   грамматикаси .
Синтаксис . -  Тошкент : 1976.  Б -10.
9 4)  matn sintaksisi. 
Qo shma   gapni   gapga   qarama-qarshi   qo yish   mumkin   emas.   Uʻ ʻ
gap doirasida gapning bir turi sifatida o rganilishi maqsadga muvofiqdir.	
ʻ
So z   birikmasining   obyektiv   til   birligi   ekanligi   masalasida	
ʻ
tilshunoslarning   qarashi   bir   xil   emas.   Bir   guruh   tilshunoslar   so z	
ʻ
birikmasiga mustaqil til (nutq) birligi sifatida qaraydilar. Jumladan, V.P.
Malashenko   va     Yu.P.Bogachevlar   so z   birikmasi   shu   birikmani   tashkil	
ʻ
etgan   hokim   so zning   bog lanish   imkoniyatining   (valentlik	
ʻ ʻ
xususiyatining)  gap tarkibida yuzaga chiqishi, deb qaraydilar va shuning
uchun   ham   so z   birikmasini   obyektiv   til   birligi   hisoblaydilar.   Ularning	
ʻ
fikricha,   har     qanday   so z   birikmalari   nutq   jarayonida   vujudga   keladi.	
ʻ
Ammo   bu   semantik-sintaktik   birlik   ma’lum   tilda   gaplashuvchilar   ongida
o rnashgan muayyan andazalar asosida tarkib topadi. Bu  modellar xuddi	
ʻ
gap   modellari   singari   nutqiy   reallashuvga   qadar   ham   tayyor   holda
mavjud   bo ladi.   Shuning   uchun   ham   erkin   so z   birikmasi	
ʻ ʻ
kommunikatsiyagacha   bo lgan   sath   birligi   bo lib,     nutqqa   tayyor   holda	
ʻ ʻ
olib kiriladi 6
. 
So z   birikmasi   —   bu   so z   shakli   bilan   birga   gap   uchun   “qurilish	
ʻ ʻ
materiali” yoki gapning kengayishi sathida qurilish birligidir. Boshqa bir
guruh   tilshunoslar   esa   so z   birikmasining   til   birligi,   gap   uchun   qurilish	
ʻ
materiali   ekanligini   rad   etadilar.   Jumladan,   Yu.F.Fomenko   o z   fikrini	
ʻ
isbotlash uchun quyidagi asoslarni keltiradi: 
1)   so z   birikmasi   kommunikativ   vazifa   ham,   nominativ   vazifa	
ʻ
ham bajarmaydi. Birinchisi - gap, ikkinchisi – so zlar orqali ifodalanadi;	
ʻ
2)   so z   birikmasi   tushunchani   emas,   tushunchalar   birikmasini	
ʻ
ifodalaydi.   Agar   biz   so z   birikmasi   tushuncha   bildiradi,   degan   fikrga	
ʻ
qo shilsak,   demak,   so z   birikmasi   doirasida   ikki   tushunchaning   birikish	
ʻ ʻ
hodisasi ro y beradi, degan fikrni tasdiqlagan bo lamiz; 	
ʻ ʻ
3)   so z   birikmasi   takrorlanishlik   belgisiga   ega   emas.   Tilga  tayyor
ʻ
6
  Шарипов   М.Қ.   Ҳозирги   ўзбек   тилида   сўз   бирикмалари   масаласи.   Тошкент:   Ўзбекистон,   Фан   нашриёти,
1978. Б-12.
10 holda   olib   kirilmaydi,   balki   nutq   jarayonida   yaratiladi.   Nominativlik,
takrorlanishlik   frazeologizmlarga   xosdir.   Shu   belgilari   bilan
frazeologizmlar so z birikmalaridan farq qiladi; ʻ
4)   tilning   har   bir   sathi   uchun   bir   til   birligi   xos:   fonologik   sath
uchun   —   fonema,   leksik   sath   uchun—   leksema   va   boshqalar   sintaktik
sath ikkita birlikka ega bo lib qoladi. 	
ʻ
Agar   so z   birikmasini   til   birligi,   deb   tan   olinsa,   boshqa   sathlarda	
ʻ
ham   fonema   birikmasi,   morfema   birikmasi   kabi   birliklarni   til   birligi   deb
tan olish kerak bo ladi. Ana shu asoslarga  ko ra, u so z birikmasi  tilning	
ʻ ʻ ʻ
alohida   birligi   emas,   balki   til   valentligining   nutqiy   reallashuvidir,   degan
xulosaga   keladi.   Darhaqiqat,   valentlik   va   so z   birikmasi   o zaro   mohiyat	
ʻ ʻ
va   hodisa   munosabatidir.   Mohiyat   umumiy,   hodisa   esa   uning   aniq
ko rinishlari sanaladi	
ʻ 7
. 
Valentlik   abstrakt   tafakkur   sathida   (mohiyat),   so z   birikmasi   esa	
ʻ
jonli   kuzatish   sathida   (hodisa)   mavjuddir.   So zlarning   ma’lum   til	
ʻ
me’yoriga   xos   bog lanish   modeli   til   birligi,   bu   modelning   leksik	
ʻ
birliklar   bilan   to ldirilishi,   aniq   reallashuvi,   hodisalarda   namoyon	
ʻ
bo lishi   nutq   birligi   hisoblanadi.   Demak,   til   va   nutq   zidligi   so z	
ʻ ʻ
birikmalariga   ham   xosdir.   Gap   bo laklari   so z   birikmasi   doirasida	
ʻ ʻ
(ikkinchi   darajali   bo laklarning   nopredikativ   bog lanishda)   yoki   gap	
ʻ ʻ
doirasida   (bosh   bo laklarning   predikativ   bog lanishida)   o rganiladi
ʻ ʻ ʻ 8
.
Anglashiladiki,   sintaksisning   o rganish   obyekti   uchta   va   shunga	
ʻ
muvofiq, sintaksis ham uch turga bo linadi: 	
ʻ
1) so z birikmasi sintaksisi; 	
ʻ
2) gap sintaksisi; 
3) matn sintaksisi. 
An’anaviy   tilshunoslik   lisoniy   birliklarning   faqat   shakliy
tomondan   o rganishga   e’tiborni   qaratdi.   Bunday   qarash,   ayniqsa,   tilga
ʻ
7
 Duden. Grammatik der deutschen Gegenwartssprache.  - Leningrad, 1962. S-48.
8
 Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. Syntax (Vergleichend mit dem Usbekischen).  -  Taschkent :   O’qituwtschi,  
1980. S – 29.
11 semiotik   nuqtai     nazardan   yondashish,   belgini   faqat   shakldan   iborat   deb
hisoblash natijasida yana ham kuchaydi 9
.  Til har biri yopiq tizim sifatida
qaraladigan   qat’iy   sathlarga   ajratildi.   Lisoniy   birliklarning   o ziʻ
ifodalanayotgan   obyektiv   borliq   bilan   munosabati   tadqiqotdan   chetda
qoldi. 
Keyinchalik   tilni   bunday   o rganish   biryoqlama   ekanligi,   shaklni	
ʻ
ma’nodan   uzib   bo lmasligi   ma’lum   bo ldi.   Natijada   lisoniy   birliklarning	
ʻ ʻ
ma’no   tomoniga   e’tibor   kuchaydi.   Tilshunoslikda   mazmuniy
tadqiqotlarning   kuchayishi   natijasida   shu   narsa   ma’lum   bo ldiki,   lisoniy	
ʻ
birliklarning   shakl   va   mazmun   tomondan   tavsifi   ham   tilni   to liq	
ʻ
izohlashga imkon bermaydi. 
Lisoniy   birliklarni   kontekst,   nutq   vaziyati   bilan   bog lab
ʻ
o rganishgina   ularning   ma’nosini   to g ri   tushunishda   katta   imkoniyat	
ʻ ʻ ʻ
beradi.   Bu   esa   lisoniy   birliklarning   pragmatik   tomoniga   qiziqishni
kuchaytiradi. 
Axborotning   to g ri   tushunilishi   uchun   so zlashuvchilarning   til	
ʻ ʻ ʻ
haqidagi   bilimidan   tashqari,   tinglovchining   olam   haqidagi   bilimi,   jumla
qo llanayotgan   ijtimoiy   holat   haqidagi   bilimi,   so zlash   jarayonida	
ʻ ʻ
so zlashuvchilar   ruhiyati   haqidagi   bilimi   va   boshqa   bilimlarini   ham
ʻ
qo shish   kerak   bo ladi.   Axborotni   tushunish   jarayonida   yuqoridagi
ʻ ʻ
bilimlar   barchasi   barobar   xizmat   qiladi.   Shuning   uchun   faqat   bu
bilimlarning   o zaro   munosabatini   hisobga   olgandagina   biz   nutqiy	
ʻ
jarayoning   mohiyatini   anglashga   yaqinlashgan   bo lamiz.   Ana   shunday	
ʻ
amaliy ehtiyoj natijasida semantika va pragmatika vujudga keldi. 
Lisoniy   birliklarning   bu   uch   tomonisiz   aloqa   vositasi   bo lgan   til	
ʻ
o zining   to liq   talqinini   topa   olmaydi.   Anglashiladiki,   sintaktik	
ʻ ʻ
birliklarning ham uch tomoni mavjud: 
1) sintaktika; 
2) semantika; 
9
  Нурмонов   А .,   Маҳмудов   Н .,   Аҳмедов   А .,   Солихўжаева   С .   Ўзбек   тилининг   мазмуний   синтаксиси .   -
Тошкент :  Фан , 1992.  Б -234.
12 3) pragmatika 1 0
. 
Sintaktika   lisoniy   birliklarga   shakliy   munosabatlarini,   ya’ni   lisoniy
belgilar   o rtasidagi   munosabatni   o rganadi.   Sintaktika   sintaktik   shakllarʻ ʻ
asosida   ish   ko radi.   Demak,   sintaktika   an’anaviy   sintaksis	
ʻ   —   gap
bo laklari nomi bilan o rganiladigan gapning sintaktik tizimiga tayanadi.	
ʻ ʻ
Sintaktikaga   muvofiq,   har   qanday   sintaktik   birlik   nutqiy   jarayonda   turli
variantlarda   namoyon   bo luvchi   umumlashgan   mohiyat   sifatida   talqin	
ʻ
qilinadi.   Semiotika   asoschilaridan   bo lgan   Ch.Morris   semiotikani   uchga	
ʻ
bo ladi:	
ʻ
1)   semantika   —   belgining   borliq   obyekti   bilan   munosabati   haqidagi
ta’limot; 
2) sintaktika — belgining belgi bilan munosabati haqidagi ta’limot; 
3)   pragmatika   —   belgining   so zlovchi   bilan   munosabati   haqidagi	
ʻ
ta’limot 1 1
.  Anglashiladiki,  mazmuniy  sintaksis   ongda  aks   etgan  obyektiv
reallik   elementlarini,   ya’ni   propozitsiyaning   sintaktik   qurilmalar   orqali
qanday   ifodalanganini   o rganadi.   Boshqacha   aytganda,   mazmunni	
ʻ
sintaksis   qurilmalarning   propozitsiya   tomonini   o rganadi.   Gap   tuzilishi,	
ʻ
bu   gap   orqali   ifodalanayotgan   borliq   parchasi   tuzilishi   bilan
solishtiriladi.   Sintaksisning   asosi   birligi   gap   inson   ongida   aks   etgan
borliqdagi   ayrim   voqeani,   borliq   parchasini   ifodalaydi:   bola   o ynayapti,	
ʻ
olma gulladi. 
Gap   bo lagi   esa   borliqning   ongda  aks   etgan  alohida   elementlarining	
ʻ
shu vaziyatda qanday vazifa bajarayotganligini ko rsatadi: talaba xonaga	
ʻ
kirdi   (talaba   —   harakat   subyektini,   xonaga   —   harakat   o rnini,   kirdi   —	
ʻ
harakatni   ifodalaydi).   So z   birikmasi   esa   ongda   aks   etgan   borliq	
ʻ
elementlarining   o zaro   munosabatini   ifodalaydi:   qizil   gul,   kitobni	
ʻ
o qimoq. Lisoniy birliklarning sintaktika va semantikasi  bu birliklarning	
ʻ
to liq tavsifi uchun kamlik qiladi. 
ʻ
“Sintaktika   va   semantikaga   pragmatika   qo shilgandagina,   ular	
ʻ
10
  Юсупов   У . К .  Теоретические   основы   сопоставительной   лингвистики . -  Тошкент :  Фан , 2007. -   ст.  26
11
  Сафаров   Ш .  Прагмалингвистика .  Тошкент :  Ўқитувчи . 2008.  Б - 46.
13 o zining   haqiqiy   talqinini   topadi”ʻ 1 2
.   Masalan:   Hamma   vaqtini   xushnud
o tkazmoqda   jumlasi   orqali   muayyan   shaxslar   va   ularning   muayyan
ʻ
zamon   va   makondagi   holati   propozitsiyasi   ifodalangan.   Lekin   jumla
orqali   ifodalangan   propozitsiyaning   so zlashuvchilarga   tushunarli	
ʻ
bo lishi   uchun   bugina   kifoya   qilmaydi.   Buning   uchun   so zlashuvchilar	
ʻ ʻ
vaqtini   xushnud   o tkazayotgan   ma’lum   guruhlar   haqida   va   bu	
ʻ
guruhlarning   holati   ro y   berayotgan   ma’lum   makon   va   zamon   haqida	
ʻ
umumiy bilimga ega bo lishlari lozim bo ladi. 
ʻ ʻ
Chunki   dunyodagi   barcha   odamlar   vaqtini   xushnud   o tkazishi	
ʻ
mumkin   emas.   Demak,   yuqoridagi   jumla   aniq   shaxslar,   aniq   makon   va
zamon   bilan   bog langan   bo lishi   kerak.   Jumla   orqali   ifodalanayotgan	
ʻ ʻ
propozitsiyaning   nutq   vaziyati   bilan   ana   shunday   munosabatini
o rganish jumlaning pragmatika tomonini tashkil qiladi. 	
ʻ
Pragmatikaga   semantika   masalalarini   o rganish   kuchaygan   bir	
ʻ
paytda   e’tibor   berilishi   bejiz   emas.   Chunki   semantikaning   tekshirish
ko lami   g oyat   kengayib   ketganligi   tufayli   uni   bir   oz   yengillatishga,	
ʻ ʻ
ma’noning   kontekst   bilan   bog liq   oqimidan   xalos   qilishga   to g ri   keldi.	
ʻ ʻ ʻ
Natijada   pragmatika   semantikadan   ajralib   chiqadi.   Nutq   vaziyati   bilan
kontekst   pragmatik   tadqiotlarning   asosini   tashkil   qiladi.   Shuning   uchun
ham   sintaktik   qurilma   ifodalagan   propozitsiyaning   so zlashuvchilarga	
ʻ
tushunarli   bo lishi   uchun   nutq   vaziyati   yoki   kontekst   zarur   bo lgan	
ʻ ʻ
joyda pragmatikaga ehtiyoj ortadi. Bu quyidagi hollarda ro y beradi: 	
ʻ
1)   jumla   tarkibida   sen,   hatto,   faqat,   hozir   singari   deskriptiv
bo lmagan   (“ichi   bo sh”)   so zlar   ishtirok   etganda.   B.Rasselning	
ʻ ʻ ʻ
ta’kidlashicha,   deokriptiv   so zlar   tahlili   semantika   tomoniga,   deskriptiv	
ʻ
bo lmagan   so zlar   tahlili   esa   pragmatika   tomoniga   “tortadi”.   Uning	
ʻ ʻ
ko rsatishicha,   ko k   yoki   chiroq   so zlarini   to g ri   qo llash   uchun   eng
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
muhim   narsa   tildan   tashqaridagi   obyektni   tanlashda   adashmaslik   bo lsa,	
ʻ
sen,   faqat,   hatto   singari   so zlarni   to g ri   qo llash   uchun   pragmatik	
ʻ ʻ ʻ ʻ
12
 Drosdowski G, Eisenberg P.  Grammatik der deutschen Gegenwartsprache.  -  Mannheim: Dudenverlag, 1995. S-
168.
14 qurshov haqidagi ma’lumot g oyatda zarur bo ladi; ʻ ʻ
2)   jumla   kishilar   o rtasidagi   aloqa   jarayonida   vujudga   keladi.	
ʻ
Shuning   uchun   ham   ularning   har   birida   shaxsning   izi   o z   ifodasini	
ʻ
topadi.
Chunki   “til—borliqning   uyi”   (M.Xaydegger),   unda   insoniyatning
ma’naviy,   ruhiy   olami   aks   etadi.   Jumla   mazmunini   so zlovchi   bilan	
ʻ
uzviy   bog lab   turgan   so zlar   ham   pragmatikaning   tadqiqot   obyektidir.	
ʻ ʻ
Bevosita   modusni   ifodalovchi   kirishlar,   baho   bildiruvchi   so z   va	
ʻ
vositalar sintaksisning pragmatika tomoni orqali o rganiladi;	
ʻ
  3)   insonning   subyektiv   ruhiyatini   aks   ettiruvchi   diskurs   ham
pragmatiksning   o rganish   doirasiga   kiradi.   ma’lum   bo lsa   ham,   lekin	
ʻ ʻ
Ahmadning   qanday   shaxsligi,   qayerdan   qayerga   va   nima   maqsadda
kelganligi   haqidagi   axborot   qorong u   bo ladi.   So zlovchi   va	
ʻ ʻ ʻ
tinglovchining   oldindan   shunday   ma’lumotga,   umumiy   bilish   manbaiga
ega   bo lishi   bevosita   ifodalanadigan   axborotning   so zlovchilar   uchun	
ʻ ʻ
tushunarli   bo lishini   ta’minlaydi	
ʻ 1 3
.   Sintaksisning   tekshirish   obyekti   har
qanday so z qo shilmasi emas, balki sintaktik konstruksiyalardir.	
ʻ ʻ
Har   qanday   so z   qo shilmasi   sintaktik   konstruksiya	
ʻ ʻ
hisoblanavermaydi,   Otquloq   (qo shma   so z),  	
ʻ ʻ og a-ini	ʻ   (juft   so z),	ʻ
tegirmonga   tushsa,   butun   chiqadi   (frazeologik   birlik)   tipidagi
qo shilmalar   leksik   birliklar   hisoblanadi.  	
ʻ Sen   uchun,   oy   kabi,   dadam
bilan   tipidagi   analitik   konstruksiyalar   ham   sintaktik   struksiya
sanalmaydi,   baland   tog ,   vatanni   sevmoq,   Dashnabodning   anori,	
ʻ
shuningdek,   paxta   ochildi,   ukam   injener   tipidagi   ma’lum   grammatik
qoidalar asosida hosil bo lgan qo shilmalargina sintaktik konstruksiyalar
ʻ ʻ
hisoblanadi. Shuning uchun ham sintaksisni  o rganishda  dastavval  uning	
ʻ
obyekti   bo lmish   sintaktik   konstruktsiya   tushunchasini   aniqlab,	
ʻ
chegaralab. olish lozim. 
13
  Азизов   О .,  Сафоев   А .,  Жамолхонов   Ҳ .  Ўзбек   ва   рус   тилларининг   қиёсий   грамматикаси .  - Тошкент : 1986. 
Б -79.
15 Sintaktik   konstruksiyalar   tuzilishiga   ko ra   uch   tipga:   bir   so zliʻ ʻ
konstruksiya,   ikki   bir   so zli   konstruksiya,   ko p   bir   so zli	
ʻ ʻ ʻ
konstruksiyalarga   ajratiladi.   Bir   so zli   sintaktik   konstruksiyalar,	
ʻ
ko pincha,   bitta   mustaqil   ma’noli   so z   bilan   ifodalanadi.   Bu   xil	
ʻ ʻ
konstruksiyalar   gap   bo lganligi   uchun   sintaksisning   o rganish   obyekti	
ʻ ʻ
hisoblanadi.   Ikki   so zli   sintaktik   konstruksiya   yo   sodda   so z   birikmasi-	
ʻ ʻ
dan   (Lolaxonning   kitobi),   yoki   sodda   yig iq   gapdan   (Lolaxon   keldi)	
ʻ
tashkil topadi.
Ko p   so zli   sintaktik   konstruksiyalar   esa   ikkidan   ortiq   mustaqil	
ʻ ʻ
so zning   birikishidan   (	
ʻ g uj   bo lib   turgan   yettita   xira   yulduz	ʻ ʻ   tipidagi
murakab   birikmalardan)   hamda   Halol   mehnat   qilmoq   eng   yaxshi   odat
(G afur   G ulom)   tipidagi   yoyiq   gaplardan   iborat   bo ladi.   Sintaktik	
ʻ ʻ ʻ
konstruksiyalar   mazmuni   va   fikriy   tugalligiga   ko ra   ikki   xil;   nomustaqil	
ʻ
yoki   ochiq   konstruktsiya   (kanalning   qazilishi   kabi),   mustaqil   yoki   yopiq
konstruksiya   (Kanal   qazildi   kabi)   bo ladi.   Ochiq   konstruksiyalarda   fikr	
ʻ
tugallanmagan   ochiq   qolgan,   yopiq   konstruksiyalarda   esa   fikr
tugallangan   bo ladi.   Sintaktik   konstruksiyalarning   bu   xususiyati   ularni	
ʻ
ikki   aspekt   —   so z   birikmasi   sintaksisi   va   gap   sintaksisi   aspektida	
ʻ
tekshirishni   taqozo   etadi.   Bu   xil   sintaktik   konstruksiyalarni   farqlashda
ularni   tashkil   etgan   komponentlarning   miqdori   emas   (gap   bir   so zdan,	
ʻ
so z   birikmasi   esa,   aksincha,   bir   necha   so zdan   iborat   bo lishi   ham	
ʻ ʻ ʻ
mumkin),   balki   bu   konstruksiyalarning   bajarayotgan   funksiyasi   nazarda
tutiladi. 
So z   birikmasi   fikr   ifodalamaydi   (unda   predikativlik   va	
ʻ
intonatsion   tugallik   mavjud   emas),   u   nominativ   funksiya   bajaradi.   Gap
esa   fikr   ifodalaydi   —   kommunikativ   funksiya   bajaradi 1 4
.   So z   birikmasi	
ʻ
nutq   obyekti   emas,   u   birmuncha   passiv   holatda   bo lib,   gap   tarkibida,	
ʻ
uning materiali sifatida harakat qiladi.
Sintaksis   tilshunoslikning   boshqa   sohalari—fonetika,
14
  Абдурахмонов   Ғ .  Қўшма   гап   асослари   синтаксиси . -  Тошкент :  Ўзбекистон   Фанлар   академияси   нашриёти , 
1958.  Б -20.
16 morfologiya,   leksikologiya   bilan   teng   huquqli   bo lib,   ular   bilan   uzviyʻ
aloqadadir.  Bu sohalar bir-birisiz yashay olmaydi. 
Tilning   yaxlit   sistemaliligi   ham   ana   shunda   aniq   namoyon
bo ladi.	
ʻ   Morfologik   hodisalar   ko p   hollarda   sintaktik   hodisalar   bilan	ʻ
juda   yaqin   munosabatda   bo ladi.   Buni   biz   turli   turkumlarga   oid	
ʻ
so zlarning   gap   bo lagi   vazifasida   qo llanishida,   kelishik,   egalik,   shaxs-	
ʻ ʻ ʻ
son,   ko makchi,   bog lama   kabi   kategoriyalarning   turli   xil   sintaktik	
ʻ ʻ
munosabatlar   ifodalashida   kuzatamiz.   Morfologiyada   gapning   materiali
o rganiladi.   Sintaksis   har   gal   nutq   talabiga   ko ra   ularning   gapdagi	
ʻ ʻ
funksiyasini   belgilab   beradi.   V.A.Bogoroditskiy   so zi   bilan   aytganda,	
ʻ
“Morfologiya   ayrim   kategoriyalarning   (so z   kategoriyalarining)   va	
ʻ
ularning   formalarining   inventaridan   iborat,   sintaksis   esa   bu   so z   va	
ʻ
formalarning   hammasini   harakatda   va   hayotda,   nutq   tarkibida
ko rsatadi”	
ʻ 1 5
.   Sintaksisning   fonetika   bilan   bo lgan   aloqasi   ohang   va	ʻ
urg uda   ko rinadi.   Bu   holat   xususan,   turli   xil   sintaktik   konstruksiyalarni	
ʻ ʻ
hosil   qilishda   asosiy   vositalardan   bo lgan   ohang   va   urg uning   ham	
ʻ ʻ
sintaksisning,   ham   fonetikaning   tekshirish   obyekti   bo la   olishida	
ʻ
ko rinadi.	
ʻ   Sintaksis   leksikologiya   bilan   ham   o zaro   zich   aloqadadir.	ʻ
(ular   nutqda  qo llanib, ma’lum  bir     fikr  va  uning eng  nozik  ottenkalarini	
ʻ
ifodalashda   ishtirok   eta   boshlagandagina,   ularning     til   birligi   sifatidagi
xususiyatlari   namoyon   bo la   boshlydi.  	
ʻ Masalan,   ter,   yosh,   qirq
so zlarining   ma’nolarini   so z   birikmasidan   tashqarida   aniqlash   mumkin	
ʻ ʻ
emas. Qiyoslang: 
Lolaxon, bog dagi olmalardan ter. 	
ʻ
Barakali mehnat qilib to kiladigan marjon-marjon ter o z
ʻ ʻ
samarasini ko rsatmoqda.	
ʻ
 Qirqta bo lsa, qilig i boshqa. (Maqol) 	
ʻ ʻ
Qizim, atirgullarni tok qaychida qirq. Yo qsa qo lingga tikoni	
ʻ ʻ
kiradi.
15
  Абдурахмонов   Ғ .  Қўшма   гап   асослари   синтаксиси . -  Тошкент :  Ўзбекистон   Фанлар   академияси   нашриёти , 
1958.  Б -21.
17 Sintaktik   birikmalarning   makon   va   zamonga   bog liq   bo lmaganʻ ʻ
o zaro   assotsiativ   munosabati   paradigmatik   munosabat   hisoblanadi.	
ʻ
Ma’lum   bir   asosda   o zaro   assosialashgan   sintaktik   birliklar   paradigma	
ʻ
a’zolari   sanaladi.   Paradigma   a’zolarining   umumlashmasi   esa   ma’lum
umumlashmani,   kategoriyani   hosil   qiladi.   Paradigma   va   uning   a’zolari
o rtasida   umumiylik   va   xususiylik   munosabati   mavjud   bo ladi.   Har	
ʻ ʻ
qanday   umumiylik   (invariant)   xususiyliklar   (variantlar)   orqali   namoyon
bo ladi. Demak, umumiylikning namoyon bo lish shakli xususiylikdir. 
ʻ ʻ
Paradigmatik   munosabat   ham   xuddi   sintagmatik   munosabat   singari
mazmuniy va shakliy paradigmatik munosabatlarga bo linadi. Mazmuniy	
ʻ
paradigmatik   munosabat   sintaktik   birlik   ikki   va   undan   ortiq   variant—
ma’nolar   birligidan   tashkil   topgan   invariant   ma’noga   ega   bo ladi.	
ʻ
Ma’lum   sintaktik   birlik   orqali   ifodalangan   invariant   ma’noning   variant
ma’nolari   munosabati   shu   sintaktik   birlikning   mazmuniy   paradigmasini
hosil qiladi. 
Masalan,  ega  orqali  ifodalangan subyekt  invariant  ma’nosi  quyidagi
variant   ma’nolar   birligidan   iborat:   Agens   (harakatni   yuzaga
chiqaruvchi):   Bola   o ynayapti.  	
ʻ Patiens   (agens   ta’siriga   uchrovchi
subyekt):   Ona   bolasini   o ynatdi	
ʻ .   Miqdor   subyekti:   Suv   tizzadan   va
boshqalar.   Sintaktik   ko pma’nolilik,   sintaktik   omonimiya   hodisalari	
ʻ
mazmuniy paradigmatik munosabatlarni o z ichiga oladi	
ʻ 1 6
. 
1.2. So z birikmasi nazariyasi	
ʻ
So zlarning  birikuvi  yoki  birikma  iboralari   juda  keng  ma’noda  tushuniladi.	
ʻ
Har   qanday   so zlarning   leksik   va   grammatik   aloqaga   kirishuvidan   birikma   hosil	
ʻ
bo ladi	
ʻ 17
.     Masalan:   Yoz oxirida Samarqandda kechalari salqin, kunduzlari issiq
16
  Бошмонов   М .  Ўзбек   тилиниг   гап   бўлакларини  « тил  —  нутқ »  дихотомик   бўлинишида   ўрганиш . -  Тошкент ,
1991.  Б -77.
17
  Нурмонов   А .,   Маҳмудов   Н .,   Аҳмедов   А .,   Солихўжаева   С .   Ў збек   тилининг   мазмуний   синтаксиси .   -
Тошкент :  Фан , 1992.  Б -112  б .
18 bo ladi:   tush   paytida   shabada   tog dan   salqin   va   rohatbaxsh   havo   keltirmaydiʻ ʻ
(Oybek).  Mazkur gapda quyidagi so zlarning birikkanini ko rish mumkin	
ʻ ʻ .
Yoz   oxiri;   Samarqandda   salqin   bo ladi;   Kechalari   salqin   bo ladi;	
ʻ ʻ
Kunduzlari   issiq   bo ladi;   Issiq   bo ladi;   Tush   payti;   Tush   paytida   keltirmaydi;	
ʻ ʻ
Shabada   keltirmaydi;   Tog dan   keltirmaydi;   Salqin   va   rohatbaxsh;   Rohatbaxsh	
ʻ
(rohat bag ishlovchi); Salqin havo; Rohatbaxsh havo; Havo keltirmaydi; Shabada	
ʻ
keltirmaydi.
Yuqoridagi   misollarning   hammasida   ham   ikki   yoki   undan   ortiq   so zlar	
ʻ
birikib  birikma  hosil  qilgan.  Lekin shu  birikkan  so zlarning hammasi   ham  bir  xil	
ʻ
qimmatga   ega   emas.   Masalan,   issiq   bo ladi,   tush   payti   kabi   birikmalarda   bir	
ʻ
mustaqil va bir mustaqil bo lmagan so zlar birikkan bo lsa, qolganlarida mustaqil	
ʻ ʻ ʻ
so zlar birikib, birikma hosil qilgan.	
ʻ
Bundan tashqari tilda   ko ngliga tugib qo ymoq, to nini teskari kiymoq, bir	
ʻ ʻ ʻ
tan, bir  jon bo lmoq, toqati  toq  bo lmoq,  qanot   qoqmoq	
ʻ ʻ   kabi   bir   leksik  ma’noni
ifoda   etuvchi   birikmalar   ham   qo llanadi.   Bunday   birliklar   tilshunoslikda	
ʻ
frazeologizmlar   deb   ataladi.   Yuqoridagi   birikmalar   komponentlari,   tuzilishi,
strukturasi, ma’nosi, gapda bajargan vazifalari jihatidan bir xil emas, ularning har
biri o z xususiyati va o z spesifikasiga ega.	
ʻ ʻ
Frazeologizmlarga   asosan   3   xususiyat   xos   bo lib   ular:   Ko p   so zlilik:	
ʻ ʻ ʻ
frazeologik birikma tarkibidagi so zlarning 2 va undan ortiq bo lishi. Hech qachon	
ʻ ʻ
bitta so z yordamida frazeologizm hosil qilib bo lmaydi.	
ʻ ʻ
1. Turg unlik.   Frazeologizmlarning   qismlari   har   doim   turg un   holatda	
ʻ ʻ
bo ladi.   Hech   qachon   ularning   komponentlaridan   birini   boshqa   so z   bilan	
ʻ ʻ
almashtirib bo lmaydi. Agar komponentlardan birini o zgartirsak frazeologik birlik	
ʻ ʻ
o z qiymatini yo qotadi. Masalan:  ammamning buzog i frazeologizmining o rniga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ammamning   qo yi   yoki   xolamning   buzog i   kabi   komponentlarini   almashtirsak,	
ʻ ʻ
birikma o z frazeologik ma’nosini butkul yo qotadi.	
ʻ ʻ
2. Idiomalilik. Frazeologik birliklarda har doim ko chma ma’no mavjud	
ʻ
bo lishi kerak.	
ʻ
19 A.   I.   Moiseev   so z   birikmalarini   juda   keng   ma’noda   tushunadi.   Uningʻ
fikricha,   har   qanday   so zlarning   birikuvidan   so z   birikmasi   paydo   bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Frazeologizmlar,   so z   birikmasi   formasidagi   birliklar   —   terminlar,   toponimlar;	
ʻ
ergash va teng birikmalar, mustaqil va yordamchi so zlarning qo shiluvidan paydo	
ʻ ʻ
bo lgan   so z   birikmalari   deb   ataydi.   O zaro   grammatik   va   mazmuniy   jihatdan	
ʻ ʻ ʻ
bog lanib obyektiv borliqdagi  narsa va hodisalarning  nomini  bildiruvchi  sintaktik
ʻ
birlikni   so z   birikmasi   deb   ataydi	
ʻ 18
.   So z   birikmasi   tuzilishi   jihatidan   2   turga	ʻ
bo linadi: sodda birikma, murakkab birikma.	
ʻ
Sodda   birikma   odatda   2   so zdan   tuzilgan   bo ladi:   oq   qog oz,   ko m-ko k	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
osmon,   tez  keldi,   salqin   shabada,   chiroyli   yozadi,   ko p  gapiradi,   musaffo   osmon,	
ʻ
sarxil mevalar, bahor havosi, qalin qor, katta ko cha, bolalardek beg ubor kabi. 	
ʻ ʻ
Murakkab   birikma   sodda   birikmalarning   kengayishidan   tarkib   topadi:
yangi+kitob-   ommabop+kitob-yangi+ommabop   kitob   kabi 19
.   Hozirgi   lingvistik
adabiyotlarda   ko pincha   so z   “birikmasi”   termini   tor   ma’noda   —   so zlarning	
ʻ ʻ ʻ
grammatik birikuvining ma’lum bir turi va keng ma’noda — umuman so zlarning	
ʻ
grammatik birikuvi kabi ikki xil ma’noni ifodalash uchun qo llanmoqda.	
ʻ
“So z   birikmasi”   terminini   bunday   ikki   ma’noda   qo llash   anchagina	
ʻ ʻ
chalkashlik   va   noaniqlikka   sabab   bo lmoqda.   Shuning   uchun   “so z   birikmasi”   va	
ʻ ʻ
birikma   terminlariga va ular bilan bog liq bo lgan tushunchalarga aniqlik kiritish,	
ʻ ʻ
ularni bir-biridan farqlash va chegaralash zaruriyati tug ilmoqda.	
ʻ
So zlarning o zaro leksik va grammatik aloqaga kirishuvidan, qo shiluvidan	
ʻ ʻ ʻ
umuman   birikma   paydo   bo ladi.   Shuning   uchun   “birikma”   keng   ma’noni   —   har	
ʻ
qanday   ikki   yoki   undan   ortiq   so zlarning   leksik-semantik   va   grammatik   aloqaga	
ʻ
kirishuvidan   paydo   bo lgan   butunlikni   bildiradi.   Lekin   barcha   birikmalar   bir   xil	
ʻ
emas.   Ular   tuzilishi,   qismlarining   o zaro   munosabati,   tilda   bajargan   vazifasi,	
ʻ
spesifikasi   va   boshqa   xususiyatlariga   ko ra   bir-birlaridan   farqlidirlar.   Shuning	
ʻ
uchun “birikma” termini keng ma’noda, “so z birikmasi” terminini birikmalarning
ʻ
faqat bir turiga nisbatan qo llash kerak.	
ʻ
18
 Mahmudov N., Nurmonov A. O’zbek tilining nazariy grammatikasi (sintaksis). - Toshkent:  O’qituvchi, 1995. B -
18.
19
 G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. - Toshkent:  O’qituvchi, 1987. B-28.
20 Biror   tushuncha   so z   orqali   ifodalanganda   bir   so z   ishtirok   etadi.   So zʻ ʻ ʻ
birikmasida  ham  xuddi  so z kabi  biror  tushuncha  ifodalanadi, lekin bu tushuncha
ʻ
bir   so z   bilan   emas,   leksik   va   grammatik   jihatdan   aloqaga   kirishgan   birdan   ortiq	
ʻ
so zlar — so z birikmalari orqali ifoda etiladi.	
ʻ ʻ
So z   birikmalarining   bu   xususiyati   tufayli,   ular   (so z   birikmalari)   bir	
ʻ ʻ
tushunchani   ifodalaydimi   yoki   tushunchalar   yig indisi,   summasini   ifodalaydimi,	
ʻ
degan savol tug iladi. O zaro grammatik va mazmuniy jihatdan bog lanib obyektiv	
ʻ ʻ ʻ
borliqdagi narsa va hodisalarning nomini bildiruvchi sintaktik birlik so z birikmasi	
ʻ
sanaladi 20
. So z birikmasi biror voqea-hodisani, u haqidagi tushunchani ifodalaydi.	
ʻ
Lekin   bu   tushuncha   sodda   tushuncha   emas.   U   yagona   tushuncha   bo lishi   bilan	
ʻ
birga,   tushunchalarning   birikuvidan   tashkil   topgan   bo lib,   ularning   har   biri   butun	
ʻ
so z   birikmasi   orqali   ifodalangan   tushunchadan   farq   qiladi,   masalan,   “to g ri	
ʻ ʻ ʻ
burchaklik   uchburchak”   so z   birikmasi   orqali   ifodalangan   tushuncha   ikki	
ʻ
tushunchaning   birikuvidan   tashkil   topgan:   “to g ri   burchaklik”   va   “uchburchak”.	
ʻ ʻ
Bunday tushunchani tarkibiy tushuncha deb atash mumkin.
A.   F.   Demyanenko,   so z   birikmasi   bo lingan   tushunchani   ifodalaydi,   lekin	
ʻ ʻ
bu   uning   (tushunchaning)   butunligiga   zarar   yetkazmaydi.   Va,   haqiqatan   ham,
tarkibli   tushunchaning   dialektikasi   shundan   iboratki,   uning   konstruktiv   asosiy
belgisi — bu umumdagi yakkalikdir, deydi.
Haqiqatda   ham   so z   birikmasi   tarkibidagi   so zlar   —   so z   birikmasining	
ʻ ʻ ʻ
qismlari har biri ma’lum bir tushunchalarni — bo lingan tushunchalarni ifodalaydi.	
ʻ
(Shuning   uchun   ham   so z   birikmalari   leksik   ma’no   tashuvchi   so zlarning	
ʻ ʻ
birikuvidan   tashkil   topadi).   Shu  bilan   birga   so z   birikmasi   butunligicha  bir   butun	
ʻ
murakkab   tushunchani   ifodalaydi.   Masalan,   Xalqlar   do stligi,   Mustaqillik	
ʻ
maydoni,   shahar   hokimiyati,   futbol   ligasi,   Osiyo   chempionati   va   h.   k.   Bu   so z	
ʻ
birikmalarining har biri bir murakkab tushunchani ifodalasa, ularning qismlari esa
murakkab tushunchaning elementlarini ifodalamoqda.
So z   birikmasida   ma’nosi   muyyanlashtirilayotgan   so z   hokim   va   uning	
ʻ ʻ
ma’nosini  muayyanlashtiruvchi  so z tobe a’zo deyiladi (masalan,  	
ʻ kitobni o qimoq	ʻ
20
 Mahmudov N., Nurmonov A. O’zbek tilining nazariy grammatikasi (Sintaksis). – Toshkent: O’qituvchi, 1995. B-
18.
21 birikmasida   kitobni   tobe, va  o qimoq ʻ hokim a’zo)   21
. Shunday qilib, so z birikmasi	ʻ
tushunchalar   yig indisidan   tashkil   topgan   bir   butun,   murakkab   tushunchani	
ʻ
ifodalovchi grammatik kategoriya, sintaktik birlikdir.
So z   birikmalari   so zlar   kabi   nominativ   funksiyalarni   bajargani   uchun	
ʻ ʻ
so zlar   kabi   gap   tarkibida   ham,   gapdan   tashqarida   ham   qo llana   oladilar.   So z	
ʻ ʻ ʻ
birikmasining   ma’nosi   so zga   nisbatan   yaxlit,   lekin   unga   nisbatan   tor   bo ladi.	
ʻ ʻ
Ma’lumki, so zda umumlashtiruvchilik xususiyati  mavjud. U bir turdagi  predmet,	
ʻ
belgi   yoki   voqea-hodisalarni   umumlashtirib   ifodalaydi.   Shuning   uchun   ham   Sh.
Safarov   tilda   faqat   umumiylik   bor,   har   qanday   so z   (nutq)   umumlashtiradi,   deb	
ʻ
aytgan.   Masalan,   uy   so zi   odam   yashash   yoki   ishlash   uchun   xizmat   qiluvchi   joy	
ʻ
ma’nosini bildiruvchi predmet nomidir. Shu xildagi predmetlarning hammasi ham
uy. Bu so z shu xildagi predmetlarning hammasini  umumlashtirib, keng ma’noda	
ʻ
qo llanadi.  	
ʻ Uy   so zining   oldidan   turli   aniqlovchilarni   keltirish   bilan   so z	ʻ ʻ
birikmalari hosil qilinganda (baland uy, past uy, katta uy, kichik uy, chiroyli uy, bir
qavatli uy, besh qavatli uy, yangi uy, eski  uy va h. k. kabi) uy so zining ma’nosi	
ʻ
yaxlitlashadi,   konkretlashadi   va   torayadi,   ya’ni   u   endi   umuman   bir   turdagi
predmetlarni umumlashtirib emas, shulardan faqat birini ajratib ko rsatadi. 
ʻ
Palto   so zi   kiyimning   bir   turini   bildiruvchi   so z,   lekin   uning   oldidan	
ʻ ʻ
aniqlovchi   keltirib,   so z   birikmasi   hosil   qilganda   (qishlik   palto   kabi)   endi   har	
ʻ
qanday  tashqi   kiyimni  emas,  tashqi   kiyimning  bir   turini,  faqat   qishda  kiyiladigan
qalin   paltoni   bildiradi.   Shunday   qilib,   so z   umumiy   ma’noni   bildirsa,   so z	
ʻ ʻ
birikmasi uni konkretlashtirib, konkret va yaxlit ma’noni bildiradi.
So z   birikmalarining   ma’nosi   so z   birikmasi   komponentlarining   semantik	
ʻ ʻ
ma’nosiga   ko p   jihatdan   bog liq.   Bir   xil   tuzilishga   ega   bo lgan   va   boshqaruvchi	
ʻ ʻ ʻ
so zi   bir   xil   bo lgan   ikki   so z   birikmasi   turli   ma’nolarni   ifodalashi   mumkin.	
ʻ ʻ ʻ
Masalan,   qalam ushlamoq, baliq ushlamoq  so z birikmalarining har ikkisida ham	
ʻ
boshqaruvchi so z bir xil — ushlamoq, boshqariluvchi so zlarinng har ikkisi: ham	
ʻ ʻ
ot,   har   ikkala   so z   birikmasi   ham   bir   xilda   tuzilgan,   lekin   ma’nolari   butunlay
ʻ
boshqa.  Ushlamoq  so zi ham turli ma’nolarni ifoda etmoqda. 	
ʻ
21
  Qurbonova   M.,   Sayfullayeva   R.,   Boqiyeva   G.,   Mengliyev   B.   O’zbek   tilining   struktural   sintaksisi.   -   Toshkent:
O’zMU, 2004. B-29.
22 Til birligi sifatida bir qator so zlar ko p ma’nolidir. Ko p ma’nolilik axborotʻ ʻ ʻ
uchun   zarur   bo lgan   til   belgilari   miqdorini   tilda   o ta   ko payib   ketmasligi,   aloqa	
ʻ ʻ ʻ
vositasi   sifatidagi   tilning   sanoqli   birliklar   bilan   cheksiz   axborot   tashish
imkoniyatiga   ega   bo lishni   ta’minlaydi	
ʻ 22
.   So z   birikmasining   ma’nosi   faqat	ʻ
yetakchi   —   boshqaruvchi   so znigina   ma’nosiga   bog liq   bo lmay,   boshqariluvchi	
ʻ ʻ ʻ
komponentning semantik ma’nosiga ham ko p jihatdan bog liqdir. Har qanday ikki	
ʻ ʻ
yoki   undan   ortiq   so zlarning   o zaro   birikuvidan   so z   birikmalari   hosil	
ʻ ʻ ʻ
bo lavermaydi.	
ʻ
Bir so z ikkinchi so z bilan birikib so z birikmasini hosil qilishda faqat o sha	
ʻ ʻ ʻ ʻ
birikayotgan   so zlarning   qanday   so z   turkumiga   mansubligigina   emas,   balki	
ʻ ʻ
ularning   leksik   ma’nolariga   ham   ko p   jihatdan   bog liqdir.   Har   bir   so z   ma’lum	
ʻ ʻ ʻ
semantik guruh bilan bog langan bo lib, o sha guruh so zlar bilangina birikib so z	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmasi   hosil   qiladi.   So z   birikmalari   ikki   yoki   undan   ortiq   so zlarning   analitik
ʻ ʻ
yo l   bilan   birikuvidan   hosil   bo luvchi   sintaktik   butunlikdir.   So z   birikmalari	
ʻ ʻ ʻ
tarkibiga kiruvchi so zlarning biri bosh (hokim) so z bo lib, ikkinchisi  esa ergash	
ʻ ʻ ʻ
(tobe) so zdir. Ergash so z bosh so zni hamma vaqt biror jihatdan izohlash uchun	
ʻ ʻ ʻ
xizmat   qiladi.   Shunga   ko ra   so z   birikmalari   so zlarning   ergashish   yo li   bilan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
aloqaga   kirishuvidan   paydo   bo ladi.   Bu   esa   so z   birikmalarining   eng   xarakterli	
ʻ ʻ
xususiyatlaridan biridir.
Bosh   (hokim)   so z   o zining   xususiyatlariga   ega:   u   hamma   vaqt   leksik	
ʻ ʻ
ma’noga ega bo lgan so zlardan tashkil topgan bo ladi; so z birikmalarining ma’no	
ʻ ʻ ʻ ʻ
va grammatik markazi sanaladi; bosh so zning qaysi so z turkumidan ekanligi so z	
ʻ ʻ ʻ
birikmalarining   qurilishida,   uning   turli   modellarining   yasalishida   asosiy   rol
o ynaydi.  So z  birikmalarining  strukturasi,  asosan,  ana   shunga  bog liq;   bosh  so z	
ʻ ʻ ʻ ʻ
so z birikmasining asosiy markazi, ergash (tobe) so zning formasi  ham  bosh so z
ʻ ʻ ʻ
talabiga   ko ra   o zgaradi;   bosh   so z   qaysi   so z   turkumiga   taalluqligiga   ko ra	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ma’lum   guruh   so zlar   bilangina   munosabatga   kira  oladi.   (Masalan,   ot   ikkinchi   ot	
ʻ
22
 Mahmudov N.   Nurmonov A. O’zbek tilining nazariy gramamtikasi (sintaksis). - Toshkent: O’qituvchi, 1995. B-
21.
23 bilan munosabatga kirisha oladi, lekin ravish bilan munosabatga kirisha olmagani
kabi) va h. k. lar.
So z   birikmalarining   eng   xarakterli   xususiyatlaridan   yana   biri   ularningʻ
erkin   birikmaligidir.   Leksik   ma’nolarga   ega   bo lgan   so zlar   turli   grammatik	
ʻ ʻ
vositalar   yordamida   o zaro   birikib,   murakkab,   lekin   bo lingan   tushunchalarni	
ʻ ʻ
ifodalovchi   sintaktik   butunlik   vujudga   keladi.   Nutq   prosessida   so zlovchi   o z	
ʻ ʻ
fikrini   bayon   etish   uchun   zarur   bo lgan   so zlarni   bir-biri   bilan   bog lab   so z	
ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmalari   hosil   qiladi   va   ulardan   o z   nutqida   foydalanadi.   Shuning   uchun   so z
ʻ ʻ
birikmalarida   so zlarning   bir-biri   bilan   birikishi   va   qanday   so zlarning   birikishi	
ʻ ʻ
nutq momentining o zida sodir bo ladi.	
ʻ ʻ
Yuqorida   aytilganidek,   bir   so z   faqat   ikkinchi   bir   so z   bilangina   birikib	
ʻ ʻ
so z   birikmasi   hosil   qilishi   shart   emas,   har   bir   so z   ma’lum   semantik   guruhdagi	
ʻ ʻ
so zlar   bilan   birikib,   bir   necha   so z   birikmalari   hosil   qilish   mumkin.   So z
ʻ ʻ ʻ
birikmalari erkin birikma bo lganligi va so z birikmalari komponentlari o z leksik	
ʻ ʻ ʻ
ma’nolarini   saqlagan   bo lganligi   uchun   ularning   har   biri   gap   tarkibida   ma’lum	
ʻ
vazifani bajaradi va gap bo lagi sanaladi.
ʻ
So z   birikmalari   ikki   yoki   undan   ortiq   leksik   ma’noga   ega   bo lgan	
ʻ ʻ
so zlarning   o zaro   sintaktik   aloqasidan   vujudga   keladi.   Shunga   ko ra   so z	
ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmasi   sodda   —   ikki   so zdan   iborat   bo lmog i,   murakkab   —   ikkidan   ortiq	
ʻ ʻ ʻ
so zlardan   iborat   bo lmog i   mumkin.   Lekin   so z   birikmalarnning   xarakterli	
ʻ ʻ ʻ ʻ
xususiyatlaridan yana biri shundaki, u necha so zdan tashkil topishidan qat’i nazar,	
ʻ
bo laklik   xususiyati   saqlanadi.   So z   birikmalarining   asosini   ham   ana   shu   ikki	
ʻ ʻ
bo laklilik   tashkil   etadi.   So z   birikmalari   tarkibi   qancha   murakkab   bo lmasin,
ʻ ʻ ʻ
baribir,   binarlilik   xususiyati   saqlanadi.   Masalan,   qizil   duxoba   durracha   o ragan	
ʻ
kichkina   qizaloq;   qizil   duxoba,   duxoba   durracha,   durracha   o ragan,   kichkina	
ʻ
qizaloq.
Shunday qilib, so z birikmalari ikki yoki undan ortiq leksik ma’nolarga ega	
ʻ
bo lgan   so zlarning   o zaro   sintaktik   munosabatiga   kirishib,   erkin   birikma   hosil	
ʻ ʻ ʻ
qilishidan   vujudga   keladi   va   butun,   yaxlit,   lekin   so zga   nisbatan   tor,   konkret	
ʻ
24 ma’nolarni   ifodalovchi   sintaktik   butunlikdir 23
.   So z   birikmalarining   barcha   tiplariʻ
ham   predmet,   voqea-hodisa,   belgi,   turli   prosesslar   va   h.   k.   larning   nomlarini
ifodalab,   nominativ   funksiyalarda   qo llana   oladilar.   So z   birikmalari   so zlardan,	
ʻ ʻ ʻ
hatto   so z   birikmalariga   ko p   jihatdan   yaqin   turuvchi   qo shma   so zlardan   tubdan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
farq qilishlariga qaramay, tilda so zlar kabi nominativ funksiyalarni bajaradilar va	
ʻ
bu jihatdan so zlarga yaqin turadilar.	
ʻ Xuddi   so zlar   kabi   so z   birikmalarida   ham	ʻ ʻ
predikativlik   xususiyati   yo q.   Predikativlik   faqat   gapgagina   xos   bo lib,   agar   so z	
ʻ ʻ ʻ
birikmalari   ham   predikativlikka   ega   bo ladigan   bo lsa,   u   taqdirda   so z   birikmasi	
ʻ ʻ ʻ
gapga   aylanadi.   Shuningdek,   so z   birikmalari   va   so zlar   uchun   modallik,   shaxs,	
ʻ ʻ
zamon kategoriyalari ham xos emas. Bu kategoriyalar faqat gapgagina xosdir.
  So zlar  leksik,   grammatik  xususiyatlariga   ko ra,  odatda,  so z   turkumlariga	
ʻ ʻ ʻ
ajratiladilar,   klassifikasiya   qilinadilar.   So z   birikmalari   kamida   ikki   so zning	
ʻ ʻ
birikuvidan   tashkil   topib,   ulardan   biri   bosh   so z   sanaladi.   Bosh   so z   so z	
ʻ ʻ ʻ
birikmasining   asosini,   yadrosini   tashkil   etadi.   Bosh   so z   qanday   so z   turkumiga	
ʻ ʻ
mansub   so z   bilan   ifodalanganligiga   ko ra   so z   birikmalari   ham   klassifikatsiya	
ʻ ʻ ʻ
qilinadi (otli birikmalar, fe’lli birikmalar, ravishli birikmalar va h. k.) Demak, so z	
ʻ
birikmalarining   klassifikatsiyasi   so zlarga,   ularning   leksik,   grammatik	
ʻ
xususiyatlariga   bog liq.   Bu   esa   so z   va   so z   birikmalari   o rtasida   bog liqlik,	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yaqinlik borligidan dalolat beradi va ularni bir-birlariga yaqinlashtiradi.
  So zlar   turlanadilar,   tuslanadilar   —   o z   formalarini   o zgartiradilar.	
ʻ ʻ ʻ
So zlarga   xos   bo lgan   bu   xususiyat   so z   birikmalarida   ham   saqlanadi.   So z	
ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmalarining   bosh   so zi   so z   birikmasi   tarkibida   ham   turlanish,   tuslanish   —	
ʻ ʻ
forma   o zgartirish   xususiyatini   saqlaydi.   Natijada   so z   va   so z   birikmalarining	
ʻ ʻ ʻ
paradigmasi  vujudga  keladi.  Masalan:   kitob  —  kitoblar,   kitobim,  kitobing,  kitobi,
kitobimiz va h. k. Mening kitobim, sening kitobing, uning kitobi, bizning kitobimiz,
sizning   kitobingiz;   maktabga   bordim,   maktabga   bordi,   maktabga   bordik   va
hokazo.
Barcha   tillarda,   shuningdek,   o zbek   tilida   so zlar   yangi   so zlarni   yasashda	
ʻ ʻ ʻ
asosiy   baza   bo lib,   xizmat   qiladilar.   So zlardagi   fonetik,   leksik,   morfologik,	
ʻ ʻ
23
 Sharipov M.K. Hozirgi o’zbek tilida so’z birikmalari sintaksisi masalalari.  - O’zbekiston .  Fan, 1978. B-8.
25 sintaktik   va   h.   k.   yo llar   bilan   yangi   so zlar   yasaladi.   Bu   xususiyat   so zʻ ʻ ʻ
birikmalariga   ham   taalluqlidir.   So z   birikmalari   ham   tilda   yangi   so zlar   yasash	
ʻ ʻ
jarayonida katta rol o ynaydi.	
ʻ
So z   birikmalari   so zlar   kabi   gap   tarkibida   ajratilgan   bo lak   bo lib   kela	
ʻ ʻ ʻ ʻ
oladilar.   (Ajratilgan   bo laklar   yolg iz   so zlarga   nisbatan,   ko pincha   so z	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmalaridan iborat bo ladi). 	
ʻ  
So z birikmalarining yuqoridagi kabi xususiyatlaridan yana biri ularning gap	
ʻ
tarkibida   undalma   vazifasida   qo llanishidir.   Undalmalar   yolg iz   so zlardan,	
ʻ ʻ ʻ
shuningdek,   so z   birikmalaridan   bo la   oladi.   Bu   esa   so z   va   so z   birikmasining	
ʻ ʻ ʻ ʻ
gapda bir xil vazifada qo llana olishlarini va bu xususiyatlari jihatidan bir-birlariga	
ʻ
yaqin ekanliklarini ko rsatadi. So z birikmalari, yolg iz so zlar kabi, nominativ gap	
ʻ ʻ ʻ ʻ
vazifasida qo llana oladilar. 	
ʻ
Birinchi bob bo yicha xulosalar	
ʻ
Xulosa   qilib   aytishimiz   mumkinki,   s intaksis   grammatikaning   bir   qismi
bo lishidan   tashqari   semiotikaning   tarkibiy   qismi   sifatida   ham   o rganiladi.   Bu	
ʻ ʻ
shuni   ko rsatadiki,   sintaksis   tushunchasi   tabiiy   tilning   bir   qismi   sifatida   gap	
ʻ
bo laklari va gapning qurilishini ham o rganadi. 	
ʻ ʻ
1.   S intaksis,   bir   tomondan,   so z   shakllarining   bog lanish   qoidalarini,	
ʻ ʻ
ikkinchi   tomondan,   tarkibida   bu   qoidalar   ro yobga   chiqadigan   bir   butunlikni   —	
ʻ
gapni   o rganadi.   Anglashiladiki,   morfologik   birlik   bo lgan   so zning   shakli   ham	
ʻ ʻ ʻ
sintaksis uchun ahamiyatlidir. Lekin faqat so zning boshqa shakllari bilan aloqasi	
ʻ
va   sintaktik   birlik   ichida   uning   bir   qismi   sifatida   bajaradigan   vazifasi   nuqtai
nazaridangina sintaktik qimmatga ega bo ladi. 	
ʻ
2.   Nutqning   axborot   tashuvchi   eng   kichik   birligi   va   shunday   birliklarning
umumlashgan   namunasi   gapdir.   Demak,   sintaktik   sathning   asosiy   birligi   va
sintaksisning asosiy o rganish ob	
ʻ y ekti gap hisoblanadi.
  3.   Gap bir butunlik sifatida gap bo laklaridan va so z bo laklaridan tashkil	
ʻ ʻ ʻ
topadi. Demak, gapning ichki tuzilish birligi gap bo laklari va so z birikmalaridir.	
ʻ ʻ
Gap bo lagi butun bir gap mazmunini ifodalashda ma’lum mazmuniy ahamiyatga	
ʻ
26 ega   bo lgan   bu   vazifaga   muvofiq   grammatik   shakllangan   mustaqil   so zlardanʻ ʻ
ifodalanadi. So z birikmasi esa borliqdagi predmet va hodisalar o rtasidagi ma’lum	
ʻ ʻ
munosabatlarni   aks   ettiruvchi   ikki   mustaqil   so zning   o zaro   grammatik   va	
ʻ ʻ
mazmuniy   birikuvidan     tashkil   topadi.   Shunday   qilib,   gap   va   so z   birikmasining	
ʻ
tashkil etuvchi eng kichik birlik so z va so z shakllari sanaladi. Morfologik birlik	
ʻ ʻ
bo lgan so z shakli sintaktik birlik ichida ma’lum vazifa bajaradi, haqiqiy hayotini	
ʻ ʻ
uning   ichida   topadi.   Bu   esa   sintaksis   til   tizimining   morfologik   sathi   ustida
turadigan yuqori grammatik sath ekanligini ko rsatadi.	
ʻ
4.  So z birikmalari	
ʻ  o zining qo llanilishi va qamroviga  ko ra tilshunoslikda	ʻ ʻ ʻ
alohida   o rin   tutadi.   Ular   nafaqat   og zaki   nutqda   qolaversa,   badiiy   asarlarni	
ʻ ʻ
boyitishga ham xizmat qiladi. So z birikmalari tuzilishiga ko ra o zbek tilida ham	
ʻ ʻ ʻ
nemis tilida ham sodda va murakkab kabi turlarga bo linadi.	
ʻ
5.  Semantik tomondan ham aynan ikki tilda so z birikmalarning o xshashligi
ʻ ʻ
aniqlanadi.   Ammo   ishning   dolzarbligi   eng   muhim   bo lib,   hozirda   butun   dunyoda
ʻ
fan-   texnika   rivojlanib   borar   ekan,   tillar   taraqqiyoti   ham   bundan   mustasno   emas.
Hatto   ayrim   tillar   kompyuter   tili   ostida   ixchamlashtirilmoqda.   Bu   jarayonda   til
ham,   lug at   tarkibi   ham,   uning   qismiga   so z   birikmalari   ham   boyib,   kengayib	
ʻ ʻ
bormoqda.
   
II   BOB. HOZIRGI O ZBEK TILIDA “RAVISH + FE’L” QOLIPLI	
ʻ
SO Z BIRIKMALARI	
ʻ
2.1. O zbek tilida “ravish+fe’l” qolipli so z birikmalari	
ʻ ʻ
O zbek   va   nemis   tillarining   har   ikkalasida   ham   hokim   so z   fe’l   bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
birikmalarda   ravish   asosan   fe’l   bilan   birikib   keladi.   Ravish   bilan   fe’ldan   iborat
27 birikmalar   ikkala   tilda   ham   deyarli   farq   qilmaydi.   Faqat   o zbek   tilida   tobe   so zʻ ʻ
(ravish) hokim so zdan albatta oldin keladi, nemis tilida esa u hokim so zdan oldin	
ʻ ʻ
ham,   keyin   ham   qo llanishi   mumkin.   Masalan:   tez   o qiysan   –   schnell   liest   yoki	
ʻ ʻ
liest   schnell   kabi.  Ravish   turkumiga   oid  so zlar   ham   hokim   holatda  kelib   boshqa	
ʻ
turkumdagi   so zlarni   (asosan   fe’llarni)   boshqarish   xususiyatiga   ega	
ʻ 24
.   Tez   keldi,
oldindan   biladi,   avval   javob   bering,   birday   gapirdi,   oz   terdilar,   tez-tez
gapirishardi,   yaxshi   o qiysan,   chiroyli   yozding,   ertalab   yetib   kel,   tezda   jo nab	
ʻ ʻ
ketdi,   kechqurun   sayrga   chiqdi,   biroz   so zlashdi,   oldinda   borardi,   mardlarcha	
ʻ
halok   bo ldi,   tezda   xayrlashdi,   oldinda   borardi,   orqaga   ketdi,   beparvo   o tirardi,	
ʻ ʻ
baravar   turishdi,   qoyilmaqom   qilib   bajarishdi,   sekin-sekin   o smoqda,   olg a	
ʻ ʻ
intilmoqda kabi.   Ravish so z turkumiga oid so zlardan ayniqsa quyidagi semantik	
ʻ ʻ
turga kiruvchi so zlar jo nalish, chiqish va o rin-payt kelishigi shaklidagi so zlarni	
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqara oladi.
a) holat ravishlaridan   baravar, birday, birdan, baribir, beparvo, qoyil, kabi
so zlar   inson   xarakteriga   xos   holatlari,  	
ʻ shaxsning   biror   narsa   (voqea,   predmet,
shaxs)   ga   nisbatini   ifodalaydi.   Shuning   uchun   ham   bu   ravishlar   o ziga   tobelanib	
ʻ
kelgan otning jo nalish kelishigi shaklida bo lishini talab qiladi: 	
ʻ ʻ barchaga baravar
bo lib berdi, hammaga birday  gapirdi, beparvo  javob berdi  	
ʻ kabi.   Nihoyat, u ana
shu g amgin fikrga borgan sari ko proq bog landi va qat’iy qarorga keldi, uning	
ʻ ʻ ʻ
do stiga   yozgan   quyidagi   mujmal   xati   bunga   guvohlik   beradi	
ʻ 25
  ( I.V. Gyote).
Mirzakarimboyga baribir edi ( Oybek ).
Baribir   so zi  	
ʻ uchun   ko makchisi   bilan   birga   kelgan   olmoshlarni   ham	ʻ
boshqara   oladi.   Bunda   ko pincha  	
ʻ edi   to liqsiz   fe’li   qo llaniladi.  	ʻ ʻ   Shunaqa   gaplar
Vilhelm,endi   men   uchun   uning   nima   deb   javob   berishi   baribir   edi   ( Gyote ).   bu
o rinda  	
ʻ uchun   ko makchisi  jo nalish  kelishigining  vazifasida  qo llanilgan:  	ʻ ʻ ʻ menga
bari-bir,men   uchun   baribirdir.   Bu   birikmlalarning   har   ikkisida   bir   xildagi
grammatik   ma’no   mavjuddek,   munosabat   ham   bir   xildek.   Lekin   tilda   bunday
24
  Abdurahmonov G’., Shoabdurahmonov Sh.Sh., Hojiyev A.P. O’zbek tili grammatikasi. Toshkent: Fan, 1976. B-
53.
25
  Gyote I.V. Yosh Verterning  iztiroblari:  roman. Yanglish Egamova tarjimasi. - Toshkent:  Yoshlar  nashriyot uyi,
2018. B-19. 
28 qurilishlarning   kelishikli   turlari   keng   qo llaniladi,   ko makchili   holatlarning   esaʻ ʻ
qo llanilishi   nisbatan   kamroq   kuzatiladi.   Diqqat   bilan   tahlil   qilinsa,   ko makchili	
ʻ ʻ
varianti ko proq tahlillarga sabab bo ladi.	
ʻ ʻ
b) xilma-xil ruhiy holat, kayfiyatni ifodalovchi so zlar	
ʻ  rozi, norozi, xursand,
xafa   kabi   holat   ravishlari   ham   jo nalish   kelishigidagi   so zlarni   boshqaradi,   va	
ʻ ʻ
ko pincha bunday ravishlar fe’llar bilan birikadi	
ʻ 26
.   - Ularga ona bo l! - Men unga	ʻ
qo limni   uzatdim,   -   Qizim!   -   dedi   u,   -   sen   ularga   onalik   vujuding   va   onalik	
ʻ
e’tiboringni baxshida qil. Buning nima ekanini his etishingni, sening qaynoq ko z	
ʻ
yoshlaringdanoq bir necha marta sezgandim.  Ukalaring uchun ona, otang uchun
esa   sadoqatli   va   mehrbon   ayol   o rnini   bos!   Unga   tasalli   ber!   U   hamma-	
ʻ
hammasiga   go yoki   rozidek   tinglardi…	
ʻ (I.V.Gyote).   Sen   bu   ishni   qoyil   qilib
bajarding ( Jurnaldan).
d)   tez,   chaqqon,   sekin,   asta,   birpasta,   ohista,   to sattan,   jim,   qatorasiga,	
ʻ
eskicha,   astoydil,   chindan,   to sattan,   qo qqisdan,   majburan,   birma-bir,   arang,	
ʻ ʻ
zo rg a   majburan,   piyoda,   yayov,   birma-bir,   yakkama-yakka	
ʻ ʻ   kabi   holatni
ifodalovchi   ravishlar   ba’zida   chiqish   kelishigidagi   otni   boshqarib   kelishiga
qaramasdan   ko pincha   fe’l   bilan   birikib   keladi.	
ʻ   O rtancha   botir   qo rqmadi,   jim	ʻ ʻ
turdi   (Ertakdan).   Ular   kun   kech   bo lib   qolganiga   qaramasdan   yayov   yo lga	
ʻ ʻ
chiqdilar ( Mirmuhsin ).
Gapda   bunday   ravishlar   sifatlar   kabi   belgini   darajalab   ko rsatib   berish	
ʻ
xususiyatiga   egadir;   chog ishtirish   munosabati   bunday   birikmalarda   yetakchilik	
ʻ
qiladi:   o qdanda   tez   uchdi,   hamma   bolalardan   tez   yugurdi,   paxtani   hammadan	
ʻ
chaqqon   teradi   kabi.   Odatda   she’riyatda   ravish+fe’l   qolipli   birikmalar   quyidagi
ko rinishlarda ham uchraydi.	
ʻ   Tinglar edim betinim, Uzun tunlar yotib jim   (Hamid
Olimjon).
e)   paytni   ifodalovchi   quyidagi   ravishlar   endi   hozircha,   so ngra,   hanuz,	
ʻ
hamisha,   doimo,   hamon,   dastlab,   erta-indin,   qishin-yozin,   kecha-kunduz   kabi
so zlar   qiyosiy   darajada   bo lganda   odatda   chiqish   kelishigi   shaklidagi   payt	
ʻ ʻ
26
 Abdurahmonov G’., Shoabdurahmonov Sh.Sh., Hojiyev A.P. O’zbek tili grammatikasi. – Toshkent: Fan, 1976. B-
53.
29 bildiruvchi   so zlarni   boshqarib   keladi.ʻ   Ammo   u   kun   har   kungidan   ertaroq   qosh
qoraydi  (S.Ayniy).
Burun, ilgari, avval, oldin kabi payt ravishlari ham ko proq chiqish kelishigi	
ʻ
shaklidagi   otlarni   boshqarib   payt   munosabatini   ifodalovchi   birikmalarni   hosil
qilishda   ishtirok   etadi.   Uyni   mo ljaldan   burunoq   bitkazishga   va’da   berdi   (A.	
ʻ
Qahhor).  Yo lchi  bugun barcha mehmonlardan oldin keldi 	
ʻ (Oybek) 27
.  Avval o yla,	ʻ
keyin so yla 	
ʻ (Maqol)
f)   nari, beri,  uzoq, chetda   kabi  ravishlar  harakatning  ro y berish  o rni  yoki	
ʻ ʻ
predmetning   joylanish   o rnini   bildiradi,   lekin   bu   ravishlar   o rin   ma’nosini	
ʻ ʻ
ifodalashda   u   yerda,   shu   yerda   kabi   ravishlardan   farq   qiladi.   Ya’ni   bu   ravishlar
biror   tayanch   obyektga   (predmet   yoki   o ringa)   nisbatan   belgilangan   masofa   ni	
ʻ
ko rsatadi: -  	
ʻ dan nari, -dan uzoq, -dan chetda   kabi.   Tashqariga chiqib, G ofurjon	ʻ
boydan ketishga izn so radi va uydan nari keta boshladi	
ʻ   (Yo ldosh Sulaymonov).	ʻ
Bizga   yaqinlashmadi,   lekin   nariroqda   turib   ish   o rgatib,   bularga   baqirib   turdi	
ʻ
(Yosh Verterning iztiroblari) 28
.
Miqdor-darajani   ifodalovchi   ravishlardan   sal,   picha,   oz,   xiyol,   kam,   ko p,	
ʻ
ancha   kabi ravishlar ham fe’l bilan birikkanda, harakat va holatning miqdorini va
darajasini ifodalab keladi:
1. Samgulni podshoh hammadan ham ko proq sevar ekan. 	
ʻ
2. Chol va kampir bundan behad sevinishibdi. 
3. Ikkita tuxum topib olibdi. Suyunib cho ntagiga solib biroz yurubdi. 
ʻ
4. Tong yaqinlashib qolyapti bu yerdan tezda ketishimiz kerak.
  5.   Dehqon:   “Hay   mayli,   ustki   qismi   oz   bo lsa   ham   bizga   qolsin”,   -   dedi.	
ʻ
(Ertakdan).
Yuqorida   keltirib   o tganimizdek,   so z   birikmalari   a’zolari   o rtasidagi	
ʻ ʻ ʻ
bog lanish 3 xil bo ladi. Bitishuv, boshqaruv, moslashuv. Ravish fe’lga ko pincha	
ʻ ʻ ʻ
bitishuv   yo li   orqali   bog lanadi:  	
ʻ ʻ o z-o zidan   gapirmoq,   jim   eshitmoq,   tez	ʻ ʻ
27
 Maxmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Nabiyeva D. Ona tili darsligi. “Tasvir”. 2017 y.  
28
  Gyote I.V. Yosh Verterning  iztiroblari:  roman. Yanglish Egamova tarjimasi. - Toshkent: Yoshlar nashriyot  uyi,
2018. B-21. 
30 yugurmoq,   yaxshi   o qimoq,   to sattan   kelmoq,   atay   kech   qolmoq  ʻ ʻ kabi 29
.   Iogann
Volfgang   Gyotening   “Yosh   Verterning   iztiroblari”   asaridagi   “ravish+fe’l”   qolipli
so z birikmalardan namunalar keltiramiz.	
ʻ
Men   esa,   azizim,   bu   quruq   safsatabozlikdan   shu   narsaga   to la   qanoat   hosil	
ʻ
qildimki, mubfahmlik va kaltafahmlik dunyoga makr adovatdan ko ra ko proq nizo
ʻ ʻ
urug ini sochadi, har holda keyingilari 	
ʻ ko proq uchraydi	ʻ . Ushbu gapda ko p ravishi	ʻ
uchramoq   fe’li   bilan   birikib,   fe’lli   birikma   hosil   qilgan.   Bu   yerda   ko p   ravishi
ʻ
orttirma darajada qo llanillagan.	
ʻ
Bu   bog   juda  	
ʻ oddiy   ko rinadi	ʻ ,   unga   kirishing   hamono   bu   sohibkor
mehnatining   mahsuli   emas,   balki   tuyg ularga   boy,   o ziga   orom   istagan   bir   inson	
ʻ ʻ
orzusining ro yobi ekanligiga ishonch hosil qilasan. Ushbu o rinda oddiy so zi fe’l	
ʻ ʻ ʻ
bilan   bog lanib,   “ravish+fe’l”   qolipli   birikma   hosil   qilgan.   Yordamlashib	
ʻ
yuboraymi,   yaxshi   qiz?   -   so radim   yoniga   tushib,   u   bo lsa   xijolatdan  	
ʻ ʻ qip-qizarib
so zlardi.	
ʻ
Mazkur   gapda   qizil   so zining   orttirma   darajasi   qo llanilgan.   Gapning	
ʻ ʻ
ma’nosini   kuchaytirish,   va   qahramonning   ichki   kechinmalarini   yorqinroq   va
aniqroq ko rsatish uchun shu so z qo llanilgan.	
ʻ ʻ ʻ
U   boshidagi   chambarini   to g riladi   va   men   unga   ko maklashib   yubordim.	
ʻ ʻ ʻ
Qiz tashakkur  bildirdi-da, zinapoyadan   yuqoriga chiqib ketdi . Bu gapda esa o rin	
ʻ
ravishi   ko makchi   fe’lli   so z   qo shilmasi   bilan   birikib   kelgan.   Va   gapda   hol	
ʻ ʻ ʻ
vazifasida kelgan.  Endi-chi! Afsuski, u mendan bir necha yosh katta edi va ancha
oldinroq olamdan o tdi.	
ʻ
  Mazkur gapda o rin ravishi qo shma fe’l bilan birikib, fe’lli so z birikmasi	
ʻ ʻ ʻ
hosil   qilgan.   Bu   xususda   sening   fikringni   bilaman   va   men   ham   shunga
qo shilaman:   bolalarga   o xshab   betashvish   kun   kechiradigan,   qo g irchoqlarini	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kiyintirib-yechintiirb,   ularga   g amxo rlik   qiladigan,   onasi   shirinlik   yashirib	
ʻ ʻ
qo yadigan   javon   atrofida   xushomadgo ylarcha   aylanib   yurib,   kerakli   narsani	
ʻ ʻ
qo lga   kiritgach,   uni  
ʻ shosha-pisha   yedi :   “Yana”   deb   talab   qiladiganlar   eng   baxtli
kishilardir.
29
  Qurbonova   M.,   Sayfullayeva   R.,   Boqiyeva   G.,   Mengliyev   B.   O’zbek   tilining   struktural   sintaksisi.   Toshkent:
O’zMU, 2004. B-14.
31 Bu   gapda   holat   ravishi   qo llanilgan.   Va   “ravish+fel”   qolipli   so z   birikmasiʻ ʻ
hosil bo lgan.	
ʻ
Bunday ovloq joy  kam topiladi .
Yuqoridagi   gapda   kam   moqdor-daraja   ravishi   soda   fe’l   bilan   birikib,   fe’lli
so z   birikmasi   hosil   bo lgan.   O shandan   buyon   maydonchaga  	
ʻ ʻ ʻ tez-tez   borib
turaman.  Bu namunada tez-tez holat ravishi ko makchi fe’lli so z qo shilmasi bilan	
ʻ ʻ ʻ
birikib, gapda hol vazifasida qo llangan. 	
ʻ
Agar bunday muqaddimadan keyin qandaydir ko tarinki ruhdagi biror narsa	
ʻ
kutayotgan   bo lsang,   yana  	
ʻ ko proq   aldanasan.  	ʻ Aldanmoq   sodda   fe’li   miqdor-
daraja   ravishining   orttirma   nisbati   bilan   birga   qo llanib,   gapda   hol   vazifasida	
ʻ
kelgan.
Ular   didimga   unchalik   mos   kelmaganliklaridan   u-bu   vaj   karson   ko rsatib,	
ʻ
ulardan o zimni	
ʻ  chekkaga tortdim . Bu gapda esa o rin ravishi qo llangan va sodda	ʻ ʻ
fe’l bilan birikib, so z birikmasi hosil qilgan.	
ʻ
Hikoya   tugay   deb   qolganda   bog dan   janob   Shmidt   bilan   ruhoniyning   qizi	
ʻ
chiqib kelishdi. U Lottaga qarab  ildam yurib kelardi .
Yuqoridagi namunada esa ildam holat ravishi qo shma fe’l bilan birikib, fe’lli so z	
ʻ ʻ
birikmasi hosil bo lgan.	
ʻ
Lottaning   biror   bemorga   qanchalik   ruh   bag ishlay   olishini   o z   sho rlik	
ʻ ʻ ʻ
qalbim  misolida  his  qilaman.  O lim  to shagida  ado  bo layotgan  har  qanday  xasta	
ʻ ʻ ʻ
kishidan ko ra mening qalbim  	
ʻ ko proq azob chekadi.  	ʻ Keltirilgan ushbu namunada
miqdor-daraja ravishining orttirma daraja shaklidagi so z qo shma fe’l bilan birikib	
ʻ ʻ
kelgan.   Uning   so zlaridagi   samimiy   mehribonchilikdan   shu   darajada   mehrim	
ʻ
jo shib ketdiki, uni dast ko tarib 	
ʻ ʻ qattiq yig lardim…	ʻ
Bu   gapda   yig lamoq   sodda   fe’li   qattiq   so zi   bilan   birikib,   gapda   hol	
ʻ ʻ
vazifasida kelgan.  U   meni   tushunadi,   deb   o ylagandim,   negaki   u   ancha   bema’ni	
ʻ
odam-da. Uning fikricha Lotta hammasini  atay gapirgan.
Mazkur   keltirilgan   namunada   ham   sodda   fe’l   maqsad   ravishi   bilan   birikib,
“ravish+fe’l” qolipli so z birikmasi hosil bo lgan.	
ʻ ʻ Demak, ahvol o zgarmas ekan…	ʻ
Meni   bunday   befahmlardan   xalos   etinglar!   O rmonda  	
ʻ uyoqdan-buyoqqa
32 yuguraman.   Ravishlar   gapda   juft   holatda   ham   so z   birikmasi   hosil   qiladi.   Ushbuʻ
gapda o rin ravishi sodda fe’l bilan birikib, gapda esa hol vazifasida kelgan.	
ʻ
2.2. Nemis va o zbek tillarida fe’l qolipli so z birikmalari	
ʻ ʻ
Nemis   va   o zbek   tillarining   ikkalasida   ham   hokim   so z   fe’l   bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
birikmalarda ravish (ba’zan sifatlar), tobe so z bo lib keladi.   Ravish bilan fe’ldan	
ʻ ʻ
iborat   birikmalar   ikkala   tilda   ham   deyarli   farq   qilmaydi.   Faqat   o zbek   tilida   tobe	
ʻ
so z (ravish yoki sifat) hokim so zdan albatta oldin keladi, nemis tilida esa u hokim	
ʻ ʻ
so zdan  oldin ham,  keyin ham   qo llanishi  mumkin. Masalan:  
ʻ ʻ   uzoq  yurdi  –  lang
geht   yoki   geht   lang   kabi.   Vositali   kelishiklardagi   ot   bilan   fe’ldan   tuzilgan   so z	
ʻ
birikmalari har ikki tilda o ziga xos grammatik xususiyatlarga ega.	
ʻ
Nemis   tilida   otlar   fe’llarga   predlogsiz   yoki   predlogli   vositali   kelishik
shaklida   birikadi 30
.   Nemis   tilida   ham,   o zbek   tilida   ham   hokim   so z   fe’l   bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
birikmalarda ravish (ba’zan sifatlar), vositali kelishikdagi ot yoki harakat nomi va
sifatdoshlar   tobe   bo lib   keladi.   Bunday   birikma   qismlari   gapda   to ldiruvchi   va	
ʻ ʻ
ravish     funksiyasini   bajarib,   bir-biri   bilan   so z   tartibi   yoki   ohang   vositasida	
ʻ
birikadi.
  Nemis   tilidagi   fe’lli   so z   birikmalarida   tobe   so zlar   hokim   so zdan   oldin	
ʻ ʻ ʻ
ham, keyin ham kelishi mumkin, o zbek tilida esa ular hokim so zdan albatta oldin	
ʻ ʻ
keladi. Nemis tilida fe’l hokim so z bo lgan birikmalarda otlar fe’llarga predlogsiz
ʻ ʻ
yoki   predlogli   vositali   kelishik   formasida   biriksa,   o zbek   tilida   esa   vositali	
ʻ
kelishiklarda yoki ko makchi vositasida birikadi.	
ʻ
Nemis   va   o zbek   tillarida   vositali   kelishikdagi   ot   bilan   fe’ldan   tuzilgan	
ʻ
birikmalarning grammatik xususiyatlari quyidagicha:
1.   O zbek   tilida   tushum   kelishigidagi   otlar   asosan   o timli   fe’lga   ergashadi:	
ʻ ʻ
kitob o qi, planni bajardik kabi. 	
ʻ
2.   O zbek   tilida   tushum   kelishigidagi   ot   belgili   (qo shimchali)   va   belgisiz	
ʻ ʻ
(qo shimchasiz)   bo lishi   mumkin:  	
ʻ ʻ kitobni   o qi,   (kitob   o qi	ʻ ʻ )   (belgisiz)   Ahmadni
30
   Duden. Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. Leningrad, 1962. S-175.
33 uchratdingmi ?   (belgili   tushum   kelishik);   kitob   o qidik,   kino   ko rdikʻ ʻ   (belgisiz
tushum kelishik) kabi.   Nemis   tilida   tushum   kelishikdagi   otning   qo llanilishi	
ʻ
ancha murakkab. 
  Otning   birlik   tushum   kelishik   shaklining   yasalishi   uning   rodiga   va   qaysi
turlanishda ekanligiga bog liq	
ʻ 31
. Mujskoy roddagi otlarning bosh kelishikdagi der
artikli   tushum   kelishigida   den   shakliga   aylanadi.   Bu   yerda   asosan   otning   o zi	
ʻ
o zgarmay,   faqat   artikli   o zgarib,   u   kelishik   farqini   ifoda   etadi:   der   Tag	
ʻ ʻ
(Nominativ – bosh kelishik), den Tag (Akkusativ – tushum kelishigi). Sredniy rod
otlarining   birlik   tushum   kelishik   shakli   bosh   kelishik   bilan   bir   xilda   bo lsa,	
ʻ
tushum   kelishik   birlikda   ham   shunday   shaklda   qoladi:   das   Buch   (Nominativ   –
bosh kelishik), das Buch (Akkusativ – tushum kelishik) kabi. 
Jenskiy   rod   otlarining   bosh   va   tushum   kelishiklari   ham   xuddi   sredniy   rod
otlari kabi bir xil formada bo ladi.  	
ʻ Bosh kelishikdagi die Frau tushum kelishigida
ham  die Frau  shaklida qolaveradi. 
Yuqorida kuchli (mujskoy, jenskiy, sredniy rodda) turlanadigan otlar haqida
gapirib o tildi. Kuchsiz turlanadigan mujskoy roddagi otlarning hammasi tushum	
ʻ
kelishigida   –   (e)n   qo shimchasini   qabul   qiladi.   Masalan:  	
ʻ den   Studenten,   den
Knaben, den Bären. 
Ma’lumki, nemis tilida  der, die, das  aniq artikllaridan tashqari (otlar uchun)
noaniq artikllar ham bor, chunonchi  der  o rniga 	
ʻ ein, die  o rniga 	ʻ eine, das  o rniga	ʻ
ein   artikllari   ishlatiladi.   Otlar   birlik   tushum   kelishigida   noaniq   artikl   bilan
quyidagicha   qo llanadi:  	
ʻ den   o rniga  	ʻ einen ,   die   o rniga  	ʻ eine ,   das   o rniga  	ʻ ein .
  Masalan:   einen   Roman   lesen,   eine   Karte   kaufen,   ein   Kleid   nehmen .
Nemis   tilida   tushum   kelishigidagi   ot   ko pincha   aniq   yoki   noaniq   artikl	
ʻ
bilan, ba’zan esa artiklsiz ham qo llanadi: 	
ʻ
Tee trinken. Ich trinke Tee.
Choy ichmoq. Men choy ichyapman. 
Tushum kelishigining ko pligidagi suffiks va umlautlar nemis tili otlarining	
ʻ
ko plik   shaklini   yasashdagi   mavjud  bo lgan  to rt   muhim   qoidaga   muvofiq   qabul	
ʻ ʻ ʻ
31
  Jung W. Grammatik der deutschen Sprache. Leipzig, 1966. S-91.
34 qilinadi. Aniq artikl faqat otlarning ko plik formasida, noaniq artikl esa otlarningʻ
faqat birlik formasida ishlatiladi. Masalan: 
Ein Buch - Bücher lesen (kitoblarni o‘qimoq), Eine Karte - Karten
kaufen (chipta sotib olmoq)
kabi.   Tushum   kelishik   shakli   to ldiruvchi   vazifasida   kelib,   harakatning   tushum	
ʻ
kelishigidagi   so z   bildirgan   obyektga   yo nalganligini   ko rsatadi.	
ʻ ʻ ʻ
Vositasiz   to ldiruvchi   talab   qiladigan   fe’llar   nemis   tilida   o timli   (tranzitiv)	
ʻ ʻ
fe’llar deyiladi. Nemis tilida fe’llar tushum kelishigidagi to ldiruvchini talab qilish	
ʻ
yoki talab qilmasligiga ko ra ikkiga bo linadi: 	
ʻ ʻ
a) o timli (tranzitiv) fe’llar	
ʻ
b) o timsiz (intranzitiv) fe’llar
ʻ
O timli   fe’llar   tushum   kelishigidagi   to ldiruvchini   talab   qiladi.   O timsiz	
ʻ ʻ ʻ
fe’llar o zidan keyin tushum kelishigidagi to ldiruvchini talab qilmaydi. Masalan:
ʻ ʻ
schreiben   (yozmoq),   lesen   (kitob   o qimoq)   fe’llari   o timli   bo lsa,	
ʻ ʻ ʻ
sitzen(o tirmoq),   stehen   (turmoq)	
ʻ   fe’llari   o timsiz   hisoblanadi.	ʻ
Vositasiz to ldiruvchi (	
ʻ Akkusativobjekt)  quyidagi ma’noni ifoda etadi:
1)   Ish-harakatdan   anglashilgan   natijani:   einen   Roman   schreiben   (bir
romanni o qimoq).
ʻ
2) Atash ma’nosini anglatadigan fe’llardan keyin ham vositasiz to ldiruvchi	
ʻ
qo llanadi:  	
ʻ Er   nannte   mich   seinen   Freund(u   meni   o zining   do sti   debataydi).	ʻ ʻ
Tushum kelishigining bu turi faqat nemis tili uchun xosdir.
Predlogli   tushum   kelishikdagi   (Akkusativ)   so zlar   bilan   tuzilgan   so z
ʻ ʻ
birikmalari quyidagicha: 
a)   an, auf, hinter, in, neben, über, unter, vor, zwischen   predloglari bilan
kelgan   tushum   kelishikdagi   (Akkusativ)   ot   o rinni   ifodalab,  	
ʻ wohin?   (qayerga?)
so rog iga javob bo ladi. Masalan: 	
ʻ ʻ ʻ
an die Decke hängen – shipga ilmoq 
auf den Tisch liegen – stolga ustiga qo ymoq 	
ʻ
hinter den Schrank stellen – shkaf orqasiga qo ymoq 	
ʻ
in die Stadt fahren – shaharga bormoq. 
35 Tushum   kelishik   ( Akkusativ )   dagi   ot   durch,   zwischen   predloglari   bilan
kelganda,   o zbek   tilidagi   ot   orqali,   orqasidan   kabi   ko makchilar   bilan   beriladi.ʻ ʻ
Masalan:  durch den Wald gehen – o rmon orqali bormoq.	
ʻ
3) O zbek tilida qaratqich kelishigidagi  ot odatda fe’lga ergashib kelmaydi,	
ʻ
faqat   harakat   nominigina   aniqlab   kelishi   mumkin 32
.   Nemis   tilida   qaratqich
kelishigidagi   ot   o timsiz   fe’lga   ergashib,   fe’lli   birikma   hosil   qiladi   va   bunda   u	
ʻ
to ldiruvchi (Genetiv-objekt) vazifasini bajaradi. 	
ʻ
Intransitives   Verb   +   Substantiv   im   Genetiv.   O timsiz   fe’l   +   qaratqich	
ʻ
kelishikdagi ot. Misollar: 
Eines Wörterbuches bedürfen sich des elternlosen Kindes annehmen
(Bu   lug at   yetim   bolalarga   kerak   bo ladi)  	
ʻ ʻ Bu   to ldiruvchi   Genetiv   Objekt	ʻ
deb ataladi. U hozirgi nemis tilida kam qo llanadi. O zbek tilidagi otning jo nalish	
ʻ ʻ ʻ
kelishikdagi shakli + fe’l Dativ kelishikdagi ot shaklida tuzilgan birikmalar to g ri	
ʻ ʻ
keladi. Masalan:  Einen Bekannten begegnen.  
Bir   tanish   uchradi.   Jo nalish   kelishigining   asosiy   funksiyasi   gapdagi	
ʻ
vositali   to ldiruvchini   ifoda   etishdan   iborat.   Jo nalish   kelishigi   quyidagi	
ʻ ʻ
ma’nolarni anglatadi:
1.   Nemis   tilida   ma’lum   bir   fe’llar   borki,   ulardan   keyin   qo llanadigan   ot	
ʻ
jo nalish kelishigida ishlatilishi zarur va bu ot gapda to ldiruvchi (Dativobjekt) ni	
ʻ ʻ
ifoda   etadi.   Bunday   fe’llarga   quyidagilar   kiradi:   begegnen   (uchratmoq),
bestimmen   (aniqlamoq),   danken   (rahmat   aytmoq),   dienen,   drohen,   erwidern,
folgen,   gefallen   (yoqmoq),   helfen   (yordam   bermoq),   winken   va   boshqalar.
O zbek   tilida   ham   otning   jo nalish   kelishigida   qo llanishini   talab   qiladigan
ʻ ʻ ʻ
fe’llar   bor:   ketmoq,   bormoq,   yubormoq,   (qayerga?)   Moskvaga,   Berlinga,
shaharga, uyga. 
2. Jo nalish kelishigidagi ot (	
ʻ Dativobjekt ) tushum kelishigidagi to ldiruvchi	ʻ
( Akkusativobjekt )   bilan   ham   birga   ishlatiladi 33
.   Masalan:   Die   Mutter   gibt   der
Tochter   eine   Handuhr.   Ona   qiziga   qo l   soat   beryapti.	
ʻ
32
  Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov H. O‘zbek tili grammatikasi. Sintaksis.
Toshkent:   Фан,  1976. B-52.
33
  Schendels E. Deutsche Grammatik. - Moskau: 1982. S – 121.
36 Bu   holat   odatda   gapda   uchraydi.   Bunda   ko pincha   jo nalish   kelishigiʻ ʻ
to ldiruvchisi shaxsni, tushum kelishigi to ldiruvchisi esa predmet ma’nosini ifoda	
ʻ ʻ
etadi.   Xabar-darak   ma’nosini   anglatadigan   befehlen,   erwidern,   melden,
mitteilen,   raten   kabi   fe’llardan   keyin   Akkusativobjekt   –   Dativobjekt   shakli
qo llanadi.
ʻ
3.   Abnehmen,   anbieten,   bieten,   bringen,   geben   kabi   fe’llardan   keyin
Dativobjekt  va  Akkusativobjekt  shakli ishlatiladi. Masalan:    
Er   bat   mir   seine   Hilfe   an.   (u   menga   o‘zining   yordamini   taklif
qilgandi)
4.   Ma’no   jihatdan   to ldiruvchi   talab   qilmaydigan   fe’llar   uchun   jo nalish	
ʻ ʻ
kelishigida   kelgan   so z   to ldiruvchi   vazifasini   bajaradi.   Masalan:   Das   steht   dir	
ʻ ʻ
gut. Bu senga juda yaxshi turibdi. 
Die   Zeit   vergeht   mir   schnell.   Bu   holat   o zbek   tilida   yo q.	
ʻ ʻ
  Nemis   tilida   quyidagi   predloglardan   keyin   ishlatiladigan   otlar   jo nalish	
ʻ
kelishigida   qo llanadi:  	
ʻ mit,   nach,   aus,   zu,   bei,   seit,   von,   außer,   entgegen,
gegenüber 34
.
O zbek tilida jo nalish kelishigi asosan - 	
ʻ ʻ ga  affiksi bilan ifodalanib,  kimga ?
yoki  nimaga ? So roqlariga javob bo ladi va gapda vositali to ldiruvchi vazifasida	
ʻ ʻ ʻ
keladi. Masalan: 
  Bodom qovoq, yupqa tomoq, dodimga yetsangchi! 
  Bu kelishikdagi so zlar gapda o rin va ravish holi vazifasida keladi. O zbek	
ʻ ʻ ʻ
tilida predloglar umuman ishlatilmaydi, ularning o rniga ko makchilar qo llanadi.	
ʻ ʻ ʻ
O rin-payt   kelishigidagi   ot   bilan   fe’ldan   tuzilgan   so z   birikmalari   otlarning	
ʻ ʻ
ma’nolariga   qarab,   o rin,   payt   va   boshqa   obyekt   ma’nolarini   ifodalaydi.   Bunday	
ʻ
birikmalarning ma’nosi nemis tilining jo nalish (Dativ) kelishigida ikki kelishikni	
ʻ
(jo nalish   va   tushum)   boshqaradigan   predloglar   yordami   bilan   ifodalanadi.	
ʻ
Masalan:
    Stolda (stol ustida) – auf dem Tisch 
34
  Саидов   С .  Н емис   тили   грамматикаси   маш қ ларда . –  Т ошкент :  Ўзбекистон, 2003. Б–96.
37 Shaharda ishlaydi – in der Stadt arbeitet 
Kuzda boshlanadi – im Herbst beginnt kabi. 
Chiqish   kelishigidagi   ot   bilan   fe’ldan   tuzilgan   birikmalar   obyektni   harakat
boshlangan   o rin   va   payt   ma’nolarini   ifodalaydi.   Bunday   ma’nolar   nemis   tilidaʻ
faqat   jo nalish   (	
ʻ Dativ )   kelishigida   ishlatiladigan   predloglar   yordami   bilan   ifoda
etiladi. Masalan: 
Birinchi apreldan boshlab ishlaydi – arbeitet ab ersten April, 
Temirdan qilingan – aus dem Eisen hergestellt. 
Lekin   faqat   jo nalish   kelishigida   ishlatiladigan   maxsus   predloglarning   har	
ʻ
birining   qo llanishi   o zbek   tilining   chiqish   kelishigiga   mos   kelavermaydi.	
ʻ ʻ
Masalan:   nach, aus, von, entgegen  kabi predloglarning ishlatilishidagi ma’nolari
chiqish   kelishigiga mos keladi:  
Nach   der   Stunde   fahren   –   darsdan   keyin   bormoq   (lekin   nach   Moskau
fahren); aus dem Eisen hergestellt – temirdan qilingan. 
Ammo   nemis   tilining   jo nalish   kelishigida   qo llanadigan   ba’zi	
ʻ ʻ
predloglarning ma’nolari chiqish kelishigi ma’nosiga mos kelmaydi. Masalan: mit
va zu kabi jo nalish kelishigi bilan qo llanadigan predloglar ma’nolarini taqqoslab	
ʻ ʻ
ko raylik:	
ʻ
Mit  dem  Vater  spreche  – otam  bilan gaplashyapman;   ba’zan mit predlogi
chiqish   kelishigi   ma’nosiga   to g ri   kelishi   ham   mumkin:	
ʻ ʻ
Er   ist   zufrieden   mit   seiner   Gesundheit   –   U   o zining   sog lig idan   xursand.	
ʻ ʻ ʻ
Zu seinem Freund – o z do stiga. 	
ʻ ʻ
  Nemis   tilida   ham,  o zbek   tilida   ham   hokim   so z   fe’l   bo lgan   birikmalarda	
ʻ ʻ ʻ
ravish (ba’zan sifatlar), vositali kelishikdagi ot yoki harakat nomi va sifatdoshlar
tobe   bo lib   keladi.   Bunday   birikma   komponentlari   gapda   to ldiruvchi   va   ravish	
ʻ ʻ
funksiyasini bajarib, bir-biri bilan so z tartiba yoki ohang vositasida birikadi. 	
ʻ
Nemis   tilidagi   fe’lli   so z   birikmalarida   tobe   so zlar   hokim   so zdan   oldin	
ʻ ʻ ʻ
ham,   keyin   ham   kelishi   mumkin,   o zbek   tilida   esa   ular   hokim   so zdan   albatta	
ʻ ʻ
oldin   keladi.   Nemis   tilida   fe’l   hokim   so z   bo lgan   birikmalarda   otlar   fe’llarga	
ʻ ʻ
38 predlogsiz   yoki   predlogli   vositali   kelishik   formasida   biriksa,   o zbek   tilida   esaʻ
vositali kelishiklarda yoki ko makchi vositasida birikadi.	
ʻ
Ikkinchi bob uchun xulosalar
Yuqoridagi bobdan shunday xulosaga kelishimiz mumkinki, so z birikmalari	
ʻ
tilshunoslik   boyligining   asosiy   qismini   tashkil   etadi.   Ular   sintaksisning   bir   qismi
sifatida   talqin   qilinadi.   “Ravish+fe’l”   qolipli   so z   birikmalarida   hokim   so z   fe’l	
ʻ ʻ
so z   turkumiga   oid   bo ladi.   Ushbu   bobdan   quyidagi   xulosalarga   kelishimiz	
ʻ ʻ
mumkin:
1.   O zbek   va   nemis   tillarining   har   ikkalasida   ham   hokim   so z   fe’l   bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
birikmalarda   ravish   asosan   fe’l   bilan   birikib   keladi.   Ravish   bilan   fe’ldan   iborat
birikmalar   ikkala   tilda   ham   deyarli   farq   qilmaydi.   Faqat   o zbek   tilida   tobe   so z	
ʻ ʻ
(ravish) hokim so zdan albatta oldin keladi, nemis tilida esa u hokim so zdan oldin	
ʻ ʻ
ham, keyin ham qo llanishi mumkin.
ʻ
2.   “Ravish+fe’l”   qolipli   so z   birikmalarini   tahlil   qilganimizda   bunday	
ʻ
birikmalarni ot va sifat so z turkumiga oid so zlarga qaraganda kamroq ko rishimiz	
ʻ ʻ ʻ
mumkin. 
3. Miqdor- darajani ifodalovchi ravishlardan  sal, picha, oz, xiyol,  kam, ko p,	
ʻ
ancha   kabi ravishlar ham fe’l bilan birikkanda, harakat va holatning miqdorini va
darajasini ifodalab keladi:
1.  Samgulni podshoh hammadan ham ko proq sevar ekan.	
ʻ
 2. Chol va kampir bundan behad sevinishibdi. 
3. Ikkita tuxum topib olibdi. Suyunib cho ntagiga solib biroz yurubdi. 
ʻ
4. Tong yaqinlashib qolyapti bu yerdan tezda ketishimiz kerak.
  5. Dehqon: “Hay mayli , ustki qismi oz bo lsa ham bizga qolsin”, - dedi .	
ʻ
(Ertakdan).
3. “Ravish+fe’l”   qolipli   so z   birikmalari   o zbek   tilida   ham   nemis   tilida	
ʻ ʻ
ham deyarli bir xil usul bilan yasaladi.
4. O zbek   tilida   bunday   so z   birikmalari   doim   ajratib,   nemis   tilida   esa	
ʻ ʻ
ba’zan ajratib, ba’zan qo shib yoziladi.	
ʻ
39 5. Asosan ikki tilda ham ikki yoki undan ortiq so zning birikuvidan hosilʻ
bo ladi. 	
ʻ
6. O zbek   tilida   tobe   so z   oldin,   hokim   so z   keyin   keladi.   Nemis   tilida	
ʻ ʻ ʻ
esa ba’zan hokim so z, ba’zan tobe so z birinchi keladi.	
ʻ ʻ
7. O zbek   tilida   kesim   odatda  gapning   oxirida   nemis   tilida  esa   ikkinchi	
ʻ
o rinda qo llaniladi. 	
ʻ ʻ
8. Nemis   tilida   fe’l   hokim   so z   bo lgan   birikmalarda   otlar   fe’llarg	
ʻ ʻ а
predlogsiz   yoki   predlogli   vositali   kelishik   shaklida   biriksa,   o zbek   tilida   esa	
ʻ
vositali kelishiklarda yoki ko makchi vositasida birikadi. 	
ʻ
9. O rin-payt   kelishigidagi   ot   bilan   fe’ldan   tuzilgan   so z   birikmalari	
ʻ ʻ
otlarning ma’nolariga qarab, o rin, payt va boshqa obyekt ma’nolarini ifodalaydi.	
ʻ
Bunday   birikmalarning   ma’nosi   nemis   tilining   jo nalish   (Dativ)   kelishigida   ikki	
ʻ
kelishikni   (jo nalish   va   tushum)   boshqaradigan   predloglar   yordami   bilan	
ʻ
ifodalanadi. Masalan:  Stolda (stol ustida) – auf dem Tisch 
10.   Shaharda ishlaydi – in der Stadt arbeitet. 
11.  Kuzda boshlanadi – im Herbst beginnt kabi. 
III BOB.    HOZIRGI NEMIS TILIDA “RAVISH + FE’L” QOLIPLI
SO Z BIRIKMALARI	
ʻ
3.1. Hozirgi nemis tilida “ravish + fe’l” birikmalarining tasnifi  va
ularning o zbek tiliga tarjimasi	
ʻ
Hozirgi nemis tilida so z birikmalarining muhim tiplari to rtta bo lib, 	
ʻ ʻ ʻ
ular quyidagilardir:
1. Otli so z birikmalari (Substantivfűgungen).	
ʻ
2. Sifatli so z birikmalari (Adjektivfűgungen).	
ʻ
40 3. Fe’lli so z birikmalari (Verbalfűgungen).ʻ
4. Ravish birikmalari (Adverbfűgungen).
1)   Otli   so z   birikmalari   (Substantivfűgungen).
ʻ   Bu   birikmalarda
hokim   so z   ot   hisoblanadi:   eine   große   Stadt   (bir   katta   shahar),   die   Bäume	
ʻ
des   Gartens   (bog ning   daraxtlari),   die   Blumen   auf   der   Straße   (ko chaning	
ʻ ʻ
ustidagi gullar), seine Eltern (uning ota-onasi), zwei Töchter (ikkita qiz), die
geliebte Mutter (sevimli ona), va boshqalar.
2)  Sifatli so z birikmalari  (Adjektivfűgungen).
ʻ   Bu birikmalarning o z	ʻ
nomiga   ko ra   hokim   so zi   sifatdir:   der   Abend   unerträglish   (qayg uli   kecha),	
ʻ ʻ ʻ
mehr   feierlich,   erst   kűrzlich,   erst   richtig,   seinem   Vater   ähnlich   (o zining	
ʻ
otasidan   qo rqmoq),   immer   lustig   (har   doim   quvnoq),   sehr   interessant   (juda	
ʻ
qiziqarli), alles weis und Frisch (hammasi oppoq va toza). 
3)   Fe’lli   so z   birikmalari   (Verbalfűgungen).	
ʻ   Bu   birikmalarda   hokim
so z   fe’ldir.   So z   birikmalarining   yuqorida   berilgan   turlari   ichida   eng	
ʻ ʻ
muhimi   fe’l   birikmalari   bo lganligidan   bunga   ko proq   o rin   berish   va   uning	
ʻ ʻ ʻ
modellarini o zbek tilidagi ekvivalentlarini ham ko rsatib o tish zarur:	
ʻ ʻ ʻ
a) Vositali kelishikdagi ot+fe’l (Substantiv im indirekten Kasus+Verb) 
das Studium beenden-o qishni tugatmoq;	
ʻ
dem Bauern helfen-dehqonga yordam bermoq; 
eines Freundes gedenken-do stni eslamoq;	
ʻ
b) Predlog+ot+fe’l (Präpositio +Substantiv+Verb). um eine Hochzeit 
auszurichten-to y qilmoq, to yni o tkazmoq; aus der Stadt kommen-	
ʻ ʻ ʻ  
shahardan kelmoq; mit dem Bahn entfernen-poezd bilan uzoqqa ketmoq. 
c) Ravish (sifatdosh)+fe’l (Adverb (Partizip)+Verb). Immer passieren-
doim sodir bo lmoq, leise fragen-sekin (asta) so ramoq,
ʻ ʻ
rasch kriegen-tez olmoq, lachend sitzen-kulib o tirmoq.	
ʻ
d) Zu li infinitiv+ fe’l ((zu)+Infinitiv+Verb) Erklären können-tushuntira
olmoq, zu sprechen wűnschen-gaplashishni orzu qilmoq, 
aufstehen wollen - o rindan turishni istamoq.	
ʻ
Tuzilishiga   ko ra   so z   birikmalari   sodda   so z   birikmalari   va   murakkab
ʻ ʻ ʻ
41 so z   birikmalariga   bo linadi.   Ikki   so zdan   hosil   bo lgan   so z   birikmalariʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sodda   so z   birikmalari   deyiladi.   Masalan:   der   junge   Mensch   (yosh   odam),	
ʻ
schnell   laufen   (tez   yugurmoq)     gut   liest   (chiroyli   yozadi)   kabi   Ikkidan   ortiq
mustaqil   so zdan   hosil   bo lgan   so z   birikmalari   murakkab   so z   birikmalari	
ʻ ʻ ʻ ʻ
deyiladi 3 5
.
O zbek   tilida   ham   so z   birikmalari   o z   xususiyatlariga   ko ra   nemis	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tilidagi   so z   birikmalariga   o xshaydi.   Masalan,   birinchidan,   bu   tilda   ham	
ʻ ʻ
so z   birikmalari   birdan   ortiq   mustaqil   so zning   tobelanish   asosida	
ʻ ʻ
bog lanishidan   hosil   bo ladi:   bepoyon   dala,   tez   yurmoq,   sekin   gapirmoq,
ʻ ʻ
kulib gapirmoq kabi.
Ikkinchidan,   o zbek   tilida   ham   so z   birikmasining   otli   birikma   (keng	
ʻ ʻ
dala),   fe’lli   birikma   (uzoq   so zlamoq),   sifatli   birikma   (ishga   qobiliyatli	
ʻ
odam)   kabi   turlari   mavjud;   uchinchidan   o zbek   tilida   ham   so z   birikmalari	
ʻ ʻ
tuzilishiga   ko ra   sodda   va   murakkab   birikmalarga   bo linadi:   qiziqarli   o yin	
ʻ ʻ ʻ
(sodda so z birikmasi), o n besh qavatli bino (murakkab so z birikmasi).	
ʻ ʻ ʻ
Yuqorida ko rsatib o tilgan so z birikmalarining nemis va o zbek 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tillaridagi muhim modellari quyidagilar:
1.   Otli   so z   birikmalari   (Substantivfűgungen)   modellari:	
ʻ
Nemis   tilida   o zbek   tilida   sifat   yoki   sifatdosh+ot   (Adjektiv   oder	
ʻ
Partizip+Substantiv).
2.   Sifat   yoki   sifatdosh+ot   (Adjektiv   oder   Partizip+Substantiv.)     neues
Haus - yangi uy, kaltes Wasser - sovuq suv, gelesenes Buch - o qilgan kitob,	
ʻ
geschriebener Brief. Yozilgan xat.
2)   olmosh   +ot   (Pronomen   +   Subs)   olmosh+ot   (Pronomen   +   Subs)   diese
Politik -bu siyosat, unsere Partei -bizning partiyamiz.
3)   son  + ot   (Zahlwort   + Subs+ot  (Zahlwort  +  Subs)  fünf   Jahre-  besh  yil
drei Monate -uch oy.
4)   jamlovchi   ma’noni   ifoda   etadigan   ot   +ot.   (Sammelnamen   +   Subs)
jamlovchi   ma’noni   ifoda   etadigan   ot   +ot   (Sammelnamen   +   Subs)   eine
35
  Sharipov M.K. Hozirgi o’zbek tilida so’z birikmalari sintaksisi masalalari.  –  Tashkent :  Fan, 1978. B-10
42 Menge Menschen- to da odam eine Menge Pilze- qo‘ziqorin uyumi. ʻ
5)   miqdor   ma’nosini   ifoda   etadigan   ot+sifat+turdosh   ot
(Stoffname+Adjektiv+Gattungsname).
6)   miqdor   ma’nosini   ifoda   etadigan   ot+sifat+turdosh   ot
(Stoffname+Adjektiv+Gattungsname)   ein   Glas   starken   Tee   -   bir   stakan
achchiq choy, ein Kilo frisches Fleisch -bir kilo yangi go sht.	
ʻ
6) ot+zu+infinitiv (Substantiv+zu+Infinitiv) bu model o zbek tilida ikki	
ʻ
yo l bilan ifoda etiladi:	
ʻ
a)   jo nalish   k.   ot+   murakkab   fe’lning   infinitivi.   Masalan:   (Subs.   im	
ʻ
Dativ+Infinitiv   des   Zusammengesetzten   Verbs)   dem   Freund   zu   helfen-
do stga yordam bermoq die Lust zu schreiben- xursandchilikni tasvirlamoq;	
ʻ
  b) tushum k. ot+infinitiv (Subs.im Akk+Infinitiv).
7)   Ot+predlog+ot   (Subs   +Präposition+Subs.)   bu   model   o zbek   tiliga	
ʻ
turli yo llar bilan beriladi: 	
ʻ
a)   aniqlovchi+aniqlanmish   konstruksiyasi   bilan   die   Art   von   Menschen
odamlarning turi yoki odamlarning kelib chiqishi;
der   Mann   mit   Bärtchen   und   Brille-soqolli   va   ko zoynakli   odam,	
ʻ
eine   Reise   von   Berlin   nach   Bonn-   Berlindan   Bonngacha   bo lgan	
ʻ
sayohat. 
Misollardan   ko rinib   turibdiki,   nemis   tilidagi   otli   birikmalarning   besh	
ʻ
turi   o zbek   tili   otli   so z   birikmalariga   mos   keladi.   Lekin   oxirgi   ikki	
ʻ ʻ
predlogli   otli   so z   birikmalari   mos   kelmaganligi   uchun,   ular   o zbek   tilida	
ʻ ʻ
turli yo llar bilan ifoda etildi. 	
ʻ
II. Sifatli so z birikmalari modellari (Adjektivfűgungen	
ʻ ):
Nemis tilida O zbek tilida Ravish+sifat (Adverb+Adjektiv) 	
ʻ
1)   Ravish+sifat   (Adverb+Adjektiv)   sehr   richtig   -   juda   to g ri,   sehr	
ʻ ʻ
leicht - juda oson, immer interessant- doim qiziq.
2)   Ot+   qiyosiy   darajadagi   sifat   (Subs.   +   Adjektiv   im   Komparativ)   ein
Jahr jünger- bir yildan yoshroq, einen Monat älter- bir oydan kattaroq.
3)Qiyosiy   darajadagi   ravish+zu+infinitiv   (Adverb   im
43 Komparativ+zu+Infinitiv)   qiyosiy   darajadagi   ravish+infinitiv   (Adverb   im
Komparativ+Infinitiv)   schneller   zu   erreichen   -tezroq   erishmoq,   schneller   zu
erfüllen- tezroq bajarmoq.
4)   Sifat+zu+infinitiv   (Adjektiv+zu+Infinitiv)   jo nalish   k.   ot+sifatʻ
(Subs.   im   Dativ+Adjektiv)   bereit   zu   helfen-   yordamga   tayyor
bereit zu fahren- jo nashga tayyor.	
ʻ
5)   Qaratqich   kelishigidagi   ot+sifat   (Subs.   im   Genitiv+Adjektiv
jo nalish   kelishigidagi   fe’ldan   yasalgan   ot+sifat   (vom   Verb   abgeleitetes	
ʻ
Subs. Im Dativ+Adjektiv) Lesens kundig- o qishga mohir, o qishga usta. 	
ʻ ʻ
Misollardan   ma’lum   bo ladiki,   sifatli   so z   birikmalarning   besh   turidan	
ʻ ʻ
ikki   turi   (1,2-misol)   nemis   va   o zbek   tillarida   bir   xil   bo lib,   bir-biri   bilan	
ʻ ʻ
mos  tushsa,  qolgan  turi   (3,4-misol)  predlogli  birikma bo lgani  uchun  o zbek	
ʻ ʻ
tilidan   farq   qiladi,   chunki   o zbek   tilida   predloglar   yo q.   Nihoyat	
ʻ ʻ
birikmaning   5-turi   ham,   hatto   predlogsiz   bo lsa-da,   o zbek   tili   bilan   mos	
ʻ ʻ
tushmaydi,   chunki   nemis   tilida   qaratqich   kelishikda   (Genitiv)   ishlatilgan   ot
o zbek tilida jo nalish kelishigi orqali berilmoqda.	
ʻ ʻ
III.   Fe’lli   so z   birikmalari   modellari   (Verbalfűgungen)   Nemis   tilida	
ʻ
O zbek   tilida   1)   tushum,   jo nalish,   qaratqich   kelishigidagi   ot+fe’l   (Subs.   Im	
ʻ ʻ
Akk,   Dativ   und   im   Gen.   +   Verb).   Ein   Haus   bauen   -   uy   qurmoq,   einem
Freund   -helfen   do stga   yordam   bermoq,   eines   Freundes   gedenken   do stni	
ʻ ʻ
eslamoq.
2) predlog+ot+fe’l (Präposition+Subs. + Verb) 
3)   ot+ko makchi+fe’l   (Subs.   +   Hilfswort+Verb)   für   die   Kinder   sorgen-	
ʻ
bolalar   uchun   g amxo rlik   qilmoq   von   jemandem   sprechen   -   biror   kishi	
ʻ ʻ
to g risida gapirmoq.	
ʻ ʻ
3) ravish+fe’l; sifatdosh+fe’l (Adverb+Verb; Partizip+Verb).
4)   ko makchi   ot+fe’l;   sifatdosh+fe’l   (Hilfssub+Verb;   Partizip+Verb)	
ʻ
oben   stehen-   yuqorida   turmoq   nach   oben   gehen   -   yuqoriga   chiqmoq   lachend
sprechen- kulib gapirmoq.
5) infinitiv+fe’l (Infinitiv+Verb). 
44 6)   tushum   k.   ot+harakat   nomi   (Subs.   im   Akk.   +   Infinitiv)
Lesen   lernen   -o qishni   o rganmoq,   Nähen   lernen   -   tikishni   o rganmoqʻ ʻ ʻ
Misollardan   anglashiladiki,   fe’lli   birikmalar   nemis   va   o zbek   tillarida	
ʻ
turlicha   ekan:   Birinchi   tur   so z   birikmasida   tushum,   jo nalish   kelishiklarida	
ʻ ʻ
qo llangan   birikmalar   mos   tushsa-da,   lekin   qaratqich   kelishigidagi   birikma	
ʻ
o zbek tiliga tushum kelishigi orqali berilyapti. 
ʻ
Ikkinchi turdagi so z birikmasi predlogli bo lgani uchun o zbek tilidan	
ʻ ʻ ʻ
farq   qilishi   o z-o zidan   tushunarli.   O zbek   tilida   bu   kabi   birikmalar	
ʻ ʻ ʻ
ko makchi yoki ko makchili otlar yordamida beriladi.	
ʻ ʻ
Uchinchi   tur   so z   birikmasi   har   ikki   tilda   turli   shakllar   orqali   ifoda	
ʻ
etilmoqda,   yani   nemis   tilida   birikma   tarkida   ravish   qo llanayotgan   bo lsa,	
ʻ ʻ
o zbek   tilida   xuddi   shu   o rinda   ko makchi   ot   ishlatilmoqda.   To rtinchi   tur	
ʻ ʻ ʻ ʻ
so z   birikmasi   ham   mutlaqo   mos   tushmaydi.   Nemis   tilida   sof   infinitive
ʻ
qo llansa,   o zbek   tilida   bu   o rinda   tushum   kelishigidagi   harakat   nomi
ʻ ʻ ʻ
qo llanmoqda.   Infinitvning   turlanishi   o zbek   tilining   o ziga   xos   bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
xususiyatlaridan   biri   hisoblanib,   bu   holat   nemis   tili   infinitive   uchun   yotdir.
So z birikmalari quyidagi xususiyatlari asosida tasnif qilinadi: 	
ʻ
1. So z birikmalari qismlarining grammatik tabiatiga ko ra.
ʻ ʻ
2.   So z   birikmalarining   tuzilishiga   ko ra.   So z   birikmalari   qismlarining
ʻ ʻ ʻ
grammatik   tabiatiga   ko ra   tasnif   qilinganda,   hokim   a’zoning   qaysi   so z	
ʻ ʻ
turkumidan   ekanligi,   tobe   a’zoning   sintaktik   vazifasi   asosga   olinadi.   So z	
ʻ
birikmalari   hokim   qismning   qaysi   so z   turkumidan   ekanligiga   ko ra	
ʻ ʻ
quyidagi turlarga ajratiladi: 
1) otli birikma;
2) fe’lli birikma; 
3) sifatli birikma; 
4) ravishli birikma; 
5) modal so zli birikma. 	
ʻ
1.   Otli   birikma.   Bunday   birikmaning   hokim   so zi   vazifasida   ot,	
ʻ
otlashgan   so zlar   keladi   va   u   quyidagi   ko rinishlarga   ega   bo ladi:   Hokim	
ʻ ʻ ʻ
45 qism   vazifasida   ot  keladi:   g ayratli  odam,  samimiy  inson,  ezgu  niyatli   kishi.ʻ
Hokim   qism   sifatida   olmosh   keladi:   bolaning   o zi,   Karimaning   o zi.   Hokim	
ʻ ʻ
so z   sifatida   otlashgan   sifat   keladi:   kishilardan   eng   mardi,   qizlarning   sarasi.	
ʻ
Hokim   qism   vazifasida   otlashgan   son   keladi:   talabalarning   beshtasi,
o quvchilardan biri. 
ʻ
Hokim   so z   vazifasida   otlashgan   sifatdosh   keladi:   onamlarning	
ʻ
aytganlari,  bolalarning  o qiyotgani   va  h.k.  Hokim   qism  vazifasida   otlashgan	
ʻ
ravish   keladi:   ko p   so zning   ozi,   ishlarning   ko pi.   Hokim   so z   sifatida	
ʻ ʻ ʻ ʻ
otlashgan   undov   so z   keladi:   ularning   dod-voyi,   bolalarning   urasi.   Hokim	
ʻ
so z   vazifasida   otlashgan   taqlid   so z   keladi:   otlarning   dupur-dupuri,	
ʻ ʻ
to plarning   gumbur-gumburi.   Ko rinadiki,   otli   so z   birikmasi   qismlari
ʻ ʻ ʻ
bitishuv,   moslashuv   va   boshqaruv   yo li   bilan   grammatik   aloqaga   kirishadi.	
ʻ
Otli   birikma   so z   shakli   bilan   so zning   (leksemaning)   yoki   ikki   so z	
ʻ ʻ ʻ
shakllarning bog lanishidan hosil bo ladi. 
ʻ ʻ
2.   Fe’lli   birikma.   Bunday   birikmaning   hokim   qismi   fe’l   bilan
ifodalanadi:   tez   ishlamoq,   oldinda   yurmoq,   diqqat   bilan   tinglamoq,   kulib
gapirmoq.   Fe’lli   birikmaning   qismlari   o zaro   bitishuv   va   boshqaruv   yo li	
ʻ ʻ
bilan   bog lanadi.   Fe’lli   so z   birikmasi   so z   shakl   bilan   so zning	
ʻ ʻ ʻ ʻ
(leksemaning) o zaro bog lanishidan yuzaga keladi.	
ʻ ʻ
3.   Sifatli   birikma.   Mazkur   birikmada   hokim   so z   otlashmagan   sifat	
ʻ
bilan   ifodalanadi,   birikmaning   qismlari   boshqaruv   yo li   bilan   sintaktik	
ʻ
munosabatga kirishadi: akasidan kuchli, singlisidan ziyrakroq.
4.   Ravishli   birikma.   Bunday   birikmaning   hokim   so zi   otlashmagan	
ʻ
ravish   bilan   ifodalanadi.   Ravishli   so z   birikmalarida   tobe   va   hokim   qismlar	
ʻ
o zaro boshqaruv yo li bilan bog lanadi: raketadan tez, toshbaqadan sekin.	
ʻ ʻ ʻ
5.   Modal   so zli   birikma.   Bunda   modal   so z   birikmaning   hokim   so zi	
ʻ ʻ ʻ
sifatida   keladi.   Birikma   boshqaruv   yo li   bilan   tuziladi:   bizga   kerak,	
ʻ
o quvchilarda   bor.   Sifatli,   ravishli,   modal   so zli   birikmalar   ham   fe’lli	
ʻ ʻ
birikma   singari   so zshakl   bilan   so z   (leksema)   ning   o zaro   bog lashi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
natijasida hosil qilinadi. So z birikmalari, tobe qismning sintaktik vazifasiga	
ʻ
46 ko ra, quyidagi turlarga bo linadi:ʻ ʻ
1) aniqlovchili birikma;
2) to ldiruvchili birikma;	
ʻ
3) holli birikma.
1.   Aniqlovchili   birikma.   Bunday   birikmalarning   tobe   qismi
aniqlovchining barcha turlari vazifasini bajaradi. Shunga ko ra ularni: 	
ʻ
1) sifatlovchili birikma, 
2) qaratuvchili birikma, 
3)   izohlovchili   birikmalarga   ajratish   mumkin.   Masalan:   yozma   ish,
ilmiy   maqola,   beshta   kitob,   allaqanday   ovozlar   –   sifatlovchili   birikma;
iqtisodiyotning taraqqiyoti, maktab hovlisi - qaratuvchili birikma; o qituvchi	
ʻ
Salimova,   professor   Qodirov   -   izohlovchili   birikma.   Aniqlovchili   birikma
bitishuv va boshqaruv yo li bilan tuziladi. 	
ʻ
2.   To ldiruvchili   birikma.	
ʻ   Tobe   qismi   to ldiruvchi   vazifasini	ʻ
bajaradigan   so z   birikmasi   to ldiruvchili   birikma   deb   yuritiladi.   Bunda	
ʻ ʻ
qismlar   o zaro   boshqaruv   yo li   bilan   birikadi.   Masalan:   yoshlarga   nasihat	
ʻ ʻ
qilmoq,   odamlarni   qadrlamoq,   talabalar   uchun   darslik,   ilm-fan   haqida
so zlamoq. 	
ʻ
3. Holli birikma.  Bu xil so z birikmalarining tobe qismi hol vazifasini	
ʻ
bajaradi.   Holli   birikmaning   tobe   va   hokim   qismlari   o zaro   bitishuv   yoki	
ʻ
boshqaruv   yo li   bilan   bog lanadi:   yangicha   fikrlamoq,   birga   ishlamoq,	
ʻ ʻ
maktabdan qaytmoq, erta boshlamoq. So z birikmalari tuzilishiga ko ra 2 xil	
ʻ ʻ
bo ladi: 	
ʻ
1) oddiy so z birikmalari,	
ʻ
2) murakkab so z birikmalari. 	
ʻ
Oddiy   so z   birikmasi.	
ʻ   So z   shakl   bilan   so z   (leksema)   ning   yoki   ikki	ʻ ʻ
so z   shaklning   bog lanmasi   oddiy   so z   birikmasi   hisoblanadi:  	
ʻ ʻ ʻ keng   dala,
tekisroq   yo l,   tinchlikka   da’vat   qilmoq,   davlatlarning   hamdo stligi,   maktab	
ʻ ʻ
hovlisi. 
Biror   qismi   frazeologik   ibora   yoki   murakkab   tushunchani   bildiradigan
47 turg un   birikma   bilan   ifodalanadigan   so z   birikmasi   ham   oddiy   so zʻ ʻ ʻ
birikmasiga   mansub   bo ladi.   Masalan:  	
ʻ yulduzni   benarvon   uradigan   odam,
Fanlar   akademiyasi   institutlari   kabi.   Murakkab   so z   birikmasi.   Bunda	
ʻ
birikmaning   qismlaridan   biri   yoki   har   ikkisi   so z   birikmasi   bilan   ifoda	
ʻ
etiladi.   Masalan,   mehnat   qilishni   sevadigan   odam,   odamlarga   xayrixoh
bo lgan   kishi  	
ʻ kabi   so z   birikmalarining   tobe   qismi   (“mehnat   qilishni	ʻ
sevadigan”,   “odamlarga   xayrixoh   bo lgan”)   so z   birikmasi   shaklida	
ʻ ʻ
qo llanib,   hokim   so zga   bitishuv   yo li   bilan   bog langan.   Murakkab   so z	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmasining  biror   qismi, ko pincha  tobe qismi  predikativ birlik, predikativ	
ʻ
bog lanma   bilan   ham   ifodalanishi   mumkin:  	
ʻ “qiliqlari   yoqimli   bola”,
“otaonalarimiz   bergan   nasihatlar”   kabi   birikmalarning   tobe   a’zosi
(“qiliqlari   yoqimli”,   “ota-onalarimiz   bergan”)   gapga   teng   qurilma,   ya’ni
predikativ birlik, predikativ bog lanma bilan ifodalangan.	
ʻ
Nemis   tilida   ravishlar   sifatlardan   farqli   o laroq   turlanish   xususiyatiga	
ʻ
ega   emas.   Ular   gapda   doimo   fe’lga   bog lanib,   sintaktik   jihatdan   tahlil	
ʻ
qilinganda   gapda   hol   vazifasini   o taydi.  	
ʻ Gapda   o zining   xususiy   o rniga	ʻ ʻ
ega 3 6
. 
Das Wetter war gut. – Ob-havo yaxshidir.
Das Wetter ungewöhnlich gut. 
– Ob-havo noodatiy darajada yaxshi.
Ushbu har ikkala gapda ham ravish fe’lga bog langan bo lib uning qay
ʻ ʻ
holatda   ekanligini   ko rsatyapti.     Har   ikkala       gap   ham   ot-   kesim   bilan	
ʻ
ifodalangan.   Gapdagi   ravishlar   sintaktik   vazifasiga   ko ra   ravish   holi	
ʻ
vazifasini bajargan.
Es   war   ungewönlich   gutes   Wetter.   –   Noodatiy   yaxshi   ob-   havo
bo ldi.	
ʻ Ushbu   misolda   esa   gut   so zi   otga   bog lanib   sifat   bo lib	ʻ ʻ ʻ
kelmoqda.   Gapda   esa   sifatlovchi   aniqlovchi   vazifasini   bajargan.   Nemis
tilida   fe’lga   bog lanib   kelgan   ravishlar   wann?   (qachon),   wie?   (qanday)   wo?	
ʻ
36
   Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. Morphologie. – Taschkent: Fan, 1974.   S-18. 
48 (qayerda)   so roqlariga   javob   bo ladi.   Ravish   +   fe’lli   birikmalar   ravishlarʻ ʻ
bilan ham aloqaga kirisha oladi. Nemis   tilida   ravish   fe’lli   so z	
ʻ
birikmalarining quyidagi turlari mavjud:
Payt   ravish   fe’lli   so z   birikmalari   (Temporaladverbien)Holat   ravish	
ʻ
fe’lli so z birkmalari (Modaladverbien)	
ʻ
  O rin ravish fe’lli so z birikmalari (Lokaladverbien)
ʻ ʻ
Payt   ravish   +   fe’lli   so z   birikmalari   (Temporaladverbien).   Ushbu   so z	
ʻ ʻ
birikmalari   fe’l   tomonidan   bajariladigan   ish-harakatning   qachon,
qachongacha,   qancha   vaqt   davomida,   qachondan   beri   bajarilganini
ko rsatuvchi   birikmalar   hisoblanadi.   Ravish+fe’l   so z   birikmasi   nemis   tilida	
ʻ ʻ
o z qo llanishiga ko ra 3 ta zamonda qo llaniladi. Bular: Gegenwart (hozirgi
ʻ ʻ ʻ ʻ
zamon),   Vergangengenheit   (o tgan   zamon,   Vor-   oder   Nachzeitig   (vaqtdan	
ʻ
oldin yoki keyin qo llanilishi).	
ʻ
Temporaladverbien in der Gegenwart
Zeitpunkt Beispiel Zeitraum Beispiel
Jetzt Jetzt   hör mir bitte schnell zu! Heutzutage Heutzutage   sind   die
Schüler   in   viel   kleinere
Klassen eingeteilt.
Heute Heute   scheint die Sonne. Immer Bei   diesem   Wetter
bekomme   ich   immer   ein
Kratzen im Hals.
Gerade Gerade   ist   ein   Flugzeug   über
uns am Himmel geflogen. Stets Wenn   du
dich   stets   bemühst,   wirst
du   irgendwann   dein   Ziel
49 erreichen.
Da Ich   wollte   gerade   nach   Hause
gehen,   da   hat   mich   ein
wichtiger Kunde angerufen. Noch Warte   noch   drei   Tage,
dann   fahren   wir   in   den
Urlaub.
Nun Nun   warte ich auf eine Antwort
von der Versicherung. Nie Diese   Regelung   hab   ich
noch   nie   verstanden.
Temporaladverbien in der Vergangenheit
Zeitpunkt Beispiel Zeitraum Beispiel
Eben Eben   war die Sonne noch da,
jetzt zieht es zu. Früher Früher   standen   hier   noch
keine Häuser.
Gestern Gestern   war   es   sehr
regnerisch. Damals Damals   wohnten   weniger
Menschen in dieser Stadt.
Vorgestern Vorgestern   haben   wir   noch
miteinander telefoniert. Lange Diese   Entwicklung   dauerte
sehr   lange .
Neulich Neulich   hab   ich   Peter
getroffen.
Er trägt jetzt einen Bart. jahrelang Jahrelang   standen auf diesen
Wiesen Kühe.
vor
kurzem Vor   kurzem   musste   ich   bei
der
Behörde   meinen
Personalausweis verlängern.
Vorhin Ich   glaube   vorhin   hat   es   an
der Tür geläutet.
Einmal Es   war   einmal   vor   langer
Zeit eine Prinzessin ...
50 Vorzeitigkeit Nachzeitigkeit Beispielsatz
Vorher Nachher Vorher   möchte   ich   ein   Eis,   nachher   können   wir
einen Kaffee trinken.
Erst Dann Erst   wenn du das Geschirr gespült  hast,   dann   kann
ich es aufräumen.
Zuerst Danach Zuerst   treffen   wir   uns   mit   Theresa
und   danach   gehen wir zusammen auf das Fest.
Nemis   tilida   ravish   +fe’l   so z   birikmalarining   yana   bir   asosiy   xususiyatiʻ
shundaki,   ular   ba’zida   qo shilib,   ba’zida   esa   ajratilib   yoziladi.   Ravishlar   asosan	
ʻ
urg u oladigan holatlarda qo shib yoziladi.	
ʻ ʻ
1) abhandenkommen
2)abwärtsfahren
3)anheimfallen
4)querlesen
5)vorwärtsgehen
6)seitwärtsfahren
1)yo qolib qolmoq
ʻ
2)pastga tushmoq
3)qurbon bo lmoq	
ʻ
4)ko z   yugurtirmoq   (kitob   o qishga	
ʻ ʻ
nisbatan)
5)olg a yurmoq
ʻ
6)chetdan haydamoq
51 Ba’zi   „ravish   +   fe’l“   birikmalari   esa   qo shilib   yoziladi.  ʻ Chunki   ular   hech
qanday urg u olmaydi.  Masalan:	
ʻ   rückwärts   einparken.
 aufeinander achten bir-biriga e’tibor bermoq
 quer (im Bett) liegen yotib qolmoq
 miteinander lachen birgalikda kulmoq
 untereinander liegen ustma-ust qo ymoq	
ʻ
1996-yildan oldin ko pgina bunday so z birikmalari qo shib yozilgan. 	
ʻ ʻ ʻ 2006-
yil   martda   yangilangan   imlo   qoidalarida   ham   aynan   shu   holatni   ko rishimiz	
ʻ
mumkin.
 1)  aneinanderfügen
 2)  sich dahinterknien
 3)  darüberfahren
 4)  durcheinandergeraten
 5)  zueinanderfinden
 6)  aufeinandertreffen
•  1)  birlashmoq
•  2) tiz   cho ktirmoq	
ʻ
•  3)  haydab chiq armoq
•  4) chalkashib   ketmoq
•  5) bir - birini   topmoq
•  6) uchrashmoq
Ushbu qoidaga ko ra ravish+ fe’lli birikmalar ortiq qo shib yozilmaydi.	
ʻ ʻ
 zunichtemachen
 zuteilwerden
 überhandnehmen
 zugutehalten
 abhandenkommen
Für die   Substantivierung   ist demnach ebenfalls  Zusammenschreibung  
52 vorgeschrieben.
 das Zunichtemachen
 das Zuteilwerden
 das Überhandnehmen
 das Zugutehalten
 das Abhandenkommen
O ʻ zbek   va   nemis   tillaridagi   ravishlarning   o ʻ xshash   va   farqli   xususiyatlariga
haqida   to ʻ xtalib   o ʻ tsak .   Har   ikkala   tilda   ham   sodda   ravishlar   o ʻ zbek   tilidagi   kabi
tuzilishi   jihatidan   ikki   guruhga   ajraladi :
1) Tub ravishlar. Bular morfologik jihatdan tarkibiy qismlarga bo linmaydi.ʻ
Masalan:  dort, da, wo?, bald, wann?, sehr, wie?, sonst   va boshqalar.
2)   Yasama   ravishlar.   Bular   morfologik   tuzulishiga   ko ra   ikki   qismdan   –	
ʻ
o zak   va   so z   yasovchi   qo shimchadan   iborat   bo ladi.   Har   xil   so z   turkumiga	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mansub   bo lgan   o zakka   so z   yasovchi   qo shimchalar   qo shilishi   bilan   yasama	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ravish   hosil   bo ladi.   Masalan:  	
ʻ abends,   mittags,   morgens,   nachts,   anfangs,
beiderseits,   allerseits,   allerorts,   eilends,   schnellstens,   bestens,   frühestens,
neuerdings,   jährlings,   seewärts,   talwärts,   nordwärts,   westwärts,   seltsamerweise,
lächerlicherweise,   schrittweise,   bekanntermaßen,   mancherlei,   keinerlei   va
boshqalar 37
.
Qo shma   ravishlar	
ʻ .   Ikki   yoki   undan   ortiq   so zlarning   o zaro   birikishidan	ʻ ʻ
hosil   bo lgan   ravishlar   qo shma   ravishlar   hisoblanadi.   O zbek   tilida   qo shma	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ravishlar quyidagicha ko rinishlarga ega:	
ʻ
1)     Komponentlari   alohida   qo llana   oladigan,   mustaqil   leksik   ma’noga   ega	
ʻ
bo lgan   qismlardan   tarkib   topgan   ravishlar.   Bunday   ravishlarning	
ʻ
komponentlaridan birortasi  ham  morfologik qo shimchalar  olmaydi. Masalan:  	
ʻ bir
lahza, bir oz, bir zamon, bir zum,   hech   qachon,   hech vaqt   kabi.
2)   O z   leksik   ma’nolarini   saqlagan   so zlarning   aniqlovchi-aniqlanmish	
ʻ ʻ
munosabatda   birikishidan   tarkib   topgan   ravishlar.   Masalan:   o tgan   kun(i),   shu	
ʻ
37
  Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. Syntax (Vergleichend mit dem Usbekischen). – Taschkent: O’qituwtschi,
1980. S – 29.
53 zahoti,   hamma   vaqt,   kuni   kecha,   shu   yerda,   bu   yerda,   shu   yoqqa,   shu   kuyi,   shu
kecha, tunov kun   kabi.
Nemis tilida qo shma ravishlar quyidagicha ko rinishlarga ega:ʻ ʻ
1)   Olmosh-ravishlar   ( da,   hier,   wo   o rin   ravishlari   va	
ʻ   an,   auf,   für,   gegen   va
hokazo   predloglarning   birikuvidan   yasaladi).   Masalan:   daran,   darauf,   daraus,
dabei, dadurch, dafür, dagegen, hieran, hierauf, hieraus, hierbei, hiermit, hierfür,
hiergegen, woran, worauf, woraus, wodurch, womit   va h.
2) o rin ravishlari + her yoki hin. 	
ʻ Masalan:  daher, hierher, dorthin, wohin   va
h.
3)   Predlog   +   her   yoki   hin.   Masalan:   nebenher,   nebenhin,   vorher,   vorhin,
hinterher, umher .
4) Sifat + her yoki hin. Masalan:  fernerhin,   weiterhin , künftighin .
5) Ot + predlog. Masalan:  bergan, flußauf, kopfüber, tagaus .
6)   Predlog   +   ko rsatish   olmoshi.   Masalan:  	
ʻ außerdem,   währenddessen,
ohnedies .
Juft ravishlar.   Juft ravishlar tubandagicha ko rinishlarga ega: 	
ʻ
1)   Bir   so zning   aynan   takrorlanishi   bilan   vujudga   kelgan   juft   ravishlar.	
ʻ
Masalan:   bir-bir,   bitta-bitta,   yakka-yakka,   oz-oz,   kam-kam,   kars-kars,   gumbur-
gumbur, kula-kula, kuta-kuta   kabi.
2) Ma’nodosh so zlarning qator keltirilishi bilan hosil bo lgan juft ravishlar.	
ʻ ʻ
Masalan:   asta-sekin, eson-omon, ochiq-oydin, uzil-kesil   kabi.
3)   Qarama-qarshi   ma’noli   so zlarning   birikuvidan   hosil   bo lgan   juft	
ʻ ʻ
ravishlar.   Masalan:   qishin-yozin,   ostin-ustin,   ochin-to qin,   erta-kech,   kecha-	
ʻ
kunduz,   o qir-o qimas, chiqar-chiqmas	
ʻ ʻ   kabi.
4)   O rin-payt,   chiqish,   junalish   kelishik   qo shimchalaridan   birortasi	
ʻ ʻ
komponentlariga qo shilib kelgan yoki komponentlaridan birortasiga -ma yoki -ba	
ʻ
elementlari   qo shilgan   juft  ravishlar.  Masalan:	
ʻ   kundan-kun,   o z-o zidan,  taqa-taq,	ʻ ʻ
yildan-yilga, shundan-shunga, yuzma-yuz, tomma-tom, dam-badam   kabi.
Nemis tilida juft ravishlar quyidagicha ko rinishlarga ega:	
ʻ
1) Bir so zning aynan takrorlanishi bilan vujudga kelgan juft ravishlar.	
ʻ
54 Masalan:   bald bald, mehr, mehr, sehr, sehr, durch und durch.
2) Ma’nodosh so zlarning qator keltirilishi bilan hosil bo lgan juft ravishlar.ʻ ʻ
Masalan:   immer wieder, bereits schon, noch hinzu, ausschließlich nur, wieder von
neuem, nachdem danach, einander gegenseitig, darüber hinaus nach, oder ferner,
gern hoffen,   zuerst anfangen , zuletzt schließen.
3)   Qarama-qarshi   ma’noli   so zlarning   birikuvidan   hosil   bo lgan   juft	
ʻ ʻ
ravishlar. Masalan :   hin und her,   auf und ab, ab und zu 38
.
  Oddiy   daraja.   Ravishlarda   ham,   sifatlardagi   kabi   xususiyati   bor.
Ravishlardagi   daraja   formalari   harakat   belgisining   ortiq-kamligini   yoki
chegaralangan   ekanligini   ko rsatadi.   Sifatlarda   ikki   xil   predmetning   bir   xil	
ʻ
xususiyati qiyoslanib, birida o sha xususiyatning ortiqligi, ikkinchisida esa kamligi
ʻ
aniqlaniladi.   Masalan:   Bu   uydan   u   uy   kattaroq   kabi.   Ravishlardagi   daraja   affiksi
esa   ikki   xil   1predmetdagi   bir   xil   harakat   belgisining   ortiq   yoki   kamligini
ifodalaydi:  TU-104 samolyoti IL-18 samolyotidan   tezroq   uchadi   kabi.
Ravish darajalari, bosh darajadan tashqari, quyidagicha ko rinishlarga ega: qiyosiy	
ʻ
daraja va orttirma daraja. 
Qiyosiy daraja.   Qiyosiy darajada harakat belgisi boshqa ayni shunday belgi
bilan qiyoslanadi. Bu daraja ravishlarga -roq affiksini qo shish bilan yasaladi:	
ʻ
Bizning   brigadamiz   paxtadan   ko proq	
ʻ   hosil  oldi 39
.   Bu  affiks   ko p,  oz,  kam	ʻ
kabi   miqdor   ravishlaridan   ko proq,   ozroq,   kamroq   tarzida   ravishning   qiyosiy	
ʻ
darajasini yasaydi. Lekin u bir oz, sal, picha, qittak, xiyol kabi miqdor ravishlariga
qo shilib   kelmaydi.   Chunki   bu   ravishlarning   leksik   ma’nosidan   belgining	
ʻ
kuchsizligi, kamligi sezilib turadi.
Shuningdek,   quyidagi   daraja   ravishlariga   ham   -   roq   affiksi   qo shilib	
ʻ
kelmaydi: juda, g oyat, nihoyatda, obdon, ozmuncha, aslo, sira, hech va boshqalar.	
ʻ
Bu  ravishlarning  leksik  ma’nosidan  harakat  belgisining  ortiq  yoki  kamligi   sezilib
turadi. Payt ravishlaridan ba’zilari harakatning ma’lum paytga nisbatan oldin yoki
38
  Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. Syntax (Vergleichend mit dem Usbekischen). – Taschkent: O’qituwtschi, 
1980. S–31.
39
  Drosdowski G, Eisenberg P.  Grammatik der deutschen Gegenwartsprache. - Mannheim: Dudenverlag, 1995. S-37
55 keyin   ijro   etilishi   paytini   ifodalaydi.   Bunday   payt   ravishlariga   -   roq   affiksi
qo shilganda, harakatning paytga ko ra oldin-keyin bo lishini qiyoslab ko rsatadi:ʻ ʻ ʻ ʻ
Ertaroq   kel   (kechikib   qolma),   ertalabroq   kel   (juda   ham   erta   bo lmasin),	
ʻ
so ngroq kel (hozir kelishing shart emas), ilgariroq kel (keyinga qolma), keyinroq	
ʻ
kel   (hozir   kelishing   o rinli   emas),   haliroq   kel   (bir   oz   vaqtni   o tkazib   kel),   undan	
ʻ ʻ
avvalroq kel (undan keyin qolma) kabi.
- roq   affiksini qabul qilgan ravish oldida picha, tag in kabi miqdor ravishlari	
ʻ
ishlatilsa,   daraja   ma’nosi   bir   qadar   boshqacha   tus   kasb   etadi:   sal   nariroq,   picha
beriroq, yana ko proq, tag in kamroq kabi.	
ʻ ʻ
Tarkibida -n (in) affiksi bo lgan ravishlar ham -roq affiksini oladi: Yashirinroq ish	
ʻ
tut kabi.
Sifatlardan   -simon,   -namo   affikslari   orqali   yasalgan   ayrim   ravishlar   -roq
affiksini oladi. Masalan:  oliftasimonroq, oliftanamaroq   kabi.
O rin ravishlaridan nari, beri kabilar	
ʻ   -roq   affiksini oladi (nariroq, beriroq).
Quyidagi payt ravishlari   - roq   affiksini oladi:
1.   Chegaralangan   konkret   paytni   anglatuvchi   ravishlar:   tunov   kun,   erta
(bugun emas), endi, hanuz, hamisha, kecha, bugun, bultur, qadim, hamon, kunduzi
kabi.
2.   O zak-negizga   singib   ketgan   kelishik   formasiga   ega   bo lgan   ravishlar   -	
ʻ ʻ
roq   affiksini olmaydilar: yiliga, yaqinda, hozirda kabi.
3.   Tarkibida   bilan ,   alla,   har,   hech,   bir   kabi   so zlardan   birortasi   kelgan	
ʻ
ravishlar: allamahal, bir vaqt, har kuni, kuni bilan, hech vaqt, birpas kabi.
4. Juft holdagi payt ravishlari: yildan-yilga, erta-indin, qishin-yozin kabi.
5.   Maqsad   ravishlaridan   -roq   affiksi   orqali   qiyosiy   daraja   yasalmaydi.
Masalan: ataylab, atayin, jo rttaga, qasddan kabi.	
ʻ
6.   -   an,   -   siz,   -   cha,   -   larcha,   -   incha,   ligicha,   -   lay,   -   layin,   -   day,   -   dek,   -
chasiga,   -   iga   (siga),   -   gacha   affikslari   bilan   yasalgan   ravishlar   -   roq   affiksini
olmaydi.
56 Nemis tilida ham ravish darajalari xuddi sifat darajalaridek yasalib, qiyosiy
daraja - er suffiksini qo shish bilan yasaladi. Faqat ba’zi ravishlardangina qiyosiyʻ
daraja shaklini yasash mumkin. 
Ravishlarning   alohida   guruhi   qotib   qolgan   orttirma   daraja   shakllarini
ifodalaydi.   Shuningdek   qotib   qolgan   qiyosiy   daraja   shakllarini   ham   ifodalaydi.
Qo shma ravishlarning orttirma darajasi qo shimcha olmaydi. Ravishlarda qiyosiy	
ʻ ʻ
shakllarsiz daraja farqlash xususiyati   mehr, weiter, am meisten, am weitesten   kabi
ravishlar yoki ravishlarni takror qo llash orqali ifodalanishi mumkin	
ʻ 40
.  Nemis tilida
ravishlarning   maxsus   bir   guruhi   mavjud.   Ular   olmosh-ravishlar   deb   ataladi.
Olmosh-ravishlar ham olmoshlik, ham ravishlik belgilariga ega. Ular olmoshlarga
o xshab ko rsatish xususiyatiga ega bo lib, ot o rnida qo llanadi, biroq ravishlarga	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o xshab   o zgarmaydi.   Shuning   uchun   ham   ular   olmosh-ravishlar   deb   ataladi.
ʻ ʻ
Olmosh-ravishlar gapda predlog bilan kelgan ot o rniga ishlatiladi.	
ʻ
Nemis  tilidagi  so roq olmosh  –  ravishlari   (	
ʻ wo   +  predlog   shakli)  ifodalagan
ma’no   o zbek   tiliga   so roq   sozlar   orqali   beriladi.   Ko rsatish   olmosh   –   ravishlari	
ʻ ʻ ʻ
( da   +   predlog   shakli)   ifodalagan   ma’no   o zbek   tiliga	
ʻ   ko rsatish   olmoshi   +	ʻ
ko makchi	
ʻ   shakli orqali beriladi. 
3.2. Nemischa “ravish + fe’l” qolipli so z birikmalarining	
ʻ
o zbekchaga tarjimasi	
ʻ
Tilshunoslikda   ravish   so z   turkumi   ot,   fe’l,   sifat,   olmoshdan   keyingi
ʻ
o rinlarda turadi. 	
ʻ Ravish so z turkumi ba’zan sifat vazifasida ham keladi. U holatda	ʻ
gapda   sintaktik   jihatdan   otga   bog lanadi.   Sintaktik   vazifasiga   ko ra   aniqlovchi	
ʻ ʻ
vazifasida   keladi.   “ Ravish   +   fe’l ”   qolipli   so z   birikmasi   esa   gapda   sintaktik	
ʻ
jihatdan   hol   vazifasida   keladi.   Ravish   va   fe’l   qolipli   so z   birikmasini   badiiy	
ʻ
asarlarda   tahlil   qilish   uchun   tadqiqot   manbai   sifatida   Iogann   Volfgang   Gyote
tomonidan   mahorat   bilan   yozilgan   „Yosh   Verterning   iztiroblari“   (Leiden   des
Jungen  Werters) va o zbek tilidagi tarjimasi tanlab olindi. 	
ʻ
40
  Саидов   С. Немис тили грамматикаси   машқларда.   –   Тошкент: Ўзбекистон,   2003.  Б  – 436.
57 Jahon   adabiyoti   tarixida   muhim   o ringa   ega   bo lgan   ulug   nemis   shoiriʻ ʻ ʻ
Iogann   Volfgang   Gyote   umri   so ngida   nasriy   asar   yozishga   jazm   etgan.   Buning	
ʻ
samarasi   o laroq   “Yosh   Verterning   iztiroblari”   romani   dunyoga   kelgan.   Roman	
ʻ
yosh ko ngillarning zavq-shavqi, iztirobi, qaynoq muhabbati haqida.	
ʻ
Asardan   100   ga   ravish   +fe’lli   birikma   qatnashgan   gaplar   tanlab   olinib,
ular sintaktik jihatdan tadqiq qilindi. Quyida ushbu gaplardan ba’zilari tahlil
qilindi.
Ich bin so  glücklich , mein Bester, so ganz in demGefühle von ruhigem Dasein
versunken, daß meine Kunst  darunter  leidet.
Glücklich  so zi nisbiy sifat bo lib, ushbu gapda ot kesimning bir qismi bo lib,	
ʻ ʻ ʻ
ravish   vazifasida   kelmoqda.   So   yuklamasi   glücklich   so ziga   qo shimcha   ma’no	
ʻ ʻ
yuklab,   uni   kuchaytirib   ko rsatmoqda.   Gapda   sintaktik   jihatdan   ravish   holi	
ʻ
vazifasini   bajaradi.   Ushbu   gapdagi   darunter   so zi   olmosh-ravish   hisoblanadi.	
ʻ
Ushbu olmosh-ravish da ravishi + unter predlogidan hosil bo lgan bo lib, predlog	
ʻ ʻ
unli harf bilan boshlangani uchun ham r harfi qo shiladi.	
ʻ    Ushbu gap o zbek tiliga	ʻ
quyidagicha tarjima qilingan:
Shunday baxtlimanki , do stim, orom og ushiga shu qadar singib 	
ʻ ʻ
ketganmanki,  bundan  san’atim zarar ko rmoqda.	
ʻ
So   so zi   kuchaytiriv   ma’nosi   bergan   va   o zbek   tiliga   shunday,   shu   qadar	
ʻ ʻ
tarzda   tarjima   qilish   mumkin.   glücklich   so zi   ham   -man   shaxs   son   qo shimchasi	
ʻ ʻ
orqali ifodalangan. Gapda sein fe’liga bog lanib kelgan.
ʻ   Darunter   olmosh ravishi
o zbek  tiliga  bundan deb  tarjima  qilinadi.  	
ʻ Darunter   olmosh  ravishi  leiden  fe’liga
bog lanib, ravish+fe’l so z birikmasini hosil qilgan.	
ʻ ʻ
Wenn ich  da  sitze, so lebt die patriarchalische Idee so  lebhaft  um mich, wie 
sie, alle die Altväter, am Brunnen Bekanntschaft machen und freien, und wie um 
die Brunnen und Quellen wohltätige Geister schweben.
Yuqoridagi gapda   da   ravishi o rin ravishi bo lib, gapda o rin holi vazifasini	
ʻ ʻ ʻ
bajargan. Gapda  sitzen  fe’liga bog lanib, ravish + fe’lli so z birikmani hosil qilgan.	
ʻ ʻ
Ushbu   gapdagi   ikkinchi   ravish   lebhaft   bo lib,   ushbu   ravish   nisbiy   ravish	
ʻ
hisoblanadi.   Chunki   lebhaft   ravishi   otgan   bog lanib   morfologik   jihatdan   sifat,
ʻ
58 sintaktik   jihatdan   aniqlovchi   bo lib   kelishi   mumkin.   Ushbu   gapda   lebhaft   so ziʻ ʻ
leben fe’liga bog lanib ravish fe’lli so z birikmani hosil qilmoqda. Da - o rin holi,	
ʻ ʻ ʻ
lebhaft   –   ravish   holi   vazifasida   kelmoqda.   Ushbu   gap   o zbek   tiliga   quyidagicha	
ʻ
tarjima qilinadi.
U   yerda   o tirganimda,   patriarxal   hayotga   xos   tasavvurlar:   ota	
ʻ
bobolarimizning   qayliqlari   bilan   qanday   uchrashganlari   va   quduq   yonida   nikoh
o qitganlari   hamda   quduqlar   va   buloqlar   atrofida   aylanishgan   rahmdil   ruhlar	
ʻ
xuddi hozir sodir bo layotgandek	
ʻ  ko z oldimda gavdalanadi.	ʻ
Da   ravishi   nemis   tilida   bir   so z   bilan   ifodalanayotgan   bo lsa,   o zbek   tiliga
ʻ ʻ ʻ
ikki   so z   bilan   ya’ni  	
ʻ u   yerda   tarzda   ifodalanyapti.   O tirmoq   fe’li   bilan   ravish   +	ʻ
fe’lli   so z   birikmasini   hosil   qilmoqda.   Keyingi   ravishimiz  	
ʻ lebhaft   o zbek   tiliga	ʻ
xuddi   hozir   sodir   bo layotganday   tarzda   berilgan.   Aslida   lug atlarga   qaraydigan	
ʻ ʻ
bo lsak,  	
ʻ lebhaft   so zining ma’nosi  	ʻ jonli   degan so zga to g ri keladi. O zbek tilida	ʻ ʻ ʻ ʻ
ko z oldimda gavdalanmoq frazeologizmi orqali tarjima qilingan.	
ʻ
Wenn du fragst, wie die Leute  hier  sind, muß ich dir sagen: wie  überall ! 
Ushbu gapda   hier   ravishi sein fe’liga bog langan,  	
ʻ überall   ravishi esa   fe’lsiz
shaklda kelgan.
Mabodo “u yerning odamlari qanday ? ”  deb so ragudek bo lsang, “hamma 	
ʻ ʻ
yerdagidek ” , deb javob qaytargan bo lardim.	
ʻ
Ushbu   gapning   o zbek   tiliga   tarjimasida   nemis   tilidagi   hier   bu   yerning	
ʻ
so zning o zbek tiliga u yerning tarzida tarjima qilingan. Bu o rinda tarjimonning	
ʻ ʻ ʻ
ushbu   so‘z   tarjimasidagi   qo pol   xatosini   ko rish   mumkin.  Vaholanki,   hier   ravishi	
ʻ ʻ
o zbek tilida bu yerda ma’nosini  anglatgan bo lsa, dort  ravishi  u yerga ma’nosini	
ʻ ʻ
anglatadi. Keyingi ravish  überall   ravishi bo lib, ushbu ravishning tarjimasi o zbek	
ʻ ʻ
tiliga mutloq mos tushadi.
Wenn   ich   mich   manchmal   vergesse ,   manchmal   mit   ihnen   die   Freuden
genieße , die den Menschen noch gewährt sind….
Ushbu   gap   sintaktik   jihatdan   ergashgan   qo shma   gap   bo lib,   manchmal	
ʻ ʻ
ravishi   ayiruv   bog lovchisi   bo lib   kelgan   va   vergessen   (unutmoq)   va   geniessen	
ʻ ʻ
59 (bahra   olmoq)   fe’llari   bilan   bog lanib   kelgan.   Vergessen   va   geniessen   fe’llariʻ
gapda ohang jihatdan ritmik bog langan.	
ʻ
Ba’zan g amlarimni unutib, mana shu odamlar bilan barcha shodliklardan	
ʻ
bahramand   bo lsak.  
ʻ Yuqoridagi   gapni   o zbek   tiliga   tarjimasida   ko rishimiz	ʻ ʻ
mumkinki,   ba’zan   payt   ravishi   birinchi   gapda   mavjud.   Lekin   ikkinchi   gapda
berilmagan. Ba’zan unutmoq tarzida ifodalanib, payt ravishi ma’nosini ifodalaydi.
Und nun! - ach ihre Jahre, die sie voraushatte, führten sie früher ans Grab
als mich.
früher  so zi payt ravishi bo lib, ushbu gapda fe’l kesimning bir qismi bo lib,	
ʻ ʻ ʻ
hol   vazifasida   kelmoqda.   Gapda   sintaktik   jihatdan   payt   holi   vazifasini   bajaradi.
Ushbu   gapdagi   voraus   so zi   olmosh-ravish   hisoblanadi.   Ushbu   olmosh-ravish   da	
ʻ
ravishi   +   unter   predlogidan   hosil   bo lgan   bo lib,   predlog   unli   harf   bilan	
ʻ ʻ
boshlangani   uchun   ham   “r ”   harfi   qo shiladi.  	
ʻ Afsuski,   u   mendan   bir   necha   yosh
katta edi va ancha erta olamdan o tdi. Und da schwimmt alles vor meinen Sinnen,	
ʻ
und ich lächle dann so träumend weiter in die Welt.   Ushbu gapda dann so zi payt	
ʻ
ravishi   ma’nosini   anglatib   keladi.   O zbek   tiliga   tarjima   qilinganda   esa   o zining	
ʻ ʻ
ahamiyatini yo qotib, - da yuklamasi tarzida berilgan.	
ʻ
  Shunda  hamma  narsa   ko z  oldimda  jimirlab  aylanishadi-da,  hayotni  go yo	
ʻ ʻ
tushdagidek   jilmayib   kuzataman.   Auch   hier   habe   ich   wieder   ein   Plätzchen
angetroffen,   das   mich   angezogen   hat.   Ushbu   gapda   hier   ravishi   mavjud   bo lib,	
ʻ
ushbu   ravish   o rin   joy   ma’nosini   anglatadi.   Bu   yerda   tarzida   tarjima   qilinadi   va	
ʻ
ushbu ravish antreffen – uchratmoq fe’liga bog lanib kelgan. hier+antreffen ravish	
ʻ
fe’lli   birikmasini   hosil   qilgan.   Ushbu   gap   o zbek   tiliga   quyidagicha   tarjima
ʻ
qilinadi.
Bu yerda ham shunaqa didimga mos go shani topib oldim.	
ʻ
Die Lage an einem Hügel ist sehr interessant, und wenn man oben auf dem
Fußpfade   zum   Dorf   herausgeht,   übersieht   man   auf   einmal   das   ganze   Tal.   Ushbu
gapda 2 ta ravish qatnashgan, birinchisi interessant so zi otga bog lansa sifat fe’lga	
ʻ ʻ
bog lansa ravish ma’nosini anglatadi. Ushbu gapda sein fe’liga bog lanib ot- kesim	
ʻ ʻ
60 vazifasida   kelgan.   Keyingi   ravishimiz   oben   ravishi   bo lib,   o rin-   joy   ma’nosiniʻ ʻ
anglatgan. O zbek tilida esa quyidagicha ifoda etilgan:	
ʻ
Bu   ko rkam   manzil   tepalik   yon   bag rida   yastangan,   agar   yolg izoyoq
ʻ ʻ ʻ
yo ldan   qishloq   tomonga   yuqorilab   borilsa,   bundan   vodiy   kaftdagidek   ko zga	
ʻ ʻ
tashlanadi.   Interessant+sein   ravish   fe’lli   so z   birikmasi   hamda   oben   herausgehen	
ʻ
so z birikmalari berilgan.	
ʻ
So vertraulich, so heimlich hab ich nicht leicht ein Plätzchen gefunden, und
dahin   lass’   ich   mein   Tischchen   aus   dem   Wirtshause   bringen   und   meinen   Stuhl,
trinke meinen Kaffee da und lese meinen Homer. 
Ushbu   gapda   dahin   qo shma   ravishi   mavjud   bo lib   ushbu   ravish   da   va   hin	
ʻ ʻ
ravishlaridan yasalgan. Da ravishi alohida ravish sifatida ham  qo llangan. O zbek	
ʻ ʻ
tilida esa quyidagicha ifoda etilgan.
Bunday ovloq joy kamdan-kam topiladi. Men o z stol-stulimni o sha daraxt	
ʻ ʻ
ostiga   chiqartiraman-da,   shu   yerda   o tirib   qahva   ichaman   hamda   Homerni	
ʻ
mutolaa   qilaman.   Das   erstenmal,   als   ich   durch   einen   Zufall   an   einem   schönen
Nachmittag unter die Linden kam, fand ich das Plätzchen so einsam.
Ushbu gapda einsam holat ravishi finden fe’liga birikib kelgan. Einsam so zi	
ʻ
yakka - yolg iz, bo m- bo sh bosh tarzida tarjima qilinadi. 	
ʻ ʻ ʻ
Bir   kuni   qoq  tush   paytida   arg uvon  daraxtlari   ostiga   kelganimda  may   don	
ʻ
ilk   marta   bo"m-bo sh   edi.   ich   fragte   nach   dem   Ältesten,   und   sie   hatte   mir   kaum	
ʻ
gesagt,   -   Katta   o g lingiz   qayerda?   -   so radim   men.   Seit   der   Zeit   bin   ich   oft
ʻ ʻ ʻ
draußen.
O shandan   buyon   maydonchaga   tez-tez   borib   turaman.  	
ʻ Ich   werde,   wie
gewöhnlich,   schlecht   erzählen,   und   du   wirst   mich,   wie   gewöhnlich,   denk’   ich,
übertrieben   finden;   es   ist   wieder   Wahlheim,   und   immer   Wahlheim,   das   diese
Seltenheiten hervorbringt.
Men   odatimdek   yomon   hikoya   qilaman,   sen   esa   galgidek,   meni   mubolag a	
ʻ
qilayapti,   deb   o ylaysan.   Bu   ajoyibotlaming   makoni   -   Valhaym   va   yana   o sha	
ʻ ʻ
Valhaymdir.
61   Du   solltest   raten,   daß   ich   mich   wohl   befinde,   und   zwar-kurz   und   gut,   ich
habe eine Bekanntschaft gemacht, die mein Herz näher angeht. 
Yuqoridagi   gapda   ikkita   ravish   va   fe’ldan   tarkib   topgan   birikma   mavjud
bo lib,   birinchisi   wohl   befinden   sich,   ikkinchi   esa   näher   angehen   birikmalariʻ
hisoblanadi .
Sog   -   salomat   ekanligimni  	
ʻ о ’zing   fahmlashing   kerak   edi,   ya’ni...   qisqasi,
birov   bilan   tanishganligim   qalbimda   tug yon   ko tarmoqda...   Bilmadim....   nima	
ʻ ʻ
bo lyapti o zi.	
ʻ ʻ
Uchinchi bob bo yicha xulosalar	
ʻ
Mazkur bob yuzasidan quyidagi xulosalarga kelindi:
    1 .   O zbek   tilida   ham   nemis   tilida   ham   so z   birikmalari   tuzilishiga   ko ra	
ʻ ʻ ʻ
sodda   so z   birikmalari   va   murakkab   so z   birikmalariga   bo linadi.   Ikki   so zdan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
hosil bo lgan so z birikmalari sodda so z birikmalari deyiladi. Masalan:  der junge
ʻ ʻ ʻ
Mensch   (yosh   odam),   schnell   laufen   (tez   yugurmoq),   gut   liest   (chiroyli   yozadi)
kabi ikkidan ortiq mustaqil  so zdan hosil bo lgan so z birikmalari  murakkab so z	
ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmalari deyiladi. 
2. O zbek tilida ham so z birikmalari o z xususiyatlariga ko ra nemis tilidagi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
so z birikmalariga o xshaydi. Masalan,  birinchidan, bu tilda ham  so z birikmalari	
ʻ ʻ ʻ
birdan   ortiq   mustaqil   so zning   tobelanish   asosida   bog lanishidan   hosil   bo ladi:	
ʻ ʻ ʻ
bepoyon   dala,   tez   yurmoq,   sekin   gapirmoq,   kulib   gapirmoq   kabi.   Ikkinchidan,
o zbek tilida ham so z birikmasining otli birikma (keng dala), fe’lli birikma (uzoq	
ʻ ʻ
so zlamoq),   sifatli   birikma   (ishga   qobiliyatli   odam)   kabi   turlari   mavjud;
ʻ
uchinchidan   o zbek   tilida   ham   so z   birikmalari   tuzilishiga   ko ra   sodda   va	
ʻ ʻ ʻ
murakkab birikmalarga bo linadi:  qiziqarli o yin (sodda so z birikmasi), o n besh	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qavatli bino (murakkab so z birikmasi).
ʻ
Payt   ravishlaridan   ba’zilari   harakatning   ma’lum   paytga   nisbatan   oldin  yoki
keyin   ijro   etilishi   paytini   ifodalaydi.   Bunday   payt   ravishlariga   -roq   affiksi
qo shilganda,   harakatning   paytga   ko ra   oldin   yoki   keyin   bo lishini   qiyoslab	
ʻ ʻ ʻ
ko rsatadi:
ʻ
62 Ertaroq   kel   (kechikib   qolma),   ertalabroq   kel   (juda   ham   erta   bo lmasin),ʻ
so ngroq kel (hozir kelishing shart emas), ilgariroq kel (keyinga qolma), keyinroq	
ʻ
kel   (hozir   kelishing   o rinli   emas),   haliroq   kel   (bir   oz   vaqtni   o tkazib   kel),   undan	
ʻ ʻ
avvalroq kel (undan keyin qolma)  kabi.
Ravish va fe’ldan tarkib topgan so z birikmasi nemis tilida o z qo llanishiga	
ʻ ʻ ʻ
ko ra   3   ta   zamonda   qo llaniladi.   Bular:   Gegenwart   (hozirgi   zamon),	
ʻ ʻ
Vergangengenheit (o tgan zamon, Vor - oder Nachzeitig (vaqtdan oldin yoki keyin	
ʻ
qo llanilishi). Mazkur  bobda jahon adabiyotining yirik vakili  bo lmish Gyotening	
ʻ ʻ
“Yosh   Verterning   iztiroblari ”   romanidagi   “ravish+fe’l ”   qolipli   so z   birikmalari	
ʻ
tanlab olindi va o zbek tiliga tarjima qilinib, tahlil qilindi. 	
ʻ
63 Xulosa
Ma’lumki,   o zlikni   anglash   milliy   ong   va   tafakkurning   ifodasi,   avlodlarʻ
o rtasidagi   ruhiy   -   ma’naviy   bog liqlik   til   orqali   namoyon   bo ladi.  	
ʻ ʻ ʻ Jamiki   ezgu
fazilatlar   inson   qalbiga   avvalo,   ona   allasi,   ona   tilining   betakror   jozibasi   bilan
singadi.   Ona   tili   –   bu   millatning   ruhidir.   Chet   tilini   o rganish   uchun   avvalo   ona	
ʻ
tilini o rganmog imiz darkor. 	
ʻ ʻ
Tilshunoslik   fanining   qiyosiy   lingvistika   yo nalishiga   bo lgan   e’tibor,	
ʻ ʻ
qiziqish doimo katta bo lgan.	
ʻ Til   paydo   bo lgandan   buyon   boshqa   tillarga	ʻ
qiyoslanadi.   O zga   tilni   o rganish   jarayonida   chet   tilining   leksik,   grammatik	
ʻ ʻ
jihatlari   ona   tili   tizimidan   izlanadi,   o rganiladi.   Tilning   o zi   paydo   bo libdiki,   u	
ʻ ʻ ʻ
doimo  qiyosga  muhtoj,  aks   holda  hech  bir   tilning  tabiati  va  mohiyatini  o rganish	
ʻ
imkoni   bo lmaydi.   Ayniqsa,     tillar   tizimini   chog ishtirishning   metodik   ahamiyati	
ʻ ʻ
kattadir.   O zga   tilni   o rganish   jarayonida   maqsadli   ravishda   xorijiy   tilning
ʻ ʻ
xususiyati, belgilarini ona tili tizimidan izlaymiz. 
Qiyosiy   tilshunoslik   serqirra   yo nalish   hisoblanib,   uning   nazariy   va   amaliy	
ʻ
ahamiyati   barcha   tilshunoslar   tomonidan   e’tirof   etilgan.   A.Abduazizov,
D.Ashurova,   A.Bushuy,   J.Jalolov,   H.Ne’matov,   M.Nusharov,   S.Saidov,
U.Yusupov, M.Umarxo jayev, S.Rahimov, I.Mirzayev kabi ko plab mamlakatimiz	
ʻ ʻ
tilshunos olimlari taqdim qilayotgan ilmiy ishlar qiyosiy tilshunoslikning bugungi
holatini   ko rsatish   bilan  bir  qatorda  uning  kelajagini  ham  belgilab  olish   imkonini	
ʻ
beradi.
So nggi   ikki   asrda   qiyosiy   tilshunoslik   fani   o ziga   xos   yutuqlarga   erishdi.	
ʻ ʻ
Keyingi   davrda   turli   tillardagi   materiallarni   qiyoslash   natijasida   tilshunoslikning
yangi   bir   yo nalishi   tipologiya   fani   shakllandi.   Bunda,   asosiy   e’tibor   tillarning	
ʻ
fonetik tizimiga qaratildi. Shunga qaramasdan, tillarning o ziga xos o rganilmagan	
ʻ ʻ
qatlamlari   borki,   ularni   qiyosiy   o rganish   hamon   davom   etmoqda.   Ana   shunday	
ʻ
sohalardan biri qiyosiy grammatika sohasidir.  Mazkur magistrlik dissertatsiyasida
bir-biriga   qardosh   bo lmagan   ikki   tildagi   “ravish+fel”   qolipli   soz   birikmalari	
ʻ
qiyosiy jihatdan tahlil qilingan.
64 Ushbu   dissertatsiyaning   I   bobi   Sintaksis   ilmining   dolzarb   masalalari   deb
nomlangan bo lib, bob yuzasidan quyidagi xulosalarga kelindi:ʻ
1.   So z   birikmalari   gapning   struktural   elementlaridan   biri   bo lib,   gapning	
ʻ ʻ
tarkibida   ma’lum   bir   vazifani   bajarib   kelganligi   uchun   grammatikaning   sintaksis
qismida o rganiladi. So z birikmalarining o ziga xos leksik ma’nolari, morfologik	
ʻ ʻ ʻ
va   sintaktik   xususiyatlari   yaxshi   o rganilgandagina,   gapning   grammatik	
ʻ
xususiyatlari   aniqroq   ochiladi.   Shu   sababli,   keyingi   yillarda   so z   birikmalarini	
ʻ
o rganishga bag ishlangan ko pgina ilmiy asarlar paydo bo ldi.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
2.   Nutqda,   gapda   so zlar   ma’lum   grammatik   qoidalar   asosida   bir-biri   bilan	
ʻ
bog langan bo ladi. Masalan:  uning qizi (gapiradi) - seine Tochter (spricht), yosh	
ʻ ʻ
bola   (yuguradi)   –   ein   kleines   Kind   (läuft),   sekin   gapiradi   –   leise   spricht.
Yuqoridagi   misollardagi   har   bir   juft   grammatik   butunlikni   hosil   qilgan
bo lib,   yaxlit,   biroq   o z   ichida   qismlarga   bo linadigan   bir   butun   tushunchani
ʻ ʻ ʻ
bildiradi. Bu kompleks qo shilmadagi so zlarning asli, odatda, grammatik jihatdan	
ʻ ʻ
shakllangan   bo ladi.   Ikki   yoki   undan   ortiq   mustaqil   so zdan   tuzilib,   tobelanish	
ʻ ʻ
aloqasi   asosida   bir   grammatik   butunlik,   semantik   yaxlitlik   tashkil   qilgan   xar   bir
kompleks so z birikmasi sanaladi.	
ʻ
3.   Demak,   so z   birikmasi   deb   ikki   yoki   undan   ortiq   mustaqil   so zlardan	
ʻ ʻ
iborat
bo lgan,   gapda   ma’lum   bir   sintaktik   vazifani   bajargan   konstruksiyaga   aytiladi.	
ʻ
Birikma   mustaqil   so zlarning   qo shilishi   bilan   hosil   bo ladi,   yordamchi   so zlar	
ʻ ʻ ʻ ʻ
(ko makchilar) esa o zining oldidagi mustaqil so z bilan birgalikda bir komponent	
ʻ ʻ ʻ
(tarkibiy   qism)   sanaladi.   So z   birikmasi   kompleksidagi   bir   so z   hokim   bo ladi,	
ʻ ʻ ʻ
boshqasi   esa   unga   tobe   bo ladi.   Bu   hokim   –   tobelik   holati   o sha   qo shilishning
ʻ ʻ ʻ
xarakteridan,   komponentlarning   grammatik   xususiyatlaridan,   formal
ko rsatkichlardan   va   ma’nodan   bilinib   turadi.   Masalan:   oppoq   qor   (qor   -   hokim	
ʻ
so z)   –   der   weiße   Schnee   (Schnee   -   hokim   so z);   den   Film   ansehen   (ansehen   -
ʻ ʻ
hokim)   –   filmni   ko rmoq   (ko rmoq   -   hokim);   gut   lesen   (lesen   -   hokim)   –   yaxshi	
ʻ ʻ
o qimoq (o qimoq - hokim). 	
ʻ ʻ
65 Birikmadagi   komponentlarning   odatdagi,   neytral   tartibi   o zbek   tilidaʻ
quyidagi qoidaga asoslanadi: tobe so z hokim so zdan oldin keladi. Tobe so zning	
ʻ ʻ ʻ
formasi hokim so zga, uning talabiga qarab o zgaradi. Masalan: maktabga bormoq,	
ʻ ʻ
maktabdan   kelmoq.   Demak,   so zning   har   bir   shakllarga   kirishishi   uning   boshqa	
ʻ
so zlar   bilan   bo lgan   munosabatiga   –   bu   munosabatlarning   leksik   -   grammatik	
ʻ ʻ
xususiyatlariga bog liq bo ladi. 	
ʻ ʻ
Nutqdagi   har   qanday   butunlik   grammatik   va   semantik   butunlik   –
sintaktik   konstruksiya   bo lavermaydi,   bu   bog‘lanishning   boshqacha   ko rinishlari	
ʻ ʻ
ham bor. 
4. Gapni so z birikmasidan farqlash kerak. Gapning so z birikmasidan farqi	
ʻ ʻ
shundaki,   gap   predikatsiya   bilan   ifodalangan,   ya’ni   ma’lum   bir   fikr   anglatish
uchun   maxsus   tashkil   topgan   kommunikativ   konstruksiyadir.   So z   birikmasi   esa	
ʻ
gapning bir elementi, muhim bir qismi sifatida tekshiriladi. U so zlarning atributiv
ʻ
(aniqlovchi   bilan   aniqlanishi),   obyektli   (to ldiruvchi   bilan   kesim)   va   releativ   (hol	
ʻ
bilan   kesim)   aloqaga   kirishuvidan   tarkib   topib,   asosan   nominativ   xarakterda
bo ladi.	
ʻ
  5.   So z   birikmasi   bilan   sintagma   orasida   yaqin   munosabat   mavjud.   Nutq	
ʻ
jarayoni  ohang va mazmunan bir  butun bo lgan so z  va so z guruhlaridan tashkil	
ʻ ʻ ʻ
topadi.   Ohang   va   mazmunan   bir   butunlikni   tashkil   qiluvchi   bunday   so z	
ʻ
guruhlariga sintagma deb ataladi.
  Morfologik   jihatdan   qismlarga   bo linuvchi   so zlar,   so z   birikmalari   jumla	
ʻ ʻ ʻ
yoki   gap   sintagma   bo lishi   mumkin.   Masalan:   Viele   Studenten   badeten   am   Tage	
ʻ
darak   gapini   ikki   sintagmaga   ajratish   mumkin.   Ikki   sintagmali   darak   gaplar
birinchi sintagmada tugallanmagan va oxirgi sintagmada esa tugallangan ohangga
ega.   Sintagmalar   bir-biridan   pauza   orqali   ajratiladi.   Gapdagi   pauzani   vertikal
chiziq bilan belgilasak, u holda yuqoridagi  darak gapdagi  ikki  pauza quyidagicha
ifodalanadi: Viele Kinder / badeten am Tage (ko p bolalar kunduzi cho miladilar). 	
ʻ ʻ
 So z birikmalarining strukturalari va ma’nolari turli xil bo lib, gapda har xil	
ʻ ʻ
sintaktik   vazifalarda   ishlatiladi.   Masalan:   So zlarning   o zaro   birikuvidan   leksik	
ʻ ʻ
birliklar (interessantes Buch – qiziqarli kitob, die Pflicht eines jeden Bürgers – har
66 bir fuqaroning burchi kabi). Frazeologik birliklar (Das kommt nicht in Frage – bu
haqda so z ham bo lishi mumkin emas kabi) ikki gap bo lagining o zaro aloqasiniʻ ʻ ʻ ʻ
(masalan:   to ldiruvchi   bilan   kesim   yoki   aniqlovchi   bilan   aniqlanmish   aloqasini)	
ʻ
ifodalovchi sintaktik birikmalar hosil bo ladi. 	
ʻ
6.   So z   birikmasi   nominativ   funksiyani   –   atash   funksiyasini   bajaradi,   bu	
ʻ
jihatdan u gapdan ko ra so zga yaqin turadi. So z birikmasining yolg iz o zi gapni	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tashkil   qilmaydi:   u   predikativ   bo lmagan   qo shilmadir,   demak,   fikr   ifodalamaydi	
ʻ ʻ
(u   real   borliqning   biror   hodisasi   haqidagi   xabarni,   so zlovchining   bunga	
ʻ
munosabatini   ifodalamaydi:   unda   gapga   xos   bo lgan   predikativlik,   intonatsion	
ʻ
tugallik yo q), balki gap tarkibida boshqa so zlar, birikmalar  bilan bog lanib, gap	
ʻ ʻ ʻ
tuzish uchun material bo lib xizmat qiladi.	
ʻ
II   bob   “O zbek   tilida   “ravish+fe’l”   birikmalari   tasnifi”   deb   nomlanib,   bob	
ʻ
bo yicha quyidagi xulosalarga kelindi:	
ʻ
1.   O zbek   va   nemis   tillarining   har   ikkalasida   ham   hokim   so z   fe’l   bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
birikmalarda   ravish   asosan   fe’l   bilan   birikib   keladi.   Ravish   bilan   fe’ldan   iborat
birikmalar   ikkala   tilda   ham   deyarli   farq   qilmaydi.   Faqat   o zbek   tilida   tobe   so z	
ʻ ʻ
(ravish) hokim so zdan albatta oldin keladi, nemis tilida esa u hokim so zdan oldin	
ʻ ʻ
ham, keyin ham qo llanishi mumkin. Masalan: yaxshi o qiysan – gut liest yoki liest
ʻ ʻ
gut kabi. 
2. Ravish turkumiga oid so zlar ham hokim holatda kelib boshqa turkumdagi	
ʻ
so zlarni (asosan fe’llarni) boshqarish xususiyatiga ega. 	
ʻ Tez keldi, oldindan biladi,
avval   javob   bering,   birday   gapirdi,   oz   terdilar,   tez-tez   gapirishardi,   yaxshi
o qiysan, chiroyli yozding, ertalab yetib kel, tezda jo nab ketdi, kechqurun sayrga
ʻ ʻ
chiqdi,   biroz   so zlashdi,   oldinda   borardi,   mardlarcha   halok   bo ldi,   tezda	
ʻ ʻ
xayrlashdi,   oldinda   borardi,   orqaga   ketdi,   beparvo   o tirardi,   baravar   turishdi,	
ʻ
qoyilmaqom qilib bajarishdi kabi. 
3. Xilma-xil ruhiy holat, kayfiyatni ifodalovchi so zlar
ʻ  rozi, norozi, xursand,
xafa   kabi   holat   ravishlari       fe’llar   bilan   birikadi.   -   Ularga   ona   bo l!   -   Men   unga	
ʻ
qo limni   uzatdim,   -   Qizim!   -   dedi   u,   -   sen   ularga   onalik   vujuding   va   onalik	
ʻ
e’tiboringni baxshida qil. Buning nima ekanini his etishingni, sening qaynoq ko z	
ʻ
67 yoshlaringdanoq bir necha marta sezgandim.  Ukalaring uchun ona, otang uchun
esa   sadoqatli   va   mehrbon   ayol   o rnini   bos!   Unga   tasalli   ber!   U   hamma   -ʻ
hammasiga go yoki rozidek tinglardi… 	
ʻ
4.   Nemis   va   o zbek   tillarining   ikkalasida   ham   hokim   so z   fe’l   bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
birikmalarda   ravish   (ba’zan   sifatlar),   vositali   ot   yoki   harakat   nomlari   tobe   bo lib	
ʻ
keladi.   Ravish   bilan   fe’ldan   iborat   birikmalar   ikkala   tilda   ham   deyarli   farq
qilmaydi.   Faqat   o zbek   tilida   tobe   so z   (ravish   yoki   sifat)   hokim   so zdan   albatta	
ʻ ʻ ʻ
oldin   keladi,   nemis   tilida   esa   u   hokim   so zdan   oldin   ham,   keyin   ham   qo llanishi	
ʻ ʻ
mumkin. Masalan:  tez gapirasan – schnell spricht yoki spricht schnell  kabi.
Dissertatsiyaning   III   bobida   nemis   tilidagi   “ravish+fe’l”   birikmalari   haqida
ma’lumot   berildi   va   Iogann   Volfgang   Gyotening   “Yosh   Verterning   iztiroblari”
asaridagi shunday birikmalar tahlil qilindi.
  Nemis   tilida   ravishlar   sifatlardan   farqli   o laroq   turlanish   xususiyatiga   ega	
ʻ
emas. Ular gapda doimo fe’lga bog lanib, sintaktik jihatdan tahlil qilinganda gapda	
ʻ
hol vazifasini o taydi. 	
ʻ Gapda o zining xususiy o rniga ega:	ʻ ʻ
Das Wetter war gut. – Ob-havo yaxshidir.
Das Wetter ungewöhnlich gut. – Ob-havo noodatiy darajada yaxshi.
  “Ravish+fe’l ”   so z   birikmasi   nemis   tilida   o z   qo llanishiga   ko ra   3   ta	
ʻ ʻ ʻ ʻ
zamonda   qo llaniladi.   Bular:   Gegenwart   (hozirgi   zamon),   Vergangengenheit	
ʻ
(o tgan zamon, Vor - oder Nachzeitig (vaqtdan oldin yoki keyin qo llanilishi).	
ʻ ʻ
Mazkur   bobda   jahon   adabiyotining   yirik   vakili   bo lmish   Gyotening   “Yosh	
ʻ
Verterning   iztiroblari ”   romanidagi   “ravish+fe’l ”   qolipli   so z   birikmalari   tanlab	
ʻ
olindi   va   o zbek   tiliga   tarjima   qilinib,   tahlil   qilindi.   Tarjimadagi   o zgarishlar,	
ʻ ʻ
so zlarni   ba’zan   tushib   qolishi   yoki   o z   ma’nosini   o zgartirib   boshqa   ma’noda	
ʻ ʻ ʻ
qo llangani misollar orqali tahlil qilindi. Masalan asardagi 
ʻ Wenn du fragst, wie die
Leute  hier  sind, muß ich dir sagen: wie  überall ! 
Ushbu gapda   hier   ravishi sein fe’liga bog langan,  	
ʻ überall   ravishi esa   fe’lsiz
shaklda kelgan.
Mabodo   “ u yerning odamlari qanday? ”   deb so ragudek bo lsang,  	
ʻ ʻ “ hamma
yerdagidek ”	
,  deb javob qaytargan bo lardim.	ʻ
68 Ushbu   gapning   o zbek   tiliga   tarjimasida   nemis   tilidagi   hier   bu   yerningʻ
so zning o zbek tiliga u yerning tarzida tarjima qilingan. Bu o rinda tarjimonning	
ʻ ʻ ʻ
ushbu   so‘z   tarjimasidagi   qo pol   xatosini   ko rish   mumkin.  Vaholanki,   hier   ravishi	
ʻ ʻ
o zbek tilida bu yerda ma’nosini  anglatgan bo lsa, dort  ravishi  u yerga ma’nosini	
ʻ ʻ
anglatadi. Keyingi ravish  überall   ravishi bo lib, ushbu ravishning tarjimasi o zbek	
ʻ ʻ
tiliga mutloq mos tushadi. 
69 FOYD А LANILGAN ADABIYOTLAR
I. Normativ- huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1.   Mirziyoyev   Sh.M.   “ O zbekiston   Respublikasini   yanada   rivojlantirish   bo yichaʻ ʻ
harakatlar strategiyasi to g risida
ʻ ʻ ”  gi Farmoni. / Xalq so zi, 2017 yil, 8 fevral. - №	ʻ
28 (6722). https://lex.uz/ru/
2.   Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   2019   йил   21   октябрдаги
“Mамлакатимизда   ўзбек   тилини   янада   ривожлантириш   ва   тил   сиёсатини
такомиллаштириш   чора-тадбирлари   тўғрисида ”   ги   ПФ-5850-сон   Фармони.
https://lex.uz/ru/
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг   Ўзбекистон Республикасининг
“Давлат тили   ҳақида” ги   қ онуни   қабул қилинганининг ўттиз йиллигини кенг
нишонлаш   тўғрисида   2019   йил   4   октябрдаги   П Қ -4479-сонли   Қ арори.
https://nrm.uz/
4.   Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги   “Ўзбек
тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-
тадбирлари тўғрисида” ги  ПФ-5850  -   сон Фармони.   https://lex.uz/ru/
II. Monografiya, ilmiy maqola, ilmiy adabiyotlar
1.   Abdullayev   A.   Frazeologizmlarning   ekspressivlik   xususiyati//O`zbek   tili   va
adabiyoti  jurnali . –  Toshkent , 1976.   №5.  
2.   Abdurahmonov  S. Nemis  tilida  frazeologizmlarning ifoda  jihati   xususida   ba’zi
mulohazalar. Respublika ilmiy amaliy anjuman materiallari. - Samarqand, 2015.
3.   Абдурахманов   Ғ.   Қўшма   гап   асослари   синтаксиси.   –   Тошкент:   ЎзФА
нашриёти, 1958.  
4.   Абдурахманов   Ғ.,   Шоабдурахманов   Ш.Ш.,   Ҳожиев   А.Р.   Ўзбек   тили
грамматикаси. – Тошкент: Фан,  197 6.  
5. Admoni W. Der Deutsche Sprachbau. – Moskau :  Leningrad,   1972.
6. Agricola E.   Wörter und Wendungen. – Leipzig: VEB Bibliographisches Institut,
1968. 
7. Arssenjewa und andere. Grammatik der deutschen Sprache. – Leningrad,   1963.
70 8.   Assenine   E.H.   Wortpaare   in   der   deutschen   Gegenwartsprache   und   ihr
universeller charakter. In Zeitschrift Info Daf, 1993.
9.   Азизов   А.А.   Сопоставительная   гр амматика   русского   и   узбекского
языков. Морфология. – Ташкент, 1983 .  
10.   Азизов   О.,   Сафоев   А.,   Жамолхонов   X.   Ўзбек   ва   рус   тилларининг
қ иёсий грамматикаси. – Тошкент, 1966.
11.   Bahodirova   M.     Nemis   va   o zbek   tillarida   frazeologik   sinonimlarningʻ
grammatik,   semantik   xususiyatlari .   Magistr   akademik   darajasini   olish   uchun
yozilgan dissertatsiya. – Тoshkent, 2018. 
12.   Binjaminow   J.   R.   Vergleichende   Typologie   der   deutschen   und   usbekischen
Sprache. – Тaschkent: O qituwtschi	
ʻ ,  1982.
13.   Boshmonov   M.   O zbek   tilining   gap   bo laklarini   “til-nutq”   dixomotik
ʻ ʻ
bo linishida o rganish. 	
ʻ ʻ –  Toshkent, 1991.
14. Brandsch J. Phraseologische Wendungen in der deutschen Sprache. Artikel aus
der Zeitung    “ Neues Leben”. In Zeitschrift Info Daf, 1992. 
15.   Burger   M.   Mitwirkung   von   Jaksche   H.Idiomatik   des   Deutschen.
Germanistische Arbeitshefte. – Tübingen: Max Niemeyer, 1973.
17.   Болтаева   Б .   Ўзбек   тили   фраземалари   трансформациясида   фраземик
актуаллаштириш  //  Тафаккур   зиёси   илмий - услубий   журнал .   - Жиззах , 2018. 
18.   Болтаева   Б.   “Фалак”   да   фраземалар   трансформацияси//   Умумфилологик
тадқиқотлар:   муаммо   ва   ечимлар:   Республика   илмий-амалий   анжуман
материаллари. – Жиззах, 2011. 
19. Болтаева Б. “Бобурнома” да иборалар трансформацияси// Умумфилологик
тадқиқотлар:   муаммо   ва   ечимлар:   Республика   илмий-амалий   анжумани
материаллари. – Жиззах, 2012.  
20.   Болтаева   Б.   Фраземалар   контаминацияси///   Изланиш   самаралари:
Ўзбекистон   ёш   тилшунослари   ва   адабиётшуносларининг   анъанавий
республика илмий анжуман материаллари. – Тошкент, 2012. 
71 21.   Болтаева   Б.   Индивидуал-муаллиф   фраземаларида   ўзгаришлар//   “Фан,
таълим   ва   амалиёт”   мажмуасининг   долзарб   муаммолари:   Илмий   мақолалар
тўплами. – Тошкент: Фан ва технология, 2012. 
22.   Болтаева   Б.   Ўзбек   тили   фраземалари   трансформациясида   фраземик
фаоллаштириш//   Ёш   олимлар   ва   талабаларнинг   республика   илмий-амалий
анжумани материаллари. - Бухоро, 2014. 
23. Donalies, Elke: Basiswissen Deutsche Phraseologie.  -  Basel:   Francke. 2009. 
24.   Drosdowski   G,   Eisenberg   P.     Grammatik   der   deutschen   Gegenwartsprache.   -
Mannheim: Dudenverlag, 1995.
25 .   Duden,   Grammatik   der   deutschen   Gegenwartssprache.   Völlig   neu   bearbeitete
und   erweiterte   Auflage.   Herausgegeben   und   bearbeitet   von   Günter   Drosdowski.
Bibliographisches Institut. -Mannheim/Wien/Zuerich:    Dudenverlag,1984 .
26.  Duden. Deutsches Universalwörterbuch.   –  Mannheim /Wien/ Zuerich, 1989.
27.  Duden. Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. – Leningrad ,  1962.
28.  Duden. Grammatik der deutschen Gegenwartssprache.  –  Leningrad, 1962.
29.  E iniger ihrer Substituentia.  –  Tübingen,1981.
30.  Fleischer W. Phraseologie der deutschen Gegenwartssprache.  –  Leipzig,   1982.
31.   Hammer   F.   Feste   Wortpaare   im   französisch   und   deutschen   Sprachvergleich.
Tübingen, 1993.
32.  Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug ati. – Toshkent: O zbekistonʻ ʻ
Milliy ensiklopediyasi, 2002.
33.   Iskos   A.,   Lenkova   A.   Lezestoffe   zur   deutschen   Lexikologie.   -   Leningrad:
Procvischinia, 1975.
34. Jamolxonov Н. Hozirgi o zbek adabiy tili. - Тoshkent: Talqin, 2005.	
ʻ
35.  Jung W. Grammatik der deutschen Sprache.  –  Leipzig, 1966.
36.   Klappenbach   R .   S t e i n i t z   W. Wöterbuch der deutschen Gegenwartssprache. –
Berlin:   Akademie, 1982.
37.  Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. Morphologie.  –  Taschkent, 1974.
38.  Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. – Taschkent: O qituwtschi, 1980.	
ʻ
39.   Moskalskaja   O.I.   Grammatik   der   deutschen   Gegenwartsprache.   –   Moskau,
72 1971.
40.  Müller G. Deutsch von heute.  –  Leipzig, 1961.
41.   Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo jayeva S. O zbek tiliningʻ ʻ
mazmuniy sintaksisi .  – Toshkent: Fan, 1992.
42.   Nurmuhammedov   A.   Safarov   Sh.   Ustozni   xotirlab//Qiyosiy   tilshunoslik,
an’analar va istiqbol. – Samarqand: SamDChTI, 2006. 
43.   Qurbonova   M.,   Sayfullayeva   R.,   Boqiyeva   G.,   Mengliyev   B.   O zbek   tilining	
ʻ
struktural sintaksisi. - Toshkent:   O zMU, 2004	
ʻ .
44.  Rahmatullayev Sh. Nutqimiz ko rki. – Toshkent: Fan, 1970.  
ʻ
45.   Sandix   В .   Stilistische   Funktionen   verbaler   Idiome   am   Beispiel   von
Zeitungsglossen und anderen Verwendungen. –  Klingel: Thal,  1993.
46.  Schendels E. Deutsche Grammatik.   –  Moskau, 1982.
47.  Schendels E. Deutsche Grammatik.  –  Moskau, 1982.
48.   Shoabdurahmonov   Sh.,   Asqarova   M.,   Hojiyev   A.,   Rasulov   I.,   Doniyorov   H.
O zbek tili grammatikasi. – Toshkent, 1976.	
ʻ
49.   Tursunov   U.,   Muxtorov   J.,   Rahmatullayev   Sh.   Hozirgi   o zbek   adabiy   tili.   -	
ʻ
Toshkent: O zbekiston, 1992.	
ʻ
50.   Umarxo`jayev   M.   Olmon   tili   leksikologiyasi   va   frazeologiyasi.   –   Andijon,
2010.
51.   Umarxo jayev   M.   Qiyosiy   tipologiya   masalalari.   –   Samarqand:
ʻ   SamDCh T I,
2006.
52.   Yo`ldoshev   B.   O`zbek   tilida   frazeologizmlarning   uslubiy   va   pragmatik
imkoniyatlari. – Samarqand, 2002.
53.   Гулыга   Е.В.,   Натанзон   М.Д.   Грамматика   немейского   языка.   –    
Москва, 1957.
54.   Едличко   М .   И .,   Рубинштейн ,   Deutsche   Redensarten.   Фразеологических
выражений в  немецком   язы ке.   – Москва:   Учпедгиз, 1953.
55.   Имяминова   Ш.   С.   Немис   тили   фразеологияси.   -   Тoshkent:   Мумтоз   с ў з,
2011.
73 56.   Имяминова   Ш.,   Тилавова   Г.   Немис   ва   ўзбек   тилларида   жуфт   сўзлар.   –
Тошкент: Университет, 2008.
57.   Каримов   Ш.,   Исмоилов   Ю.   Немисча- ў збекча   лу ға т.   –   Тошкент:   Ниҳол,
2007.
58.   Крушельницкая   К.Т.   Очерки   по   сопоставительной   грамматике
немейского языка. – Москва, 1961.
59.   Маматов.   А.   Э.   Ҳозирги   замон   ўзбек   адабий   тилида   лексик   ва
фразеологик норма муаммолари. – Тошкент, 1991 .
60.   Махмудов   Н . ,   Нурманов   А.   Ўзбек   тилининг   назарий   грамматикаси.   –
Тошкент: Ўқитувчи, 1995. 
61. Миртожиева М. Ҳозирги ўзбек тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. 
62. Олшанский И.Г. Парные   сочетания  слов современного немецкого языка.
–   Москва:   МГПИИЯ ,  1965.
63.   Рахматуллаев   Ш .   Ўзбек   тилининг   изоҳли   фразеолеогик   луғати .   –
Тошкент: Ўқитувчи , 1978.
64.   Рахматуллаев   Ш.   Ўзбек   ва   рус   тилларини   қиёслаш.   –   Тошкент:
Ўзбекистон, 1993.
65. Саидов С. Немис тили грамматикаси машқларда. – Тошкент: Ўзбекистон,
2003.
66. Сафаров Ш.  Прагмалингвистика .  –  Тошкент :  Ўқитувчи ,  2008.
67.  Содикова М. Русча-ўзбекча фразеологик луғат.  –  Тошкент, 1983.
68. Содиқов А., Абдуазизов A., Ирисқулов М. – Тошкент: Ўқитувчи, 1981. 
69.   Турсунов   У.,   Мухторов   Ж.   Ҳозирги   замон   ўзбeк   тили.   –   Самарқанд,
1960.
70.   Умархўжаев   М.   И.,   Назаров   К.   Н.   Немисча-ўзбекча-русча   фразеологик
луғат.  –  Тошкент, 1994.
71. Фразеологический словарь русского язык а, под редакцией А.И.  72. 
Молотково, издание 3., стереотипной.  –  Москва :  Русский язык, 1978 .
72.  Фразеологический словарь русского языка, под редакцией А.И. 
Молотково.  –  Москва :  Русский язык, 1986.
74 73.   Ҳожиев   А.   Ўзбек   тилида   қўшма,   жуфт   ва   такрорий   сўзлар.   –   Тошкент:
Фанлар Академияси, 1963.
74.   Шарипов   М.К.   Ҳозирги   ўзбек   тилида   сўз   бирикмалари   синтаксис
масалалари. – Ўзбекистон: Фан,  1978 . 
75.   Chernyseva   I.   Feste   Wortkomplexe   des   Deutschen   in   Sprache   und   Rede.   –
Maskau: Vyssoja skola, 1990.
76.   Юсупов   У.К.   Теоретические   основ ы   сопоставительной   лингвистики .   -
То шкент:  Фан , 2007. 
III.   INTERNET SAYTLARI
1.  https://qomus.info/encyclopedia/cat-s/soz-birikmasi-uz/
2.  https://www.r 00 esearchgate.net/publication/337592182_ozirgi_uzbek_tilida_
 3.  https://science.i-edu.uz/index.php/archive_jspi/article/download/3130/2145
4. https://www.researchgate.net› publication› 337592182
5. https://science.i-edu.uz› article›   download
6.  http://library.navoiy-uni.uz   › files
7. https://samdchti.uz/images/source/download/science/avtoreferatlar/
75 ILOVA
               O’ZBEKCHA SO’Z BIRIKMALAR                                           NEMIS TILIDAGI MUQOBILLARI
Tez ishlamoq Schnell arbeiten
Tez gapirmoq Schnell sprechen
Sekin yugurmoq Langsam laufen
Yuqoriga chiqmoq Nach oben gehen
Yuqorida turmoq oben stehen
Uzoqqa ketmoq Entfernen
Doimo sodir bo’lmoq Immer passieren-
Sekin-asta so’ramoq Leise fragen
Tez olmoq Rasch kriegen
ustma-ust qo`ymoq
Nachunterliegen
Olg’a yurmoq vorwärtsgehen
Yuqoriga qarab chirmashmoq Auf und Ab stehen
Yalingancha gapirmoq in standig bitten
Yonma-yon yurmoq dicht an dich gehen
Yolg’on-yashiq gapirmoq falsch und treulos sprechen
Ertadan-kechgacha ishlamoq von frueh bis spat arbeiten
Zo’r-bazo’r gapirmoq
Achzen und Stohnen sprechen
Qo’rqqancha qotib qolmoq
76 in Angst versetzen
Ko’r –ko’rona gapirmaslik blond und blauaugig nicht
spechen
Erta turmoq Frueh aufwachen
Kech uxlamoq Spaet schlafen
Sekin yozmoq Leise schreiben
Tez  yozmoq Shchnell Brief schreiben
Rost gapirmoq Ehrlich und auflibtig sprechen
Bir chetda qolib ketmoq an allen Ecken und Enden
bleiben
Bir zumda yuz bermoq In einege Minuten passieren
Mardlarcha qasamyod qilmoq das gegebene Wort, das Schwur
Bir necha marta aytish, ta‘kidlash doppelt und dreifach sagen
Har doim davom ettirmoq fur immer dauernd;
Oddiy, bo’rttirmasdan gapirish ohne zu ilbertreiben
Saranjom-sarishta kiyingan vor Sauberkeit glanzend;
blitzblank; 
Piyoda ketish Mit Fuss gehen
Oldinda yurish vorvartsgehen
Pastga sakramoq Nach hinter springen
Kech kelmoq Spaet kommen
Ko’p eshitmoq Viel  hoeren
Ozgina  yemoq Veniger essen
77 Har doim kuylamoq Immer singen
Chetdan haydamoq seitvaertsfahren
Uzoqroq davom etmoq Langer dauert
Qisqacha hikoya qilmoq Kurzkich erzaehlen
Bugun kelmoq Heute kommen
To‘g‘riga yurmoq Nach gerade gehen
Yildan-yilga kamaymoq Nach Jahr fur Jahr venigen
Ichkariga kirmoq Nach herausgehen
Pastga tushmoq abwaertsfahren
Avvaldan uchratmoq Zuerst treffen
Hech qachon tushunmaydi Nie verstehen
Ko‘proq azob chekmoq Vieler traugen
Ko’proq sevar ekan Vieler lieben
Biroz yuribdi Weniger geht
Tez uchdi Schnell fliegt
Avval javob bering Fruher antwotet
Sekin-sekin o‘smoqda Langsam fuer langsam wachsen
Tezda xayrlashdi Er sagt shneleller
Aufwiedersehen
Biroz suhbatlashdi Weniger unterhalten
Piyoda yurmoq fussgehen
Oldin keldi Vorher kommt
78

O ZBEK VA NEMIS TILLARIDA “RAVISH+FE’L” QOLIPLI SO’Zʻ BIRIKMALARINING TADQIQI VA TA’LIMI MUN D ARIJA ISHNING UMUMIY TAVSIFI ………. ................................ .......... ....... ... ............3 I BOB. SINTAKSIS ILMINING DOLZARB MASALALARI ...........................8 1.1. Sintaksis haqida umumiy ma’lumot ……………………………………….......8 1.2. So z birikmasi nazariyasi… ʻ ……………………………………………….....20 Birinchi bob bo yicha ʻ xulosalar ………………………………….......................27 II BOB. HOZIRGI O ZBEK TILIDA “RAVISH + FE’L” QOLIPLI SO Z ʻ ʻ BIRIKMALARI ………………………………….................................................29 2.1. Hozirgi o zbek tilida “ravish + fe’l” qolipli so z birikmalarining ma’nosi va ʻ ʻ tavsifi……………………………………………………………………………...29 2.2. O zbek va nemis tillaridagi fe’l qolipli so z birikmalari tasnifi ʻ ʻ ……………...34 Ikkinchi bob bo yicha xulosala ʻ r …………………………………………...40 III BOB. HOZIRGI NEMIS TILIDA “RAVISH + FE’L” QOLIPLI SO Z BIRIKMALARI ʻ .............................................................................42 3.1. Hozirgi nemis tilida “ravish + fe’l” birikmalari va ularning tasnifi…..42 3.2. Nemis tilidagi “ravish + fe’l” qolipli so z birikmalarining o zbek tiliga ʻ ʻ tarjimasi ...................................................................................................58 Uchinchi bob bo yicha xulosalar ʻ ............................................................63 XULOSA .................................................................................................65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ...............................71 ILOV A ....................................................................................................77 1

I SHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi. Bugungi shiddat bilan rivojlanib borayotgan zamonamizni chet tillarini bilish va ularni o rganish hamda o rgatishsiz tassavvurʻ ʻ qilib bo lmaydi. Globallashuv jarayoni avj olib borayotgan bir paytda yoshlarimiz ʻ tarbiyasida chet tili va madaniyatini o rganish nihoyatda zarur hisoblanadi. Ayni ʻ shu madaniyat va ma’rifatni o z ona tilimizni bilmasdan turib bilishning also ʻ imkoni yo q. Zero, o z tilingni bilmasdan turib o zga tilni o rganib bo lmaydi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Mamlakatimizda kechayotgan islohotlarning yangi davrida barcha sohalarga dadil kirib borayotgan yangi avlod va turli soha mutaxassislari uchun o z ona ʻ tilimiz va xorijiy tillarni mukammal bilish va ularni o qitish samaradorligini ʻ tubdan isloh qilishga katta e’tibor qaratildi. Taraqqiyot tamoyillariga asoslangan holda “.....ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag batlantirish, ilmiy hamda ʻ innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish” 1 ga alohida ahamiyat berildi. Til va tafakkur munosabati bir-biriga o zaro bog liq masaladir. ʻ ʻ Lekin bu ikki hodisa boshqa-boshqa hodisa hisoblanadi. Tafakkursiz til, tilsiz tafakkur mavjud bo la olmaydi. Til va tafakkur aloqadorligi haqida o z davrida Vilgel’m fon ʻ ʻ Gumboldt (1767-1835), Eduard Sepir (1884-1967) kabi mashhur tilshunoslar qarashlari bugungi kunda ham o z ahamiyatini yo qotgani yo q. Gumboldtdan bir ʻ ʻ ʻ necha iqtibos keltirsak: “Zamon va xalqlarning o ziga xos xususiyatlari til bilan ʻ shunday chambarchas bog liqki, til o zi xohlamagan tarzda o zida saqlab qolgan ʻ ʻ ʻ xususiyatlarni nohaq unga taqashadi”. Muallif inson mehnati samarasi yutuqlari tilda o zlari xohlamagan tarzda aks etishi, til yordamida muayyan fikr qayd ʻ etilishini yozgan. “Ma’naviy-ruhiy chegaralar qo yish mumkin bo lgan qonunlar, ʻ ʻ asl haqiqatni aniqlash tilga bog liq hodisa emas”. Til tafakkurimiz va ʻ hissiyotlarimizni predmetlar sifatida ifoda etadi, biroq u hissiyot va fikrlarimiz harakatiga ergashadi. Inson tili faqatgina vosita ekanligini va tildan tashqarida biz 1 Mirziyoyev Sh.M. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni. / Xalq so’zi, 2017 yil, 8 fevral. № 28 (6722). 2

bilmagan dunyo bo lib, biz uni til yordamida o zlashtirishga harakatʻ ʻ qilayotganligimizni tushunib turadi”. Olim bu o rinda til tafakkur shakllanishida ʻ xizmat qiluvchi vosita ekanligiga urg u beradi. ʻ Mazkur magistrlik dissertatsiyasi “O zbek va nemis tillarida “ravish+fe’l” ʻ qolipli so z birikmalarining tadbiqi va ta’limi” deb nomlanadi. O zbek tillarini ʻ ʻ qiyoslash uzoq tarixga ega. Bunday o rganishlarning boshida ulug ʻ ʻ bobokalonlarimiz mashhur tipolog tilshunoslarimiz Mahmud Koshg ariy va ʻ Alisher Navoiy turadi. Bu ikki buyuk zot, birinchisi, dunyo tilshunosligida birinchi bo lib qardosh tillarni, ikkinchisi Hazrat Nizomiddin Mir Alisher Navoiy esa ʻ noqardosh, ya’ni qarindosh bo lmagan tillarni qiyoslab o rganishga asos solganlar. ʻ ʻ Bizning bu ulug zotlardan keyin kimlar tipologik tadqiqotlar bilan ʻ shug ullanganligi haqidagi bilim va tasavvurlarimiz sayoz. Chunki ulardan keyingi ʻ davrlarda, xususan, Mustaqillik davrigacha bu xususida tadqiqotlar olib borilma gan ko rinadi. ʻ Shunday fikrlashga o rgatadigan, o rni kelganda shuni ham alohida ʻ ʻ ta’kidlash kerakki, O zbekistonda chet tillarini o rganish tarixi haqida gap ʻ ʻ ketganda o tgan asrning 40-50-yillari ko rsatiladi. Bu esa haqiqatga mutlaqo to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ kelmaydi. Chunki bizda, bizning madrasalarimizda chet tillari, xususan arab va fors tillari ming yillardan beri o rganiladi. Faqat ular umumlashtirilmagan, ʻ madrasalarda o qitish tamoyillari monografik tarzda tadqiq etilmagan. ʻ O zbekistonda so z birikmasi haqidagi nazariyalar o rta va oliy maktab ʻ ʻ ʻ darsliklaridagi ma’lumotlar akademik V.V.Vinogradovning so z birikmasiga ʻ bergan ta’rifi asosida shakllangan. Uning ta’limotida faqat tobe bog lanishli so z ʻ ʻ birikmasi talqin qilingan. Holbuki, so z birikmasi haqidagi ta’limotga asos solgan F.Fortunatov va ʻ uning maktabi vakillari so z birikmasini keng ma’noda talqin qilingan. Ya’ni teng ʻ birikmalarni ham, tobe birikmalarni ham (predikativ) gap shaklidagi birikmalarni so z birikmasi deb tushungan. ʻ O tgan asrning 60-yillarining oxiri 70-yillarining boshlarida rus ʻ tilshunosligida ustuvor bo lib kelayotgan V. V. Vinogrodovning ta’limotidan ʻ 3

norozilik kayfiyati kuchaydi va teng so z birikmalari ham, predikativ birikmalarʻ ham so z birikmasi sifatida tahlil qilindi. Inchunin, so z birikmasi haqida hozir ʻ ʻ ta’limotni bilmasdan turib uning ustida olib boradigan tadqiqotlar biryoqlama, zo rma-zo raki bo lib chiqishi tabiiy. ʻ ʻ ʻ Bu bir tomondan, ikkinchi tomondan, so z birikmalari turlarini ʻ qoliplashtirish, hosil qilingan qoliplarning o zga tillar so z birikmalari qoliplari ʻ ʻ bilan qiyoslab o rganish ham tilshunoslikda, ham ta’limshunoslik o rtalarida ʻ ʻ alohida ahamiyat kasb etadi. Biz tomondan magistrlik dissertatsiyasi dolzarbligi ana shu bilan belgilanadi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Ushbu magistrlik dissertatsiyasining obyekti – o zbek va nemis tillaridagi ʻ so z birikmalaridir. Uning predmetini esa ʻ ana shu so z birikmalarining “ravish+fe’l” qolipi tashkil qiladi. ʻ Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi o zbek va nemis tillaridagi ifoda etilayotgan “ravish+fe’l” qolipli birikmalar va ʻ ularning tarjimasi ustida izlanishlar olib borishdir. Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni taqazo etadi: - o zbek va nemis tillaridagi sintaksisni o rganish; ʻ ʻ - grammatikaning muhum tarkibiy qismi bo lgan sintaksisning obyekti, ʻ birlamchi va ikkilamchi obyektlari haqidagi nazariyalar bilan tanishish; - so z birikmasi haqidagi ta’limotning tarixi, bilan tanishish, tarixini ʻ o rganish; ʻ - so z birikmasi turlari (ot so z birikma, fe’l so z birikma) bilan tanishish; ʻ ʻ ʻ - o zbek va nemis tilidagi fe’l qolipli birikmalar haqida ma’lumot berish va ʻ o zaro qiyoslash; ʻ - o zbek va nemis tilidagi ʻ “ravish+fel” birikmalarini tasniflash va tahlillash; - Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” va uning o zbekcha tarjimasidan ʻ “ravish+fe’l” qolipli so z birikmalarini yig ish; ʻ ʻ -to plangan misollarni tahlil qilish; ʻ -nemischa “ravish+fe’l” qolipli so z birikmalarining o zbek tiliga tarjimalari ʻ ʻ ustida ishlash. 4

Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, ushbu tadqiqotda nemis yozuvchisi IogannVolfgang Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” asar i dagi o zbekʻ va nemis tillaridagi “ravish +fe’l” qolipli so z birikmalari morfologik va ʻ semantik jihatdan talqin etildi hamda tadqiqot so nggida ularning ilovasi keltir ʻ i ldi. Tadqiqotning o rganilganlik darajasi ʻ . O zbek va nemis tillarida so z ʻ ʻ birikmasi sintaksisning asosiy bo g ini hisoblanadi. So z birikmalari va uning ʻ ʻ ʻ tuzilishi ko pgina tillarda tadqiq qilingan bo lib, o zbek tilida N.Mahmudov, ʻ ʻ ʻ A.Nurmonov, Asqarova, A.Gulomov, R.Sayfullayeva kabi tilshunoslar tomonidan, nemis tilida A.Iskos, A.Lenkova, V.Flaysher, I.Chernisheva, Maskalsskayalar, har ikkala tilda esa T. Mirsoatov, G‘.Zikrillayev, B.Tursunov, S.Saidov kabi tilshunos olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar tahlili. ʻ Mazkur tadqiqot ishida Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” romanidagi so z birikmalari qiyosiy ʻ jihatdan tahlil qilindi. Nazariy qismida esa o zbek tilshunos olimlaridan ʻ A. G ulomov, ʻ A.Nurmonov, M.Asqarova, A.Abduazizov, N.Turniyozo v , M.Mirtojiyev, N.Mahmudov, A. Usmonov , S.Saidov, Binjaminov T.Mirsoatov va boshqalarning ilmiy asarlaridan foydalanildi. Nemis tilidagi adabiyotlardan esa Jung, Maskalsskaya, Drassdovskiylarning ilmiy asarlaridan iqtiboslar keltirildi. Tadqiqotning metodologiyasi va metodlari. O zbekiston Respublikasi ʻ Prezidentining ta’lim-tarbiya, til, ma’naviyatga doir qarashlari, O zbekiston ʻ Respublikasining “Davlat tili haqida” gi qonuni, soha mutaxassislarining fundamental asarlari ushbu tadqiqot ishimizning metodologik asosini tashkil qiladi. Tadqiqotning predmetini o rganishda transformatsion, transpozitsion, ʻ distributiv, oppozitiv metodlardan foydalaniladi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotimizning xulosa va natijalari so z birikmasi haqidagi ta’limotni nazariy jihatdan boyitadi, o ziga xos ʻ ʻ sintaktik birlik bo lgan mazkur birlikni zamonaviy tartibda o rganishga turtki ʻ ʻ bo ladi. ʻ Uning amaliy ahamiyati o zbek va nemis tillari sintaksisi, nutq madaniyati, ʻ ta’limshunoslik va terminologik lug atlar tuzishda foydalanilishi mumkinligi bilan ʻ 5