logo

INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLAR TAHLILI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

6358.0283203125 KB
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLAR
TAHLILI 
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………….4
I   BOB .   ZAMONAVIY   PEDAGOGIKA   RIVOJIDA   TERMINLAR   VA
XORIJIY TILLARNING TUTGAN O‘RNI.
1.1.   Terminlar,   ularning   mohiyati   va   yasalish   usullari.   Pedagogika   fani
taraqqiyotida terminlarning ta’siri, ularning o‘ziga xos jihatlari.........................10
1.2. Pedagogik faoliyat va uning terminlari tizimi rivojida ingliz tilining xalqaro
til sifatidagi ta’siri va uning ilmiy asoslari..…………………………………....24
Bob bo yicha xulosa .………..………………………….………………….......43ʻ
II   BOB.   PEDAGOGIK   TERMINLARNING   INGLIZ   VA   O‘ZBEK
TILLARIDAGI   STRUKTURAVIY-SEMANTIK   VA   KOGNITIV   –
KONSEPTUAL TAHLILI.
2.1. Pedagogik texnologiyalar va ularning pedagogikada tutgan o‘rni. Pedagogik
texnologiyalarga   oid   terminlarning   strukturaviy   va   semantik   tahlili
…………………………………………..……………………………………...47
2.2.   Pedagogik   mahorat   va   uning   tarkibiy   qismlari.   Pedagogik   mahoratga   oid
asosiy terminlarning kognitiv va konseptual tahlili…………………………….65
Bob bo yicha xulosa………………………………...………………………….82
ʻ
III   BOB .   INGLIZ   VA   O‘ZBEK   TILLARIDA   PEDAGOGIK
TERMINLARNI   TAHLIL   QILISH   BO‘YICHA   TAJRIBA-SINOV
ISHLARINI OLIB BORISH VA ULARNING TAHLILI.
3.1. Oliy o‘quv yurtlarida pedagogik terminlarni amaliyotda keng tadbiq etishni
tashkil qilishning nazariy asoslari va asosiy metodlari …………………...…...88
3.2.Pedagogik terminlarni tahlil qilish bo‘yicha olib borilgan ishlar natijalarining
statistik tahlili......................................................................................................96
Bob bo yicha xulosa..........................................................................................115
ʻ
XULOSA …………………………………………………………………..…119 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………..….123
KIRISH
Tadqiqot mavzusining dolzarbligi .  Fan hamisha rivojlanish va taraqqiyotda.
Bugungi   kunda   u   misli   ko‘rilmagan   darajada   jadal   tus   oldi.   Bunga,   bir
tomondan,   dunyo   miqyosidagi   globallashuv,   fanlararo   integratsiyaning
kuchayishi,   innovatsion   texnologiyalar   amaliy   qiymatining   o‘sishi   ta’sir
qilayotgan   bo‘lsa,   ikkinchi   tomondan,   milliy   manfaatlarning   kuchayishi,
geopolitik siyosat  qamrovining kengaya borishi  kabi qator omillar jiddiy sabab
bo‘lmoqda.
O‘zlikni   anglashda   tilning   roli   muhimdir.   Prezidentimiz   Sh.   Mirziyoyev   bu
haq i da   to‘xtala   turib:   “   Eng   muhim   va   dolzarb   masalalardan   biri   –   yuksak
ma’naviyatli,   zamonaviy   bilim   va   kasb-   hunarlarga,   o‘z   mustaqil   fikriga   ega
bo‘lgan   yoshlarni   milliy   va   umuminsoniy   qadriyatlar   ruhida   tarbiyalashdan
iborat.   Ayniqsa,   fundamental   fanlar,   zamonaviy   kommunikatsiya   va   axborot
texnologiyalari   kabi   o‘ta   muhim   sohalarda   ona   tilimizning   qo‘llanish   doirasini
kengaytirish,   zarur   atama   va   iboralar,   tushuncha   va   kategoriyalarni   ishlab
chiqish,   bir   so‘z   bilan   aytganda,   o‘zbek   tilini   ilmiy   asosda   har   tomonlama
rivojlantirish   milliy   o‘zlikni,   Vatan   tuyg’usini   anglashdek   ezgu   maqsadlarga
xizmat qilishi shubhasiz», -  deya ta’kidlagan edilar. [1, 350]
Hozirgi   paytda   jamiyat   taraqqiyoti,   axborot   texnologiyalarining   rivojlanishi
va davlatlararo siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarning kengayishi natijasida
tillararo so‘z omuxtalashish jarayoni jadallashmoqda. Bunday jarayon o‘zbek tili
leksikasiga   ham   o‘z   ta’sirini   ko‘rsatib,   tilimizning   turli   tillardan   olingan
o‘zlashma so‘zlar hisobiga boyishiga sabab bo‘lmoqda. 
Shunga muvofiq galdagi ishlar o‘zbek tili leksikasidagi pedagogik terminlarni
aniqlab olish, ularni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish, lug’atlarga olib kirish,
leksik   guruhlar   va   mikrosistemalarni   tizimli   o‘rganish,   o‘rganilgan   ishlarni
kattaroq guruhlarda birlashtirish kabi vazifalardan iborat bo‘ladi. Mazkur ish ingliz va o‘zbek tillarida pedagogikaga oid terminlar va ularning
ma’no   taraqqiyotini   tadqiq   va   strukturaviy,   semantik,   kogntiv-konseptual   va
lingvomadaniy   tahlil   etish   masalasiga   qaratilgan.   Buning   uchun   esa   ushbu
terminlarning   o‘zbek   tili   pedagogikasida   tutgan   o‘rni ,   u larning   ma’no
taraqqiyoti   va   tarkibi   kabi   vazifalarni   yoritish   mavzuning   dolzarbligini
ko‘rsatadi.
Tadqiqotning   obyekti.   Samarqand   viloyati   Urgut   tumani   4-umumiy   o’rta
ta’lim maktabi.
Tadqiqotning  predmeti.   Pedagogikada turli mazmun ko‘lamiga ega bo‘lgan
terminlar  tadqiqotning obyekti  bo’lib xizmat  qiladi. Shuningdek, pedagogikada
qo‘llaniladigan   terminlarning   strukturaviy-semantik   va   kogntiv-konseptual
xususiyatlarini ham o’z ichiga oladi.
Tadqiqotning   maqsadi:   Pedagogikada   qo‘llaniladigan   terminlarni
tilshunoslik   nuqtai   nazaridan   o‘rganish,   terminlarning   ma’no   xususiyatilari   va
o‘ziga   xos   jihatlarini   aniqlash,   ularning   tildagi   va   madaniyatdagi   o‘rni   hamda
ahamiyatini belgilashdan iborat. 
Tadqiqotning   vazifalari:   Yuqoridagi   maqsadga   erishish   uchun   quyidagi
vazifalarni  bajarish  belgilab olinadi:
 Terminlar yasalishi usullarini aniqlab olish;
 Pedagogikaning   taraqqiyotida   terminlar   va   ingliz   tilining   ta’sirini
oydinlashtirish;
 Pedagogikaning   turli   sohalarida   ingliz   tilidan   o‘zlashgan   so‘zlarni
belgilab olish;
 Terminlarni tahlil qilish turlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish;
 Terminlarning   sinonimik,   antonimik,   omonimik,   polesemantik   kabi
munosabatlarini aniqlash;
 Pedagogikada   ingliz   tilidan   o‘zlashgan   so‘zlarning   o‘quv   lug‘atlarida
berilishi  o‘rganish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi.  P edagogik  terminlarning kelib chiqishi, ingliz
tilidan   o‘zlashgan   terminlar   va   ularning   o‘zbek   tiliga   tarjimasi   tahlil   qilindi.
P edagogik sohadagi terminlarni o‘ziga xos xususiyatlari belgilandi, kognitiv va
konseptual   jihatdan   tahlil   qilindi.   Shuningdek,   manbalarga   ilmiylik   nuqtai
nazaridan izohlar berib o‘tildi va ikki tildagi ekvivalentlari keltirildi.
a. Tadqiqotning  nazariy  yangiligi :
1. Terminlarning yasalish usullarini oydinlashtirish;
2. Terminlarni semantik - struktur va kognitiv- konseptual tahlil qilish;
3. Pedagogikaning   an’anaviy   va   zamonaviy   tushunchalari   va   nazariyalarini
o‘ rganish ;
4. Pedagogik terminlarning ta’lim jarayonidagi  ahamiyatini o‘rganish;
b. Tadqiqotning amaliy yangiligi: 
1. Tadqiqot   natijasida   olingan   ilmiy   natijalardan     o‘zbek   tili   pedagogik
terminlari   lug’atini   mukammallashtirishda,   ulardagi   tavsif   va   sharhlarni   bir
xillashtirishda, ularni o‘zbek tili tabiatiga muvofiqlashtirishda qo‘llash;
2. Tadqiqotda ko‘rsatib o‘tilgan tahlil usullarini boshqa sohadagi terminlarni
ham tahlil qilishda qo‘llash;
3. Tajriba – sinov ishining natijalarini ta’lim samaradorligini oshirish uchun
qo‘llash; 
4. Ushbu   ishda   ko‘rsatib   o‘tilagan   terminlar   so‘nggi   ilmiy   tadqiqotlarga
asoslanadi.   Ushbu   dissertatsiya   shu   sohada   yaratilgan   darslik   va   materiallar,
maxsus kurslar uchun qo‘shimcha material,  o‘zbek tilining zamonaviy lug‘atlari
uchun muhim material va manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Tadqiqotning   asosiy   masalalari   va   farazlari.   O‘rganilgan   tadqiqotlar
natijasiga   ko‘ra   pedagogik   matnlar   va   ularning   tarjimasi,   pedagogik   terminlar
ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan. Ularning ko‘pchiligi rus va ingliz
tillari   asosida   terminlarni   tahlil   qilgan.   Bizning   tadqiqot   ishimizda   o‘zbek   va
ingliz tillarida pedagogik terminlarning o‘ziga xos   xususiyatlari  va muammoli
jihatlari   tahlil   ostiga   olinadi.   Bu   esa   ingliz   va   o‘zbek   til   terminologiyasida yangilik hisoblanadi. Mazkur tadqiqot o‘z ichiga hozirgi zamon ingliz va o‘zbek
tili pedagogik terminlarini til bilan uzviy bog’lagan holda kognitiv va konseptual
tahlil etish, pedagogik terminlarning yasalish va leksik–semantik xususiyatlarini
o‘rganish   kabi   maqsadlarni   qamrab   olgan.   Shu   bilan   birga,   muallif   o‘z   oldiga
ushbu ilmiy tadqiqot natijalari asosida tavsiyanomalar ishlab chiqish va mazkur
mavzuning istiqbolli yo‘nalishlarini aniqlash vazifasini ham qo‘ygan. Chunki bu
yo‘nalishda   bir   qator   ilmiy   ishlar   amalga   oshirilgan   bo‘lsada,   juda   ham   kam
amaliy   ishlar   olib   borilgan   va   ular   nazariy   jihatdan   to‘liq   va   mukammal
o‘rganilmagan.
Tadqiqot   ishining   o’rganilganlik   darajasi:   Muloqot,   til   va   uning
imkoniyatlari,   madaniyat   kabi   mavzularga   bag‘ishlangan   ishlar   jahon
tilshunosligida juda ommalashgan bо‘lsa-da, о‘zbek tilshunosligida bu masalaga
e’tibor   va   mavzu   yuzasidan   ilmiy   tadqiqotlar   qilish   endigina   boshlanmoqda.
O‘zbеkistоn   Respublikasi   Prezidenti   SH.   Mirziyoyev   tomonidan   2020-yil   23-
sentabrda   imzolangan   hаmdа   аyni   dаvrdа   amaliyotga   kеng   miqyosda   tadbiq
etilayotgan yangi “Tа’lim to'g'risidagi qonun” buning dalili bo’la oladi. 
Izlanish  materiallari  sifatida  pedagogikaga oid terminlar  aks  ettirilgan bir  va
ikki   tillik   lug’atlar,   monografiyalar,   o‘quv   qo‘llanmalar ,   internet   saytlari   va
boshqalardan   keng   foydalanildi.   Bundan   tashqari   terminologiya   va   pedagogika
sohasi   bilan   shug’ullangan   bir   qator   chet   el   olimlari   ishlari,   jumladan
B.N.Golovin,A.V.Kalinin,   V.P.Danilenko,   R.M.   Keesing,   R.   Langacker,   V.
Maslova, V.  Karasik , V. Telia  ishlari o‘rganib chiqildi.
Terminlar va ularning о‘ziga xos strukturaviy va semantik xususiyatlari bilan
shug‘ullanuvchi   sohalarda     amalga   oshirilgan   ishlar   yetarlicha,   ammo   bu   soha
pedagogika   va   unda   qo‘llaniladigan   terminlarni   maxsus   о‘rganishni   maqsad
qilib  olmagan.   Chunki   terminlar   bilan   bog‘liq   amalga  oshirilgan   shu   kungacha
bо‘lgan tadqiqotlar terminlarning leksik, morfologik va sintaktik xususiyatlarini
о‘rganishni  о‘z  oldiga  maqsad   qilib  qо‘ygan.  Tadqiqot   mavzusi   bilan   aloqador
masalaning о‘zbek tilshunosligida о‘rganilishi deyarli kuzatilmaydi.  Tilshunoslikning   pedagogik   terminologiyalarni   turli   tillarda   tahlil   qilish
sohasi   o‘zbek   tilshunosligida   hali   tо‘liq   shakllanib   ulgurgani   yo‘q.   Shunga
qaramay, o‘zbek tilshunos olimlarimiz bu borada turli izlanishlar va tadqiqotlar
olib borishmoqda.   Bular qatorida   Bekmuradov A.Sh, Maxmudova M,   Toirova
Guli   Ibragimovna,   N.Azizxujayeva,   G.   Xoliqova,   SH.   Shodmonov,   H.T
Omonov, N.X Xo’jayev, SH. Shoyimova vа bоshqаlаrni kiritish mumkin. Ushbu
olimlar   va   tadqiqotchilar   pedagogik   teminlarni   tahlil   qilish   borasida   o‘z   fikr-
mulоhаzаlаrini kеng ko‘lаmdа bаyon etishgа hаrаkаt qilishgаn.
Bizda   esa   bu   sohada   ingliz   va   o‘zbek   tillarida   pedagogik   terminlarni   tahlil
qilish holatlarini o‘rganamiz.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. 
To‘plangan   materiallar   hozirgi   zamon   tilshunoslik   fanida   keng
qo‘llanilayotgan   qiyosiy-tarixiy,   struktural,   tavsifiy,   tahliliy,   kognitiv,
komponent   hamda   statistik   va   interpretatsiya   metodlari   yordamida   tahlil   etildi.
Ishda   tizimli   va   umumiy   konseptual   yondoshuvlar   ham   katta   o‘rin   egalladi.
Tadqiqotni amalga oshirishda asosan qiyosiy uslubdan keng foydalanildi. 
Tadqiqot   natijalarining  nazariy ahamiyati.   Pedagogik terminlarning  kelib
chiqishi, pedagogikaning asosiy tushunchalariga tavsif va ularning terminologik
tizimlarini   ingliz   va   o‘zbek   tillarida   tahlil   qilish   yo‘llari   va   me’yorlari   ushbu
tadqiqotda   ko‘rib   chiqilgan.   Pedagogik   terminlarni   tahlil   qilishning   o‘ziga   xos
xususiyatlari bu sohada olib boriladigan ilmiy tadqiqod ishlarining nazariy asosi
bo‘lib   xizmat   qiladi.   Bu   tadqiqodning   tajriba   –   sinov   ishidan   kelib   chiqadigan
ilmiy   xulosalar   o‘zbek   terminologiyasi   nazariy   asoslari   va   tahliliy   usullarini
yanada takomillashtirishga hissa qo‘shadi. 
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati.   Tadqiqot xulosalari pedagogika
va   terminologiya   sohalarini   kompleks   tarzda   o‘rganishga   muayyan   hissa
qo‘shadi.     Tadqiqot   ishi   pedagogikaga   doir   terminologik   lug’atlarni   va   uslubiy
qo‘llanmalar   yaratishda,   shu   yo‘nalishdagi   kelgusi   tadqiqodlarda   hamda   unga oid   mavzulardagi   muammolarning   yechilishida   muhim   amaliy   ahamiyatga
egadir.
Tadqiqot   natijalarining   e’lon   qilinganligi.   Tadqiqot   mavzusi   yuzasidan
ilmiy   maqolalar   ishlab   chiqilib   amaliyotga   tatbiq   qilindi.   Yaratilgan   maqolalar
jurnal va konferensiyalarda chop etildi. 
1. 2022-yil 18-mayda bo’lib o’tgan “Ta’limda raqamli texnologiyalarni tadbiq
etishning   zamonaviy   tendensiyalari   va   rivojlanish   omillari”   nomli
konferensiyada “Pedagogik terminlarni ingliz va o’zbek tillaridagi strukturaviy,
semantik va kognotiv tahlili” nomli maqola chop etildi.
2. 2022-yil mayda nashr etilgan “Ustozlar uchun” nomli jurnalda “ Terminlar,
ularning   mohiyati   va   yasalish   usullari.   Pedagogika   fani   taraqqiyotida
terminlarning ta’siri, ularning o‘ziga xos jihatlari” nomli  maqola nashr etildi.
3.   2022-yil   12-aprelda   nashr   qilingan   “Journal   of   new   century   innovations”
nomli   jurnalda   “Ingliz   va   o’zbek   tillarida   pedagogik   terminlar   tahlili”   nomli
maqola chop etildi.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi:
Dissertatsiya  ishi  kirish,  asosiy  mazmunni   yorituvchi  3  bob,  6  paragraf,  bob
bo yicha   xulosa,   umumiy   xulosa   va   tavsiyalar,   foydalanilgan   adabiyotlarʻ
ro‘yxatidan tashkil topgan 124 sahifadan iborat. I BOB . ZAMONAVIY PEDAGOGIKA RIVOJIDA TERMINLAR VA
XORIJIY TILLARNING TUTGAN O‘RNI.
1.1.   Terminlar,   ularning   mohiyati   va   yasalish   usullari.   Pedagogika   fani
taraqqiyotida terminlarning ta’siri, ularning o‘ziga xos jihatlari.
Ingliz   tilining   butun   dunyoda   asosiy   aloqa   vositasiga   aylanib   borayotgani
hech   kimga   sir   emas.   Shu   sababli,   ingliz   tili   lug’atiga   davomiy   shaklda
yangidan-yangi   so‘zlarni   qo‘shib   bormoqda.   Ushbu   tilning   o‘zbek   tili
lug’atining boyishiga qo‘shayotgan hissasi benihoya katta va bu ta’sirni biz ilm-
fan,   pedagogika,   texnologiya   va   ijtimoiy   hayotning   turli   sohalarida   yaqqol
ko‘rishimiz mumkin.
T ilning   ichki   rivojlanish   qonunlari   asosida   l eksema   yasash   yaqqol   ko‘zga
ko‘rinadigan   hodisa   hisoblanadi.   Uning   rivojlanishi   va   takomillashuvi   bilan
bog’liq holda yangidan - yangi vujudga kelayotgan so‘z yasash usullari buning
yorqin isbotidir.
Hozirgi   zamon   ingliz   tilida   ana   shunday   usullardan   biri   –   so‘zlarni   o‘zaro
qo‘shib so‘z yasash usuli hisoblanadi. U turli adabiyotlarda turlicha nomlanadi.
Ba’zi   adabiyotlarda   “morfologik   –   sintaktik   usul   bilan   so‘z   yasash”,
boshqalarida   “Grammatik   uslub   bilan   so‘z   yasash”   deb   berilsa,   ayrimlarida
“leksik   –   sintaktik   uslub   bilan   so‘z   yasash”     deb   qo‘llaniladi.   O‘zbek
tilshunosligida   esa   bunday   usul   orqali   yangi   termin   hosil   qilish   “sintaktik   usul
bilan termin yasash” deb  nomlanadi .
Oddiy   so‘zlar   ma’nosini   o‘zgartirish   yo‘li   orqali   yangi   termin   hosil   qilish
tillarning   lug‘at   boyligini   sezilarli   darajada   oshirishga   yordam   beradi.   Xalqaro
terminlarning kattagina qismi umumadabiy til so‘zlarining, ijtimoiy va iqtisodiy
tarmoqlardan   olingan   terminlarning   ma’nolarini   o‘zgartirish   yo‘li   orqali
yasalgan.  
Bu   usuli   terminlar   yasashning   boshqa   usullaridan   shunisi   bilan   ajralib
turadiki,   boshqa   usullarda   yangi   tushunchani   ifodlash   uchun   qaytadan   yangi shakl   yaratiladi,   bu   usulda   esa   yangi   ma’no   eski   shakliga   (ya’ni   oldin   mavjud
bo‘lgan tayyor so‘zga) joylashtiriladi. 
Ma’noni   o‘zgartirish   yo‘li   orqali   termin   yasashning   o‘ziga   xos   xususiyati
shundaki,   terminlashtirilayotgan   obyekt   (ya’ni   nom   berish   kerak   bo‘lgan
predmet   yoki   hodisa)   har   doim   nomi   termin   sifatida   qo‘llanilayotgan   predmet
yoki hodisa bilan qandaydir  umumiy o‘xshashlikka  ega bo‘ladi. Bu umumiylik
ularning   tashqi   ko‘rinishida,   bajaradigan   vazifasida   yoki   shu   kabi
xususiyatlarida   namayon   bo‘ladi.   Mavjud   predmetning   nomini   yangisiga
predmetga   faqatgina   bu   predmetlar   haqidagi   tushunchalar   aniq,   ularni   o‘zaro
bog‘laydigan   umumiy   jihatga   ega   bo‘lgan   holatdagina   amalga   oshiriladi.
Shuning   uchun   ham   terminlar   yasashda   ularning   ma’nosiga,   strukturaviy
tuzilishiga  katta  e’tibor  berish kerak.
Semantik sintaktik usulda termin yasash boshqa sohalarga nisbatan ijtimoiy -
iqtisodiy   sohalarida   keng   qo'llaniladi.   Buning   asosiy   sababi   ikkala   soha
terminlarinig   o‘tmish   davrlarda   xalq   tili   asosida   yuzaga   kelganligi   va   jonli
so‘zlashuv   tili   bilan   mustahkam   aloqada   bo‘lganligi   bilan   izohlash   mumkin.
Shuning   uchun   xalq   tiliga   xos   bo‘lgan   ko‘pdan   ko‘p   leksemalar   ma’nosining
ko‘chirilishi xalqaro sohalardagi terminlar tizimida nisbatan ko‘p uchraydi.
Terminlarining   affiksatsiya   usuli   bilan   yasalishi   sintaktik   usul   bilan
yasalishga qaraganda kamroq qo‘llaniladi, ammo u ham muhim ahamiyatga ega.
       Quyida ingliz tilidagi terminlarning yasalish uslublari  va tamoyillari haqida
ma’lumot beriladi:
Prefiksatsiya   (prefiks)   yordamida.     ingliz   tilida   old   so‘z   qo‘shimchalari   (pre - ,
inter-, im-, re-, de-, com-, con-, dis-, ex-)  orqali yasalgan terminlar hisoblanib,
u   biror   ish-harakatning   oldindan   bajarilganligini   yoki   bajarilishi   kerakligini
bildiradi.
Pre -  prefiks i  harakatning oldindan bajarilish holatini  ifodalaydi :
 Precivilization - Sivilizatsiyadan oldin;
 Preannounce - E’lon qilinishidan  a vval ;  Precalculation - Hisoblashdan oldin ;
 Pre-Code - Kodlashdan  o ldin ;
 Pre-lesson –  Darsdano ldin ;
Suf f iksatsiya   (suffiks)   yordamida   ingliz   tilida   ot,   ravish   yoki   fe’l   vazifasini
bajaruvchi   so‘zlarni   yasash   mumkin.   Mаsаlаn,   - er,   -or,-ant   kabi   suffikslar
yordamida   ma'lum   amalni   bajaruvchi   shaxs   yoki   mexanizmni   ifodalash
mumk i n; 
 Minister  – Vazir;
 Administer  – Boshqarmoq;
 Superior  – Katta boshliq;
 Ambassador  – Elchi;
 Physiсist  – Fizik;
 Philologist  – Filolog;
 Drier  – Qurituvchi vosita;
 Cutter  – Keskich;
 Computer  – Kompyuter;
So‘z oxiriga   -ion, -tion, -sion, -ment, -ure, -age   suffikslari ni qo‘shish   orqali
fe’llarni otga aylantirish mumkin. Маsаlаn: 
 Collaborate –  collaboration  – birga ishlamoq;
 Resolute –  resolution  - qat’iy ,  keskin;
 Identify – I dentification  - tanimoq
 Express –  expression  – ifodalamoq;
 Develop –  development  – rivojlanmoq;
 Punish –  punishment  – jazolamoq;
 Achieve –  achievement  – erishmoq;
Shuningdek ,   -ism,   -ty,   -ity,   -ness,   -ence,   -ance   kabi   оrt   qo‘shimchalar
yordamida  esa ot turkumiga oid  yangi terminlar yasa sh mumkin .
 Author – Authority  – Mualliflik;
 Secure – Security  – Xavfsizlik;  Responsible – Responsibility  – Javobgarlik;
 Human – Humanity – Insonparvarlik;
 Accept  –  Acceptance  – Qabul qilish.
Yuqorida   keltirilgan   ort   qo‘shimchalar   bilan   yasalgan   sifat   va   otlarning
ma’nosini tushunish osonlashadi.
Masalan,   “-less” (-siz)   va   “-ful” (-li)   ort qo‘shimchalari bir biriga zid ma’no
ifodalashini   tushunish   tarjimon   uchun   muammo   tug’dirmaydi   va   tarjimaning
to‘g’ri chiqishiga va kam vaqt olishiga imkon beradi.
 Respectless –  Respectful  (Hurmatsiz – Hurmatli);
 Peaceless  –  Peaceful  (Tinchi yo‘q – Osoyishta);
 Careless -  Careful  (E’tiborsiz - E’tiborli);
M atnlarni   o‘zbek   tilidan   ingliz   tiliga   tarjima   qilishda   ma’lum   bir   siyosiy
terminlarning   yasalishiga   ham   alohida   e’tibor   berish,   shu   tipdagi   so‘zlarni
lug’atdan izlamay turib ham   ma’nosini   anglab olish mumkin. Masalan, hozirda
davlatimiz siyosatida ustuvor taraqqiyot mezonlarini ingliz tilidagi muqobillarini
ko‘rib   chiqsak   demokratlashtirish,   modernizatsiya   (zamonaviylashtirish),
globallashtirish   kabi   so‘zlar   majhul   nisbatning   -lashtirish   so‘z   shakli   yasovchi
qo‘shimchasi   bilan   yasalgan.   Mazkur   qo‘shimcha   ingliz   tilidagi   -zation
qo‘shimchasiga   mos   keladi.   Va   shu   tariqa,   tarjimonlar   bu   so‘zlar   negizining
ingliz   tilidagi   ma’nosini   bilgan   holda   -   zation   qo‘shimchasini   qo‘shish   bilan
quyidagi so‘zlarini hosil qilamiz:
 Democratization–Demokratlashtirish, 
 Modernization–Modernizatsiya, 
 Globalization–Globallashtirish
Professor U.Tursunov o‘z asarlarida o‘zbek tili terminologik tizimining ichki
va   tashqi   manbalar   hisobiga   rivojlanishi   va   boyib   borishi   haqida   ma’lumot
beradi.   Binobarin , o‘zbek tilida ham u yoki bu tushunchani ifodalash uchun bir
qancha usullardan foydalan il adi. Ular quyidagilardan iborat: 
1. Terminlarning semantik yo‘l hisobiga boyishi. 2. Terminlarning morfologik usul bilan yasalishi.
3. Terminlarning sintaktik yo‘l bilan yasalishi. 
1.   Ko‘pchilik   terminologik   tizimlarda   semantik   yo‘l   bilan   termin   yasashdan
unumli   foydalaniladi.   Chunki   semantik   so‘z   yasash   terminologiyada   keng
qo‘ llaniladigan  doimiy va an’anaviy usuldir. Terminlarni tadqiq etish jarayonida
bir   qator   leksik   qatlamlarning   semantik   o‘zgarib   terminologik   tizimdan   joy
olganligini   ko‘r satdi .   Ul a r ,aslida,   biror   ma’noni   ifodalaydigan   o‘zbek   tilining
odatdagi so‘zlaridir, bu holatda esa ulardan termin sifatida foydalaniladi: 
1.  Ro‘zg‘or buyumlari nomlari: qozon, cho‘mich, quti, kurak, panjara, pichoq
kabilar. 
2.   Odam   yoki   hayvon   a’zolarining   nomlari:   barmoq,   tirnoq,   quloq,   bo‘g‘iz,
qanot kabilar. 
3.Maishiy narsa-buyum nomlari: taroq, ko‘zgu, qalpoq kabilar.  [14, 59-62]
4.   Texnikaga   oid   bo‘lgan   so‘zlar:   kalit,   pona,   payvandlash   kabi lar
qo‘llaniladi. 
Yuqorida qayd etib o‘tilgan so‘zlar termin deb qabul qilinar ekan, o‘sha so‘z
ifodalaydigan   belgilari   yoki   ma’nolaridan   bittasi   termin   anglatishi   lozim
predmetning biror  muhim  belgisini  ifodalashi  kerak.   Shundan keyingina, yangi
tushunchaga o‘ziga mos bo‘lgan termin nomi beriladi.
So‘zning semantik taraqqiyoti tilda yangi so‘zlarning paydo bo‘ lishiga   sabab
bo‘ladi va til terminologiyasini ng salmoqli darajada  boyish i ga  olib keladi .
2.   Morfologik   usul   bilan   termin   yasash   uchun   o‘zakka   so‘z   yasovchi
qo‘shimchalar ni  qo‘shish kerak. Bunday  turdagi  termin larni  yasash o‘zbek tilida
juda keng qo‘llaniladigan  usuldir. 
Terminlarni yasashda - gich (-qich, -qich, -kich), -soz, -ma, - lik, -sh(-ish), -
lash,   -cha,   -chi   affikslari   faol   qo‘llaniladi:   chang   yutgich,   mashinasoz,
asbobsoz;   moslama,   qo‘lanma,   temirchilik,   O‘qituvchilik,   aniqlovchi,
to‘ldiruvchi kabilar.  3.   O‘zbek   tili   terminologiyasida   yakka   so‘zli   terminlarga   nisbatan   sintaktik
usul  bilan  yasalgan  terminlar  ancha   ko‘p.  Chunki   sintaktik  usul  bilan  yasalgan
terminlar   barcha   tillardagi   kabi,   o‘zbek   tilida   ham   muhim   nominativ   manba
hisoblanadi.
Ma’lumki,   har   bir   til   o‘zining   grammatik   qonuniyatlar   asosida   ish   ko‘radi.
Terminlar tuzilishiga ko‘ra,   ya’ni qandayso‘zlardan tashkil topganiga qarab bir
necha guruhlarga ajratiladi: 
 Ot+ot   turdagi   terminlar:   samolyot   borti,   bug‘mashina,   shamol   tegirmon,
moy juvoz, temir qopqoq, samolyotning parragi kabilar. 
 Nisbiy   sifat+ot   turdagi   terminlar:   motorli   qayiq,   parrakli   samolyot,
tig’izlashtirilgan dars  kabilar. 
 Sifatdosh+ot   turdagi   terminlar:   o‘zi   yurar   mashina,   qirquvchi   asbob,
yurgizuvchi aravacha kabilar.
Ma’lumki, o‘zbek xalqi eng qadimgi turkiy xalqlardan kelib chiqqan. Bundan
kelib chiqadiki, o‘zbek tili ham shu urug‘ va qabilalar tili negizida rivoj  topgan.
Markaziy   Osiyodagi     turli     ijtimoiy-siyosiy   va   tarixiy   jarayonlar,   xususan,
arablar,   mo‘g‘ullar   va   ruslar   bosqini,   shuningdek,   qardosh   xalqlar   bilan   turli
madaniy   aloqalar   ham   o‘zbek   tili   taraqqiyotiga   jiddiy   ta’sir   ko‘rsatgan.   Ushbu
tarixiy   jarayonlar   natijasida   esa,   hozirgi   o‘zbek   tilining   lug‘at   boyligida   ikkita
yirik qatlam — o‘z va o‘zlashgan qatlamlar borligi ma’lum bo‘ladi. 
O‘z   qatlam   — o‘zbek tili leksikasining    umumturkiy so‘zlar  va sof  o‘zbek
so‘zlaridan iborat qismlari. 
O‘zlashgan   qatlam —   o‘zbek   tilida   qo‘llanilayotgan   so‘zlarning   boshqa
tillardan o‘zlashtirilgan leksemalardan iborat qismi. Masalan: maktab, kitob(ar.),
daraxt,   baxt   (f-t.),   stol,   ruchka(r-b.),   innovatsiya,   kompyuter(ing.)   va   b.lar.
Bunda ko‘pchilik so‘zlar ingliz, rus, arab va fors – tojik tillaridan o‘zlashtirilgan.
[12,34-35] Hozirgi   o‘zbek   terminologiyasining   katta   qismini   boshqa   tillardan   olib
foydalaniladigan   so‘zlar   tashkil   etadi.   Ular   etimologik   jihatdan   ikki   guruhga
bo‘linadi: 
1.   Arab   va   fors-tojik   so‘zlari.   Fors-tojik   tillar   yordamida   termin   yasash
odatda   ta’lim-tarbiya   va   fan,   davlatni   boshqarish,   madaniy   qurilish   sohalariga
tegishli   bo‘lib,   ular   XX   asrning   boshlaridan   to   90-yillarigacha   yaratilgan.
Hozirda   esa   ularning   umumiy   miqdori,   deyarli,   bir   nuqtada   saqlanadi.   XX
asrning 90-yillaridan so‘ng arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar ko‘paydi. Chunonchi
nur,   hujayra,   davlat,   huquq,   mudofaa,   sanoat,   ittifoq,   millat,   ma’rifat,   maorif,
doira, markaz, san’at kabilar arab tilidan yasalgan terminlar hisoblanadi. 
2.     Rus   tilida   qo‘llaniladigan   so‘zlar .   Rus   tilida n   o‘zbek   tiliga
o‘zlashtirilganterminlarning   ba’zilari   etimologik   jihatdan   rus   tiliga   boshqa
tillardan   kirgan   so‘zlardir .   Ruscha-baynalmilal   so‘zlar   —   o‘zbek   tiliga   rus
tilidan   va   u   orqali   boshqa   g’arb   mamlakatlari   tillaridan   o‘zlashtirilgan   so‘zlar:
institut, gazeta, tutor, jurnal, avtobus, konsert, teatr, geometriya, fizika, dizayner
kabi   so‘zlar   ingliz   tilidan;   omonim,   sinonim,   metafora,   vergul,   metonimiya,
sinekdoxa so‘zlari yunon-lotin tili asosida shakllangan. 
Ko‘pchilik   holatlarda   esa   biz   boshqa   tildan   o‘zlashgan   so‘zni   o‘zbek   tiliga
mos bo‘lgan ekvivalentini qo‘llashga harakat qilamiz. Shunga qaramay, xalqaro
terminlar   yoki   xalqaro   so‘zlar   tushunchasi   ham   borki,   ular   o‘zbek   tilida   ham
ingliz   tilida   ham   hech   qanday   o‘zgarishsiz   qo‘llaniladi.   Misol   uchun   ilmiy   va
texnikaga oid so‘zlarning ko‘pchiligi yunon va lotin tilidan olingan. Buning bir
nechta muhim sabablari mavjud:
1. Hozirda   ilm-fanda   qo‘llaniladigan   so‘zlarning   aksari   qadimgi   davrda
paydo   bo‘lgan.   Shu   sababli   ularni   o‘z   holicha   qo‘llash   ancha   oson:   omonim,
sinonim, metanomiya va boshqalar
2. Qadimda   paydo   bo‘lgan   ko‘pchilik   so‘zlar   o‘zlarining   asl   ma’nosini
yo‘qotgan, va faqat ko‘chma ma’nosigina saqlanib qolgan. Misol tariqasida lotin tilidan   ingliz   tiliga   o‘zlashgan   task,   comma,   branch,   small   line   kabi   so‘zlar
aslida fe’l-atvorni bildiruvchi so‘zlar bo‘lgan.  
3. Qadimgi   yunon   va   lotin   tilining   grammatik   qoidalari   ma’lum   emas.   Shu
sababli,   har   bir   til   bunday   terminlarni   o‘zlarining  grammatik   qoidalariga   qarab
moslashtirib olishadi. 
Yurtimiz  o‘z  mustaqilligiga, ona tilimiz bo‘lgan o‘zbek tili  esa  Davlat  tili
maqomiga     erishgan     bugungi   kunda   ilm-fanning   turli   sohalari,   jumladan,
o‘zbek   tilshunosligi     ham   juda   katta   rivojlanish   jarayonini   boshdan
kechirmoqda.   Hozirgi   jadal   suratdagi   ijtimoiy-iqtisodiy     va     ilmiy-texnik
o‘zgarishlar   va   rivojlanishlar   davrida   yangidan-yangi   fanlar   va   tushunchalar
paydo   bo‘lmoqda.   Jumladan,o‘zbek     tilida     ham     yangi     terminlar     yaratilishi
bilan   bir   qatorda,   ilgaridan   qo‘llanilib   kelingan   qator   so‘zlar   yangi   ma’nolarga
ega bo‘lmoqda. 
Termin   (lot.   terminus   —   chek,   chegara)   — fan-texnika,   qishloq   xo‘jaligi,
san’at   va   madaniyat   sohasiga   xos   so‘z   hisoblanadi.[12,53]   U   bilim   yoki
faoliyatning   maxsus   sohasiga   doir     tushunchani   ifodalovchi so zʻ   yoki   so z	ʻ
birikmasi . Terminlar tilga muayyan terminologik tizim orqali o tadi, binobarin,	
ʻ
terminlar   va   tilda   allaqachon   mavjud   bo‘lgan   so zlar   bir-birini   to ldiradigan	
ʻ ʻ
leksik birliklardir. 
Hozirgi   kunda   «termin»   so zi   bilan   bir   qatorda   «atama»,   «istiloh»   so zlari	
ʻ ʻ
ham   qo llanmoqda.  	
ʻ Ammo   bu   to‘g’ri   emas.   Chunki   ular   «termin»   so zining	ʻ
hozirgi ma nosini to liq ifoda eta olmaydi. «Atama» so zi keng ma noda bo lib,	
ʼ ʻ ʻ ʼ ʻ
geografik obyektlar, atoqli nomlarga nisbatan qo llaniladi. «Istiloh» so zini esa	
ʻ ʻ
termin ma nosida tarixiy mavzulardagi matnlar (masalan, 	
ʼ adabiyot , tarixi,  Sharq
falsafasi  kabilar)da bemalol qo llash mumkin.[12, 213] Ushbu so‘z arab tilidan	
ʻ
olingan   va   xalq   orasida   ham   keng   qo‘llanilmaydi.   Terminologiya   masalalari
hamisha   tilshunoslikning   dolzarb   masalalaridan   biri   bo‘lib   kelgan.   Chunki
terminlarning   sohalar   lug‘aviy   qatlamlaridagi   o‘rni   va   vazifasini   belgilash,
tushunchaning mazmun-mohiyatini to‘g‘ri anglash imkonini beradi. Terminologiyaga bag‘ishlangan ishlarning barchasida “termin” tushunchasiga
u   yoki   bu   sohaning   muayyan   tushunchalarini   anglatadigan,   definitsiyaga   ega
bo‘lgan   va,   asosan,   nominativ   funktsiyani   bajaradigan   birliklar   deb   ta’rif
berilgan. 
A.Reformatskiy   terminga   ta’rif   berar   ekan,   “...   terminlar   –   bu   maxsus
so‘zlardir” deb hisoblagan.
A.V.Kalinin   muayyan   fanlar   va   kasblarda   ishlatiladigan   so‘zlarni   “maxsus
leksika” deb nomlagan va uni ikki guruhga ajratadi.
 1. Maxsus leksikaga, birinchi navbatda, terminlar kiradi.
  2.   Maxsus   leksika   tarkibiga   terminlardan   tashqari   professionalizmlar   ham
kiradi.
 U o‘z fikrini davom ettirib, “Termin bilan professionalizmlar o‘rtasidagi farq
shuki,   termin   bu   muayyan   fan,   sanoat   sohasi,   qishloq   xo‘jaligi,   texnikadagi
tamomila   rasmiy   bo‘lgan,   qabul   qilingan   va   qonunlashtirilgan   biror
tushunchaning   ifodasidir,   nomidir,   professionalizm   esa   biror   kasb,
mutaxassislik,   ko‘pincha   jonli   tilda   tarqalgan,   aslini   olganda,   tushunchaning
qat’iy, ilmiy tavsifiga ega bo‘lmagan yarim rasmiy so‘zdir”,-deydi.
R.Doniyorov bu fikrga e’tiroz bildirib, shunday deydi: “Bunday qat’iy da’vo,
aslini   olganda,   tilni   sinfiy   deb   hisoblagan   ayrim   “olim”larning   qarashlari
davomidir desak, xatoga yo‘l qo‘ymasmiz”
H.Jamolxonov   termin   tushunchasiga   quyidagicha   munosabatda   bo‘ladi:
“Terminlar fan-texnika, adabiyot, san’at va boshqa sohlarga oid ixtisoslashgan,
qo‘llanishi   muayyan   soha   bilan   chegaralangan   tushunchalarni   ifodalaydigan
nominativ   birliklardir:   gulkosa,   shona   (botanikada);   to‘rtburchak,   kvadrat
(geometriyada);   ega,   kesim   (tilshunoslikda);   qofiya,   turoq,   vazn
(adabiyotshunoslikda) kabi”.
Terminlar kelib chiqishiga ko‘ra turli yo‘llar  bilan vujudga keladi. O‘xshash
tillarning   o‘zaro   aloqalari   sababli   barcha   tillarda   universal   bo‘lgan   terminlar
paydo   bo‘ladi.   Ba’zan   esa   terminlar   milliy   xarakterni   ham   o‘zida   jamlaydi. Odatiy   so‘zlarni     pedagogikada   qo‘llash   esa   terminlar   yaratilishing   eng   keng
tarqalgan usulidir.
Terminlar tilning shevalari asosida ham kelib chiqadi. Chunki shevalar o‘ziga
xos   tushunchalarni   ifodalashning   milliy   vositasi   o‘laroq,   yangi   terminlar
yaratilishiga zamin  yaratadi. 
Tizim   xususiyatiga   egalik,   o z   terminologik   maydonida   bir   ma nolilikkaʻ ʼ
moyillik,   his-tuyg uni   ifodalamaslik,   uslubiy  	
ʻ betaraflik   kabilar   terminga   xos
xususiyatlardir. Biologiya, matematika, tilshunoslikda qo llanadigan «funksiya»	
ʻ
so zini   ko p   ma noli   termin   sifatida   emas,   balki   terminologik   omonimlar,	
ʻ ʻ ʼ
sohalararo   sodir   bo lib   turadigan   reterminologik	
ʻ   jarayon   (bir   sohadagi
terminning   boshqa   soha   termini   sifatida   qo llanishi)   natijasi   tarzida   qaralmog i	
ʻ ʻ
lozim.   Umumxalq   leksikasiga   doir   qonuniyatlar   termin   hosil   qilishda   ham
kuzatiladi. So z bilan terminning umumiy va xususiy tomonlari yetarli darajada	
ʻ
ochib berilgan  emas;   kundalik turmushda  keng  iste molda  bo lgan so zlar   ayni	
ʼ ʻ ʻ
paytda   turli   sohalarga   doir   terminlar   hamdir.   Masalan,   quloq,   burun, tomoq —
anatomiya   va   tibbiyot ;   gilam,   sholcha,   palos   —   gilamdo zlik;   kitob,   ruchka,	
ʻ
daftar —   pedagogik   sohasidagi   termin lari   bo lish	
ʻ   bilan   bir   qatorda   umumxalq
tilida ham faol qo llanadi.	
ʻ
Yana shuni ham aytib o‘tish lozimki, terminlarni tushunish uchun ko‘pchilik
holatlarda   muayyan   ta’rif   zarurki,   uning   yordami   bilan   tegishli   tushuncha
mazmunini   aniqroq   ifodalash,   tushunchanin   birini   ikkinchisidan   ajratish
imkonini beruvchi belgilarini yaxshiroq ko‘rsatish mumkin. 
A.A.Potebnya   “keyingi   ma’no”   deb   atab,   “u   tilshunoslikning   o‘rganish
obyektiga kirmaydi, uni boshqa fanlar o‘rganadi” deb ko‘rsatilgan terminologiya
uzoq vaqtlargacha alohida nominativ birlik, termin sifatida tilshunoslikda tadqiq
qilinmadi. Tilshunoslik fani rivojlanib, o‘z tadqiqot doirasini kengaytirgan sayin
terminlarni   o‘rganish   uning   eng   muhim   va   tarkibiy   qismlaridan   biriga   aylandi.
Hozirgi   davrda   terminlarni   o‘rganish   tilshunoslikning   alohida   sohasini   – terminologiyani   shakllantirdi.   Terminologiya   -   terminlar   haqidagi   ta’limot   va
terminlar   majmui   degan   ma’nolarni   anglatadi.   [13,   1]   Terminologiya     atamasi
tilda XX asrda kirib keldi. 
Terminologiya bu:
1) ilm-fan, texnika va ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan so‘zlar jamlanmasi; 
2) tilshunoslikda terminlarni o‘rganuvchi soha.
  Terminologiya   bu   ma’lum   bir   sohada   qo‘llanilishi   uchun   yaratilgan
so‘zlardir. Terminologiyaning lug’at boyligi tilning lug’at boyligidan ajralmagan
holda  rivojlanadi   va   boyib   boradi   hamda  jamiyat   va   til   rivojlanishining   barcha
bosqichalaridan o‘tadi. Maxsus terminlar esa qachonki tilda biror fan yoki soha
taraqqiy topgandagina shakllanadi. 
Bundan   kelib   chiqadiki,     terminologiya   muayyan     fanning     tushunchalar
tizimi     bilan   o‘zaro     munosabatda   bo‘lgan   terminlar   jamlanmasi   sifatida
ta’riflanadi.   Har   qanday   tushunchalar   muayyan   terminlar   tizimi     mos     keladi.
Terminologik tizimlar ham fan taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib boradi. 
Bugungi     kunda     terminologiyani     amaliy   va   nazariy   jihatdan   yanada
chuqurroq   o‘rganish,   yangi-   yangi   terminlar   yaratish   va   ularni   qo‘llashda
o‘zbek   tili   qonuniyatlariga   amal   qilish   juda   muhimdir.   Shuningdek,   hozirda
o‘zbek   tilida   qo‘llanilayotgan   terminlarni   o‘z   sohalari   bo‘yicha   yig’ish   va
sistemalashtirish  juda  muhimdir.  Chunki   hozirgi   ilmiy-texnik  inqilob  davrida,
fan   va   texnikaning   barcha     sohalarida     yangidan-yangi   tushunchalar   va
predmetlar   paydo   bo‘la   boshladi.   Bu   esa   til   lug‘at   boyligining   salmoqli
ravishda   o‘sishiga     olib   keladi.   Shu   sabali   ham,   terminologiya   hozirgi
leksikologiyaning   asosiy   va   muhim   masalalaridan   biriga   aylandi.   Shuni   ham
alohida   ta’kidlab   o‘tish   lozimki,   terminologiya   masalasini   hal   etish   nafaqat
ishlab chiqarish,  fan va texnikaning  tegishli  sohalari  uchun, balki  tilshunoslik
uchun ham katta ahamiyatga egadir. Shuning sababli ham ona tilimizning turli
terminologik   tizimlarini   yanada   chuqurroq   tadqiq   etish   bugungi   kunning
dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Terminalogiyaning rivojlanishi, boyish yo llari turlicha: boshqa tillardan so zʻ ʻ
olish,   yangi   so z   yasash,   so z   birikmasining   semantik   bir   butun   holga   kelib	
ʻ ʻ
qolishi  va  boshqalar.   Bugungi   o zbek   terminalogiyasi,   asosan,  boshqa   tillardan	
ʻ
so z olish va ichki so z yasash hisobiga boyib bormoqda. 	
ʻ ʻ
Terminalogiyaning   o ziga   xos   xususiyatlari   mavjud.   Masalan,   umumadabiy	
ʻ
tilning   boyligi   sinonimiya,   omonimiya   va   ko‘p   ma nolilik   bo lsa,	
ʼ ʻ
terminalogiyada bular salbiy hodisa hisoblanadi. 
Bundan   tashqari,   u   yoki   bu   soha   terminologik   tizimining   barqarorligini
belgilovchi   asosiy   omili   uning   tartibga   solinganligi   va   muntazamligidir.   Shu
bois, terminlar umumiste’moldagi so‘zlardan farqli ravishda qo‘llanishi ma’lum
darajada doimo nazorat qilib boriladi. Ko‘pgina hollarda   boshqa tillardan   kirib
kelgan terminlarni o‘rinsiz, sun’iy ravishda yangi yasalmalar yasash hollari ham
kuzatiladi.
Quyida bir nechta misollar keltiramiz;
 Bankrot – Sinish,
 Buxgalter – Hisobchi,
 Gazeta – Ro‘znoma,
 Institut – Oliygoh, (Ta’limgoh),
 Kompensatsiya – Tovon, 
 Medal – Nishon,
 Kurs – Bosqich, 
 Fonetika – Tovushshunoslik,
 Sinonim – Ma’nodosh, 
 Omonim – Shakldosh, 
 Antonim – Zid Ma’noli va hokazo.
Shu sababli ham terminalogiya doimiy tartibga solib turiladi. Tartibga solish
ma lum   terminologik   me yorlar   asosida   amalga   oshiriladi.   Terminalogiyaning	
ʼ ʼ
rivojida ayniqsa, ma’lum ilm- fan sohalariga oid maxsus lug atlarni nashr qilib	
ʻ
turish ham muhim ahamiyatga ega. Terminlarni   o‘rganish   va   tadqiq   qilish,   o‘zbek   tili   ensiklopediyalari   va
lug’atlarini   tuzish   bo‘yicha   o‘zbek   tilshunosligida   bir   qancha   sezilarli   ishlar
amalga oshirildi. 
Shuni ham aytib o‘tish   lozimki, o‘zbek tilshunosligida   terminologiyaga oid
son-sanoqsiz   olimlar   va   tilshunooslarning   ilmiy   ish,   dissertatsiya   va   lug‘atlari,
ko‘plab     maqolalari     yaratilgan.   Ammo   shunga     qaramay,   yana   bir   qancha
terminologik   tizimlar   o‘z     tadqiqotchilarini   kutmoqda.   Misol   uchun   o‘zbek
tilining     pedagogik   terminologiyasi   tizimi   o‘zining   to‘liq   ifodasini   topa   olgani
yo‘q.   Yangi     terminlar     ichida     pedagogikaga   oid   terminologik   tizim     ham
o‘ziga   xos o‘rinni   egallab   kelmoqda.  Shu   boisdan,   hozirgi  fan   va  texnika
taraqqiyoti  davrida  bu terminlarni  ham  tilshunoslik  nuqtai   nazardan  tadqiq
etish muhim ahamiyatga ega.
Yurtimiz   tarixining   turli   davrlarida   ta’lim   jamiyatda   muhim   o‘rin   egallagani
va   unga   katta   e’tibor   berilganligi   tarixiy   adabiyotlarda   keltirib   o‘tilgan.
Pedagogika   esa   uzoq   yillik   tarixiy   taraqqiyoti   natijasida   mukammal   ilmiy
bilimga, shuningdek ulkan nazariy va amaliy manbalarga ega bo‘lgan. Har bir til
ilmiy   terminlarning   o‘ziga   xos   bo‘lgan   tizimini   yaratadi.   Shunday   tizimlardan
biri   o‘zbek   tilining   pedagogik   terminlaridir.   Ajdodlarning   ishlarini   kuzatish   va
qayd   qilib   borish   natijasida   hozirgi   pedagogik   terminlarning   aksariyat   qismi
yaratilgan va tilda o‘z o‘rnini topgan. Zamonaviy pedagogika shakllanmaguncha
oddiy so‘zlar ham terminlar sifatida qo‘llanilib kelingan.  
Pedagogik   terminologiya   haqida   gap   ketganda,   ingliz   tilida   pedagogik
terminlarning   yasalishi   odatda   chet   tilidan   o‘zlashgan   so‘zlarning   ma’nan
tarjima   qilish   yo‘li   bilan   amalga   oshiriladi.   Shu   sababli,   tarjimon   mazkur
so‘zlarni esda saqlab qolishi yoki so‘zni ma’no jihatdan aniqlashga urinib ko‘rib
tarjima qilishi lozim.
Pedagogikaning     amaliy   va   nazariy   masalalarni   hal   etish   uchun   alohida
pedagogik   terminlar   tizimini,   ularning   yasalish   qonunlarini,   shakllanish manbalarini, tilda qo‘llanish doirasini, mazkur tizimda ro‘y berayotgan xato va
kamchiliklarni va ularni bartaraf etish usullarini aniqlash kabi qator masalalarini
o‘rganish zaruriyati paydo bo‘ldi. Chunki pedagogika bu kelajak avlodga ta’lim-
tarbiya   berish   demakdir.   Pedagogikaning   asosiy   vazifasi   esa   o‘sib   borayotgan
yosh   avlodni   tarbiyalash,   bu   jihatdan   ularni   milliy   ana’nalar   va   urf-odatlar,
o‘lmas madaniy meros ruhi bilan ta’lim berishimiz kerak. Buni amalga oshirish
uchun   esa   dastlab,   biz   yosh   avlod   ongiga   milliy   tarbiya,   milliy   g’urur,   vatanni
sevish   va   milliy   g’oya   tushunchasini   singdirishimiz   kerak.     Chunki   milliy   tilni
va tarixni bilmay, anglamay turib mukammal ta’lim va  yorqin kelajakka erishib
bo‘lmaydi. 
Ilm-fanning   boshqa   sohalari   kabi   tilshunoslik   ham   kundan-kunga   rivojlanib
bormoqda.   O‘zbek   tilining   rivojlanishi   va   boyib   borishi   butun   dunyo   bo‘yicha
universal   bo‘lgan   ilmiy,   texnik,   ijtimoiy   va   siyosiy   so‘zlarni   tilimizga   kirib
kelishi va keng yoyilishiga sabab bo‘ldi. O‘zbekiston   mustaqillikka erishgach,
yangi  ijtimoiy-siyosiy  sharoit taqozosi  bilan  hamda iqtisoddagi  va  ta’limdagi
keng   ko‘lamli   islohotlar     sababli     o‘zbek     tili     lug’atida     yangi     o‘zlashmalar
paydo   bo‘ldi:   investitsiya,   bloger,   marketing,   minimarket,   audio,   supermarket,
disk, test, reyting, kollej va boshqalar. 
O‘zbek tili terminologiyasi esa uzoq bir rivojlanish tarixini bosib o‘tgan. Bu
sohadagi ishlar o‘tgan asrning 50-yillarida Til va Adabiyot Qo‘mitasi tomonidan
amalga oshirilgan. Keyinchalik esa O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Til va
Adabiyot   instituti   bu   soha   bilan   qizg’in   shug’illangan.   1989-yilda   Davlat   tili
to‘g’risidagi   Qonunning   qabul   qilinishi   munosabati   bilan   O‘zbekiston
Respublikasi     Vazirlar     Mahkamasi   huzurida   Respublika     terminologiya
qo‘mitasi     tashkil   qilindi,o‘zbek   terminologiyasi   masalalariga     bag‘ishlab
Respublika   miqyosida   bir   necha   ilmiy-amaliy,   ilmiy-nazariy   konferensiyalar
o‘tkazilmoqda.  1.2. Pedagogik faoliyat va uning terminlari tizimi rivojida ingliz tilining
xalqaro til sifatidagi ta’siri va uning ilmiy asoslari
Pedagogik   faoliyat(pedagogical   activity)   bu   katta   avlodlarning   ijtimoiy
foydali   faoliyatining   o‘ziga   xos   turi;   yosh   avlodni   axloqiy,   estetik,   iqtisodiy,
siyosiy maqsadlarga muvofiq hayotga tayyorlash.
Pedagogik   faoliyat   mustaqil   ijtimoiy   hodisa   hisoblanadi. Rus O‘qituvchisi I.F.
Kozlova   ta’riflaganidek,   pedagogikfaoliyat   "...   kattaavlod-   ota-onalar,
O‘qituvchilar, maktablar va boshqa ta'lim muassasalarining bolalarni arbiyalash
jarayonini   amalga   oshirish   va   nazorat   qilishga   qaratilgan   ongli,   maqsadli
faoliyati". 
Ta ’ lim va pedagogik faoliyat bir-biriga zid tushunchalardir. Ta ’ lim ob ’ yektiv
ravishda   muntazam   tarixiy   jarayondir.   Pedagogik   faoliyat   ushbu   jarayonning
sub ’ yektiv   aksi   sifatida   ta'lim   sohalarida   vujudga   keladi   va   o'quv   amaliyoti
asosida rivojlanadi. Pedagogik faoliyat hayot talablaridan ortda qolishi, obyektiv
o'quv   jarayonidan   progressiv   ijtimoiy   tendentsiyalarga   zid   kelishi   mumkin.
Ilmiy   pedagogik   nazariya   tarbiyalash   qonuniyatlarini,   yashash   sharoitlarining
tarbiyaviy   ta'sirini   va   ularning   talablarini   o'rganadi.   [8,5]   Shunday   qilib,   u
pedagogik faoliyatni ishonchli bilimlar bilan ta'minlaydi, chuqur ongli, samarali,
paydo bo'lgan qarama-qarshiliklarni  hal  qilishga  qodir  bo'lgan  odamga yordam
beradi. [7, 1-2]
Umumiy   ta ’ lim   va   pedagogik   faoliyatda   ijtimoiy   hodisalar   (social
phenomenon)  quyidagi umumlashmalarda ifodalanadi.
1.   Ta ’ lim   sifatida   pedagogik   faoliyatdan   oldin   insoniyat   jamiyati   bilan   bir
vaqtda   vujudga   keldi.   Bu   obyektiv   jarayon   sifatida   bolalar   va   kattalarning
hayotiy   munosabatlari   jarayonida   malakali   mutaxassislarsiz   amalga   oshirilishi
mumkin. Pedagogik faoliyat esa aksincha.
2.   Ta'lim   ob ’ yektiv   hodisa   va   tushuncha   sifatida   pedagogik   faoliyatga
qaraganda   kengroqdir.   Tarbiya   pedagogik   faoliyat   bilan   shug'ullanib,   u   bilan birdamlikda, bolalarni o‘zgaruvchan hayot talablaridan maqsadli  tayyorlanishni
o‘rgatadi.
3.   Jamiyatdagi   ta ’ limning   maqsadi   odamlarning   hayotiy   ehtiyojlarini
qondirishdir.   Pedagogik   faoliyat   barcha   bolalar   hayotining   pedagogik
ehtiyojlarini qamrab olishga, o'quvchilar orasida ma'lum bilimni shakllantirishga
qaratilgan hislar, ehtiyojlar, xatti-harakatlar va shaxsiy fazilatlar.
4. Har bir inson tarbiya jarayonida qatnashadi: kattalar va bolalar, narsalar va
hodisalar,   tabiat   va   atrof-muhit.   Pedagogik   faoliyat   ijtimoiy   ideallarni   amalga
oshirish,   tabiat,   atrof-muhit   va   jamoatchilikning   ta ’ sirini   tashkil   qilish   uchun
mo'ljallangan   maxsus   tayyorlangan   mutaxassislar,   O‘qituvchilar   tomonidan
amalga oshiriladi.
5. Jamoatchilik bilan aloqalar yaxshilanishi va ijtimoiy muhitni tashkil qilish
bilan   ta'lim   va   pedagogik   faoliyatning   yaqinlashishi   kuzatilmoqda.   Ijtimoiy
O‘qituvchilar, ishlab chiqarish O‘qituvchilari, pedagogik jihatdan tarbiyalangan
ota-onalar,   jamoatchilik   a ’ zolari   va   bolalarning   o‘zlari   ham   pedagogik
faoliyatning ongli ishtirokchilari doirasi kengayib bormoqda. [8,9]
Demak, pedagogik faoliyat o‘quv jarayonining organik, ongli va yo'naltirilgan
qismi sifatida jamiyatning eng muhim vazifalaridan biridir. Endi esa  pedagogik
faoliyatning   tuzilishini   tashkil   etuvchi   asosiy   tarkibiy   qismlarni(the   main
components of the structure of pedagogical activity)  ko'rib chiqamiz.
Pedagogik faoliyatning birinchi tarkibiy qismi  bu O‘qituvchining ehtiyojlari,
ijtimoiy   rivojlanish   tendensiyalari,   shaxsga   qo'yiladigan   asosiy   talablar
to'g'risidagi   bilimdir.   Ushbu   komponent   pedagogik   faoliyatning   tabiati   va
mazmunini, shaxsni shakllantirish maqsadlari va vazifalarini belgilaydi.
Uning ikkinchi tarkibiy qismi turli xil ilmiy bilimlar, ko'nikmalar, madaniyat,
ijtimoiy   munosabatlar   sohalarida   insoniyat   tomonidan   to‘plangan   tajriba   va
bilimlar bo'lib, ular umumlashgan holda yosh avlodga yetkaziladi. Ushbu bilim
va   ko‘nukmalarni   o‘zlashtirish   natijasida   inson   hayotga   ongli   munosabat
bo‘lmish dunyoqarashni shakllantiradi. Uchinchisi tarkibiy qism esa pedagogik bilim, ta ’ lim tajribasi, mahorat, sezgi.
O‘quvchilarga samarali ta'sir o‘tkazish, ular bilan ta'lim munosabatlariga kirish,
ularning   tashabbusini   rag‘batlantirish   uchun   chuqur   bilim   va   ko‘nikmalar,
shuningdek,   odamlarga   va   dunyo   hodisalariga   to‘g‘ri   munosabatda   bo‘lish
shakllangan   bo‘lishi   kerak.   O‘qituvchi   o‘z   bilimlarni   amalda   qanday   qo'llay
olishni   o'rganishi,   ularni   mohirona   qo‘llash   tajribasi,   mahoratini,   san ’ atini
o‘zlashtirishi   kerak.   Pedagogik   amaliyot   ko‘pincha   hozirgi   vaziyatni   baholab
shoshilinch pedagogik choralar ko‘rishni talab qiladi. Bu esa yuqori tajribaga va
shaxsiy   fazilatlarga   ega   bo‘lgan   O‘qituvchilarga   qiyinchilik   tug’dirmaydi.
Ta ’ lim   tajribasi   hozirgi  zamon  talablariga  javob  beradigan  pedagogik   fazilatlar
o‘quvchilarni yaxshi bilim olishini ta’minlaydi.
Va   nihoyat,   pedagogik   faoliyatning   to'rtinchi   tarkibiy   qismi   -   bu
O‘qituvchining   yuqori   siyosiy,   axloqiy,   estetik   madaniyati.   Bunday
madaniyatdan   tashqarida,   o‘quv   amaliyotidagi   boshqa   barcha   tarkibiy   qismlar
butkul   samarasiz.   Ushbu   umumiy   funksiya   bir   qator   o‘ziga   xos   xususiyatlarni
o‘z ichiga oladi. Bularga quyidagilar kiradi:
        A)   Bilim   va   ko‘nikmalarni   yetkazish,   shu   asosda   dunyoqarashni
shakllantirish;
B)   Ularning   intellektual   kuchlar   va   qobiliyatlarini,   hissiy-ixtiyoriy   va
harakatlar-amaliy sohalarini rivojlantirish; 
D)     Jamiyatda   axloqiy   me'yorlar   va   xulq-atvor   qobiliyatlari   bilan   aloqa
ta'minlash; 
E)  Voqelikka estetik munosabat bildirishni shakllantirish; 
F)   Bolalar   salomatligini   mustahkamlash,   jismoniy   kuch   va   qobiliyatlarini
rivojlantirish. 
Bu funksiyalarning barchasi bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Bolaga bilim
va ko'nikmalarni berish, uning xilma-xil faoliyatini tashkil qilish tabiiy ravishda
uning   asosiy   kuchlari,   ehtiyojlari,   qobiliyatlari   va   iste'dodlarini   rivojlantirishni
talab qiladi. O‘quv jarayonidagi   pedagogik faoliyatning samaradorligi (effectiveness of
pedagogical   activity)   jarayon   va   uning   natijalari   to‘g‘risida   ma'lumotlarni
muntazam   ravishda   olishni,   past   natijalar   ustida   ishlab   uni   yuksaltirishni   talab
qiladi.  Pedagogik diagnostika (pedagogical diagnostics)  O‘qituvchiga ta'limga
va   bilimli   shaxsning   shaxsiy   fazilatlarini   shakllantirish   uchun   qanday   ta'sir
qilishini   bilib   olishga   imkon   beradi.   Bu   pedagogik   ta ‘ sirlar   ( pedagogical
impact)   natijalarining   ta‘lim   maqsadlariga   muvofiqligini   tekshirish   va   o'quv
jarayonining   mazmuni   va   metodologiyasiga   zarur   qo'shimcha   va   tuzatishlar
kiritish imkonini beradi.
Pedagogik   faoliyatda   an ‘ anaviy   konservatizm(traditional   conservatism )
tushunchasi ham mavjud bo‘lib, bu bolalar tabiatining o‘ziga xos xususiyatlari,
tarbiyaviy   ishning   mazmuni,   shakllari   va   usullarining   barqarorligiga   bo'lgan
ehtiyojdan   kelib   chiqadi.   O‘qituvchi   ishining   kasbiy   psixologik   xususiyatlari
pedagogik   muhrlar   va   shablonlarning   paydo   bo'lishi   va   mustahkamlanishida
muhim   rol   o'ynaydi.   [8,   10]   Natijada,   tarbiyalash   va   o'qitishning   eskirgan
tarkibi,   bir   tomondan,   o‘quv   faoliyatining   usullari   va   shakllari,   ikkinchi
tomondan jamiyatning yangi talablari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi.
Uning   yechimi   esa   jamiyatimizdagi   barcha   sohalarni   tahlil   qilish,   inson   uchun
yangi   talablarni   aniqlash   va   pedagogic   ma‘lumotlarni   ta'lim   jarayoni   va   ta'lim
mazmuni   qayta   ko'rib   chiqish,   pedagogik   faoliyatning   shakllari   va   usullarini
takomillashtirish   uchun   kerakli   bo‘lgan   ma'lumotlarni   aniqlash   asosida   amalga
oshiriladi. 
Pedagogik   faoliyat   ijtimoiy   hodisa   sifatida   ijtimoiy   hayotning   boshqa
hodisalari   bilan   murakkab   bog'liqliklar   va   munosabatlar   hosil   qiladi.   Bu
iqtisodiyot   bilan   chambarchas   bog‘liq.   Pedagogik   faoliyat,   asosan,   iqtisodiyot,
ishlab   chiqarish   va   davlat   ehtiyojlarini   qondirish   uchun   jamiyat   hisobidan
ta'minlanadi,   ijtimoiy   tartibni   bajaradi,   mulkining   saqlanishi   va   ko'payishini
ta'minlab   beradi.   Pedagogik   faoliyat   bolada   inson   shaxsiyatini   rivojlantirish
vazifalarini ham o‘z zimmasiga oladi. Ijtimoiy hodisa sifatida pedagogik faoliyat   mafkuraviy ustunlik(ideological
supremacy)   bilan   uzviy   bog‘liq.   Uning   vazifasi   bolalar   ongini   insonparvar,
demokratik   ijtimoiy   ong   talablari   ruhida   shakllantirish,   bolalarni   jamoat
hayotiga faol jalb etishni o‘z ichiga oladi.
Pedagogik faoliyat til bilan chambarchas bog‘liqdir.  Til(language)  pedagogik
faoliyatning   asosiy   vositasidir,   uning   yordami   bilan   barcha   bolalar   pedagogik
faoliyat   natijalaridan   bahramand   bo‘ladilar.   Hozirda   biror   bir   chet   tilini
o‘rganish   kishilik   jamiyatida   bag’oyat   muhim   sohalardan   biri   hisoblanadi.
Xalqaro munosabatlar avj olayotgan zamonamizda tillarni bilish, ayniqsa   ko‘p
tillilik  ulkan ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatimizda tahsil oladigan o‘quvchi
va   talabalar   o‘rganayotgan   tillari   odatda   uch   guruhga   ajratiladi.   Bular
quyidagilar:   ona   tili,   ikkinchi   til,   va   chet   til.   Ona   tili   tafakkur   shakllanishida
alohida   xizmat   o‘taydigan   birinchi   til   hisoblanadi.   Ikkinchi   til     haqida     so‘z
yuritilganda,  unga  boshqa  millat  vakillaridan  iborat  qardoshlar,qo‘shnilar tili
sifatida   qaraladi.   Chet   til   –     bu     xorijiy     mamlakat     tilidir.   Respublikamizda
G’arbiy Yevropa (ingliz, ispan, nemis, faransuz) tillari va Sharq (arab, turk, fors,
xitoy, hind) tillari o‘qitilib kelinmoqda. Bu tillarni o‘qitish ta’lim muassalarining
o‘quv rejalaridan o‘rin olgan.
Hozirgi davrdagi ta’lim taraqqiyoti barcha sohalar singari pedagogikaga ham
o‘z   ta’sirini   ko‘rsatdi   hamda   terminologiyada   yangi   -   pedagogik   terminologiya
yo‘nalishini   keltirib   chiqardi.   Innovatsion   inglizchadan   olingan   bo‘lib,
“yangilikni   kiritish   (tarqatish)”   ma’nolarini   anglatadi.   Ta’limda   yangilik
kiritishning   ijtimoiy-psixologik   omillarini   amerikalik   tadqiqotchi   E.Rodjers
ishlab   chiqqan.   Ilmiy   adabiyotlarda   yangilik   va   innovatsiya   tushunchalari   bir-
biridan   farqalanadi.   “Yangilik”   -   bu   vosita   bo‘lib,   yangi   metod,   metodika,
texnologiya   ma’nosini   anglatadi.   “Innovatsiya”-   esa   ta’lim   hisoblanib,   ma’lum
bosqichlari   bo‘yicha   rivojlanadigan   jarayon   hisoblanadi.   Dunyoda   ilm-fan
kundan   kunga   gurkirab,   rivojlananmoqda.   Bu   esa   bizning   yurtimiz   ta’lim
tizimiga ham  o‘z  ta’sirini o‘tkazdi. Hozirda ta’lim jarayonida ilg’or innovatsion texnologiyalardan   foydalanilmoqda.   Ta’limning   barcha   sohalarida   ilg’or,
zamonaviy innovatsion texnologiyalarning keng tatbiq etilishi esa pedagogikada
yangidan yangi tushuncha va terminlarning kirib kelishiga zamin yaratdi. Zero,
pedagogik   faoliyat   butun   jamiyatning   pedagogik   harakatlarining   tashkilotchisi
sifatida   ishlaydi:   jamoatchilik,   mehnat   jamoalari,   oila,   barcha   pedagogik
muassasalarning pedagogik faoliyati.
Zamonaviy   jamiyat   taraqqiyotining   hozirgi   tamoyillaridan   biri   inson
faoliyatining   deyarli   barcha   yo‘nalishlarini   qamrab   olgan   globallashuv
jarayonidir.   Birinchi   navbatda   shuni   ta’kidlash   kerakki,   bu   tashkilot   va
kompaniyalar   uchun   katta   imkoniyatlarni   taqdim   etuvchi,   masofalar,   vaqt   va
xarajatlarni qisqartiruvchi yuqori darajada rivojlangan texnologiyalar demakdir.
Holbuki,   ushbu   holatda   muloqot   vositasi   bo‘lgan   tilning   ahamiyati   katta
bo‘lmaganida,   bu   jarayonning   samaradorligi   bunchalik   yuqori   bo‘lmagan
bo‘lardi.   Avvalo,   biz   ingliz   tili   haqida   gapirib   o‘tishimiz   lozim,   chunki
Internetdagi   ma'lumotlarning   aksariyati,   shuningdek,   barcha   xalqaro   huquqiy,
me'yoriy,   texnik   va   boshqa   turdagi   hujjatlar   ingliz   tilida   taqdim   etilishi
hammaga   ma'lum.   XXI   asrning   iqtisodiy,   ijtimoiy   va   ta’lim   sohasidagi   o‘sish
uchun faqat bitta tilni bilishnning o‘zi yetarli emas.
Shunga   ko‘ra,   oliy   ta’lim   muassasalarida   chet   tilini   o‘qitish   yo‘nalishi
bo‘yicha ta’limga qo‘yiladigan talablar ham ancha o‘zgardi. Yuzaki o‘tilayotgan
til   kurslari   endi   jamiyatning   ijtimoiy-iqtisodiy   ehtiyojlarini   to'liq   qondira
olmayapti. 
XIX   asr   oxirida   mashhur   rus   O‘qituvchisi   va   psixologi   P.F.Kapterev   o‘z
tadqiqotlarida pedagogik faoliyat  muvaffaqiyatining muhim  omillaridan biri  bu
O‘qituvchining   shaxsiy   fazilatlari   ekanligini   aniqladi.   U   O‘qituvchida
qat'iyatlilik,   mehnatsevarlik,   kamtarlik,   kuzatuvchanlik   kabi   fazilatlarga   ega
bo'lish zarurligini ta‘kidladi va u aql, notiqlik, badiiy mahoratga alohida e'tibor
qaratdi.   P.F.Kapterev   asarlarida   pedagogik   mahoratga   katta   ahamiyat   beriladi, uning   namoyon   bo'lishida   O‘qituvchining   umumiy   madaniyati   va   uning
pedagogik faoliyatining yuqori darajada ekanligini ko‘rsatadi.
Shuningdek,   pedagog   faoliyatidagi   pedagogik   qobiliyatning   o‘ziga   xos
tizimlari   mavjud.  Pedagogik   qobiliyatlar   faqat   pedagogik   faoliyatning   samarali
bo‘lishini   va   shart-sharoitini   ifodalamasdan,   balki   ko‘p  jihatdan   muvaffaqiyatli
bo‘lishiga ham dahldor hisoblanadi. 
N.V. Kuzmina fikriga ko'ra, faoliyatning asosiy uch yo'nalishni belgilanadi.
1. Chinakam pedagogik;
2. Rasmiy pedagogik;
3. Yolg'on pedagogik.
Faqatgina birinchi yo'nalishda yuqori natijalarga erishish mumkin. 
O‘qituvchining  shaxsiy  xususiyatlarida  kasbiy   pedagogik  o‘zini   o‘zi  anglash
muhim rol o'ynaydi.
Bo‘lajak   O‘qituvchining   vazifasi   shunchaki   O‘qituvchilik   fazilatlarni   bilish
emas,   balki   kasbiy   rivojlanishning   muayyan   bosqichida   ularning   shakllanish
darajasini   aniqlash   uchun   ijobiy   tashxis   qo'yish,   ijobiy   fazilatlarni   yanada
rivojlantirish   yo'llari   va   vositalarini   aniqlash,   shuningdek,   salbiy   xususiyatlarni
zararsizlantirish va bostirish.
O‘qituvchi   shaxsining   kasbiy   fazilatlarini   tasniflashda   V.P.Simonov
tomonidan ishlab chiqilgan xususiyatlar juda muhimdir. U o‘z asarlarida muhim
bo'lgan   uchta   jihatda   O‘qituvchining   "maqbul   shaxs   sifatlari   xususiyatlari"ga
e’tibor qaratadi.
1. Shaxs sifatida psixologik shaxsiyat xususiyatlari:
a) Asab tizimining kuchli, muvozanatli turi;
b) Yetakchilikka moyillik;
c) O‘ziga ishonch;
d) Aniqlik;
e) Mehribonlik va sezgirlik;
2. Shaxslararo munosabatlar tarkibidagi O‘qituvchi: a) O‘quvchilar va hamkasblar bilan yaxshi munosabatda bo‘lish;
b) O‘zini doimo baholashi;
c) Hamkasblar bilan hamkorlik qilish istagi;
d) Jamoada izolyatsiya darajasi nolga teng.
3. O‘qituvchining kasbiy fazilatlari:
a) Materialni keng o'qitish va bepul taqdim etish;
b) O‘quvchilarning psixologik imkoniyatlarini hisobga olish qobiliyati;
c) Nutq sur'ati - daqiqada 120-130 so‘z, umumiy va maxsus savodxonlik;
d) Ifodali yuz ifodalari va imo-ishoralar;
e) O‘quvchilarga nomi bilan murojaat qilish;
f) Vaziyatga tezkor munosabat, topqirlik;
g) Maqsadlarni aniq ifodalash qobiliyati;
h) O‘quv materialini tushunish darajasini tekshiradi.
Psixolog   L.Mitina   aytib   o‘tganidek,   "pedagogik   faoliyat   yosh   avlodni
rivojlantirish   va   o‘qitish   muammolarini   hal   etishga   qaratilgan   O‘qituvchining
kasbiy faoliyatini o‘z ichiga oladi".
Pedagogik faoliyat - bu kasbiy faoliyat turidir, uning mazmuni o‘quvchilarni
o'qitish,   tarbiyalash,   rivojlantirish   (turli   yoshdagi   bolalar,   maktab   o‘quvchilari,
texnik   maktablar,   kasb-hunar   maktablari,   oliy   o‘quv   yurtlari,   uzluksiz   ta ’ lim
muassasalari, qo‘shimcha ta ’ lim muassasalari va boshqalar). )
Pedagogik faoliyatning xususiyatlari:
1.   Pedagogik   faoliyat   o‘ziga   xosdir.   O‘ziga   xoslik   uning   obyekti   bilan
belgilanadi.   Pedagogik   faoliyat   obyekti   tirik   rivojlanayotgan   shaxsdir.
Pedagogik faoliyat  ob ’ yektining o‘ziga xos xususiyati  shundaki, u bir  vaqtning
o‘zida   va   ushbu   faoliyat   sub'ekti   sifatida   harakat   qiladi.   Shuning   uchun
pedagogik   faoliyatning   muvaffaqiyati   uchun   nafaqat   unga   qiziqish,   sadoqat,
unga   javobgarlik   muhimdir.   Ammo   uning   muvaffaqiyati,   shuningdek,
bolalarning O‘qituvchiga bo‘lgan munosabatiga bog'liq.  2.   O‘qitish   jarayonida   ko‘pgina   vositalardan   foydalaniladi,   ammo
O‘qituvchining   so‘zi   bular   ichida   eng   asosiysi   hisoblanadi.   Uning   so‘zi   bir
vaqtning   o‘zida   o‘rganilayotgan   hodisaning   mohiyatini   ifoda   etuvchi,   aloqa   va
maktab   o‘quvchilari   faoliyatini   tashkil   etish   vositasidir.   So‘zlar   orqali
O‘qituvchi   ob ’ yektlar,   jarayonlar   va   hodisalarning   ahamiyatini   anglashga
yordam beradi.
3.   Bugungi   pedagogik   faoliyatning   yana   bir   juda   muhim   xususiyati-
zamonaviy   pedagogik   faoliyat   turlicha   ta ’ lim   xizmatlarini   taklif   qila   olishidir.
Ushbu   xizmatlarga   qo‘shimcha   ta'lim   dasturlari,   individual   ta'lim   yo'nalishlari,
repetitorlik va boshqalar kiradi. 
Pedagogik faoliyatning mohiyati
O‘qituvchilik   kasbining   ma ’ nosi   uning   vakillari   tomonidan   amalga
oshiriladigan   va   O‘qituvchilik   deb   nomlanadigan   faoliyatda   namoyon   bo'ladi.
Bu insoniyat tomonidan to'plangan madaniyat, bilim va tajribani keksa avloddan
yosh avlodga o'tkazishga, ularning shaxsiy rivojlanishi uchun sharoit yaratishga
va   jamiyatdagi   muayyan   ijtimoiy   rollarni   bajarishga   tayyorgarlik   ko‘rishga
qaratilgan ijtimoiy faoliyatning maxsus turini anglatadi.
Shubhasiz,   bu   faoliyat   nafaqat   O‘qituvchilar,   balki   ota-onalar,   jamoat
tashkilotlari,   korxona   va   muassasalar   rahbarlari,   ishlab   chiqarish   va   boshqa
guruhlar,   shuningdek   ma ’ lum   darajada   ommaviy   axborot   vositalari   tomonidan
amalga   oshiriladi.   Kasb   sifatida   pedagogik   faoliyat   jamiyat   tomonidan   maxsus
tashkil   etilgan   ta'lim   muassasalarida   amalga   oshiriladi:   maktabgacha   ta'lim
muassasalari,   maktablar,   kasb-hunar   maktablari,   o'rta   maxsus   va   oliy   o'quv
yurtlari, qo‘shimcha ta'lim, malaka oshirish va qayta tayyorlash muassasalari.
Oddiy   ma'noda   “faoliyat”   so‘zi   bir   nechta   sinonimlarga   ega:   ish,   kasb,
mashg‘ulot.   Ilm-fanda   har   qanday   faoliyat   inson   bilan   bog'liq   bo'lib,   ko'plab
bilim   sohalari:   falsafa,   psixologiya,   tarix,   madaniyatshunoslik,   pedagogika   va
boshqalar tomonidan o‘rganiladi. Faoliyatda insonning muhim xususiyatlaridan biri-   faol   bo‘lish   xususiyati   namoyon   boladi.   Faoliyat   quyidagi   to‘rt   bosqichni
o‘z ichiga oladi: maqsad, vosita, natija va jarayon.
Pedagogik faoliyatning asosiy turlari.
Bir   guruh   bolalarni   o‘qitish   va   boshqarishda   O‘qituvchi   bir   nechta
funksiyalarni   bajaradi:   rejalashtirish,   tashkil   etish   -   rejaning   bajarilishini
ta'minlash, rag'batlantirish.
Pedagogik   faoliyatning   mohiyati   va   tuzilishi,   shuningdek   uning
samaradorlikgi   pedagogika   fani   va   amaliyotining   eng   dolzarb   masalalaridan
biridir.
  O‘qituvchining ijodi  noyob hisoblanadi, u bastakor va rassomning mahorati
kabi yuksak san'atdir, ehtimol, bundan ham murakkabroqdir.
Albatta,   pedagogik   faoliyat   ilmiy   tahlil   qilinganda,   har   bir   O‘qituvchining
ijodiy yondashuvining  o‘ziga xosligini  ko‘rinadi,  lekin u  o‘zi   tavsiflarga emas,
balki qiyosiy tadqiqotlar, sifat va miqdoriy tahlil tamoyillariga asoslanadi. Tahlil
qilish   va   qurilishga   tizimli   yondoshish   prinsiplarini   qo'llash   bilan   bog'liq
yo'nalish ayniqsa istiqbolli hisoblanadi.
Kasbiy   faoliyat   jarayonida   O‘qituvchi   maktab   o'quvchilari   faoliyatini
boshqaradi   va   tarbiyaviy   ishlarni   tashkillashtiradi   (o'quv   jarayonini   tashkil
qiladi, bolalarning uyg'un rivojlanishi uchun ularning faoliyatini boshqaradi).
N.V.   Kuzmina   pedagogik   faoliyatni   tadqiq   qilish   jarayonida   uning   tarkibiy
qismlari va funksional tarkibiy qismlarini farqlaydi.
Pedagogik faoliyatning tarkibiy qismlari: 
1. Pedagogik ta ’ sir mavzusi; 
2. Pedagogik ta ’ sir ob ’ yekti; 
3. Ularning birgalikdagi faoliyati mavzusi; 
4. O ‘ quv maqsadlari;
5. Pedagogik aloqa vositalari. 
Aslida,   ushbu   tarkibiy   qismlar   butun   bir   tizimni   tashkil   qiladi.  Agar   ulardan
birini olib tashlashga harakat qilinsa - an'anaviy ravishda pedagogik faoliyatning asosiy   turlari   tarbiyaviy   ishlar,   o ‘ quv,   ilmiy   va   uslubiy   madaniy,   ma'rifiy   va
boshqaruv faoliyatlarini o‘z ichiga oladi.
O ‘ quv   ishlari- o ‘ quv   muhitini   shakllantirishga   yonaltirilgan   pedagogik
faoliyat,   jamiyat   tomonidan   qo'yilgan   maqsadlarga   muvofiq   maktab
o'quvchilarining ta'limini tashkiliy, yo'naltirilgan boshqarish.
Tarbiyaviy   ish   -   har   qanday   tashkiliy   shaklda   olib   boriladi,   maqsadga
to ‘ g ‘ ridan   -to'g'ri   erishishga   intilmaydi,   chunki   uning   natijalari   unchalik   aniq
sezilmaydi   va   o‘zini,   masalan,   o ‘ quv   jarayonida   tez   ochib   bermaydi.   Ammo
pedagogik   faoliyatda   ma ’ lum   xronologik   chegaralar   mavjud   bo'lib,   ularda
shaxsni   shakllantirish   darajasi   va   sifatlari   belgilanadi,   o ‘ quvchilarning   ongida
ijobiy hissiyotlarda namoyon bo ‘ ladigan tarbiyaning nisbatan yakuniy natijalari
- hissiy reaksiyalar, xatti-harakatlar va harakatlar haqida gapirish mumkin. 
Ta ’ lim   berish -   o ‘ quv   jarayonida   bilim   faoliyatini   boshqarish   har   qanday
tashkiliy   shaklda   (dars,   ekskursiya,   individual   mashg'ulot,   ixtiyoriy   va   hk)
amalga oshiriladi, qat ’ iy cheklangan, aniq belgilangan maqsad va unga erishish
uchun   imkoniyatlarga   ega.   Ta ’ lim   samaradorligining   eng   muhim   mezoni   bu
ta'lim maqsadiga erishishdir. [4, 2]
O'qitish   va   tarbiyalash   bir   jarayonning   ikki   tomonidir.   Ular   o‘zaro   bir-birini
to‘ldiradi va ularni bir-birisiz tasavvur etish qiyin. Shu bilan birga, ularning bir
qancha tafovutlari ham mavjud bo‘lib, u quyidagi jadvalda to‘liq tasvirlangan.
Ta'lim berish O'quv ishlari
1. Unda   qat'iy   vaqt   cheklovlari,   aniq
belgilangan   maqsad   va   unga
erishish yo'llari mavjud. Cheklangan   vaqt   oralig'ida   erishib
bo'lmaydigan   maqsadlarga   ega.   U
umumiy maqsadlarga yo'naltirilgan
ta'limning   aniq   muammolarini
faqat izchil hal etishni ta'minlaydi.
2. Ta'lim   samaradorligining   eng
muhim   mezoni   -   bu   o'quvchilar Ta'lim   samaradorligining   eng
muhim   mezoni   ta'lim   maqsadlari ongida   ijobiy   his-tuyg'ular,     xatti-
harakatlar va faoliyatlarda namoyon
bo'ladi. va vazifalariga erishishdir.
3. Har   bir   sinfda   O‘qituvchining
tarbiyaviy   ishining   mantig'ini
me'yoriy   hujjatlarda   aniqlab
bo'lmaydi. Mashg’ulotning   mazmuni   va
mantig'ini   o'quv   dasturlarida   aniq
ifodalash mumkin.
4. Ta'lim   faoliyati   natijalari
ehtimoliydir, chunki O‘qituvchining
pedagogik   ta'siri   ko‘pincha   atrof-
muhit ta'siri bilan kesishadi. O'qish   natijalari   O‘qituvchi
tomonidan   aniq     tarzda   belgilab
olinadi.
5. Tarbiyaviy   ishlarda   tayyorgarlik
qismi   asosiy   qismga   qaraganda
ko'pincha   muhimroq   va   uzoq
davom etadi. O'qitish   odatda   tayyorgarlik
davrida   o‘quvchilar   bilan   o‘zaro
munosabatlarni o‘z ichiga olmaydi.
6. Tarbiyaviy   jarayonda   tarbiyachi
faoliyat   natijalarini   tarbiyaning
tanlangan   mezonlari   orqali   ajratib
ko'rsatishi   va   qiyoslashi   qiyin.
Bundan   tashqari,   ushbu   natijalarni
oldindan   aytish   qiyin   va   ular   o‘z
vaqtida ancha kechiktiriladi.    Faoliyat   natijalari   osongina
aniqlanadi   va   ularni   sifat   va
miqdoriy   ko'rsatkichlarda   qayd
etish mumkin.
Zamonaviy   pedagogika   ta'lim   va   tarbiyani   birdamlikda   ko'rib   chiqadi.   Bu
ta'lim   va   uning   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   inkor   etmaydi,   balki   o'qitish   va
tarbiyalashning   funksiyalari,   vositalari,   shakllari   va   usullarining   mohiyatini
chuqur bilishdir. Didaktik nuqtai nazardan o'qitish va tarbiyaning birligi shaxsiy
rivojlanishning   umumiy   maqsadida,   o'qitish,   rivojlantirish   va   ta'lim
funksiyalarining haqiqiy aloqalarida namoyon bo'ladi. O‘qituvchining   kasbiy   faoliyati   o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega   bo'lib,   asosan
quyidagilardan iborat.
1.   O‘qituvchining   ma'lum   jismoniy,   intellektual   kuchlari   va   qobiliyatlari
yig'indisida,   buning   yordamida   u   ta'lim   va   tarbiya   uchun   tegishli   tadbirlarni
muvaffaqiyatli   amalga   oshiradi.   Ular   orasida   eng   muhimi   tashkilotchilik
qobiliyatidir.
2. Bir vaqtning o‘zida ushbu faoliyatning predmetiga aylanadigan pedagogik
ish   obyektining   o‘ziga   xosligida.   Talabalarning   pedagogik   mehnat   subyekti
sifatida   faoliyati   ko'p   jihatdan   ularning   tashkiliy   bilim   va     ko'nikmalarining
darajasi bilan belgilanadi.
3. O‘qituvchining mehnat vositalarining o‘ziga xos xususiyati, ularning asosiy
qismi ma'naviydir.
4. Uchta quyi tizimlar  o'rtasidagi munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlarida
(O‘qituvchining   intellektual   va   jismoniy   kuchlarining   yig'indisi,   mehnat
obyektining   ma'lum   ma'lumotlari   va   faoliyatning   vositalari   va   tuzilishining
umumiyligi).
Ilmiy va uslubiy faoliyat .   O‘qituvchi nazariya va amaliyotni birlashtiradi: u
barkamol   tadqiqotchi   bo'lsada,   bola   pedagogik   jarayon   va   yangi   bilimlarni
egallashga hissa qo'shishi kerak. O‘qituvchi tez-tez ilmiy adabiyotlarni o‘rganib
turishi   kerak.   Shu   tarzda,   ilmiy   yondashuv   ham   pedagogik   faoliyatning
samaradorligini   oshiradi.   Bu   esa   O‘qituvchining   shaxsiy   metodik   faoliyatining
asosidir.
O‘qituvchining  ilmiy  ishi  bolalar  va  bolalar   guruhlarini  o'rganishda,   turli   xil
usullar   va   metodlarning   o‘ziga   xos   “bank”ini   shakllantirishda,   ularning
ishlarining natijalarini umumlashtirishda va uslubiy jihatdan - muayyan sohada
ko'nikmalarni   takomillashtirishga   olib   keladigan   uslubiy   mavzuni   tanlash   va
ishlab   chiqishda,   pedagogik   faoliyat   natijalarini   belgilashda,   aslida
ko'nikmalarni rivojlantirish va takomillashtirishda ko‘rinadi. Madaniy va ma'rifiy tadbirlar   - ta’lim jarayoning ajralmas qismi. O‘qituvchi
ota-onalarni   pedagogika  va psixologiyaning  turli   sohalari,  o‘quvchilarning o‘z-
o‘zini   tarbiyalash   asoslari   bilan   tanishtiradi,   so'nggi   psixologik-pedagogik
tadqiqotlar natijalarini ommalashtiradi va tushuntiradi, psixologik va pedagogik
bilimlarga   bo'lgan   ehtiyojni   va   uni   ota-onalar   uchun   ham,   bolalar   uchun   ham
ishlatish istagini shakllantiradi.
Bir   guruh   o‘quvchilar   bilan   shug'ullanadigan   har   qanday   mutaxassis   o‘z
faoliyatini   tashkil   etish,   hamkorlik   maqsadlarini   belgilash   va   unga   erishish
uchun   ko'proq   yoki   kamroq   jalb   qilinadi,   ya'ni   ushbu   guruhga   tegishli
funksiyalarni bajaradi. 
N.V.   Kuzmina   pedagogik   faoliyat   tarkibida   o‘zaro   bog'liq   bo'lgan   uchta
komponentni aniqladi:
1. Konstruktiv;
2. Tashkiliy;
3. Kommunikativ.   
        Konstruktiv faoliyat   (constractive  activity)   o‘quvchi  faoliyatining har   bir
shakli uchun texnologiyalarni rivojlantirish, yuzaga keladigan har bir pedagogik
vazifani hal qilish bilan bog'liq.
Tashkiliy   faoliyat   (organizational   activity)   jamoani   shakllantirish   va
birgalikdagi faoliyatni tashkil etishga qaratilgan.
  Kommunikativ   faoliyat   (communicative   activity)   O‘qituvchi   va
o‘quvchilar,  ularning  ota-onalari  va  hamkasblari   o'rtasida  aloqalarni   o'rnatishni
qaratilgan.   
    A.I.Shcherbakov   pedagogik   faoliyat   tuzilishining   batafsil   tavsiflagan.
O‘qituvchining kasbiy vazifalarini tahlil qilish asosida u pedagogik faoliyatning
o‘zaro   bog'liq   bo'lgan   8   ta   asosiy   tarkibiy   qismlarini   -   ma'lumot,   rivojlanish,
yo'naltirish,   safarbarlik,   konstruktiv,   kommunikativ,   tashkiliy   va   izlanishlarni
aniqlaydi.   Pedagogik   jarayonni   amalga   oshirish   bosqichida   O‘qituvchining
funksiyasini   aniqlab,   u   pedagogik   faoliyatning   tashkiliy   tarkibiy   qismini axborot,   rivojlanish,   yo'naltirish   va   safarbar   qilish   funksiyalari   birligi   sifatida
taqdim etdi.
I.F.Xarlamov   esa   bir   qancha   faoliyat   turlari   orasida   quyidagilarni   ajratib
ko'rsatadi:   diagnostik,   yo'naltirilgan   va   prognostik,   tarkibiy   dizayn,   tashkiliy,
tushuntirish,   kommunikativ-rag'batlantiruvchi,   tahliliy   va   baholovchi,   tadqiqot
va ijodiy.
N.V.   Kuzmina,   V.A.Slastenin,   A.I.Sherbakov   tomonidan   o‘tkazilgan
psixologik   tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatadiki,   o'quv   jarayonida   O‘qituvchining
pedagogik   faoliyatining   quyidagi   o‘zaro   bog'liq   turlari   mavjudligini
ko'rsatmoqda.
1. Diagnostik (Tashxisiy);
2. Yo'naltirilgan va prognostik;
3. Dizayn;
4. Tashkiliy;
5. Tushuntirish;
6. Kommunikativ-ogohlantiruvchi; 
7. Tahlil va baholash;
8. Tadqiqot va ijodiy.
1.   Diagnostik   (Tashxisiy)(Diagnostic)   -   o‘quvchilarni   o‘qib-o'rganish,
rivojlanishi  va tarbiyasini  oldindan belgilash. Har  bir o'quvchining jismoniy va
aqliy   rivojlanishining   o‘ziga   xos   xususiyatlarini,   uning   axloqiy   tarbiya
darajasini,   oilaviy   hayot   va   tarbiya   sharoitlarini   va   hokazolarni   bilmasdan
tarbiyaviy   ishlarni   olib   borish   mumkin   emas.   Biror   kishini   har   tomonlama
tarbiyalash   uchun,   avvalambor   uni   har   tomonlama   bilishingiz   kerak
(K.D.Ushinskiy "Inson ta'lim predmeti sifatida"). [20,6]
Diagnostika faoliyati o‘quvchilarni o'rganish, ularning rivojlanish va tarbiyalash
darajasini   belgilash   bilan   bog'liq.   Buning   uchun   O‘qituvchi   diagnostika
usullarini kuzatishi va o‘zlashtirishi lozim.  2.  Yo'naltirilgan va prognostik faoliyat  ( oriented and predicted activities)
-   o'quv   faoliyati   yo'nalishini,   uning   har   biri   uchun   o‘ziga   xos   maqsad   va
vazifalarini aniqlash, o'quv jarayonining bosqichlari, uning natijalarini bashorat
qilish,   ya'ni   O‘qituvchi   aniq   nimaga   erishmoqchi,   o'quvchining   shakllanishi   va
rivojlanishida   nimalarga   erishishni   xohlaydi.   Masalan,   sinfda   o‘quvchilarning
uyg'unligi, jamoaviy munosabatlari yo'q yoki o'qishga qiziqish so‘nib bormoqda.
Ushbu tashxisga  asoslanib, u o'quv ishlarini jamoaviylikni rivojlantirishga yoki
o'qishga bo'lgan qiziqishni kuchaytirishga qaratadi, uning maqsad va vazifalarini
belgilaydi   va   sinfdagi   sheriklik,   o‘zaro   yordam,   qo'shma   faoliyatda   yuqori
faollikni   jamoaviy   munosabatlarning   eng   muhim   belgilari   sifatida
mustahkamlashga   intiladi.   O‘qishga   qiziqishlarni   rag'batlantirish   haqida   gap
ketganda, u kuch-g'ayratini ajoyib va qiziqarli dars mashg’ulotlarini o‘tkazishga
qaratishi mumkin. O‘qituvchi ishidagi shunga o'xshash tadbirlar doimiy ravishda
amalga   oshiriladi.   Busiz   ta'lim   va   tarbiya   maqsadlari,   usullari   va   shakllarining
dinamikasi va takomillashishini ta'minlab bo'lmaydi. [5, 4]
Prognozlash   faoliyati   pedagogik   jarayonning   aniq   maqsadlari   va   vazifalarini
ma'lum bosqichda doimiy ravishda shakllantirishda, real imkoniyatlarni hisobga
olib, yakuniy natijani bashorat qilishda ifodalanadi. 
3.   Dizayn   faoliyat   (design   activities)   yo'naltirilgan   va   prognostik   faoliyat
bilan   uzviy   bog'liqdir.   Agar   O‘qituvchi   o‘quvchilar   o'rtasidagi   jamoaviy
munosabatlarning kuchayishini istasa, unga o'quv jarayonining mazmunli tuzish,
unga   qiziqarli   shakllar   berish   vazifasi   qo'yiladi.   O‘qituvchi   o'quv   jamoasining
psixologiyasi va pedagogikasini, ta'limning shakllari va usullarini yaxshi bilishi,
ijodiy   xayolotni,   konstruktiv   va   dizayn   qobiliyatini   rivojlantirishi,   o'quv   va
tarbiyaviy ishlarni rejalashtira olishi kerak.
4.   Tashkiliy   faoliyat   (organizational   activities)   o‘quvchilarni   belgilangan
o'quv   ishlariga   jalb   qilish   va   ularning   faolligini   oshirish   bilan   bog'liq.   Buning
uchun   O‘qituvchi   bir   qator   bilim   va     ko'nikmalarni   rivojlantirishi   kerak.
Xususan, u o'quvchilarni o'qitish uchun aniq vazifalarni belgilashi, birgalikdagi ishlarni rejalashtirishda tashabbuskorlikni rivojlantirishi, vazifa va topshiriqlarni
taqsimlashi   va   faoliyatning   borishini   boshqarib   borishi   kerak.   Ushbu
faoliyatning   juda   muhim   elementi   o‘quvchilarni   ishlashga   ilhomlantirish,   unga
romantikaning   elementlarini   kiritish   va   uni   amalga   oshirishda   xushmuomalalik
bilan nazorat qilishdir.
Konstruktiv   faoliyat   o'quv   va   tarbiyaviy   ishlarni   loyihalashtirish,
o'quvchilarning   bilim   qobiliyatiga   mos   keladigan   tarkibni   tanlash,   uni   qiziqarli
qilish   qobiliyatidan   iborat.   Bu   O‘qituvchining   ijodiy   tasavvurlari   kabi
fazilatlariga bog'liq. O‘qituvchining tashkiliy faoliyati uning o‘quvchilarga ta'sir
ko'rsatish,   ularni   yetakchilik   qilish,   ma'lum   bir   faoliyat   turiga   safarbar   qilish,
ilhomlantirish   qobiliyatidir.   Axborot   faoliyatida   O‘qituvchining   asosiy   ijtimoiy
maqsadi-   keksa   avlodlarning   umumlashtirilgan   tajribasini   yoshlarga   yetkazish
amalga   oshiriladi.   Aynan   ushbu   faoliyat   jarayonida   maktab   o'quvchilari
bilimlarni,  falsafiy  va  axloqiy-estetik  g'oyalarni   o‘zlashtiradilar.  Bunday  holda,
O‘qituvchi   nafaqat   ma'lumot   manbai,   balki   yoshlik   e'tiqodini   shakllantiradigan
shaxs sifatida ham harakat qiladi. 
5. Tushuntirish faoliyati (explanatory activities).  Uning ahamiyati shundan
iboratki,   barcha   o'qitish   jarayonlari   ma'lum   darajada   axborot   jarayonlariga
asoslangan.   O‘qituvchi   nafaqat   o'quv   jarayonining   tashkilotchisi   sifatida,   balki
ilmiy, falsafiy va axloqiy-estetik ma'lumotlarning manbai sifatida ham ishlaydi.
Shuning   sababli,   O‘qituvchi   o'qitadigan   fanni   chuqur   bilishi   juda   muhimdir.
Tushuntirish   sifati,   uning   boy   mazmuni,   mantiqan   ketma-ketligi,   yorqin
tafsilotlar   va   faktlar   bilan   to'yinganligi   O‘qituvchining   o‘zi   ustida   qanday
ishlashiga bog'liq. Malakali O‘qituvchi eng yangi ilmiy g'oyalarni ham  biladi va
ularni     har   doim   o‘quvchilarga   yetkazib   boradi.   Maktab   o'quvchilarida   zarur
ko'nikmalarni rivojlantirishga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan amaliy bilimlarni yaxshi
biladi. 
  6.   Kommunikativ   rag'batlantiruvchi   faoliyat   (communicative-incentive
activities) .   O‘qituvchi   shaxsiy   joziba   va   axloqiy   madaniyatga   ega   bo‘lib, o'quvchilari   bilan   do'stona   munosabatlarni   o'rnatish   va   qo'llab-quvvatlaydi,
ularni   faol   o'quv,   bilim,   mehnat   va   badiiy-estetik   faoliyatlaridan   foydalanishga
undaydi.   Ushbu   faoliyat   bolalarga   bo'lgan   muhabbatni,   hissiy   munosabatni,
iliqlikni   vaularga   bo'lgan   g'amxo'rlikni   o‘z   ichiga   oladi,   ular   O‘qituvchining
so‘zlar   bilan   keng   ma'noda   bolalar   bilan   insoniy   munosabatlari   uslubini
tavsiflaydi.
O‘qituvchining o‘quvchilar bilan quruq va rasmiy ohang orqali munosabatda
bo‘lishi   ta'limga   shunchalik   salbiy   ta'sir   ko'rsatadiki,   bunday   O‘qituvchilar
bolalarni   odatda   o‘zlaridan     uzoqroq   tutishadi.   Bolalar   o‘zlarining   qiziqishlari,
ehtiyojlari   va   manfaatlarini   hisobga   oladigan,   namunali   tarbiya   va   mazmunli
darsdan   tashqari   ishlar   orqali   o‘zlariga   ishonch   va   hurmatni   qozonishni
biladigan O‘qituvchiga mutlaqo boshqacha munosabatda bo'lishadi.
        Pedagogik   faoliyatning   samaradorligi   ko'p   jihatdan   kasb   egasining   bolalar
bilan   yaxshi   aloqa   o'rnatish   va   qo'llab-quvvatlash,   ular   bilan   o‘zaro
munosabatlarni  o'rnata olishiga  bog'liq. Ularni  tushunish  uchun O‘qituvchining
barcha faoliyati tabiatan kommunikativ bo‘lishi kerak. 
7.   Tahliliy   baholash   faoliyat   (analytical   evalution   activities).   O‘qituvchi
pedagogik   jarayonni   amalga   oshirish   bilan   bir   qatorda   ta'lim   va   tarbiya
jarayonini   tahlil   qiladi,   ulardagi   yutuq   va   kamchiliklarni   aniqlaydi,   erishilgan
natijalarni   belgilangan   maqsad   va   vazifalar   bilan   taqqoslaydi,   shuningdek   o‘z
ishini   hamkasblari   tajribasi   bilan   taqqoslaydi.   Bu   o'quvchilarni   o'qitish   va
tarbiyalashda   nimaga   erishilganligini   doimiy   ravishda   tekshirishni   anglatadi   va
shu   asosda   o'quv   jarayoniga   zaruriy   tuzatishlar   kiritish,   izlanish   usullarini
izlash , jarayonni takomillashtirish va pedagogik samaradorlikni oshirish, ilg'or
pedagogik   tajribalardan   keng   foydalanish   mumkin.   Afsuski,   ko'plab
O‘qituvchilar   ushbu   faoliyat   turlarini   sust   bajaradilar,   ishlarida   yo'l   qo'yilgan
kamchiliklarni   ko'rishga   va   ularni   o‘z   vaqtida   bartaraf   etishga   intilmaydilar.
Masalan,   o‘quvchi   javobni   bilmaganligi   uchun   jimib   qoladi.   Shoshilinch
berilgan     bu   yordam   sababli   keyingi   darsda   o‘quvchi   yana   yomon   baho   oladi. Agar   O‘qituvchi   shu   holat   sabablarini   tahlil   qilsa   va   shunga   mos   ravishda
o‘quvchiga   yordam   bergan   bo'lsa,   keyingi   darslarda   u   yaxshi   baho   olishi
mumkin, bu esa uni o'qishni yanada yaxshilashga undaydi. 
Tahliliy   va   baholash   faoliyati   fikr-mulohazalarni   olishdan   iborat,   ya'ni
pedagogik jarayonning samaradorligini va maqsadga erishishni tasdiqlash uchun
kerakli   ma’lumotlarga   ega   bo‘lish   kerak.   Ushbu   ma'lumotlar   pedagogik
jarayonga o‘zgartirishlar kiritishga imkon beradi. 
8.   Ijodiy   izlanishlar   faoliyati   (creative   research   activities).   Uning
elementlari   O‘qituvchining   ishlarida   ko‘rinadi.   Uning   ikki   jihati   ayniqsa
muhimdir.   Ulardan   biri   shundaki,   pedagogik   nazariyadan   foydalanish   asosan
O‘qituvchidan   yuqori   darajadagi   ijodkorlikni   talab   qiladi.   Gap   shundaki,
pedagogik va metodologik g'oyalar  odatda o'quv  va tarbiyaviy vaziyatlarni  aks
ettiradi.   Ta'limning   o‘ziga   xos   shartlari   juda   xilma-xil   va   ba'zan   noyobdir.
Ikkinchi   jihat   ma'lum   nazariya   doirasidan   tashqariga   chiqadigan   va   uni   u   yoki
boshqa   darajada   boyitadigan   yangilikni   tushunish   va   ijodiy   rivojlantirish   bilan
bog'liq. 
        Ijodiy   faoliyat   pedagogik   ishning   ijodiy   tabiati,   pedagogika   ham   fan,   ham
san'at ekanligi bilan belgilanadi.  
Pedagogik   faoliyatni   muvaffaqiyatli   amalga   oshirish   uchun   u   pedagogik
tadqiqot usullarini puxta egallashi kerak. Pedagogik faoliyatning barcha tarkibiy
qismlari har qanday mutaxassislik O‘qituvchisi faoliyatida namoyon bo'ladi.
I BOB BO‘YICHA XULOSA.
Yuqorida   berilgan   ma’lumotlardan   so‘ng   shunday   xulosa   qilish   mumkinki,
terminologiya borasida ko‘plab tadqiqotlar olib borgan olimlarning fikricha, bu
tushunchalar   o‘rtasidagi   asosiy   farq ushbu  terminlarning  tartibga  solingan  yoki solinmaganligida   deb   hisoblashgan.   Boshqacha   qilib   aytganda,
terminalogiyaning   terminologik   tizimga   aylanishida   uning   tartibga   solinganlik
omili muhim ahamiyatga ega.  Terminologiyaning tartibga solinishi nafaqat ilmiy
sohada,   balki   ijtimoiy   hayotning   barcha   sohalarida   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.
Terminologiyani   tartibga   solishning  ahamiyati   terminlar   bevosita  qo‘llanadigan
quyidagi holatlarda yaqqol ko‘rinadi: kasbiy ta’limda, ishlab chiqarishda, ilmiy-
texnik sohada, chet el adabiyotlarini tarjima qilishda. 
Yana   shuni   ham   ta’kidlash   lozimki,   til   faqat   o‘z   so‘z   boyliklari   hisobiga   til
terminologiyasini  shakllantira olmaydi. Til  qurilish jarayoni  o‘rganish bo‘yicha
olib   borilgan   tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatadiki,   dunyoda   sof   tilning   o‘zi   umuman
mavjud   emas.   Har   qanday   til   doimo   boshqa   tillardan   so‘z   o‘zlashtiradi,   bu
jarayonni   cheklab   bo‘lmaydi.  Ammo   ehtiyoj   bo‘lmagan   holatlarda   ham   xorijiy
tillardan   terminlarni   sun’iy   ravishda   tilga   olib   kirish   tilning   lug’at   boyligining
sifatsizlanishiga  olib  kelishi  mumkin.  Bunday   holat   bo‘lmasligi  uchun,   avvalo,
iloji   boricha,   o‘z   til   imkoniyatlaridan   foydalanish   kerak.   Ba’zi   hollarda   esa
tushunchalarni   ifodalovchi   terminlar   iste’molda   mavjud   bo‘lmaydi,   natijada
bunday   tushunchalar   o‘ta   muhum   va   ahamiyatli   bo‘lishiga   qararamay,   keng
tarqalib,   omma   tomonidan   foydalanilmay   qoladi .   Yuqorida   sanab   o‘tilgan
kamchiliklarning  ba’zilari  o‘zbek tili terminologiyasida ham  uchraydi . Xususan,
tilimizda ma’lum bir termini birdan ortiq tushuncha uchun qo‘llash va, aksincha,
bir tushunchaning turli terminlar bilan atash, variantlilikning mavjudligi, boshqa
tillaridan   o‘zlashtirilgan   terminlarning   ma’nosini   to‘g’ri   ifodalay   olmasligi,
xorijiy   terminlarning   keragidan   ham   ko‘p   darajada   ishlatilishi,   ayim
terminlarning   yozilishidagi   har   xillik   kabi   holatlar   hamon   terminoligiyada
ko‘plab   uchraydi.   O‘zbek   terminologiyasidagi   bunday   kamchiliklarning
mavjudligi   sohaviy   terminologiyalarni   tartibga   solish   borasida   hali   ko‘p   ishlar
qilinishi lozimligini ko‘rsatadi. 
Ijtimoiy   hayotning   barcha   sohalarida,   xususan,   ta’lim   jarayonida   ham   inson
albatta, terminlarga duch keladi.  Til  va terminologiyaning turli sohalarida terminlarning muammosi  anchadan
beri   tadqiq   qilinishiga   qaramasdan   hamon   dolzarbligicha   qolmoqda.   Chunki
terminlarning   murakkabligi   va   kamchiliklari   ham   subyektiv   (tarjimonning   tilni
mukammal   bilishi)   ham   obyektiv   (terminlarning   tilda   va   og’zaki   nutqda
shakllanish xususiyatlari) sabablar bilan bog’liq. 
Terminlarning   ingliz   tildan   o‘zbek   tiliga   tarjima   qilishda   yuzaga   keladigan
tushunmovchiliklarning yechimini topish esa tarjimondan yuksak mahorat kasb
etadi.   Bu   o‘z   navbatida,   tillar   va   madaniyatlararo   samarali   va   muvaffaqiyat
munosabatlarini   hamda   ta’limda   yuqori   samaradorlikni   ta’minlab   berishga
xizmat qiladi.
O‘zbek   tilida   mavjud   ko‘pgina   pedagogik   terminlar   uzoq   yillik   tarixiy
rivojlanishlar natijasida bizgacha yetib kelgan. Albatta, terminlar ham xalqning
turmush   tarzi,   tarixi,   urf-odatlari   va   faqatgina   o‘ziga   xos   jihatlarini   o‘zida   aks
ettiradi. 
Pedagogik faoliyat - bu insoniyat tomonidan to'plangan madaniyat va tajribani
keksa   avloddan   yosh   avlodga   o'tkazishga,   ularning   shaxsiy   rivojlanishi   uchun
sharoit   yaratishga   va   jamiyatdagi   muayyan   ijtimoiy   rollarni   bajarishga
tayyorlanishga   qaratilgan   ijtimoiy   faoliyat   turidir.   Psixolog   B.F.Lomov
aytganidek,   "faoliyat   ko'p   qirrali   jarayon".   Shu   sababli,   ushbu   hodisaning   turli
tomonlarini   namoyon   etuvchi   turli   xil   xususiyatlarga   asoslangan   faoliyatning
ko'plab tasniflari mavjud. Pedagogik faoliyat - bu kasbiy faoliyatning bir turidir,
uning mazmuni esa o‘quvchilarni o'qitish, tarbiyalash, o'qitish, rivojlantirishdir. 
Pedagogik   faoliyat   maqsadining   asosiy   obyektlari   -   bu   ta'lim   muhiti,
o'quvchilar  faoliyati, o'quv  jamoasi  va  o'quvchilarning individual   xususiyatlari.
Pedagogik faoliyatning maqsadini amalga oshirish o'quv muhitini shakllantirish,
o'quvchilar   faoliyatini   tashkil   etish,   o'quv   guruhini   yaratish,   individual   shaxsni
rivojlantirish kabi ijtimoiy-pedagogik vazifalarni hal qilish bilan bog'liq.
Pedagogik   faoliyatning   predmeti   o'quvchilarning   o'quv,   kognitiv   va   o'quv
faoliyatini   boshqarishdir.   Boshqaruv   faoliyati   o‘z   faoliyatini   va   talabalar faoliyatini   rejalashtirish,   ushbu   tadbirlarni   tashkil   qilish,   faollik   va   ongni
rag'batlantirish, nazorat qilish, o'qitish va tarbiya sifatini tartibga solish, o'qitish
va   ta'lim   natijalarini   tahlil   qilish   va   talabalarning   shaxsiy   rivojlanishidagi
keyingi o‘zgarishlarni bashorat qilishdan iborat.
Pedagogik   faoliyatning   o‘ziga   xos   xususiyatlaridan   biri   bu   uning   birgalikda
ishlash   tabiati.   Bu   albatta   O‘qituvchini   ham   o‘z   ichiga   oladi   va   u   o'qitadigan,
rivojlantiradigan kishi. Ushbu faoliyatda O‘qituvchi avvalo, o‘zini o‘zi anglashi
kerak.   Uning   o'quvchini   o‘zgartirishdagi   maqsadli   ishtiroki   (uning   o'qitish
darajasi, o'qishi, rivojlanishi, bilim darajasi) birlashtiriladi.
Pedagogik faoliyatni mustaqil ijtimoiy hodisa sifatida tavsiflash mumkin. Shu
sababli uning quyidagi belgilari mavjud.
Birinchidan, pedagogik faoliyat aniq tarixiy xususiyatlarga ega. Bundan kelib
chiqadiki, bunday faoliyatning maqsadi, mazmuni va  tabiati tarixiy voqelikdagi
o‘zgarishlarga   muvofiq   o‘zgaradi.   Masalan,   L.N.   Tolstoy   u   uchun   zamonaviy
maktablarning aksarida  o'quvchining  shaxsiga   e'tibor   va  qiziqishning  yo'qligini
tanqid   qilib,   makabdagi   insoniy   munosabatlarni   talabaning   ehtiyojlari   va
manfaatlarini   inobatga   olishga,   o'sib   kelayotgan   odamni   uyg'un,   axloqiy   holga
keltiradigan shaxsiyatining rivojlanishini e’tiborga olishni aytib o‘tdi. 
Ikkinchidan, pedagogik faoliyat ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan faoliyatning
alohida   turidir.   Ushbu   ishning   ijtimoiy   ahamiyati   har   qanday   jamiyat   va
davlatning ma'naviy hamda iqtisodiy qudrati uning aholining sivilizatsiyalangan
shaxs   sifatida   o‘zini   o‘zi   takomillashtirish   bilan   bevosita   bog'liq   ekanligidadir.
Ma'naviy va moddiy qadriyatlar va shuningdek, jamiyat taraqqiyoti, uning izchil
rivojlanishi har bir inson pedagogik faoliyatning ijobiy natijalaridan manfaatdor
bo‘ladi.     Insonning   ma'naviy   dunyosi   boyishi,   hayotning   turli   sohalari
yaxshilanishi,   o‘ziga,   boshqa   odamlarga   va   tabiatga   nisbatan   axloqiy
munosabatning shakllanishi  ham pedagagik faoliyat  rivojlanishining natijasidir.
Agar pedagagik faoliyat rivojlanishi ortda qolsa, hech bir jamiyat to'liq rivojlana
olmaydi. Uchinchidan, pedagogik faoliyat maxsus bilimlarga ega bo‘lgan mutaxassislar
tomonidan   amalga   oshiriladi.   Bunday   bilimlar   insonni   tarixiy   rivojlangan   va
doimiy   rivojlanib   borayotgan   gumanitar,   tabiiy,   ijtimoiy-iqtisodiy   va   boshqa
fanlardir.   Ushbu   fanlar   ijtimoiy   hayotning   turli   shakllarini,   tabiat   bilan
munosabatlarni   tushunishga   imkon   beradi.   Bu   borada,   kasbiy   bilimlardan
tashqari,   kasbiy   mahorat   ham   katta   ahamiyatga   ega.   O‘qituvchi   o‘z   bilimlarni
amaliy qo'llash jarayonida doimiy ravishda takomillashib boradi. 
To'rtinchidan, pedagogik faoliyat ijodiy yondashuvni talab qiladi. Uni qanday
kechishini oldindan aytib bo'lmaydi, chunki ikkita bir xil odamni, ikkita bir xil
oilani, ikkita bir xil sinfni va boshqalarni topish mumkin emas.
II BOB. PEDAGOGIK TERMINLARNING INGLIZ VA O‘ZBEK
TILLARIDAGI STRUKTURAVIY-SEMANTIK VA KOGNITIV –
KONSEPTUAL TAHLILI.
2.1.   Pedagogik   texnologiyalar   va   ularning   pedagogikada   tutgan   o‘rni.
Pedagogik   texnologiyalarga   oid   terminlarning   strukturaviy   va   semantik
tahlili. Ta’lim–tarbiya   mazmuni,   maqsad   va   vazifalari   vaqt   o’tishi   bilan   kengayib
bormoqda.   Natijasida   uning   shakl   va   usullari   ham   rivojlanib   bormoqda.   Shu
sababli  ta’lim-tarbiya  sohasida  ham   so’nggi   yillarda  pedagogik texnologiya
amal     qila     boshladi.   Pedagogik     texnologiya     tushunchasi     ta'lim-tarbiya
jarayonini samaradorligini oshirish ehtiyojlari asosida kelib chiqqan, va hozirda
pedagogika,   psixologiya     fanlarida     o’z     o’rniga     ega   bo’lgan   keng   ko’lamli
tushunchaga aylangan.
Pedagogik   texnologiyada   ishlab   chiqarish   sohalarida   qo‘llaniladigan
texnologiyalardan farqi shundaki, ishlov  beriladigan  material  o’quvchi  (ta'lim
oluvchi)ning  aqliy,  ruhiy, axloqiy sifatlari bo’lib, ularga O‘qituvchi, tarbiyachi
tamonidan ma'lum maqsadlarga erishish  yo’lida  har  turli   ta'sirlar  o’tkaziladi.
“Pedagogik     texnologiya”     tushunchasi   ilk   bora     XX     asrning     o’rtalarida
AQSHda   paydo   bo’lib,   1940-50   yillar    o’rtasigacha  "Ta'lim    texnologiyasi"
degan   nom   bilan     atalib     kelingan     va     bu     ibora     texnika     vositalaridan
foydalanib   o’qitishga   nisbatan   qo’llanilgan. 50-60   yillarda   dasturlashtirilgan
ta'lim     nazarda     tutilgan,     70-yillardan   boshlab   esa     "pedagogik     texnologiya"
iborasi  qo’llanilib  u avvaldan rejalashtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga
erishishni   kafolatlovchi   o’quv   jarayonini   bildirgan.   1979-yilda   AQSHning
Pedagogik   kommunikatsiyalar   va   texnologiyalar     assotsiatsiyasi     tomonidan
Pedagogik     texnologiyani     kompleks,   integrativ     jarayon     deb     asoslangan     va
80-yillarning     boshidan     esa     pedagogik   texnologiya     deb       ta'limning
kompyuterli     va     axborot     texnologiyalaridan   foydalanib   dars   jarayonini
tashkillashtirishiga aytilgan. 
N.Saydaxmedovning   ta’kidlashicha,   pedagogik   texnologiya   –   u
O‘qituvchining o’qitish vositalari yordamida o’quvchilarga muayyan sharoit va
ketma   -ketlikda   ta’sir   ko’rsatish     va     bu     faoliyat     mahsuli     sifatida     ularda
oldindan  belgilangan   shaxs sifatlarini shakllantirish jarayondir.  “Pedagogik   texnologiya   –   o’qitishning,   ta'limning   shakllari,   metodlari,
usullari,   yo’llari,   tarbiyaviy   vositalarning   yig’indisi;   u   pedagogik     jarayonning
tashkiliy-uslubiy vositalaridan iborat”,- deydi B.T.Lixachev.
“Pedagogik   texnologiya   -   ta’lim   jarayoniga   yangicha   yondashuv   bo‘lib,     u
pedagogik   jarayonni   texnika   imkoniyatlari   va   insonning   texnikaviy   tafakkuri
asosida standart xolga solib, uning optimal loyihasini tizib chiqish bilan bog‘liq
ijtimoiy xodisadir”- deydi  V.L. Farberman. 
Ushbu   atamaga   YUNESKO   hujjatlarida   quyidagicha   ta’rif   berilgan:
“Pedagogik   texnologiya   –   o‘z   oldiga   ta’lim   shakllarini   muqobillashtirish
vazifasini   qo‘yuvchi,   texnik   hamda   shaxs   resurslari   va   ularning   o‘zaro
faoliyatini hisobga olib, ta’lim berish va taxsil olish jarayonini yaratish, qo‘llash
va belgilashning tizimli metoddir”.
Texnologiya ( yunoncha texnos (technt)-   san’at,  hunar   va  logos   (logos)  -
fan,  ta’limot)  tushunchasi texnika taraqqiyoti  bilan  bog’liq  holda  1972-yilda
fanga   kirib   keldi. Ammo   bu   ta’rif   zamonaviy   texnologik   jarayonni   to‘liq
tavsiflab  bera olmaydi.  
Pedagogik   texnologiya-   bu   O‘qituvchining   turli   usullar   yordamida
o‘quvchilarga ta’lim berishi va natijada ulardan oldindan belgilab olingan shaxs
sifatlarini va bilimlarni shakllantirish jarayonidir. 
Hozirgi  kundagi   turli nashrlarda “pedagogik texnologiya” atamasini  xilma-
xil   nomlar   bilan   talqin     etilishi   ko‘rishimiz     mumkin:   o‘qitish     texnologiyasi,
o‘quv  jarayoni  texnologiyasi,  ma’lumot texnologiyasi, tarbiya texnologiyasi va
boshqalar. 
Ushbu   texnologiyalarni   qo‘llash  hududi   va ijrochisi   o‘zgarsa  xam,  darsning
samaradorligi o‘zgarmaydi. 
Pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish  ilk  bor  AQSh  olimlari  B.Blum,
D.Kratvol,     N.Granlund,     Dj.Kerrolla,     Dj.Blok,   L.Anderson   va   boshqalarning
harakati natijasida amalga oshdi.  Hozirda     qo‘llanilayotgan     pedagogik     texnologiyalar   pedagogika     fani
nazariyasi  va amaliyoti  yutuqlarining  sintezini,  oldingi  tajribaning  an’anaviy
elementlari,shuningdek,   jamiyat   taraqqiyoti   va   uni   insonparvarlashtirish     va
demokratlashtirish natijalari yig’indisi hisoblanadi. 
Ta’lim   jarayonini   tashkillashtirish   va   amalga   oshirishning   ko‘plab   usullari
mavjud.   Har   bir   pedagog     jarayonga   o‘zining     individual     ulushini     qo‘shadi.
Lekin   ko‘p   texnologiyalar   o‘z   maqsadlari,   mazmuni,   qo‘llanadigan     vositalari
ko‘ra bir qancha o‘xshashliklarga ega.
Hozirda   amalda   qo‘llanilayotgan   pedagogik   texnologiyalar   kompleks
xarakterga   ega   bo’lib,   u   faqat   bittagina   metoddan,   omildan   va   tamoyildan
foydalanmaydi. 
1. Innovаtsiya (inglizchа innovation) - yangilik kiritish, yangilikdir. 
А.I.   Prigojin   pedаgogik   innovаtsiya   deganda,   o‘quv   tаrbiya   jаrаyonini   vа
uning   nаtijаlаrini   yaхshilаshgа   хizmаt   qiluvchi   yangiliklаr   tizimini   tushunаdi.
Bu   innovаtion fаoliyatdir.
Pedаgogik   innovаtsiyalаr   yangiliklаr   vа   tаshаbbuslаr   аsosidа   paydo   bo‘lib,
tа‘lim   tizimining   rivoji   uchun   xizmat   qiladi.   Innovаtsiya   ingilizchа   so‘zdаn
olingаn   bo‘lib   “yangilik   kiritish”   degаn   mа’noni   аnglаtаdi.   Innovаtsiya   bu
tizimning ichki tuzilishini o‘zgаrtirish deganidir. Tа‘limdаgi innovаtsion jаrаyon
bu tа‘limdаgi o‘zgаrishlаrni boshqаrish jаrаyoni demаkdir.
Innovаtsiya jаrаyoni bosqichlаri:
1. Yangi   g‘oya   tuzilishi   yoki   yangilik   kontseptsiyasini   pаydo   bo‘lish
bosqichlаri;
2. Iхtiro qilish, ya‘ni yangilik yarаtish bosqichi;
3. Yarаtilgаn yangilikni аmаliy qo‘llаy bilish bosqichi;
4. Yangilikni keng tаdbiq etish bosqichi;
5. Muаyyan   sohаdа   hukmronlik   qilish   bosqichi.   Bu   bosqichdа   yangilik
o‘zining yangiligini yo‘qotаdi, uning sаmаrа berаdigаn muqobili pаydo bo‘lаdi.  6. Yangi   muqobillik   аsosidа,   аlmаshtirish   orqаli   yangilikning   qo‘llаnish
doirаsining qisqаtirish bosqichi.
2.   O‘qituvchining   innovаtsion   fаoliyati   (teacher’s   innavation   activity)   bu   -
yangiliklarni tаhlil qilish vа bаho berish, kelgusidаgi hаrаkаtlаrning mаqsаdi vа
kontseptsiyasini   shаkllаntirish,   ushbu   rejаni   аmаlgа   oshirish   vа   tаhrir   qilish,
sаmаrаdorlikkа bаho berish demakdir.
        O‘qitish   jаrаyonidа   qo‘llаnilаdigаn   tа’lim   metodlаridаgi   innovаtsiyani
quyidаgi metodlаrdа ko‘rishimiz mumkin: 
Аktiv   metod   (active   method)   –   bu   metod   tаlаbаlarni   dаrs   jаrаyonidа   fаol
bo‘lishiga,   mа’lum   bir   holаt   vа   voqealikgа   nisbаtаn   fikr-mulohazа   yuritishgа
undаydi. 
Pаssiv   metod   (passive   method)   –   bu   metod   dаrs   jаrаyonidа   tаlаbаlаrdа
o‘rgаnilаyotgаn mаvzu bo‘yichа bir tomonlаmа tushunchа хosil bo‘lishigа olib
kelаdi.
Interаktiv   metod   (interactive   method)   –   bu   metod   dаrs   jаrаyonidаgi
O‘qituvchi vа tаlаbаlаrning birgаlikdаgi fаol xаtti-hаrаkаtlаrigа аsoslаnаdi. 
Dаrs shаklidа innovаtsiyani quyidаgi ko‘rinishi mаvjud: 
1. Stаndаrt dаrs (standart lesson)  – dаrs strukturаsi o‘zgаrmаydi.
2. Nostаndаrt dаrs (nonstandart lesson)  – dаrs strukturаsi o‘zgаrаdi. 
3. Vertuаl dаrs (virtual lesson)  – mаsofаdаn o‘qitish. [15, 79-80]
Pedаgogikаda   yangilik   dаstlаb   аyrim   O‘qituvchilаrning   fаoliyatigа   olib
kirilаdi va sinab ko‘riladi. Sinovdan o‘tib, ijobiy bаho olgаndаn so‘ng pedаgogik
yangilik ommаviy tаtbiq etishgа tаvsiya etilаdi.
Innovаtsion fаoliyatdа eng muhim mаsаlаlаrdаn biri-O‘qituvchi shахsidir. 
O‘qituvchi   ta’lim   jarayonida   ijodiy   jihatdan   sermаhsul   shахs   bo‘lishi,
kreаtivlikni,   keng   qаmrovli   qiziqish   vа   mаshg‘ullikni,   ichki   dunyosi   boy,
pedаgogik yangiliklаrgа o‘ch bo‘lishi lozim. [3,7]
Bunday   pedogogik   hamkorlik   jarayoni   o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega   bo‘lib,
ularga quyidagilar kiradi:  Talabaning   dars   davomida   befarq   bo‘lmaslikka,   mustaqil   fikrlash,   ijod
qilish va izlanishga undaydi;
 Talabalarni   o‘quv   jarayonida   bilimga   bo‘lgan   doimiy   qiziqishlarini
ta’minlashi;
 Talabaning     bilimga   bo‘lgan   qiziqishini   ijodiy   yondashgan   holda
kuchaytirishi;
 Pedagog va talabaning hamisha hamkorlikdagi faoliyatini tashkilllanishi.
        Pedagogik   texnologiyalar   bilan   shug’illanuvchi   olimlarning   fikricha,
pedogogik  texnologiya  bu  asosan  axborot   texnologiyalari   bilan   bog’liq,  hamda
o‘qitish   jarayonida   kompyuter,   masofali   o‘qish   yoki   turli   xil   texnikalardan
foydalanish   zarurligini   bildiradi.   Har   bir   mavzu   va   o‘quv   predmetining   o‘ziga
xos   pedagogik   texnologiyani   talab   qiladi,   ya’ni   ta’lim   jarayonidagi   pedogogik
texnologiya   bu   yakka   tartibdagi   jarayon   bo‘lib,   u   talabaning   ehtiyojidan   kelib
chiqqan   holda   bir   maqsadga   yo‘naltirilgan,   oldindan   tashkillashtirilgan   va
ko‘zlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir. [10, 22-23] Ushbu
fikrimizni quyidagi chizma bilan ifodalashimiz mumkin:     
Yuqoridagi   chizmadan   ko‘rinib   turibdiki,   maqsadni   amalga   oshishi   va
ko‘zlangan   natijaga   erishish,   ham   O‘qituvchi,   ham   talabaning   hamkorlikdagi
faoliyati   shuningdek,   ular   qo‘ygan   maqsad,   metod,   shakl,   vositaga,   ya’ni
texnologiyaga bog’liq. O‘qituvchi   va   talabaning   maqsaddan   ko‘zlangan   natijaga   erishish   uchun
qanday  texnologiyani  tanlashlari  ixtiyoriy,  chunki   har  ikkala   tomonning  asosiy
maqsadi natijaga erishish hisoblanadi, bunda talabalarning bilim darajasi, guruh
xarakteri   va   sharoitga   qarab   texnologiya   tanlanadi,   masalan,   natijaga   erishish
uchun   ehtimol   kompyuter   bilan   ishlash   lozimdir,   yoki   film,   tarqatma   material,
chizma   va   plakatlar,   turli   adabiyotlar,   axborot   texnologiyasidan   foydalanish
kerak bo‘lar, buning barchasi O‘qituvchi va talabaga bog’liq.
Shu bilan bir qatorda, O‘qituvchi har bir darsni yaxlit holatda ko‘ra bilish va
uni   tasavvur   etish   uchun   bo‘lajak   dars   jarayonini   oldindan   rejalashtirib   olishi
kerak,   bunda   O‘qituvchi   o‘quv   predmetining   o‘ziga   xos   tomonini,   joy   va
sharoitni,   imkoniyatlarini   va   eng   asosiysi,   o‘quvchining   ehtiyoji   hamda
hamkorlikdagi   faoliyatini   tashkil   eta  olishini  hisobga  olishi  kerak. Shundagina,
ko‘zlangan natijaga erishish mumkin bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, O‘qituvchi
talabani ta’limning markaziga qo‘yishi kerak. 
Quyida ta’lim  jarayonida  qo‘llaniladigan  bir   qancha  interfaol   usullar  keltirib
o‘tamiz.
Sinkveyn usuli . Sinkveyn - fransuz tilida «5 qator» degan ma’noni bildiradi.
Sinkveyn-  ma’lumotlarni  sintezlash  (bir butunga keltirish)ga yordam  beradigan
qofiyalanmagan   she’r   bo‘lib,   unda   o‘rganilayotgan   tushuncha   (mavzu,   voqea-
hodisa)   to‘g’risidagi   axborot   yig’ilgan   holda,   o‘quvchi   so‘zi   bilan   turli
variantlarda va turli nuqtai nazar orqali ifodalanadi. Sinkveyn tuzish- murakkab
g’oya,   sezgi   va   hissiyotlarni     bir   nechtagina   so‘zlar   bilan   ifodalash   demakdir.
Sinkveyn tuzish dars jarayonida mavzuni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. 
Sinkveyn tuzish qoidalari Misol 
1-qator: Mavzu   bir   so‘z   bilan   ifodalanadi   (odatda
ot tanlanadi). Shaxs
2-qator: Mavzu   ikkita   sifat   bilan   ifodalanadi   (2ta
sifat yoziladi). Serg’ayrat va baxtiyor.
3-qator: Mavzu   doirasidagi   hatti-harakatni   uchta Izlanadi,   fikr   yuritadi, so‘z   bilan   ifodalanadi.   (3   ta   fe’l   yoki
ravishdosh yoziladi). komillikka intiladi.
4-qator: Mavzuga   nisbatan   munosabatni
anglatuvchi   va   to‘rtta   so‘zdan   iborat
bo‘lgan   fikr   yoziladi.   (4   ta   so‘zdan   iborat
jumla yoziladi). Naqadar   buyuk   va
murakkab  mavjudot.
5-qator: Mavzu   mohiyatini   takrorlaydigan,
ma’nosi   unga   yaqin   bo‘lgan   bitta   so‘z
yoziladi (mavzuga sinonim so‘z yoziladi). Inson
Klaster   usuli .   Bu   usul   -   o‘quvchilarga   biror-bir   mavzu   to‘g’risida   erkin   va
ochiq tarzda fikr yuritishga yordam beradigan pedagogik metoddir. Bu usul ko‘p
variantli fikrlashni o‘rganilayotgan tushuncha (hodisa, voqea)lar  o‘rtasida aloqa
o‘rnatish   malakalarini   rivojlantiradi.   “Klaster”   so‘zi   “g’ujm”,   “bog’lam”
ma’nosini anglatadi. Klasterlarga ajratishni da’vat, anglash   va mulohaza qilish
bosqichlaridagi   fikrlashni   rag’batlantirish   uchun   qo‘llash   mumkin.   U   asosan,
yangi   fikrlarni   uyg’otish,   mavjud   bilimlarga   yetib   borish   strategiyasi   bo‘lib,
muayyan mavzu bo‘yicha yangicha fikr yuritishga chorlaydi.  
Klasterlar   tuzishdan   yangi   mavzuni   mukammal   o‘rganmasdan   oldin
foydalanish maqsadga muvofiq. [19, 10]
Klaster tuzish ketma-ketligi:
5. Katta   varog’   qog’ozning   o‘rtasiga   yoki   sinf   doskasiga   yoxud   yozish
uchun foydalanish mumkin bo‘lgan sathga “kalit” so‘z yoki gap yoziladi;
6. Shu mavzuga tegishli deb   hisoblangan va hayolga kelgan so‘z va gaplar
yoziladi;
7. Fikrlar   paydo   bo‘lganda   va   ularni   yozganda   fikrlar   o‘rtasida   mumkin
bo‘lgan bog’lanishlarni belgilash;
8. Fikrlar   tugamaguncha   yoki   vaqt   tamom   bo‘lgunicha   xayolga   kelgan
barcha fikrlar yozilaveradi; 9. Keltirilgan     so‘z   va   fikrlar   mazmuni   va   yaqinligiga   qarab     toifalarga
ajratib chiqiladi.
Insert   usuli.   Bu   usul   tushunishni   kuzatish   vositasidir.   Insert-bu   o‘quv
jarayonida   o‘z   anglashini   faol   kuzatish   uchun   o‘quvchilarga     imkoniyat
beradigan   kuchli   vositadir,   chunki   shunday   hollar   borki,   odam   matnni
oxirigacha o‘qib,   u yerda nima   yozilganligini eslab qololmasligi mumkin. Bu
esa   odam   nima   o‘qiyotganini   tushunmay,   o‘qish   jarayonida     faol   bo‘lishga
qatnashmaydigan va o‘z anglashini kuzatmaydigan hollarning misolidir.  Insert-
bu matn bilan ishlaganda faollikni qo‘llab- quvvatlash uchun kuchli vositadir.
O‘quvchi matn bilan ishlayotganda  bir qator belgilarni qo‘yib boradi, ular esa
quyidagi ma’nolarni bildiradi:
V  - bilganlarimni tasdiqlaydi
+   - yangi  axborot
-    -  bilganlarimga  zid keladi
?   -   meni o‘ylantirib qo‘ydi.
Ikki   qismlik   kundalik   usulidan   ham   matn   bilan   ishlash   jarayonida
foydalanish   mumkin.   Bu   usul   birinchidan,   mavzu   matnini   chuqur   tushunishga
yordam   bersa,   ikkinchidan,   o‘quvchilarni   ijodiy   tafakkurga     undaydi,   ularning
mustaqil  fikr yuritishlarini kuchaytiradi.  Berilgan matn o‘qib chiqilgach, daftar
varag’i quyidagi tarzda ikki qismga bo‘linadi:
PARCHA                                SHARH
Chap   tomondagi   «Parcha»   deb  yozilgan   qismga   o‘quvchilar   matn  yuzasidan
biror parcha yoki ularga qattiq ta’sir qilgan narsa yoki ularni haqiqatda   hayron
qoldirgan   timsol   haqida   yozishlari   kerak.   Ehtimol,   bu   ularga   shaxsiy
tajribalaridan     nimanidir   eslatgandir,   balki   ularni   qiziqtirgan   yoki   o‘ylantirib
qo‘ygandir. Balki ular bu  fikrga, narsaga qo‘shilmaslar. Balki bu narsa o‘quvchi
uchun yangilikdir, balki shu narsa mohiyatini tushunib yetmagandir. 
Varaqning   «Sharh»   deb   yozilgan   o‘ng   tomoniga   chap   tomondagi   tanlangan
parcha (yoki parchalar) ga   sharh yoziladi.   Bunda nima uchun ushbu parchani tanlab   olganligi,   bu   narsa   uni   nima   haqida   o‘ylashga     majbur   etganligi,   shu
munosabat bilan unda qanday fikrlar tug’ilganligi haqida sharh  beriladi. 
     Aqliy hujum (Brainstorming).  A q liy  h ujum  - g’ oyalar yaratish usuli . Bu
metodning   mohiyati   jamoaviy   shaklda   muammoni   yechish   jarayonlarini   vaqt
bo‘yicha   bir   qancha   bosqichlarga   (g’oyalarni   yaratish,   ularni     tanqidiy   va
konstruktiv holatda ishlab chiqish) ajratishdan iborat. 
    “Aqliy   hujum”dan   to‘g’ri   foydalanish   talabalarning   ijodiy   yondashuvi   va
nostandart  fikrlashini  rivojlantiradi. Ushbu usulni  qo‘llash uchun dastlab guruh
oldiga muammo qo‘yiladi. Bu muammoga yechim topishda barcha o‘quvchilar
qatnashadilar   va   o‘z   fikrlarini   bildiradilar.     Bunda   qatnashchilarga   miyaga
qanday fikr kelsa, uni  tanqidsiz va asoslanmay erkin aytish imkoniyati beriladi.
Dastlabki   bosqichda   hech   kimni   o‘zga   kishi   g’oyalariga   “hujum”   qilishi   yoki
baholashiga   haqqi   yo‘q.     Aqliy   hujum   yo‘li   bilan   qisqa   daqiqalarda     o‘nlab
g’oyalarni yuzaga chiqish  imkoniyatlari mavjud bo‘ladi. 
“Aqliy hujum”ning qoidalari:
 Fikr va g’oyalar hech qanday cheklanmagan holda iloji boricha qattiqroq
aytilishi lozim;
 Takliflar berish to‘xtatilmaguncha bildirilgan fikr va g’oyalar muhokama
qilinmaydi va baholanmaydi;
 Bildirilgan har qanday g’oya va fikrlar hisobga olinadi;
 Qancha ko‘p g’oya va fikrlar bildirilsa shuncha yaxshi;
 Fantastik, qo‘qqisdan miyada paydo bo‘lgan  fikrlar ham muhim;
 Bildirilgan fikr yoki g’oyalar u yoki bu ishtirokchiniki, deb ajratilmaydi,
ular muallifsizdir;  
 Bildirilgan g’oya va fikrlarni to‘ldirish va yanada kengaytirish mumkin;
 Barcha aytilgan takliflar yozib boriladi;
 Takliflarni bildirish uchun vaqt aniq belgilanadi;
 Fikr   yoki   g’oyalarning   ma’qulini   tanlash   alohida   “tanqidchilar”   yoki
guruhning norasmiy liderlari tomonidan amalga oshiriladi.  B-B-B   (bilamiz, bilishni xoxlaymiz, bildik) jadvali .   Innovatsion usullardan
biri  bu  B-B-B  (bilamiz, bilishni xoxlaymiz, bildik) jadvali bilan ishlashdir. «B-
B-B-   (bilamiz,   bilishni   xoxlaymiz,   bildik)   usuli   mashg’ulot   jarayonida   matnni
tushunishni kuzatishdagi grafik tashkilotchi hisoblanadi. 
Venn diagrammasi.  Venn diagrammasi bir-birini  kesadigan ikki yoki  undan
ko‘p doiralarda   ko‘riladi, ular   o‘rtasida yozish uchun yetarli joy qolishi kerak.
U   g’oyalarni     zidlash   uchun   ishlatilishi   yoki   ularning   umumiy   xususiyatlarini
(nimada   ular   kesishadi)     ko‘rsatishi   kerak.   Masalan,   o‘quvchilar     “O‘tkan
kunlar”   asari   qahramonlari   Kumush   va   Zaynabni   o‘zaro   taqqoslaydilar.   Venn
diagrammasi bir-biriga yopishgan ikki doira bilan birga ushbu  obrazlar o‘rtasida
zidlik o‘tkazish, ayni vaqtda ularning umumiy   tomonlarini ko‘rsatish imkonini
beradi.
Kubiklar     usuli.   Kubiklar-o‘zgartirilayotgan   kelajakka   asoslanib   mavzuni
ko‘rib chiqishga yordam  beradigan o‘qitish usulidir. Har tomonlama fikrlashga
(yozishga)   yordam   beradigan     har   xil   yo‘l-yo‘riklar   yozilgan   kubik   ishlatiladi.
Tomonlarining   hajmi   o‘rtacha   15-20   sm   bo‘lgan   qutichaga   qog’oz   yopishtirib,
kubik   yasash   mumkin.   Kubikning   har   bir   tomoniga   quyidagi   oltita   yo‘l-yo‘riq
yoziladi: buni tasvirlang, buni taqqoslang, buni o‘zaro bog’lanishini ko‘rsating,
buni   tahlil   qiling,   buni   qo‘llang,   yaxshi   va   yomon   tomonlarini   ko‘rsating
(dalillar   yordamida).   O‘tiladigan   mavzu   yoki   biror   tushuncha     shu   jadval
savollari asosida tahlil qilinadi. 
Interfaol   usullar   orqali   ta’lim   samaradorligi   oshadi,   O‘qituvchi   va   talaba
o‘rtasida   o‘zaro   hamkorlik;   talabalarda   erkin   ijodiy   fikrlash   ko‘nikmalari
rivojlanafi   va   shaklladi.   Bu   innavation   yondashuvda   talaba   shaxsi   ta’limda
markaziy figuraga aylanadi. 
Interfaol   metod   –   ta’lim   jarayonida   talabalar   va   O‘qituvchi   o‘rtasidagi
hamkorlikni   oshirish     orqali     talabalarning     bilimlarni     o‘zlashtirishini
faollashtirish,   shaxsiy     sifatlarini     rivojlantirishga     xizmat     qiladi.     Interfaol
metodlarni  qo‘llash  dars samaradorligini  oshirishga  yordam  beradi.  Interfaol ta’limning     asosiy     mezonlari:   norasmiy     bahs-munozaralar     o‘tkazish,     o‘quv
materialini     erkin     bayon     etish     va   ifodalash     imkoniyati,     ma’ruzalar     soni
kamligi,     lekin     seminarlar     soni     ko‘pligi,   o‘quvchilar     tashabbus
ko‘rsatishlariga     imkoniyatlar     yaratilishi,     kichik     guruh,     katta   guruh,   sinf
jamoasi bo‘lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqa
metodlardan     iborat     bo‘lib,     ular       ta’lim-tarbiyaviy     ishlar     samaradorligini
oshirishda o‘ziga xos ahamiyatga ega.
Hozirda   ta’lim     metodlarini     rivojlantirishning   asosiy     yo‘nalishlardan   biri
interfaol     ta’lim     usullaridan   foydalanishdir.   Barcha     fan   O‘qituvchilari   dars
mashg’ulotlari   jarayonida   interfaol   usullardan   borgan   sari   kengroq
foydalanmoqdalar.
Interfaol     usullarni     qo‘llash     natijasida   o‘quvchilarning    mustaqil    fikrlash,
tahlil   qilish,   xulosalar   chiqarish,   o‘z   fikrini   bayon   qilish,   uni   asoslagan   holda
himoya qilish,   sog’lom   muloqot,   munozara,   bahs   olib   borish   ko‘nikmalari
shakllanib, rivojlanib boradi. 
Interfaol   usullarning   turlari   ko‘p,   ularning   hammasi   ham   avvalo,
O‘qituvchidan  mashg’ulot  oldidan  katta  tayyorgarlik ko‘rishni talab qiladi.
Interfaol     darsning     asosiy     xususiyatlari   uning     an’anaviy     dars   bilan
taqqoslanganda yaqqolroq ko‘rinadi. 
An’anaviy   va   interfaol   dars   orasidagi   ayrim   farqlarni   quyidagi   jadvalda
keltirib o‘tamiz.
№ Asosiy
tushunchalar An’anaviy dars   Interfaol dars 
1. Qo‘llanish
darajasi Barcha   darslarda
mavzular   bo‘yicha
qulay   bo‘lgan   usullar
orqali qo‘llaniladi. Faqat   ba’zi   mavzular
uchun   interfaol   darsning
munosib   bo‘lgan   turlari
qo‘llaniladi.   Boshqa
holatlarda   esa   an’anaviy
dars qo‘llaniladi. 2. Dars maqsadi Darsda   berilgan   mavzu
bo‘yicha   zarur   bilim,
ko‘nikma,   malakalarni
shakllantirish   va
mustahkamlash. Dars   mavzusi   bo‘yicha
mustaqil   fikrlash,
xulosaga   keltirib
chiqarish, ularni dalillarga
asoslangan   holda   bayon
qilish   va   himoya   qilishga
o‘rgatish.
3. O‘qituvchining
vazifalari   va
ish 
usullari Yangi   mavzuni
o‘quvchilarga
tushuntirib   berish,
mustahkamlash   va
nazorat,   topshiriqlar
berish. O‘quvchilarning   mavzu
ustida   mustaqil
izlanishlarini   tashkil
qilish,   boshqarish,
nazorat,   yakuniy
xulosalarni asoslab berish.
4. Darsga
tayyorgarlik
bo‘yicha
talablar. Dars  rejasi,  konspekt
va   o‘quv   adabiyotlari
va   vositalarini
tayyorlash. Interfaol   dars   ishlanmasi,
mustaqil   ishlar   uchun
topshiriqlar,   tarqatma
materiallar,   boshqa
kerakli   vositalarni
tayyorlash.
5. O‘quvchilar 
tayyorgarligiga
talablar Oldin   o‘tilgan   dars
berilgan   vazifalarni
bajarib kelish. Yangi   dars   mavzusi
bo‘yicha   asosiy
tushunchalarni   va
dastlabki   ma’lumotlarni
bilish.
6. O‘quvchilarnig
vazifalari   va
ish usullari O‘qituvchini   doimo
diqqat   bilan   tinglash   va
mavzuni   o‘zlashtirish,
berilgan   topshiriqlarni O‘qituvchi   bergan
topshiriqlarni   bajarish
bo‘yicha   mustaqil
fikrlash,   o‘z   fikr   va bajarish. xulosalarini   boshqalarniki
bilan   solishtirish   va
yakuniy xulosaga kelish.
7. Vaqt taqsimoti Dars   vaqtining   ko‘p
qismi   O‘qituvchining
yangi   mavzuni
tushuntirishi,
topshiriqlarni
tushuntirishi,
o‘zlashtirishni   nazorat
qilishiga sarflanadi.  Dars vaqtining ko‘p qismi
o‘quvchilarning   mustaqil
topshiriqlarni   bajarishi,
fikr   almashishi,
mushohada   qilishi,   o‘z
xulosalarini   bayon   qilishi
va   himoyalashiga
sarflanadi.
8. O‘quvchilardan
talab
qilinadigan 
faollik darajasi O‘qituvchi   har
tomonlama   faol   bo‘lishi
kerak,   o‘quvchilar   esa
diqqatni   jamlash,
mavzuni   tushunish,
fikrlash,   topshiriqlarni
bajarish bo‘yicha faol. 
Muloqot shakllari:
O‘qituvchi-guruh;
O‘qituvchi-o‘quvchi;
o‘quvchi-o‘quvchi;
o‘quvchi-O‘qituvchi;
guruh-O‘qituvchi; O‘qituvchi   ham,
o‘quvchilar   ham   har
tomonlama faol bo‘lishlari
lozim. Muloqot shakllari: 
O‘qituvchi-o‘quvchi; 
o‘quvchi-o‘quvchi;
o‘quvchi-kichik guruh; 
kichik   guruh-kichik
guruh; 
o‘quvchi   -O‘qituvchi;
kichik   guruh   -O‘qituvchi;
guruh -O‘qituvchi.
9. Bilimlarni
o‘zlashtirishnin
asosiy usullari. Muloqot,   muhokama,
bahs,   tahlil,   mutolaa   va
boshqalar. Muloqot,   mutolaa,   bahs,
muhokama,   munozara,
mulohaza,   tahlil   va
boshqalar.
10. Mashg’ulot Ma’ruza,   seminar, Ma’ruza,   guruh   yoki   juft shakllari amaliy   mashg’ulot,
laboratoriya
mashg’uloti,   davra
suhbati,   bahs,
munozara,   konsultastiya
va boshqalar. bo‘lib   ishlash,
taqdimotlar,   bahs,
munozara,   davra   suhbati,
amaliy   ishlar   va
boshqalar.
11. Kutiladigan
natija O‘quvchilarning   mavzu
bo‘yicha   mo‘ljallangan
bilim,   ko‘nikma,
malakalarini
o‘zlashtirishlari. Mavzu   bo‘yicha
o‘quvchilarning   o‘z   fikr,
xulosalarini shakllantirish,
ularni   mustaqil   bilim
olishga o‘rgatish.
Interfaol   mashg’ulotning   ushbu     jadvalda     ko‘rsatilgan     ayrim     jihatlarini
tahlil qilish asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1. O‘quv rejadagi fanlarni o‘qitishda qaysi mavzular bo‘yicha interfaol darslar
tashkil     qilish     mumkinligini     hisobga     olish     zarur.     Bunda     har     bir   mavzu
bo‘yicha  mashg’ulotning  maqsadiga  to‘liq  erishishni  ta’minlaydigan interfaol
yoki an’anaviy mashg’ulot turlaridan foydalanish ko‘zda tutiladi. 
2.   Interfaol     mashg’ulotning     samarali     bo‘lishi     uchun     o‘quvchilar     yangi
mashg’ulotdan     oldin     uning     mavzusi     bo‘yicha     asosiy     tushunchalarni     va
dastlabki ma’lumotlarni bilishlarini ta’minlash zarur.
3.   Interfaol   mashg’ulotda   o‘quvchilarning   mustaqil   ishlashlari   uchun
an’anaviy mashg’ulotga nisbatan ko‘p vaqt sarflanishini hisobga olish zarur.
Shuni ham ta’kidlash   lozimki,   interfaol   ta’lim   usullari   yurtimizda   qadim
zamonlardan   beri   ta’lim-tarbiya   jarayonida   muallim   bilan   talabalar   hamda
talabalar   bilan     talabalar     o‘rtasidagi     muloqotlarda     muhokama,     munozara,
muzokara,   mushohada,   tahlil,   mashvarat,   mushoira,   mutolaa   kabi   shakllarda
qo‘llab kelingan. Bu   usullar   talabalarning   nutq,   tafakkur,   mulohaza,   zehn,   iste’dod,
zakovatlarini   o‘stirish   orqali   ularning     mustaqil     fikrlaydigan,     komil     insonlar
bo‘lib yetishishlariga xizmat qilgan.
Har   bir     O‘qituvchi     mavjud     vositalar     va     o‘z   imkoniyatlari   darajasida
amalga   oshiriladi.   Bunda   har   bir   o‘quvchi   o‘z   intellektual   darajasiga   muvofiq
ravishda turli darajada o‘zlashtiradi.
Bizga   ma’lumki,   tilimizda   aytilishi   bir   xil,   ammo   turlicha   ma'nolarni
ifodalaydigan   so‘zlar   va   qo'shimchalar   shakldoshlar   (omonimlar)   hisoblanadi.
Shakldoshlik   so‘zlar,   qo‘shimchalar   va   iboralar   orasida   ham   mavjud.   Keys
[ ingl.   case   –   portfel]   so‘zi   diplomatga   o‘xshash   qattiq   portfel   ma’nosini
ifodalab,   zamonaviy   pedagogik   texnologiyada   keys-stadi   (case-study) metodiga
omonim   hisoblanadi.   Bu   ikki   so‘zning   ham   o‘zlashish   manbasi   yagona   bo‘lsa-
da,   makon   va   zamon   jihatidan   farqlanadi.   O‘quv   vaziyat   tushunchasini
ifodalovchi   keys   (keys-stadi  inglizcha  case  –  yig‘ma,  aniq,  amaliy  holat,  stadi-
o‘quv)   o‘quv   uslubi   bo‘lib,   u   tashkilot,   shaxslar   guruhi   yoki   alohida   shaxslar
hayotidan   olingan   real   vaziyat   yoki   talabalarni   muammoni   aniqlash   va   uni
maqsadga   muvofiq   yechish   variantlarini   qidirishga   yo‘naltiruvchi,   tashkiliy
hayotda   vujudga   keladigan   muammolarni   aks   ettiruvchi   yasama   (sun’iy)
vaziyatga asoslanadi. [21, 88]
Zid   ma'nolilik   so‘z   va   qo'shimchalarga   ham   xos   jihatdir.   So‘zlar   orasidagi
zidlik   leksik   (lug'aviy)   antonim,   qo'shimchalar   orasidagi   zidlik   esa   affiksal
antonimlar deyiladi. Masalan:
Import  [ ingl.  import < lot.  importare – kiritmoq; olib kirmoq] so‘zi iqtisodiyot
sohasida   ichki   bozorda   sotish   yoki   uchinchi   bir   davlatga   tranzit   qilish   uchun
mamlakatga   boshqa   davlatdan   tovarlar,   xizmatlar,   qimmatli   qog‘ozlar   va
boshqalar olib kirish ma’nosini bildirib, unga qarama-qarshi ma’no ifodalovchi
eksport  [ingl.  export < lot.  exportare – chetga (tashqi bozorga) chiqarmoq] so‘zi
bilan antonimik munosabatga kirishadi.
Ingliz   tilidan   bizning   tilimizga   juda   ko‘p   so‘zlar   kirib   kelayotgan   va   faol qo‘llanilayotgan   ekan,   ayrim   o‘zlashma   so‘zlarning   lug‘aviy   ma’nosini
ifodalovchi   etimologik   tarixi   ham   foydalanuvchilar   o‘rtasida   qiziqish
uyg‘otmoqda.   Masalan,   mustaqillikkacha   bo‘lgan   davrda   o‘zlashgan   kavboy
[ingl.   cow-boy   <   cow   –   sigir   +   boy   –   yigit]   so‘zining   AQShning   g‘arbiy
shtatlarida   otliq   cho‘pon,   podachi;   mard,   jasur   yigit   ma’nosini   ifodalaydi.
Mustaqillikdan   keyin   o‘zlashgan,   ko‘plarning   sevimli   ovqati   hisoblangan   xot-
dog   [ ingl.   hot   –   qaynoq,   issiq;   dog   –   it]   so‘zi   esa   bir   qarashda   kishida   it
go‘shtidan   tayyorlangan   taom   nomi   bo‘lishi   mumkinligi   haqida   fikr   uyg‘otadi.
Internet   sahifalarida   xot-dog   1884-yilda   sosiska   so‘zining   sinonimi   sifatida
ishlatilgani, o‘sha paytda sosiska  tayyorlovchilarning shiori bo‘lgan “Love me,
love   my   dog”,   ya’ni     “Meni   sevsang,   itimni   ham   sev”   qabilidagi   iboraning
ishlatilishi, bu nomning ilk bora Berri Popik tomonidan tilga olina boshlangani,
1906-yilda   esa   mashhur   multfilm   yaratuvchisi   Tomas   Aloysius   Dorgan
tomonidan e’tirof etila boshlangani bayon etiladi.  Hozirda keng qo‘llanilayotgan
kokteyl   so‘zi   ham   inglizcha   cocktail   –   xo‘rozning   dumi   lug‘aviy   ma’nosida
o‘z etimologik tarixiga ega.
A yrim   so‘zlarning   tilimizga   rus   tilining   fonetik,   leksik,   morfologik   yoki
sintaktik   qoidalariga   moslashgan   holda   o‘zbek   tiliga   kirib   kelganini   kuzatish
mumkin.   Tilimizda   keng   qo‘llaniladigan,   chempionat   [r.   chempionat   < ingl.
championship] ,   trenirovka   [r.   < ingl.   training]kabi   so‘zlarning   oxirida
qo‘shilgan - at , - ka  singari qo‘shimchalar ingliz tili so‘z yasalish qoidalariga xos
emas.   Misol   uchum,   trenirovka   so‘zini   oladigan   bo‘lsak,   ushbu   so‘z   ma’lum
sifat yoki xususiyatlarga ega bo‘lish yoki ularni saqlab qolish uchun muntazam
ravishda   amalga   oshiriladigan   mashqlar,   mashg‘ulotlar   degan   ma’noni
ifodalaydi. Bu so‘zning asl  tarjimasi  mustaqillikdan so‘ng trening [ingl .  training
– o‘rgatish, tarbiyalash, mashq qildirish] shaklida o‘zlashtirildi.
Trenirovka Trening
TRENIROVKA [r. < ingl .  training] 
1   Ma’lum   sifat-xususiyatga   ega TRENING   [ingl.   training   –
o‘rgatish,   tarbiyalash,   mashq bo‘lish   yoki   ularni   saqlab   qolish   uchun
muntazam   ravishda   amalga
oshiriladigan mashqlar, mashg’ulotlar.
2   Muayyan   reja   asosida   sportchini ,
uning organizmini o‘z kuchini maksimal
namoyon   qilishga,   chidamlilik,   tezlik,
chaqqonlikka   va   g’alaba   uchun
intilishga tayyorlab borish. qildirish]   Trenirovka tizimi ,   mashq,
mashg’ulot rejimi
Asli inglizcha bo‘lib, rus tili orqali
o‘zlashgan To‘g‘rilan to‘g‘ri ingliz tilidan
o‘zlashgan
Rus tilining  grammatikasiga
moslashib o‘zlashgan O‘zbek tili tabiatiga mos
Qo‘llanilishi nofaol Qo‘llanilishi faol
Asosan sport sohasiga  ishlatiladi Ko‘proq o‘quv, o‘rin bilan
boshqa sohalarda ham ishlatiladi
Ma’nodosh so‘zlar :  mashg‘ulot, trenirovka, trening
Trening   so‘zining   tobora   faollash ib   borayot ganini   hozirgi   turli   matbuot   va
internet  sahifalarida , teleko‘rsatuvlarda  ham  ko‘rish  mumkin. Bu so‘z  seminar-
trening, o‘quv-trening  shaklida ham  uchraydi.  Yana shuni aytib o‘tish kerakki, bu
so‘z   ingliz   tilida   ancha   keng   ma’noda   ishlatilsa-da,   hozirda   tilimizda,     asosan,
ta’lim sohasida ishlatiladi.
Bilamizki ,   rus   tilida   h   tovushi   mavjud   emas.   Shunga   sababli,   rus   tilidan
o‘zlashgan   xaker [ ingl .   hacker   <   hack   –   buzmoq;   kesmoq,   qirqmoq],   xuligan
[ ingl.   hooligan   <   irlandcha   atoqli   ot   (Houlihan)   dan]   va   xoll   [ ingl.   hall   –   zal]
kabi so‘zlarda ham  tarkibidagi   h   tovushi  o‘rniga   x   tovushi  qo‘llangan. [17, 67-
68]
Ingliz   tilida   fe’lning   gerund   shakli   mavjud   bo‘lib,   bu   fe’l   asosiga   -ing
qo‘shimchasini qo‘shish orqali yasaladi va qo‘llanishi jihatdan otga yaqin turadi. Ular o‘zbek tilida harakat nomining   –sh, ish   qo‘shimchalari  bilan birga tarjima
qilinadi.   Tilimizda   keng   ishlatiladigan   brifing,   doping,   reyting,
holding, trening, monitoring, marketing,  konsalting  shular jumlasidandir.
  Ingliz   tilida   fe’llarga   qo‘shilib   ot   yasovchi   -tion   qo‘shimchasi   ham   mavjud
bo‘lib,   u   ingliz   tilidan   rus   tiliga   o‘zlashtirish   jarayonida   tilning   grammatik
qoidalariga   moslashgan   holda   qabul   qilingan.   Masalan,   vulkanizatsiya [ ingl.
vulkanization – kauchukni rezinaga aylantirish] ,   innovatsiya , [ ingl.   innovation –
kiritilgan   yangilik,   ixtiro]   press-konferensiya [ ingl.   press-conference   < fr .] ,
registratsiya [ ingl.   registration   <   lot.   registrum   –   qayd   etilgan,   yozib
qo‘yilgan]kabi   so‘zlar   o‘zbek   tili   lug’ati   tarkibigarus   tilidan   ayni   shu   holatda
o‘zlashtirildi.
Ma’lumki,   o‘zbek   tilida   ot   so‘z   turkumida   eng   faol   so‘z   yasovchi   -chi
qo‘shimchasi   bo‘lsa,   u ning   ingliz   tilidagi   muqobili   -er
shaklihisoblanadi . broker,mikser ,   printer ,   prodyuser,   rekorder ,   server,   skaner,
taymer,  tender, trener, flomaster, xaker, charter,  shuningdek,  investor, monitor,
repitetor  kabi 100 ga yaqin so‘zlar tilimizga kirib kelgan.
O‘zbek tiliga -vord elementi mavjud  bir qancha  inglizcha so‘z lar kirib  kelgan.
Krossvord  [ ingl.  crossword < cross – kesishma + word – so‘z] pedagogikaning
eng   faol   metodlaridan   biri   bo‘lib,   kataklarni   kerakli   harflar   bilan   to‘ldirib,   shu
kataklarga yashirilgan, izlanayotgan so‘zni topish o‘yini,  chaynvord  [ingl.  chain
–   zanjir,   halqa   +   word   –   so‘z]   zanjir   uslubida   ketma-ket   joylashgan   kataklarni
harflar bilan to‘ldirishdan iborat bo‘lgan boshqotirmani ifodalaydi.
2.2.   Pedagogik   mahorat   va   uning   tarkibiy   qismlari.   Pedagogik
mahoratga oid asosiy terminlarning kognitiv va konseptual tahlili.
L.N.   Kuzmina   pedagogik   mahorat(pedagogical   skill)   tushunchasiga
to‘xtalar   ekan,   shunday   ta’rifni   keltirib   o‘tgan   “   O‘z   ishining   mohir   ustasi
bo'lgan pedagog -  bu yuksak darajada madaniyatli, o‘z fanini chuqur biladigan,
fanning   yoki   san'atning   tegishli   sohalarini   yaxshi     tahlil     eta     oladigan,
tarbiyalash  va  o'qitish  metodlarini  mukammal egallagan mutaxassisdir”.  Yuqoridagi   ta'rifni   mohiyatini   tahlil   etsak,   ushbu   ta'rifda   pedagogik  mahorat
tushunchasi mazmuniga kiradigan quyidagi masalalarni ajratish mumkin bo'ladi:
1.   Umumiy   madaniyatning   yuqori   darajasi,   bilimdonlik   va   aql-zakovatning
yuksak ko'rsatkichi;
2.   O‘zi o'qitayotgan faniga doir keng va chuqur bilim; 
3.   Pedagogika   va   psixologiya   kabi   fanlar   sohasidagi   bilimlar   bilan
qurollanganlik, ulardan o'qitish va tarbiyalash ishlari tajribasida erkin va ustalik
bilan foydalana bilish;
4. O'quv-tarbiya ishlari metodikasini mukammal egallaganlik.
Pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari: 
1. Kasbiy bilim (professional knowledge):
• Nazariy bilimlar;
• Amaliy bilimlar;
• Metodik bilimlar.
2. Pedagogik qobiliyat (pedagogical ability):
• Didaktik qobiliyat;
• Akademik qobiliyat;
• Perseptiv qobiliyat;
• Suggestiv qobiliyat.
O‘qituvchilik   dunyodagi   eng   qadimgi   kasblardan   biri   hisoblanadi.   Uning
ijtimoiy   ahamiyati   hech   qachon   yo‘qolmaydi.   Ammo   shu   bilan   birga,
O‘qituvchilik kasbi bir qator muhim talablarga javob berishi kerak.
Hozirgi     zamonaviy   dunyoda   O‘qituvchining     shaxsi     uchun     eng     muhim
asos     -     bu     insonparvarlikdir.   O‘qituvchi   yuksak   darajadagi   madaniyatga   ega
bo‘lishi   va   ko'p   sohada   bilimlarga   ega   bo‘lishi   kerak,   shuningdek,   o‘zi
o‘qiyotgan   fan   sohasidagi   yutuqlar   hamda   yangiliklardan   doimiy   xabardor
bo'lishi,   muntazam   o'qib   o'rganishi,   o‘z   bilimlarini   doimiy   ravishda   to'ldirib,
chuqurlashtirib borishi lozim.  Shunday qilib, pedagogik mahoratining asosi o‘z ustida doimiy ishlab borish,
ya’ni mustaqil o'qishdir. 
O‘zbekiston   mustaqillikka   erishganidan   so‘ng   ta’lim-tarbiya,   milliy   urf-
odatlar,   milliy   odob-axloqni   qayta   tiklash,   milliy   qadriyatlarni   yanada
rivojlantirish sohasida buyuk ishlar amalga oshirildi.
Yurtimiz   kelajagi   bo‘lmish   -   yoshlarni   chuqur   bilimli   va   mukammal   odob-
axloq bilan tarbiyalash juda muhimdir. Ushbu jarayonda esa yuksak pedagogik
mahoratga   va   bilimga   ega   pedagoglarning   o'rni   muhimdir.   Hozirda   davlatimiz
rivojlanish   yo‘lida   o‘z   oldiga   qo‘yayotgan   maqsadlarga   erishishi   ko‘p   jihatdan
pedagoglarga bog‘liq. 
O‘qituvchilik kasbi o‘z mohiyatiga ko‘ra individual hisoblanadi.  
Pedagogik   mahorat   tushunchasiga   juda   ko‘p   ta’riflar   berilgan   va   bu   ta’riflar
pedagogik mahoratning qaysidir jihatlarini ifodalaydi. 
Mahorat   (skills)   -   doimiy     yuksalib   boruvchi   tarbiya   va   o‘qitish   san’atidan
iborat.   Pedagog   o‘z   ishining   ustasi   bo‘lish   bilan   bir   qatorda   o‘z   fanini   yaxshi
bilishi, amalda umumiy va yoshlar psixologiyasini yaxshi tushunishi, o‘qitish va
tarbiyalash   metodikasini   chuqur   bilishi   va   yuqori   madaniyatga   ega   bo‘lishi
kerak bo‘lgan mutaxassisdir. 
Shuning uchun zamonaviy O‘qituvchi quyidagi xislatlarga ega bo‘lishi kerak:
• Qobiliyatli,   ijodkor,   ishbilarmon;   milliy   madaniyat   va   umuminsoniy
qadriyatlarni, diniy va dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan; 
• Mutaxassisligiga   doir   bilimlarni,   psixologik,   pedagogik   nazariy   bilim   va
mahoratni mukammal egallagan;  
• O‘z   kasbini   va   bolalarni   yaxshi   ko‘radigan,   har   bir   bola   ulg‘aygach,
yaxshi   inson   bo‘lishiga   chin   ko‘ngildan   ishonadigan,   ularning   shaxs   sifatida
rivojlanib kamol topishiga ko‘maklashadigan;  
• Erkin   va   ijodiy   fikrlay   oladigan,   talabchan,   adolatli,   odobli   bo‘lmog‘i
darkor.   Biz   avvalo,   “pedagog   mahorat   nima   va   u   nimalardan   tashkil   topgan”   degan
savolga javob topishimiz lozim.
Bu   fahm-farosat   va   bilimlarning   chinakam   birlashmasi,   ta’lim   jarayonidagi
qiyinchiliklarning   yengib   o‘tishga   qodir   bo‘lish,   bolalar   qalbini   his   qilish
mahorati,   ichki   dunyosi   nozik   va   zaif   bo‘lgan   bola   shaxsiga   mohirlik   bilan
avaylab yondashish, donolik va ijodiy dadillik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga
bo‘lgan qobiliyat mujassamdir. 
Yuqorida   qayd   etib   o‘tilgan,   pedagogik   mahoratga   berilgan   ta’rif   hamda
tarbiyachining professional xususiyatlari va pedagoglarga qo‘yiladigan ijtimoiy–
iqtisodiy,   siyosiy-madaniy   talablardan   kelib   chiqib   pedagogika   nazariyasi
pedagogik   mahoratni   quyidagi   asosiy   komponent   (tarkibiy   qism)   (main
components)  lardan iborat.
Bularning barchasi  yakka  holda ham  mohiyat-mazmunga  ega bo‘lsa-da, ular
bir butun holda pedagogning kasbiy malakalarining mazmunini ifodalaydi. Zero,
Pedagogik texnika (pedagogical technics)  –o‘quvchilarni o‘qitish, ularga ta’sir
ko‘rsatish,   ta’limiy   bilimlari,   axloqiy   fazilatlarini   o‘rgatish   texnologiyasini
ifodalasa, pedagogik muomala  (pedagogical treatment)  – kasbiy faollikning bir
ko‘rinishi  bo‘lib,  ta’lim  jarayonida  shu  jarayon  ishtirokchilarining  o‘zaro  ta’sir
va hamkorligini bildiradi. 
Pedagogik   ijod   (pedagogical   creativity) –pedagogning   mahoratini   ko‘rsatib
beruvchi   yaratuvchanlikni,   tashabbuskorlikni,   pedagogik   uddaburonlikni   va
tadbirkorlikni   bildiradi.   O‘z   o‘rnida   bu   sohada   pedagogning   pedagogik
qobiliyati   (pedagogical   skills)   ham   muhim   ahamiyatga   ega.   Chunki   u   ta’lim
jarayonida   pedagogning   aqliy,   emotsional,   irodaviy,   tashkilotchilik   jihatlarini,
shuningdek,   bilimdonligini   va   ularning   o‘zaro   bog‘liqligini   hamda   yaxlit   bir
butunligini ifodalaydi. 
Pedagogik   madaniyat   (pedagogical   culture)   –   O‘qituvchilik   burchi,
mas’uliyati, qadr-qimmati, vijdoni, axloqiy e’tiqodini hisobga olib, pedagogning
talabchanligi,   adolatliligi,   komilligi,   rostgo‘yligi,   to‘g‘riligini   bildiradi. Pedagogik   mahorat   tizimida   pedagogik   nazokat   (takt)   (pedagogical   tact)–
pedagogning   pedagogik   maqsadga   muvofiq,   foydali,   qimmatli   harakatlarining
o‘lchovi, me’yori va ta’sir vositasining chegarasi sifatida ifodalanadi.
  Pedagogik   mahoratning   biz   yuqorida   qayd   qilib   o‘tgan   tarkibiy   qismlari
pedagogning  kasbiy   xususiyatlarini  boyitadi  va  uni  mohirlik  sari   yetaklaydi   va
O‘qituvchida   pedagogik   mahorat   malakalarining   rivojlanishiga   yordam   beradi.
Ammo,   o‘z   kasbining   mohir   ustasi   bo‘lish   uchun   faqatgina   ushbu   tarkibiy
qismlarga   tayanib   ish   ko‘rish   kutilgan   natijani   bermasligi   mumkin.   Buning
uchun   doimo   pedagogik   fikrlash,   pedagogik   o‘ylash   va   pedagogik   ish   tutish
lozim   bo‘ladi.   Bundan   kelib   chiqadiki,   o‘z   faoliyatida   pedagogik   hodisalarni,
vaziyatlarni tahlil qilish, ularning har bir jarayonini anglashga intilish, har kunlik
natijalarni   mustaqil   ravishda   tahlil   qilishi   va   yangi   ta’lim-tarbiyaga   doir
g‘oyalarni va ularning natijalarini avvalgilari bilan taqqoslay olishga odatlanishi
ham lozim bo‘ladi. Asosiy pedagogik-psixologik muammolarni topish va ularni
hal etishning eng maqbul yo‘llarini topish kerak. 
Pedagogning   kasbiy-pedagogik   tayyorgarligi   (teacher’s   professional-
pedagogical preparation)  shartli ravishda quyidagi yo‘nalishlarda olib boriladi:
1. Pedagogning shaxsiy fazilatlari bo‘yicha tayyorgarligi;  
2. Pedagogning ruhiy – psixologik jihatdan tayyorgarligi;  
3. Pedagogning ijtimoiy-pedagogik va ilmiy-nazariy   jihatdan
tayyorgarligi;  
4. Pedagogning   maxsus   va   ixtisoslikka   oid   uslubiy   bilimlarni   egallab
borishi;  
Pedagog eng avvalo, bosiq, mulohazali, har qanday vaziyatni to‘g‘ri baholay
oladigan   hamda   mavjud   ziddiyatlarni   bartaraf   etishda   maqbul   yo‘llarni   topa
olishi   kerak.   Pedagog   muloqot   jarayonida   uning   so‘zlaridan   suhbatdoshiga
nisbatan   samimiylik,   xayrixohlik,   do‘stona   munosabat,   yaxshi   kayfiyat   sezilib
turishi   kerak.   Hozirgi   zamonda   jamiyatning   pedagoglik   kasbiga   nisbatan
qo‘yayotgan talablari borgan sari ortib bormoqda va bu talablarni amalda to‘g‘ri tashkil   qilish   esa   pedagogga   bog‘liq.   Pedagog   faqatgina   ta’lim   oluvchilarni
samarali   o‘qitish   va   tarbiyalash,   ilg‘or   pedagoglarning   tajribalarini   o‘rganish
bilangina   cheklanib   qolmasdan,   tadqiqotchilik   ko‘nikma   va   malakalariga   ham
o‘zlashtirgan   bo‘lishi   zarur.   Hozirgi   zamonaviy   pedagog   fan   va   texnika
taraqqiyotining   eng   so‘nggi   yutuqlarni   qo‘llashi,   o‘z   kasbiy   faoliyatida   yangi
pedagogik texnologiyalardan unumli foydalana olishi taqozo etiladi. 
Pedagogik   qobiliyat   (pedagogical   ability)– O‘qituvchining   shaxsiy   va
psixologik   xususiyatlari   bo‘lib,   muayyan   soha   yuzasidan   layoqati   va   ishni
muvaffaqiyatli   amalga   oshirishini   ifodalovchi   individual-psixik   sifatlar
yig‘indisi   demakdir.   Qobiliyatlar   individual-psixologik   xususiyat   bo‘lgani
sababli, shaxsning boshqa sifatlari va xususiyatlariga, ya’ni aql, xotira, xarakter
va   his-tuyg‘ulariga   qarama-qarshi   qo‘yilmaydi,   balki   ular   bilan   bir   qatorga
qo‘yilishi   lozim.    Qobiliyatga   inson   tug‘ma,   ya’ni  tabiat  tuhfasi  sifatida   tayyor
holida erishmaydi, balki uni hayotiy faoliyati davomida shakllantirib boradi.  
Buyuk   olim   Govard   Gardner   qobiliyatlarga   bir   qancha   intellektlar   to‘plami
sifatida   qaradi   va   uning   yettita   jihatini   ajratib   ko‘rsatdi.   Biz   esa   intellektning
ushbu   yeti   jihatlaridan   oltitasini   pedagogik   mahoratni   rivojlantirish   nuqtai
nazaridan   tahlil   qilishimiz   mumkin.   Psixolog   olim   Olga   Matveyeva   ushbu
jihatlarni   psixologik   texnologiya   bilan   kuchaytirib   modifikatsiyalaydi   va
pedagogning   kasbiy   faoliyatida   muhim   ahamiyat   kasb   etishini   ta’kidlab,
quyidagi qobiliyatlarni ko‘rsatib o‘tadi:   
• Muloqot   qilish   qobiliyati   (communicative   ability ):   Pedagogning
nafaqat   dars   vaqtida   balki   darsdan   tashqari   jarayonlarda   ham   guruhda   ijobiy
ruhiy iqlim yarata olishi.   
• Oldindan ko‘ra olish qobiliyati (the ability to predict):  Ushbu qobiliyat
turi   har   bir   pedagogning   hushyorligida,   ta’lim   oluvchilarning   ruhiyati   va   ichki
dunyosini   ko‘ra   olishida   namoyon   bo‘ladi.   Shundagina   pedagog   kim   nimaga
qodir ekanligini oldindan bashorat qila oladi.    • Eshitish   va  his   qilish  qobiliyati   (hearing   and  feeling  ability ):   Bunday
qobiliyat egalari musiqani sevishadi, ohangni yaxshi his qilishadi, deklamatsiya
asosida  yaxshi  o‘qishadi, eshitgan narsasini  xotirada saqlaydi, ayniqsa she’r  va
qo‘shiqlarni   sevib   tinglaydi.     Shu   sababli,   pedagogning   og’zaki   tushuntirgan
mavzusi ularga yaxshi tushunarli bo‘ladi va esda qoladi.
• Kinestetik (teri-muskul) qobiliyat (kinestatic ability):  Pedagogning o‘z
xatti-harakatlarini muvofiqlashtirish qobiliyati, u o‘quvchilarni harakat ohangini
his qilib yo‘naltiradi va shu asosida ta’lim beradi.
• Mantiqiy   qobiliyat   (cognitive   ability):   Mulohaza   yuritish,   raqamlar,
matematika,   murakkab   masalalar,   sababiyat   va   natijalarni   tushunish   malakasi,
voqelikda asosiyni ikkinchi darajalisidan ajrata olish;  
• Shaxsning   ichki   qobiliyati   (person’s   inner   ability):   pedagogning   o‘z-
o‘zini bilish, tushunish va his qilish qobiliyati. Bunday odamda esa erkin shaxs
sifatida qo‘rquv yoki noerkinlik tuyg‘usi kamdan-kam holda bo‘ladi.  
Qobiliyat pedagogning individual imkoniyatlarini ifodalaydi. Shart-sharoit bir
xil   bo‘lganda,   qobiliyatli   pedagoglar   faoliyatlari   davomida   ham   qobiliyati   past
pedagoglarga   qaraganda   ko‘proq   yutuqlarga   erishadilar.   Qobiliyat   shaxsning
tezroq   rivojlanishida,   uning   ijrochilik   va   ijodkorlik   faoliyatlarida   eng   yuqori
natijalarga erishishini ta’minlab beradi.  
Qobiliyatli   kishi   o‘z   mutaxassisligini   tez   egallay   oladi   va   yuqori   mahoratga
ham oson erishadi hamda o‘z sohasida yangilik kirita oladi. Shuni ham ta’kidlab
o‘tish kerakki, qobiliyat bilimdan farq qiladi.  
Bilim   (knowledge)   –   bu   ilmiy   mutolaa   natijasidir,   qobiliyat   (ability )   esa
insonning psixologik va fiziologik xususiyatini  demakdir. Qobiliyat bilim olish
uchun   zaruriy   hisoblanib,   shu   bilan   birga,   u   bilim   olish   mahsulidir.   Umumiy
vamaxsus   bilimlarni   hamda   kasbiy   mahoratni   egallash   jarayonida   qobiliyat
mukammallashib   rivojlanib   boradi.   Ma’nosi   jihatdan,   qobiliyatga   yaqinroq
turadigan tushunchalar ko‘nikma va malakadir.  Ko‘nikma   (practice )   –   pedagogning   kasbiy   faoliyati   jarayonida   hosil
qilingan tajriba va bilimlar asosida bajariladigan ishning mukammal usulidir. 
Malaka   (qualification)   –   pedagogning   ongli   faoliyatni   bajarishi   jarayonida
hosil   qilingan   kasbiy   intellektual   faoliyatning   avtomatlashgan   komponentlari
yig‘indisidir.   Ular   pedagogik   faoliyat   mexanizmining   asosini   tashkil   qiluvchi
jarayonlardir,   ular   qobiliyat   bilan   birgalikda   pedagogik   mahoratga   erishishni
ta’minlaydi,   buning   natijasida   esa   pedagog   kasbiy   faoliyatida   ulkan   yutuqlarni
qo‘lga   kiritadi.   Qobiliyatli,  ammo   ko‘nikmalarga   ega  bo‘lmagan   pedagog  ko‘p
yutuqlarga   erisha   olmaydi.   Qobiliyat   ko‘nikma   va   malaka   orqali   ro‘yobga
chiqadi. Darhaqiqat, qobiliyatli kishining ko‘nikma va malakalari ko‘p qirrali va
mukammallashgan   bo‘ladi.   Ko‘nikmaning   barcha   ma’nolarini   umumlashtirib
mohirlik   ham   deb   ataydilar.   Mohirlik   ham   qobiliyatning   o‘zginasidir.   Bundan
kelib   chiqadiki,   qobiliyat   ko‘nikma   va   malakalarning   paydo   bo‘lish   jarayonida
shakllanadi.  
N.V.Kuzmina   O‘qituvchining   pedagogik   qobiliyatini   tahlil   qilib   shunday
xulosaga   keladi:   “Ta’lim   –   tarbiyada   ro‘y   beradigan   ko‘pgina   kamchiliklar
pedagog   o‘z   pedagogik   qobiliyatining   amaliy  yo‘nalishlarini   yaxshi   bilmasligi,
pedagogda iste’dodning yo‘qligi natijasida ro‘y beradi”. Qobiliyatga ega bo‘lgan
pedagoglar   o‘zlari   egallagan   soha   bo‘yicha   muvaffaqiyatli   shug‘ullanadilar.
Biror   faoliyatning   muvaffaqiyatli,   mustaqil   va   mukammal   bajarilishini
ta’minlaydigan   noyob   qobiliyatlar   birikmasi   talant   (talent)   deyiladi.   Qobiliyat
kasbiy   faoliyat   jarayonida   sayqallanib   rivojlanib   boradi.   Buning   uchun
pedagogda layoqat, zehn va qiziqish bo‘lishi  kerak. Pedagogik qobiliyat  turlari
fanning, jamiyatning rivojlanishiga qarab ko‘payib va o‘zgarib turishi mumkin.
Falsafada   qobiliyat   uzoq   vaqtgacha   nasldan   –   naslga   o‘tuvchi   jarayon   sifatida
ifodalangan.   Uzoq   yillar   olimlarning   olib   borgan   ilmiy-tadqiqotlari
vakuzatishlari   natijasida   pedagogik   qobiliyatning   quyidagi   asosiy   sifatlari
aniqlangan:    Biz   bilamizki,   pedagogik   texnika   (pedagogical   technics)   –   pedagogning
nafaqat   ta’lim–tarbiya   jarayonida,   balki   butun   kasbiy   faoliyati   uchun   zarur
bo‘lgan umumiy pedagogik bilim va malakalari majmuidir.  
Pedagogik   texnikaning   muhim   jihatlaridan   biri   bu,   avvalo,   pedagogik
mahoratni   belgilovchi   kasbiy   ko‘nikmalar   hisoblanadi,   ya’ni   pedagogning
savodli   bo‘lishi,   aniq,   ravon   va   ifodali   so‘zlay   olishi,   o‘z   fikr-mulohazalari   va
bilimini tushunarli tilda ta’sirchan bayon qilishi, his-tuyg‘usini boshqara olishi,
o‘zining   shaxsiy   qobiliyatlarga   ega   bo‘lishi,   ma’noli   qarash,   aniq   imo-ishora,
rag‘batlantiruvchi   yoki   istehzoli   tabassum,   so‘zning   cheksiz   qudrati,
hozirjavoblik,   psixologik   bilimlari   orqali   o‘quvchilar   ongiga   va   tafakkuriga
ta’sir   o‘tkaza   olishi   lozim.   Pedagogning   pedagogik   mahorati   qanday   ko‘nikma
va   malakalardan   iborat   ekanligi   va   ushbu   pedagogik   mahorat   orqali   pedagog
ta’lim   muassasalarida   ta’lim-tarbiyaviy   faoliyatni   zamonaviy   talablar   asosida
qanday   tashkil   qilishi   o‘quvchilarga   tarbiyaviy   ta’sir   ko‘rsatishida   qanday
ahamiyatga ega ekanligi kabi muammolar hozirgi kungacha dunyo olimlarining
e’tiborini o‘ziga jalb etib kelmoqda. 
Hozirgi   kunda   pedagogik   mahorat   tushunchasi   ikkita   guruhga   bo'lib
o‘rganiladi.   Birinchi   guruh   komponentlari   pedagogning   shaxsiy   axloqiy
fazilatlari  va xulqi  bilan bog‘liq bo‘lib, ta’lim  jarayonida o‘z-o‘zini  boshqarish
malakalarida  (refleksiya) (reflex)  namoyon bo‘ladi: 
• Ta’lim   jarayonida   o‘z   xatti-harakatlarini   boshqarishi   (mimika,
pantomimika);  
• Ta’lim   jarayonida   o‘z   hissiyotini   va   kayfiyatini   jilovlay   olishi   va   turli
nojo‘ya ta’sirlarga berilmasligi;  
• Mukammal   ijtimoiy   perseptiv   qobiliyatlarga   (diqqat,   kuzatuvchanlik,
xayol) egaligi; 
• Nutq   texnikasini   (nafas   olish,   ovozni   boshqarish,   nutq   tempi)   bilishi   va
o‘z o‘rnida qo‘llay olishi.  Pedagogik   mahoratning   ikkinchi   guruh   komponentlari   pedagogning   ma’lum
bir   shaxs   yoki   jamoaga   ta’sir   ko‘rsata   olish   qobiliyati   bilan   bo‘g’liq  bo‘lib,  bu
guruh asosan, ta’lim jarayonining texnologik tomonini o‘z ichiga oladi: 
• Pedagogning   didaktik,   tashkilotchilik,   konstruktiv,   kommunikativ
qobiliyatlari; 
• O‘z   oldiga   qo‘yilgan   ma’lum   bir   reja   asosidagi   talablarning   bajarilishini
nazorat qilishi;  
• Ta’lim   muassasasida   va   pedagogik   jamoada   ta’lim-tarbiya   bilan   bog‘liq
bo‘lgan ijodiy faoliyatni tashkil eta olishi; 
• Bolalar   bilan   pedagogik   muloqot   jarayonini   bir   muvozanatda   saqlash   va
boshqarish.  
Pedagogning   o‘quvchilar   oldida   o‘z   harakatlarini   boshqarishida   aktyorlik
san’atiga   xos   bo‘lgan   xususiyatlari,   ya’ni   mimik   va   pantomimik   qobiliyatlari
muhim   ahamiyatga  ega.  Aktyor   ma’lum  bir   obrazni   ma’lum  bir   muddat   ichida
tayyorlab,bir   yoki   bir   necha   marta   bir   xil   ko‘rinishda   sahnada   namoyish   etsa,
pedagog   butun   o‘quv   yili   davomida,   har   bir   darsda   yangi   mavzuni   o‘tilgan
mavzular   bilan   bog’lab,   zamonaviy   innovatsion   usullar   yordamida   o‘quvchilar
ongiga   yetkazish   uchun   chuqur   va   puxta   tayyorgarlik   ko‘radi.   Pedagog
jamoadagi   o‘ziga   xos   pedagogik   va   psixologik   muhitni,   har   bir   ta’lim
oluvchining   shaxsiy   xususiyatlarini   e’tiborga   olib   pedagogik   faoliyat   olib
boradi. Bunday ulkan mas’uliyatni yuqori darajali samara bilan amalga oshirish
uchun pedagogdan yuksak pedagogik mahoratga ega bo‘lish talab etiladi.  
  O‘qituvchining kasbiy mahoratining asosi uning pedagogik mahoratidir.
Pedagogik mahorat - pedagogik qobiliyat va nazariy bilimlarga asoslangan va
pedagogik muammolarni hal qilishga qaratilgan harakatlar majmui hisoblanadi.
L.   I.   Ruvinskiyning   fikricha   pedagogik   mahorat   bu   -   har   qanday   vaziyatda
ham   odamlar   bilan   samarali   ta'sir   o'tkazish   uchun   O‘qituvchiga   faoliyati
davomida zarur bo'lgan ko'nikmalar majmui. (nutq qobiliyati, pantomima, o‘zini o‘zi   boshqarish,   do'stona,   optimistikstatik   kayfiyat,   aktyor   va   rejissyorlik
mahorati).
Pedagogik   mahorat-   bu   pedagogning   shaxsiy   va   uslubiy   mahoratlarining
puxta o‘zlashtirilgan va ulardan to‘g‘ri foydalana olish san’atidir.
Pedagogik mahoratning asosini quyidagilar tashkil etadi:
1.   Insoniylikka   yo‘naltirilganlik   (pedagog   va   o‘quvchilarning   manfaatlari,
idieallari, fanga intiluvchanligi, ma’naviy bilimdonligi va h.k)
2.   Pedagogik   texnika   (Pedagogik   xulq-atvorga   ega   bo‘lish   va   o‘quvchilarni
anglash, o‘rganish faoliyatining turli uslub va yo‘llari, tarbiyaviy qobiliyatlari va
ko‘nikmalari,shaxsga ta’sir qila olish va notiqlik qobiliyatlari)
3.   Kirishuvchanlik   (muomala   qilishni   bilishi,   turli   muomala   usullari   va
vositalaridan   vaziyatga   mosini   tanlay   olish,   shaxsning   intiluvchanligi,   talab   va
o‘quvchilar bilan munosabatda ochiqko‘ngil bo‘lish)
4. Kasbiy mahorat - bu mahorat bilan fikrlay olish va harakat qila olish – bu
barcha darajalardagi ustunlik:
 Nazariy   darajada   (o‘z   kasbini   ham   nazariy   ham   amaliy   jihatdan   chuqur
bilish)
 Uslubiy   darajada   (fanning   rivojlanish   qoidalarini,   ularni   amalga   oshirish
usullarini bilish)
 Metodik   darajada   (ta’lim   jarayonini   tashxis   qilish,   bashorat   qilish,
loyihalashtirish,   rejalashtirish,   natijalarini   nazorat   qilish,   talabga   ko‘ra
rejalashtirilgan   yakuniy   natijalariga   erishish   uchun   ta’lim   berishning   usul   va
vositalarini tanlay bilish)
Pedagogik mahoratning namoyon bo‘lishi muhitlari:
1. O‘quv ishlari (auditoriya darslarini tashkil etish, ularning mos baholanish).
2. Pedagogik muloqat (o‘quvchilar bilan muloqat jarayonida qulay psixologik
iqlimning yaratilishi, muloqot qilish, bilim va ko‘nikmalariga ega bo‘lish).
3. Tarbiyaviy ish (zarur shaxsiy qarorlarning rivoji, ochilishi va boshqalar) Pedagog   va   o‘quvchilarning   o‘zaro   munosabatida   pedagogik   mahoratni
qo‘llash:
1. Intizomni joriy qilish va manfaatli  bo‘lish uchun rag‘batlantirishni  tashkil
etish (o‘quvchilarga tushuntirayotgan ma’lumotingizning negizini tushintirish va
unga to‘g‘ri yo‘naltirish).
2.   O‘quv   materiallari   tizimlashtirishni   joriy   etish   (taklif   qilingan
ma’lumotning qirralarini va mazmunini mantiqan tushinish uchun moslashtirish)
3.   O‘quvchilar   bilan   ishlashga   bog‘liq   masalalarning   yechimi   bilan   tanitib
borish,   ma’lumotlarda   noroziliklar   mavjud   hollarda   ularning   xal   etilishiga,
jarayoniga o‘quvchilarni ham jalb qilish.
4.   O‘quvchilarning   tahlil   negizini   tushintirish,   ma’lumotlarni   kengaytirish
yoki   qisqartirish,   mustaqil   asosli   qo‘shimchalar   qo‘shishga,   joriy   etilgan   o‘quv
materiallari   bo‘yicha   savolar   tuzishga   va   ularni   asosli   javob   bera   olishga
o‘rgatish.
5.   Taklif   etilgan   mavzu   (muammo)   bo‘yicha   sxemalar,   jadvalar   va
multimediya   loyihalarni   tuzishni   o‘rgatish.   Har   xil   manbalardan   to‘plangan
ma’lumotlarni moslashtirishga yo‘nalish berish.
6. Berilgan vazifa bo‘yicha tuzilganlarini, ularni o‘rganish jarayonida olingan
ijobiy   va   salbiy   baholarni,   yo‘l   qo‘yilgan   xatolarni   va   erishilgan   yutuqlarni
muhokoma qilish natijalaridan kelib chiqib mos tuzatishlarini ishlab chiqish.
7. O‘quvchilar tomonidan yechimlar topilishi uchun ataylab ishlab chiqarish.
“Pedagogik  ensiklopediya”  da  yozilishicha,  pedagogik  texnikaga ega  bo‘lish
pedagogik   mahoratining   muhim   bir   qismi   hisoblanadi,   u   maxsus   amaliy
tayyorgarlikni, chuqur psixologik va pedagogik bilimlarni talab qiladi.
Pedagogik   texnika   pedagogikada   o‘quvchilarning   bilim   olish   jarayonini
boshqarish   va   xulqini   nazorat   qilish   va   shuningdek,   shaxsga   ta’sir   o‘tkazish
usullari   va   yo‘llarini   amaliyotda   tadbiq   qilish   demakdir.   Bu   O‘qituvchi   va
o‘quvchilarning   o‘zaro   munosabati   pedagogik   hamkorlikning   texnologik   jihati
hisoblanadi. Pedagogning   pedagogik   texnikaga   ega   bo‘lishi   o‘quvchilar   bilan   samarali
muloqat   o‘rnatishda,   dars   talabidan   kelib   chiqib,   ularni   o‘qitish   va   tarbiyalash,
ular bilan ruhiy munosabatni saqlashga yordam beradi.
Qadam (takt) (tact)  – bu pedagogning xarakterdan kelib chiqadigan va uning
shaxsiy   xususiyatlarini   o‘zida   aks   ettiragan   odamlar   va   atrof   muhitga
munosabatidir.
Pedagogik   qadam   –   bu   pedagogik   maqsadlarga   erishish   uchun   ta’sir
o‘tkazishga   yordam   beradi,   hammabop   muloqot   o‘rnata   olish   hisoblanadi.
Pedagogik   qadam   qo‘polliklarga,   manmanlikka,   o‘quvchilar   bilan   muomalada
badfe’llikka   yo‘l   qo‘ymaydi,   pedagogning   ish   uslublari   taxsil   oluvchilarga
nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lishi, ularga o‘rnak bo‘lishi kerak, biroq
talabchan   bo‘lishi   ham   zarur.   Shaxsga   nisbatan   talabchanlik   har   bir
o‘quvchining   individualligi   hisobga   olgan   holda   olib   boriladi.   Pedagogik
mahorat   pedagog   xulqining   me‘yorlashtirilganida,   ya’ni   sabrda,   o‘z-o‘zini
qo‘lga   olganlikda,   o‘quvchilar   bilan   ishlashga   turtki   bo‘luvchi   bevosita
muloqatdagi hushfellikda ham namoyon bo‘ladi.
Mustaqallikdan   so‘ng   tilimizga   yangi   so‘zlarning   kirib   kelishi   qanchalik
tezlashgan   bo‘lsa,   ko‘pgina   so‘zlarning   tilimizning   lug’atidan   chiqib   ketishi
shunchalik   tezlashdi.   Shu   bilan   birga,   t ilimizga   repititor ,   multimedia,   onlayn ,
multimillioner, internet , trening kabi neologizmlar ham kirib keldi.
Neologizmlar   haqida   gap   ketganda ,   ularning   mazmun-mohiyatini   bugungi
kunda   yangi dan   nashr   etila yot gan   lug‘atlarda   so‘zlarning   ma’nosini   berish,
ularni   izohlash   orqali   kishilarga   yetkazib   bo‘lmaydi.   Chunki   mavjud     kitob
shaklidagi lug‘atlar kishilar qo‘liga yetib borishi kechikib borayotgan bir paytda
bu   masalani   lug‘atlar   orqali   yechib   bo‘lmaydi.   Bunga   qo‘shimcha   ravishda,
ba’zi   bir   gazeta   va   jurnallarda   berilayotgan   sanoqli   yangi   so‘zlarning   izohlari
hamda   tushuntirishlari   bilan   ham   xalqqa   to‘laqonli   yangi   so‘zlarni,   ular   uchun
zarur   bo‘lib   turgan   tushunchalarni   yetkazishning   imkoni   yo‘q.   Mening
fikrimcha,   buning   yagona   yo‘li   internet   tizimida   “O‘zbek   neologizmlarining elektron   lug‘ati”   ni   yaratish   lozim.   Bu   lug‘at   mutaxassislar   tomonidan   doimiy,
kunlik   harakatda   va   nazoratda   bo‘lishi   zarur   .   Ish   internet   tizimi   orqali   olib
borilsagina   tilimizda   paydo   bo‘layotgan   yangi   tushuncha   va   so‘zlarni   tartibga
solib turish muammosi yechilishi mumkin.
Bunday elektron lug‘atlar ikki guruh  orqali  boshqarilishni talab etadi.
1. Tadqiqotchilar guruhi a’zolari tilimizda paydo bo‘layotgan neologizmlarni
o‘zlari aniqlab, izohlab borishadi.
2.   Javob   beruvchi   guruh   a’zolari   esa   dastur   foydalanuvchilarning   talabiga
ko‘ra   ular   uchun   tushunarsiz   bo‘lgan   so‘zlarni   ularga   javob   tariqasida   izohlab
borishadi.
Mustaqillikdan   keyin   turli   davlatlar   bilan   ijtimoiy,   ma’naviy-madaniy,
iqtisodiy   sohadagi   hamkorliklar   natijasida   tilimiz   mavjud   tillarning   so‘zlari
hisobiga boyib bormoqda. Ilf-fan va texnika taraqqiyoti ta’sirida tilimiz so‘zlari
miqdori,   xusuan,   inglizcha   va   boshqa   til   so‘zlari   hisobiga   boyib   borayotgani
hech kimga sir  emas. Misol  uchun , brifing so‘zi inglizcha   briefing   (brief –   qisqa)
bo‘lib,   uni   rasmiy   shaxslarning   ommaviy   axborot   vositalari   vakillari   bilan
uchrashuvi,   shuningdek,   muayyan   masala   bo‘yicha   rasmiy   nuqtai   nazar   yoki
xalqaro   muzokaralar,   kengashlar,   konferensiyalarning   borishi   va   boshqalar
to‘g‘risida   tomonlarning   o‘zaro   kelishib   olingan   qarashlari   rasmiy   xulosasi
qisqacha bayon qilinadigan uchrashuvi  sifatida izohlash mumkin.
Mustaqillikdan   so‘ng  tilimizga   brifing   – briefing ,  injenereng  –  ingineering,
imej   –   image,   vizual   –   visual,   virtual   –   virtual,   organayzer   –   organizer kabi
inglizcha so‘zlarning kirib kelishi  juda  tezlashib ketdi.
Kundalik   so‘zlashuvda   faol   qo‘llanilayotgan   ayrim   so‘zlarning   hamon
“O‘zbek   tilining   izohli   lug‘ati”dan   joy   olmaganini   ko‘rishimiz   mumkin.
Masalan,   imij,   koka-kola, minimarket, gipermarket, chizburger, xot-dog, chipsi,
netbuk,   blutus,   sensor,   flesh   xotira,   vay-fay,   planshet,   internet   kabi   ko‘plab
so‘zlar  ham izohli lug‘atga kiritilishi lozim. Yogurt   asl   turkiy   so‘z   bo‘lib,   jem,   meva   konservasi,   shokolod,   kakao   va
boshqa   qo‘shimchalar   aralashtirilgan,   qaymoqli   kremga   o‘xshash   sut-qatiq
mahsuloti   (oddiy   ivitilgan   qatiq,   kefir   va   boshqalar)   ma’nosida   ishlatiladi.   Bu
ham   utyuk   (dazmol)   so‘zi   kabi   o‘z   shaklini   o‘zga   til   xususiyatlariga   mos
ravishda o‘zgartirib tilimizga qaytgan so‘z hisoblanadi.
O‘zbek tiliga o‘zlashgan ba’zi inglizcha  so‘z larning bir qanchasi o‘zbek tilida
asl lug‘aviy ma’nosini butunlay yo‘qotib,   etimologik   ma’no va tushunchasi bilan
aloqador   bo‘lmagan   boshqa   semantik   birlikka   aylangan.   Bunday   xarakterdagi
so‘zlar asl fonetik va morfologik qiyofalarini o‘zgartirmagan. Shunday bo‘lsada,
ular   ingliz   va   o‘zbek   tilida   semantik   yaqinlikka   ega   bo‘lmaydi.   So‘zning   o‘z
tildagi   ma’nosi   bilan   o‘zlashgan   tildagi   ma’nolari   orasida   bog‘liqlik   unutiladi.
[17, 33-34]
Masalan: 
YUMOR [ingl.   humour   —   hazil,   kulgu   <   lot.   humor   —   namlik,   xo‘llik]-
Kamchiliklar,   ayrim   voqea   va   hodisalarni   kulgili   qilib,   hazilomuz     shaklda
tasvirlash, ularni beg‘araz hajv qilish. 
KOKTEYL [ingl. cocktail - xo‘rozning dumi] 
1.   Spirtli   ichimliklarning   ba’zan   qand,   meva   va   turli   ziravorlar   qo‘shib
tayyorlanadigan,  aralashmasi. 
2.   Meva   sharbati,   sut   va   shunga   o‘xshashlarga   shakar,   rezavor   kabilarni
qo‘shib tayyorlanadigan alkogolsiz ichimlik.
KOLLEJ [ingl. college — o‘rtoq, birodar; o‘quv yurti]
  1   Buyuk   Britaniya,   AQSH   kabi   ba’zi   mamlakatlarda:   o‘rtadan   oliygacha
bo‘lgan turli xil o‘quv yurtlari.
2   Fransiya,   Belgiya,   Shveytsariya   va   b.   ba’zi   mamlakatlarda:   o‘rta   va
to‘liqsiz o‘rta o‘quv yurti.
3 O‘zbekistonda: o‘rta maxsus kasb-hunar o‘quv yurti.
Bundan   tashqari ,   tilimizga   ingliz   tilidan   o‘zlashgan   so‘zlarning   o‘zlashish
jarayonida   ularning   semantik   tuzilishidagi   o‘zgarishlari   ham   turlicha   bo‘ladi. Ayrim so‘zlar tilda o‘z ma’nosini saqlab qolgan holda o‘zlashadi, ayrimlari esa
ma’no kengayishi, ma’no torayishi yoki yangi ma’no kasb etishi mumkin.
Barchamizga   ma’lumki,   ingliz,   fransuz,   rus,   ispan,   arab   va   xitoy   tillari
xalqaro   tillar   sifatida   yetakchi   darajaga   ega   bo‘lib,   BMTning   ish   hujjatlari   shu
tillarda   yuritiladi.   Hozirda   tilimizga   o‘zlashish   darajasi   ancha   baland   deb
hisoblanayotgan inglizcha so‘zlarning o‘zbek tili lug‘at boyligidagi o‘rni alohida
ahamiyatga ega. Ayni paytda bunday so‘zlar o‘zga tilga o‘zlashishidan tashqari
qisqa muddat ichida so‘z yasash bazasi sifatida ham faol rol o‘ynamoqda. 
Inglizcha   o‘zlashma   so‘zlar   sirasidagi   provayder,   sammit,   imij,   reyting,
menejment, menejer   kabi so‘zlarning o‘zbek tilining izohi lug‘atidagi ma’nolari
kuzatilganda,   bu   kabi   so‘zlarning   o‘zlashishi   bilan   bog‘liq   ma’no   o‘zgarishlari
lug‘atlarimizda qayd etilganini kuzatish mumkin. [17, 40]
Tilimizdagi   o‘zlashgan   so‘zlar   semantikasi   o‘rganilsa,   leksik   ma’no
taraqqiyotining   natijasi   sifatida   ikki   xil   holat   –   leksik   ma’no   hajmining
kengayishi yoki torayishini kuzatish mumkin.
Ma’no kengayishi ma’lum bir so‘zning leksik ma’nosining avvalgisidan ko‘ra
kengroq voqelikni bildirishiga nisbatan ishlatiladi .
Ingliz   tilidan   olingan   dizayn   so‘zi,   avvalo,   chizmachilik,   tasviriy   san’at,
arxitektura   soha   atamasi   sifatidagina   ishlatila   boshlagan   edi.   Bu   so‘zning
lug’atdagi ta’rifi quyidagicha.   Dizayn   [inglizcha design – loyiha, chizma, rasm]
–   narsalar   muhitini   estetik   va   funksional   sifatlarini   shakllantirish   maqsadiga
qaratilgan   loyihalash   faoliyati   turlarini   ifodalovchi   termin.   Dizayn   20-asr
boshlarida   paydo   bo‘lib,   30-yilllarda   G‘arbiy   Yevropa   va   AQShda   maxsus
faoliyat turi sifatida shakllandi. 80-yillar 2-yarmidan boshlab  dizayn ning faoliyat
doirasi   kengaya   boshladi.   Ya’ni   chizmachilik,   tasviriy   san’at,   arxitektura   soha
atamasi tushunchasidan tashqari badiiy faoliyat turi – estetik xususiyatlarga ega
bo‘lgan   narsalar,   sanoat   buyumlarini   loyihalash,   joylashtirish,   jihozlash;   badiiy
jihatdan   loyihalash,   darslarni   tashkil   qilish   kabi   ma’nolarda   ishlatilmoqda.
Yuqoridagilarga   asoslanib,   bu   so‘zni   so‘z   ma’nosining   kengayishi   hodisasiga uchragan til birligi deyish mumkin. Shu bilan birga, bu so‘zga bevosita aloqador
hisoblangan   dizayner   so‘zi   ham   hozirgi   kunda   ko‘p   ma’nolilik   kasb   etayotgan
so‘zlar qatoriga kiradi.
Reyting   so‘zi   [inglizcha   rating   –   baho,   daraja]   baho   berishning   ball
sistemasiga   asoslangan   turini   ifodalovchi   tushuncha.   Bu   so‘zning   tilimizda
ma’no   kengayishi   natijasida   pedagogik   atamadan   sport,   madaniyat   va   boshqa
sohalarda   erishilgan   yutuqlar   natijasini   belgilovchi   me’yor   ma’nosida   qo‘llana
boshlandi.  R eyting   so‘z in i quyidagicha izohlash mumkin: 
1 .   Ta’lim.   O‘quvchilar va talabalar bilimini nazorat qilish va baholash usuli va
tizimi .
2 .   S port.   Sportning   ba’zi   turlarida   (masalan,   shaxmatda)   erishilgan
yutuqlarning   samaradorligi   va   nufuzini   baholashda   raqamlar   bilan
ifodalanadigan shaxsiy ko‘rsatkich. 
Shuni ham aytib o‘tish kerakki,   ma’lum yillar ilgari monosemantik xususiyatga
ega   bo‘lgan   reyting   so‘zi   tilimizda   faol   qo‘llanishi   natijasida   hozirda
polisemantik so‘z ga aylangan .
Bunker [inglizcha bunker – ko‘mir solinadigan quti]
1   Kombayn,   paxta   terish   mashinasi   va   shu   kabilarning   yig‘ilgan   narsa   kelib
tushadigan, to‘planadigan qismi.
2   Qum,   shag‘al,   sement,   don,   ko‘mir   va   shu   kabi   narsalarni   qisqa   muddat
saqlash yoki tashishga mo‘ljallangan idish. 
3  Mudofaa uchun mo‘ljallangan yer osti inshooti. 
Tilning lug’at boyligi jamiyatning siyosiy, madaniy va ma’naviy hayoti bilan
birga   rivojlanib   boradi.   Jumladan,   lug‘atlar   ham   jamiyatdagi   siyosiy-ma’naviy
qarashlarga   mos   holda   yaratiladi.   Yangi   nashrdagi   “O‘zbek   tilining   izohli
lug‘ati”da   biznes   so‘zi   [ inglizcha   businnes   –   ish,   mashg‘ulot ]   daromad
keltiradigan, foyda olish maqsadlari ko‘zlangan va qonunlarga xilof bo‘lmagan
har qanday tashkiliy, xo‘jalik faoliyati; tijorat. [17, 41-43] Xulosa o‘rnida aytish joizki, o‘zbek tili leksikasidan o‘rin olgan ingliz tilidan
olingan   so‘zlar   semantikasidagi   o‘zgarishlar   sezilarli   darajada   bo‘lib,   ular
polisemantik  xususiyatga  ega  bo‘lishdan  tashqari,  so‘z ma’nosining  kengayishi
yoki  torayishi,  o‘zbekcha  so‘z yasalishida  faol  qatnashishi  kabi  til  hodisalarida
yetakchi o‘rin egallaydi.
Detektiv [ ingl. detective < lot.  detectio - ochish, fosh qilish; aniqlash] so‘zining
tilimizga   ot   va   sifat   so‘z   turkumlariga   xos   ma’nolari   bilan   o‘zlashganini
ko‘rishimiz   mumkin.   Ot   so‘z   turkumi   sifatida   jinoiy   ishlarni   qidirish,   ochish
bo‘yicha  mutaxassis;   sifatlik xususiyatiga  ko‘ra josuslar,  yashirin ayg‘oqchilar,
izquvarlar   hayoti,   sarguzashtlari,   murakkab   jinoyatlarning   ochilishi   haqida
hikoya   qiluvchi   (badiiy   asar   yoki   film)   ma’nosini   ifodalaydi.   Detektiv   so‘zi
ma’nolarining   ikki   so‘z   turkumiga   oidligi   bu   so‘zning   leksikamizda   keng
qo‘llanilishi bilan izohlanadi.
Interfaol   so‘zi   tilimizda   o‘z   manbasi   bo‘lgan   interaktiv [ ingl.   interactive]
so‘zi   bilan   erkin   so‘z   almashinish i   mumkin .   Tilimizda   ma’lumotlar   va   bir-biri
bilan aloqa qilish orqali qabul qilish yoki uzatishni ifodalaydi.
Lider   [ ingl.   leader   –   yetakchi,   boshliq,   rahbar]   so‘zi   biror   guruh   yoki
tashkilotning asosiy a’zosi ma’nosida  yo‘lboshchi, rahbar  so‘zlariga ma’nodosh
bo‘lsa,   polisemantik   xususiyatiga   ko‘ra   boshqa   ma’nosi   bilan   sport
musobaqalarida   oldinda   boruvchi   shaxs   yoki   jamoa   ma’nosini   ifodalaydi.   Bu
o‘rinda u  yetakchi, peshqadam  so‘zlari bilan ham ma’nodosh bo‘ladi.
Metodist   [ ingl.   methodists   < юн.   methodos]   so‘zi   rus   tili   orqali   o‘zbek   tiliga
o‘zlashgan   inglizcha   so‘z   hisoblanib,   metodika   mutaxassisi   tushunchasini
ifodalaydi.   Qo‘llanilish   jarayonida   esa   uslubchi   so‘zi   bilan   erkin   almashina
oladi.
Tilimizga   etimologiyasi   ingliz   tilidan   kelib   chiqqan,   ammo   rus   tili   orqali
tilimizga   o‘zlashgan   bir   qancha   juft   so‘zlar   bor.   Masalan, press-
konferensiya[ ingl.   press-conference . ] matbuot   konferensiyasi so‘zi   bilan   press-
sekretar [ ingl.   press-secretary]   so‘zi   esa   prezident   yoki   bosh   vazirning   matbuot bo‘yicha   kotibi   ma’nosida   matbuot   kotibi   so‘zi   bilan   erkin   almashinish
xususiyatiga ega.
II BOB BO‘YICHA XULOSA.
Yuqorida aytilgan fikrlar asosida pedagogik texnologiyaning  quyidagi  qisqa
va umumlashtirilgan ta’rifini keltirishimiz mumkin:
“Pedagogik texnologiya – barkamol insonni shakllantirish faoliyati”.    
    Pedagogik   texnologiyalarning   rivojlanish   tarixi   Aristotelning   tarbiyaning
inson   shaxsini   shakllantirishdagi   fikrlari,   Sokratning   ta’lim-tarbiya   usullariga
dastlabki   yondashuvi,   ta’lim   va   tarbiyadagi   izchillik   va   shaxsiy   xulosalarning
shakllanishi   bilan   bog‘liqligi   haqidagi   g‘oya   va   qarashlari,   Platonning   kasbiy
ko‘nikmalarni shakllantirish va mustahkamlash kasbiy bilimlarni shakllanishiga
olib kelishi haqidagi g‘oyalari va ularning davrlar osha rivojlanishi bilan bog‘liq
hodisadir.
B.Yo‘ldoshev   o‘z   asarlarida   shunday   degan:   “Pedagogik   texnologiyalar
ta’limning   yangi,   samarali   usullari   bo‘lib,   o‘tilayotgan   mavzularning   qiziqarli,
ta’sirchan bo‘lishiga yordam beradi va ular doimo yangilanib turish xususiyatiga
ega.”
M.V.   Klarin   fikriga   ko‘ra,   “Pedagogik   texnologiya   bu   -   o‘quv   jarayoniga
turlicha yondashgan holda oldindan belgilab olingan maqsad ko‘rsatkichlaridan
kelib chiqib o‘quv jarayonini loyihalashdir”.
Uzluksiz     ta’lim     tizimi     xodimlari,   ya’ni   pedagog-O‘qituvchilarning
zamonaviy  ta’lim texnologiyalaridan  xabardorligi va  ularni  ta’lim  jarayonida
samarali   qo‘llay     olishlari,     shuningdek,     ta’lim   jarayonini   tashkil     etish
jarayonida ijodiy  yondashish muhim ahamiyat kasb etadi. 
O‘qituvchi-  pedagoglarning   dars  mashg’ulotlarini     noan’anaviy     shakllardan
foydalanish,     ta’lim     jarayonini   mukammal     tashkil     etish,   turli   metodlardan
oqilona   foydalana   olish   ko‘nikmalariga   ega   bo‘lishi   ta’lim   oluvchilarning nazariy bilimlarni puxta va chuqur o‘zlashtirilishi,  ularda  amaliy  ko‘nikma  va
malakalarning  hosil  bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Mazkur     bobda   biz   pedagogik     texnologiyalarning   mohiyati,     shakllanishi
hamda   taraqqiyoti,   afzalliklari,   ta’lim   jarayonining   istiqbolini     ta’minlashdagi
muhim     o‘rni     va     roli,     shuningdek,     yangi   pedagogik   texnologiyalarni   ta’lim
jarayoniga tadbiq etish shartlari xususida so‘z yuritildi. 
Yan -Amos Komenskiy o‘zining "Buyuk  didaktika" asarida ta’lim jarayonini
"unda     har   bir   usul   va   narsalar   vaqt     jihatidan   shunday   joylashtirilishi   kerak
ediki, butun  pedagogik jarayon   yaxshi     sozlangan     soat    kabi    bexato     yurishi
kerak"  degan edi.
Pedagogik nazariyalar yig’indisi hisoblangan pedagogikada ko‘pgina nazariy
va   amaliy   bilimlar   to‘plangan   bo‘lishiga   qaramay,   XX   asrning   o‘rtalarigacha
mashhur   pedagoglarning   izdoshlarining   birortasi   ular   o‘tgan   yuqori   darajadagi
samarali   darslarni   o‘zlariga   o‘xshatib     o‘tish   imkonini    beradigan   pedagogik
jarayon   andozasini     ishlab   chiqishmagan.   Chunki   mashhur   pedagoglar   uslubi
tarkibida   o‘zlarining   shaxsiy   sifatlari   ham   yetakchi   o‘rinni   egallagan.
Keyinchalik   darslarni   mazmunli   va   samarali   o‘tish   uchun-   mashhur
pedagoglarning   darsini     pedagogik     texnologiyalar   qolipiga   solib,   zarur
loyihalarni  tuzish va ko‘paytirishdir. 
Hozirgi   kunda   pedagogik   va   axborot   texnologiyalari,   interaktiv   metodlar,
innovatsion   texnologiyalarni   ta’lim   jarayonida   qo‘llashga   bo‘lgan   qiziqish   va
e’tibor   kundan   kunga   kuchayib   bormoqda.   Chunki   shu   vaqtgacha   an’anaviy
ta’limda o‘quvchi talabalarni faqat tayyor bilimlarni egallashga undagan bo‘lsa,
zamonaviy   metodlar   ularni   bilimlarni   o‘zlari   qidirib   topishlariga,   mustaqil
o‘rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga
o‘rgatadi.   O‘qituvchi   bu   jarayonda   shaxsning   shakllanishi,   rivojlanishi,
tarbiyalanishi   va   bilim   olishi   uchun   sharoit   yaratadi   va   shu   bilan   bir   qatorda
boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchlik funksiyasini bajaradi. Ta’lim jarayonida talaba
diqqat markazida turadi. Shuning   uchun   ta’lim   muassassalarida   talabalarni   o‘qitishda   zamonaviy
o‘qitish   metodlari-interaktiv   metodlar   va   innovotsion   texnologiyalarning   o‘rni
va   roli   juda   kattadir.   Pedogogik   texnologiya   va   pedogog   mahoratga   oid   bilim,
tajriba va interaktiv metodlar o‘quvchi-talabalarning bilimli, yetuk malakaga ega
bo‘lishlarini ta’minlaydi.
Inovatsion   texnologiyalar   pedagogik   jarayonga   yangilik   va   o‘zgarishlar
kiritish   bo‘lib,   uni   amalga   oshirishda   asosan   interaktiv   metodlardan   to‘liq
foydalaniladi.   Interaktiv   metodlar-bu   jamoa   bo‘lib   fikrlash   ham   deyiladi,   ya’ni
pedagogik   ta’sir   etish   usullari   bo‘lib   ta’lim   mazmuninng   tarkibiy   qismi
hisoblanadi.   Bu   metodlarning   o‘ziga   xosligi   shundaki,   ular   faqat   pedagog   va
talabalarning birgalikda faoliyat ko‘rsatishi orqali amalga oshiriladi. 
Ingliz   tilidan   o‘zbek   tiligatayyor   holatda   kirib   kelgan   bo‘ lsa-da ,   ularning
kelib   chiqish   tarixi   ham   kishini   beqarq   qoldirmaydi.   Misol   uchun,   bezori
ma’nosini   ifodalovchi   xuligan   [ingl.   hooligan]   so‘zi   irlandiyalik   atoqli
Houlihan ismli kishi nomidan; juda kichik odam; mitti ma’nosidagi  liliput [ingl.
Lilliputian]   taniqli   yozuvchi   J.Sviftning   “Gulliverning   sayohatlari”   asaridagi
xayoliy   Liliputiya   mamlakatining   fantastik   darajadagi   mitti   odamlari   nomidan;
vatman   [ingl.   Whatman]   qog‘oz   fabrikasi   egasi   J.Uotman   nomidan;
makintosh   [ingl.   Mackintosh]   nam   o‘tkazmaydigan   matoni   ixtiro   qilgan
shotland   kimyogari   Makintosh   nomidan;   sport   sohasida   ishlatilayotgan   regbi
[ingl.   rugby]   Angliyaning   Regbi   shaharchasi   nomidan;   badminton   [ingl.
Badminton]   Angliyadagi   Badminton   shahri   nomidan;   siyosiy   ma’noda
qo‘llaniluvchi boykot   [ingl.   Boycott]   so‘zi   angliyalik   katta   yer   egasi   bo‘lmish
Ch.K.Boykot nomidan olingan bo‘lib, atoqli otlarning turdosh otlarga o‘tishi ni  –
ma’no kengayishi sifatida  ifodalash  mumkin.
Shunday qilib, pedagogik mahoratining asosi o‘z ustida doimiy ishlab borish,
ya’ni mustaqil o'qishdir.  O‘zbekiston   mustaqillikka   erishganidan   keyin   ta’lim-tarbiya,   milliy   urf-
odatlar,   milliy   odob-axloqni   qayta   tiklash,   milliy   qadriyatlarni   yanada
rivojlantirish sohasida buyuk ishlar amalga oshirildi.
Yurtimiz   kelajagi   bo‘lmish   -   yoshlarni   chuqur   bilimli   va   mukammal   odob-
axloq bilan tarbiyalash juda muhimdir. Ushbu jarayonda esa yuksak pedagogik
mahoratga   va   bilimga   ega   pedagoglarning   o'rni   muhimdir.   Hozirda   davlatimiz
rivojlanish   yo‘lida   o‘z   oldiga   qo‘yayotgan   maqsadlarga   erishishi   ko‘p   jihatdan
pedagoglarga bog‘liq. 
O‘qituvchilik kasbi o‘z mohiyatiga ko‘ra individual hisoblanadi.  
O‘z   faoliyati   jarayonida   yuqori   natijalarga   erishib,   faoliyatining   yetarli
darajada yuksak baholanishini va hamma tomondan tan olinishini istamaydigan
pedagog   bo‘lmasa   kerak.     Bunga   erishish   uchun   esa   yuksak   darajadagi
pedagogik   mahorat   lozim.   Hozirgi   adabiyotlarda   «Pedagogik   mahorat»
tushunchasiga   turlicha   izohlar   berilgan.   Eng   to'laroq   va   aniqroq   ta'rifni   esa
“Pedagogak   ensiklopediya”dan   topish   mumkin.   Quyida   beriladigan   ta’rif
boshqalariga     nisbatan     pedagogik     mahorat     mazmunini     va   mohiyatini     bir
muncha   to'g’riroq va aniqroq yoritadi:   “Tarbiya   berish   va   o'qitishda   yuqori
darajaga   erishish   va   uni   doimo     takomillashtirib   borish   imkoniyatini
ta'minlovchi san'at  bo'lib,  bolaga  mehr  qo‘ygan  va  o‘z  kasbini  sevgan  har
bir  O‘qituvchinnng qiladigan ishidir. O‘z ishining mohir ustasi bo'lgan pedagog
-     bu   yuksak   darajada   madaniyatli,   o‘z   fanini   chuqur   biladigan,     fanning   yoki
san'atning   tegishli   sohalarini   yaxshi     tahlil     eta     oladigan,     tarbiyalash     va
o'qitish  metodlarini  mukammal egallagan mutaxassisdir”. 
Pedagogik   mahoratning   asosini   pedagogik   faoliyat   tashkil   etadi.   Ushbu
tushunchaning dolzarbligi esa mahoratli pedagogni tarbiyalashdan iborat.
Pedagogik mahorat: 
• Ta’limning   mohiyatini   va   shaxsni   har     tomonlama   taraqqiy   ettirishda
ta’lim-tarbiyaning rolini ochib boradi;  • Ta’limning   maqsadi,   mazmuni,   usullari,   uni   tashkil   etishdagi   shakllari
o'rtasidagi bog’lanishlarni ko'rsatadi; 
• Shuningdek     pedagogik     mahorat     o‘z     taraqqiyoti     davomida     ta'lim-
tarbiya   sohasidagi   barcha   to‘plangan   bilim   va   tajribalarni     umumlashtiradi,
ta’limning   kelgusidagi     rivojlanish   yo'llarini   yoritib   beradi,   ta’limiy   ishlarning
shakllarini ko'rsatadi. O‘qituvchining pedagogik mahorati shunday bir malakalar
yig’indisiki,   bunda   o‘quvchilarning   ko'rib   va   eshitib   turgan   narsalar   orqali
pedagog o‘z fikrlarini o‘quvchilarga yetkazish imkonini beradi.
Pedagogik   mahorat   (pedagogic   skills)   -bu   O‘qituvchining   shaxsiy
(bolajonligi,   hayrihohligi,   insonparvarligi,   mehribonligi   va   h.k.)   va   kasbiy
(bilimdonligi,   zukkoligi,   fidoiyiligi,   ijodkorligi,   va   h.k.)   kabi   fazilatlarini
belgilab, u o‘z fanini mukammal bilishda, psixologik va metodik tayyorgarlikda,
o‘quvchilarni   o‘qitish,   tarbiyalash   va   rivojlantirishning   samarali   yo‘llarini
faoliyatda qo‘llashdir.
   O‘qituvchilik sharafli, ammo juda murakkab kasb. Yaxshi  pedagog bo‘lish
uchun fan nazariyasini egallashning o‘zigina yetarli emas. Chunki nazariyalarda
bolalarni   o‘qitish   va   tarbiyalash   haqida   umumiy   qonun-qoidalar,
umumlashtirilgan uslubiy g‘oyalar bayon etiladi, amaliyotda esa yosh individual
xususiyatlarini e’tiborga olish lozim.  
Chunki   pedagogik   jarayon   juda   xilma-xilligi   sabab,   pedagogik   nazariyaga
mos   kelmaydigan   vaziyatlar   ham   uchrab   turadi.   Bu   esa   pedagogdan   keng
bilimdonlikni,   puxta   amaliy   tayyorgarlikni,   yuksak   pedagogik   mahorat   va
ijodkorlikni talab qiladi.  
Shuni   alohida   aytib   o‘tish   zarurki,   pedagoglik   kasbi   murakkab   va   juda
ma’suliyatli   kasbdir.   Ushbu   kasbning   sharafliligi   va   murakkabligi   shundaki,   u
doimo   inson   bilan   muloqotda   bo‘ladi.   Inson   esa   doimo   aqliy,   ruhiy,   hamda
jismoniy   jihatdan   rivojlanadi.   Shu   sababli,   O‘qituvchi   muntazam   ravishda
psixologiya,   tarbiya   nazariyasi   kabi   fanlarni   mukammal   o‘rganib,   o‘z   kasbiy
mahorati   ustida   muttasil   ish   olib   borishi   kerak.   Bu   pedagoglarda   pedagogik– psixologik   va   metodik   tayyorgarlikni   ta’minlaydi.   Pedagogik   mahorat   -
pedagogik   jarayonda   tarkib   topib   boradi.   Pedagogik   jarayon   esa   kasbiy   va
shaxsiy   tayyorgarlik   ko‘rgan   holda,   yoshlarni   mehnatga,   hayotga   tayyorlash
uchun   davlat,   jamiyat,   millat   va   kelajak   avlod   oldida   javob   beradigan
mutaxassislarni tayyorlashga xizmat qiladi. Shuning uchun, pedagog shaxsiy va
kasbiy   fazilatlar   egasi   bo‘lishi   lozim.   Pedagogning   shaxsiy   fazilatlari   sirasiga
iymon–e’tiqodi,   dunyoqarashi,   ijtimoiy   ehtiyoj   va   faolligi,   odob–axloqi,
fuqarolik burchlarini his qilishi, ma’naviyati, dilkashligi, talabchanligi, qat’iyligi
va   maqsadga   intilishi,   insonparvarligi,   huquqiy   bilimdonligi   kiradi.   Bular
pedagoglarda kasbiy xususiyatlarni o‘zida tarbiyalab borishga ko‘maklashadi.  
III BOB.  INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK
TERMINLARNI TAHLIL QILISH BO‘YICHA TAJRIBA-SINOV
ISHLARINI OLIB BORISH VA ULARNING TAHLILI. 3.1.   Umumiy   o’rta   ta’lim   maktablarida   pedagogik   terminlarni
amaliyotda keng tadbiq etishni tashkil qilishning nazariy asoslari va asosiy
metodlari.
A. Tajriba – sinov ishining maqsadi. 
Ushbu   tajriba   –   sinov   ishining   asosiy   maqsadi   umumiy   o’rta   ta’lim
maktablarida  ta’lim   jarayonida   pedagogik  terminlarni   ingliz  va   o‘zbek  tillarida
tahlil qilish va ushbu tahlillar asosida o’quvchilarni o‘qitish dars samaradorligini
oshirishga   xizmat   qila   olishini   aniqlashdan   iborat.   Shu   jumladan,   ushbu   bobda
pedagogik terminlar, ularning ba’zi turlari, ularni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil
qilish,   O‘qituvchining   dars   jarayonida   turli   pedagogik   terminlarni   qo‘llashi   va
ularni   talabalarga   tushunarli   shaklda   yetkazib   berish   kabi   masalalarga   ham
to‘xtalib o‘tiladi. 
Ushbu   tajriba   –   sinov   ishining   asosini   ta’lim   jarayonida   o‘zim   duch   kelgan
masalalar   tashkil   etadi.   Shu   tariqa,   quyida   keltirib   o‘tiladigan   tadqiqot   ishi
ta’limda   pedagogik   terminlarni   o‘zbek   va   ingliz   tilida   tahlil   qilish   va   ushbu
tahlillardan   ta’lim   jarayonida   foydalanishning   yuqori   samaradorlik   uchun
qanday xizmat qila olishi keltirib o‘tiladi.
B. Tajriba – sinov ishining vazifalari.
Yuqorida   keltirib   o‘tilgan   tajriba   –   sinov   ishining   maqsadiga   erishish   uchun
biz, avvalo, bir nechta vazifalarni amalga oshirishimiz lozim. Bular quyidagilar:
 Pedagogika   fani   rivojida   terminlarning   ahamiyatini   nazariy   asoslarini
tavsiflab berish;
 Pedagogik faoliyat haqida tushuncha berish;
 Pedagogik   faoliyat   terminologiyasiga   ingliz   tilining   ta’sirini   misollar
orqali ko‘rsatib berish;
 Pedagogik   texnologiyalarning   ta’lim   samaradorligidagi   ahamiyatini
belgilab berish;
 Ingliz   tilida   nomlangan   bir   nechta   pedagogik   metodlar   va   o‘yinlardan
misollar keltirish;  Pedagogik   texnologiyalarga   oid     bir   nechta   terminlarni   o‘zbek   va   ingliz
tillarida tahlil qilish;
 O‘qituvchining pedagogik mahorati haqida ma’lumot berish;
 Pedagogik   mahoratning   shakllanishida   ingliz   tilining   tutgan   o‘rni   haqida
tushuntirib o‘tish va bir nechta terminlarni tahlil qilish orqali misollar keltirish;
C.  Tajriba – sinov ishida qo‘llanilgan metodlar.
Tajriba   –   sinov   ishini   amalga   oshirish   va   olingan   natijalarni   umumlashtirish
jarayonida men bir qancha metodlardan foydalandim.
1. Dizayn   metodlar.   Tajriba   –   sinov   ishidan   olingan   natijalarni   turli
jadvallar, diagrammalar va suratlar orqali ifodalashda foydalanildi.
2. Matematik-statistik   metodlar -tadqiqot   natijalarining   miqdor   va   sifat
tahlili, o’rtacha arifmetik qiymatni aniqlash metodlari.
3. Pedagogik   tajriba   metodi.   Pedagogik   tajriba     metodidan   o‘rganilgan
nazariyani amalda qo‘llash uchun foydalanildi.
4. Pedagogik   tahlil   metodi.     Ushbu     metodni   tajriba   –   sinov   ishini     olib
borish     jarayonida     qo‘llashdan     ko‘zlangan     maqsad     tanlangan     masalaning
pedagogik     va     psixologik   jihatdan   o‘rganilganlik     darajasini     aniqlashdan
iborat.
5. Test metodi.   Bu  metod  tadqiqotchi  tomonidan  muayyan  fan  bo‘yicha
o‘zlashtirilgan   nazariy   bilim   va     amaliy     ko‘nikmalarni   aniqlashga     yordam
beradi.  
6. Suhbat   metodi.     Mazkur   metod   pedagogik   kuzatish   jarayonida   ega
bo‘lingan ma’lumotlarni boyitish imkonini beradi. 
7. Kuzatish metodi.  Kuzatish metodini qo‘llash davomida ta’lim jarayonini
o‘rganish asosida tadqiq etilayotgan holat aniqlanadi.
8. Anketa   metodi.   Ushbu     metod     yordamida   pedagogik     kuzatish     va
suhbat  jarayonida  yig’ilgan ma’lumotlar  boyitiladi.  
Tajriba – sinov ishining subyekti. Ushbu   jarayonda   Samarqand   viloyati   Urgut   tumani   4-umumiy   o’rta   ta’lim
maktabida   13ta   o’quvchi     va   5ta   o’qituvchi   tajriba   –   sinov   ishining   subyekti
sifatida ishtirok etdi.  Bu butun guruhning yarmi hisoblanib, ular bilim darajalari
turlicha   bo‘lgan   holda   tanlab   olindi.   Men   tajriba   –   sinov   ishining   ikkinchi-
shakllantiruvchi   tajriba   bosqichida   bu   o’quvchi larga   bir   qancha   darslar   o‘tdim
va boshqa o‘qituvchilarning dars o‘tish jarayonlarini kuzatdim.
Shuni   ham   ta’kidlab   o‘tish   kerakki,   pedagogik   terminlarni   o‘z   ichiga   olgan
so‘rovnoma   va   mashqlarni   o’quvchilarning   bilim   darajasiga   mosligini   bilish
uchun,   men   dastlab   ularni   o‘qituvchilar   va   guruhning   bir   nechta   o’quvchilari
bilan muhokama qildim. 
Tajriba – sinov ishida qo‘llanilgan materiallar.
Men   bu   tajriba   –   sinov   ishini   amalga   oshirish   jarayonida   bir   qancha
materiallardan   foydalandim,   jumladan,   savollar,   tekshiruvlar,   testlar,   mashqlar,
tarqatma   materillar,   jadvallar,   prezantatsiyalar.   Bundan   tashqari   internet
tarmoqlaridan   olingan   pedagogik   terminlarga   oid   materiallar   ham   o’quvchilar
uchun qiziqarli ma’lumotlarga ega bo‘lishiga sabab bo‘ldi. 
Dastlab, men o’quvchilarga 10 savoldan iborat test  berdim. Bundan maqsad,
ulardagi   pedagogik   terminlar   haqida   qanchalik   ma’lumotga   ega   ekanliklarini
bilish   edi.   Olingan   test   natijalarini   asosida   men   pedagogik   terminlar   va   ularni
o‘zbek   va   ingliz   tillarida   tahlil   qilish   mavzusida   taqdimot   tayyorladim   va
o’quvchilarga   tushuntirib   berdim.   Shundan   so‘ng   esa,   men   ularga   tarqatgan
materiallardagi   savollarga   javob   yozishlarini   so‘radim.   Bu   jarayonda   men
quyidagi turdagi savollardan foydalandim.
1. So‘rovnoma savollar;
2. Variantli savollar;
3. Tushunganlikni tekshiruvchi savollar;
Bundan tashqari, men kerakli ma’lumotlarni olish uchun kitoblar, maqolalar,
internet saytlari, ilmiy ishlarga ham murojaat qildim. Men   tajriba   –   sinov   ishini   amalga   oshirish   jarayonida   turli   xil   metodlar,
manbalar   va   materiallardan   foydalandim.   Ilmiy   ishning   ushbu   qismi   aniq
faktlarga asoslangan xulosani chiqarish uchun xizmat qiladi.
Men   tajriba   –   sinov   ishini   bajarish   jarayonida   anketa,   kuzatish,   amalda
qo‘llash,   test   va   matematik-   statistik   tahlil   metodlaridan   foydalandim.   Quyida
men bularning har biriga alohida to‘xtalib o‘taman.
Anketa metodi.
Tadqiqot   olib   borishdagi   asosiy   metodlardan   biri   bu   –   anketa   metodi
hisoblanadi.   Ushbu     metod     yordamida   pedagogik     kuzatish     va     suhbat
jarayonida     yig’ilgan   ma’lumotlar     boyitiladi.     Anketa   ham     tuzilgan     savollar
asosida    ishtirokchilar     bilan   muloqot  qilishga   asoslanadi.    Anketa    savollariga
javoblar   esa,   asosan,   yozma   ravishda   beriladi.   Ayniqsa,   ilmiy   sohada
ishtirokchilardan   ma’lum   bir   javoblarni   olish   va   jamlash   uchun   bu   metoddan
keng foydalaniladi. Anketa metodi ikki turga ajraladi: intervyu va so‘rovnoma.
Agar   tadqiqotchi   ishtirokchidan   savollarni   og’zaki   holda   so‘rasa,   bu   intervyu
hisoblanadi. Aksincha, agar tadqiqotchi savollar yozilgan varaqalarni tarqatsa va
keyun   yozilgan   yoki   belgilangan   javoblarni   yig’ib   olsa,   bu   so‘rovnoma   deb
nomlanadi.   Men   tajriba   -   sinov   ishini   bajarish   jarayonida   anketa   metodining
yuqorida keltirilgan ikki turidan ham foydalandim.
a. Intervyu.
Intervyu  metodi  tadqiqotchi  tomonidan  o‘rganilayotgan  masalaning  u yoki
bu jihatini yorituvchi hodisaga nisbatan munosabat bildirilishini ta’minlaydi. 
Intervyu   ishtirokchilar   e’tiboriga   turkum   savollarni   berish   orqali   o‘tkaziladi.
Intervyu jarayonida olingan savollarga nisbatan tadqiqotchining ham munosabat
bildirilishi uning samarasini oshiradi. Intervyu olishning asosiy uch turi mavjud:
1. Pochta   orqali.   Savollar   intervyu   olinuvchi   kishiga   pochta   orqali
yuboriladi.
2. Telefon   orqali.   Intervyu   olinuvchi   shaxsgatelefon   qilinadi   va   savollar
so‘raladi; 3. Yuzma-   yuz.   Intervyu   olinuvchi   shaxs   bilan   yuzma-yuz   turib   savollar
so‘raladi.
Ushbu uch turdan men yuzma-yuz intervyu usulini tanladim, chunki u maktab
sharoiti va mening tajriba – sinov ishim uchun juda mos kelardi.
Intervyu   uchun   men   2   ta   savol   tanlab   olindi.   Dastlab,   men   pedagogik
terminlar haqida hech qanday ma’lumot bermasdan oldin o’quvchilardan ushbu
savollarni   so‘radim.   Ko‘pchilik   o’quvchisavollarni   to‘liq   tushunmadi   (asosan
unda qo‘llanilgan atamalarni). Buning sababi, ular pedagogik terminlar va ularni
turli   tillarda   tahlil   qilish   mumkinligini   va   buning   qanchalik   samaradorli
ekanligini   haqida   ma’lumotga   ega   emas   edilar.   Shu   sababli,   olingan   natijalar
biroz   noaniq   chiqdi.   Intervyudan   so‘ng,   men   ularga   ingliz   va   o‘zbek   tillarida
pedagogik   terminlarni   tahlil   qilish   va   uning   ta’lim   samaradorligini   qanchalik
oshirishi   haqida  ma’lumot   berdim.  So‘ngra,   biroz  vaqt   o‘tib   men  yana   ulardan
so‘rovnoma oldim. 
b. So‘rovnoma. 
 So‘rovnoma uchun olingan savollar quyidagilar:
1. Pedagogik terminlarni ingliz va o‘zbek tilida tahlil qilish deganda nimani
tushunasiz? 
2. Ingliz va o‘zbek tillarida pedagogik terminlarni tahlil qilish orqali qanday
ta’lim samaradorligiga erishish mumkin ?
Men   intervyu   savollari   qog’ozini   har   bir   o’quvchiga   tarqatib   chiqdim.   Ular
o‘z fikrlari asosida savollarga javob berishdi. Men barcha javoblar varaqalarini
yig’ib oldim va tahlil qildim.
Kuzatish metodi.
Kuzatish   metodini     qo‘llash     davomida   ta’lim     jarayonini   o‘rganish   asosida
tadqiq   etilayotgan   holat   aniqlanadi,   tajriba   –   sinov   ishining     boshlanishida     va
yakunida     qo‘lga     kiritilgan     ko‘rsatkichlar     o‘rtasidagi     farq     to‘g‘risidagi
ma’lumotga     olinadi.     Pedagogik     kuzatish   ancha   murakkab     va     o‘ziga     xos
xususiyatlarga   ega.   Olib   borilgan pedagogik   kuzatish natijalari ta’lim-tarbya sifatini     oshirishga     xizmat   qilsagina,   ushbu   metodni   qo‘llashdan   ko‘zlangan
maqsad   bajarilgan   deyish   mumkin.   Buning   uchun   tadqiqotchidan   quyidagilar
talab etiladi:
1. Kuzatuv jarayonida aniq maqsadga egalik;
2. Kuzatishni tizimli ravishda yo‘lga qo‘yish;
3. Kuzatishning har bir bosqichida muayyan vazifalarni hal etish;
4. Har bir holatning mohiyatini sinchiklab o‘rganish;
5. Xulosa chiqarishga shoshilmaslik.
Dars   jarayonini   kuzatish   tinglash   va   natijalarni   yozib   borish   orqali   amalga
oshadi.   Kuzatish   davomida   men   O‘qituvchi   va   o’quvchilarning   darsda   o‘zini
tutishini,   qo‘llanilayotgan   usullar,   mashqlar   va   o‘yinlarga   katta   ahamiyat
berdim.
Umuman olganda, darsda 2 turli kuzatuvchilar mavjud:
1. Darsni kuzatish bilan birga, unga qatnashadigan kuzatuvchilar;
2. Darsni faqat kuzatib, dars jarayonlariga qatnashmaydigan kuzatuvchilar.
Tajriba   –   sinov   ishi   jarayonida   men   yuqorida   keltirilgan   kuzatuvchilikning
ikki   turini   ham   sinab   ko‘rdim.     Dastlab,   men   O‘qituvchilar   dars   jarayonlarini
faqatgina   kuzatdim.   Keyinroq   esa   men   darsda   O‘qituvchilar   bilan   birga
qatnashdim, bu esa yanada to‘liqroq va aniqroq ma’lumot olish imkonini berdi.
Suhbat   metodi.     Mazkur   metod   pedagogik     kuzatish     jarayonida     ega
bo‘lingan ma’lumotlarni boyitish imkonini beradi. Suhbat ko‘zlangan maqsadga
muvofiq holda indiviudal, guruhli hamda ommaviy shaklda o‘tkazilishi mumkin.
Uning samarali bo‘lishi uchun quyidagilarga amal qilish muhim:
1. Maqsaddan    kelib   chiqqan   holda   suhbat    uchun   olingan   savollarning
mazmuni aniqlash va ular o‘rtasidagi mantiqiylik va izchillikni ta’minlash;
2. Suhbat ishtirokchilarining soni xususida aniq bir to‘xtamga kelish;
3. Suhbatdoshning   o‘z   fikrlarini    erkin   va   batafsil    ayta   olishiga imkon
berish;
4. Savollarning aniq, qisqa va lo‘nda berilishi; 5. Olingan ma’lumotlarni o‘z vaqtida tahlil qilib borish.
Test   metodi.    Bu   metod   tadqiqotchi   tomonidan   muayyan   fan   bo‘yicha
o‘zlashtirilgan   nazariy   bilim   va     amaliy     ko‘nikmalarni   aniqlashga     yordam
beradi.  Test savollari quyidagi turlarda bo‘ladi: 
1. Ochiq turdagi savollar (ishtirokchilarning erkin va batafsil javob berishlari
uchun imkon beruvchi savollar); 
2. Yopiq   turdagi   savollar   (ishtirokchilar   «ha»,   «yo‘q»,   «qisman»   yoki
«ijobiy», «salbiy», «qoniqarli» kabi javob variantlarini tanlash orqali savollarga
javob beradilar). 
3. To‘g‘ri javob variantlari qayd etilgan savollar (ishtirokchilar o‘z bilimlari
va yondashuvlariga ko‘ra to‘g‘ri deb topgan javob variantini belgilaydilar).
Ushbu   metodning   afzalligi   shundaki,   berilgan   javoblarni   aniq   mezonlar
bo‘yicha tahlil  qilish  va  ko‘p vaqt olmasligi  bilan  belgilanadi. 
Ammo,   ushbu   metodning   biroz   kamchiliklari   ham   mavjud   bo‘lib,   aksariyat
holatlarda   javoblar  yozma   ravishda   olinadi  va   ishtirokchilar faqatgina taklif
etilayotgan javob  variantlardan  birini  tanlashlari kerak bo‘ladi.  Shu  sababdan
ham,  ishtirokchilar o‘z fikrini erkin va batafsil ifoda etish imkoniyaga ega emas.
Pedagogik  tahlil  metodi.   Ushbu  metodni tajriba – sinov ishini  olib  borish
jarayonida  qo‘llashdan  ko‘zlangan  maqsad  tanlangan  masalaning  pedagogik
va    psixologik   jihatdan  o‘rganilganlik     darajasini     aniqlashdan     iborat.   Mazkur
metod tadqiqotchi ilgari surayotgan  g‘oyaning  nazariy  jihatdan  haqqoniyligini
asoslash uchun xizmat qiladi.
Pedagogik   tajriba   metodi.     Pedagogik     tajriba     metodidan   o‘rganilgan
nazariyani   amalda   qo‘llash   imkoniyatlarini   o‘rganish,   mavjud   pedagogik
sharoitlar   orqali   maqsadga   erishishning   kafolatlay     olishi,     ilgari     surilayotgan
tavsiyalarning     amaliyotda   o‘z     samarasini   bera   olishini   aniqlash     uchun
foydalaniladi.  Pedagogik tajriba so‘ngida olingan natijalarga asoslanib umumiy
xulosa chiqariladi va ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqiladi. Matematik-statistik   metod.   Tajriba-sinov   ishining   samaradorlik     darajasini
aniqlash     maqsadida     qo‘llaniladi,   turli   metodlarni   qo‘llashdan   olingan
natijalarni   ifodalovchi     ko‘rsatkichlar     maxsus     matematik     formulalar   va
diagrammalar yordamida   tahlil etiladi.   Yakuniy   qiymat   tadqiqot   samarasini
ifodalovchi  asosiy  ko‘rsatkich hisoblanadi.  
Pedagogik tajriba - sinov  ishlari 3 bosqichda amalga oshirildi.
1-bosqich.   Tadqiqotning     dolzarbligi,     maqsadi,     vazifalari,     obyekti
aniqlandi, tadqiqotni  amalga  oshirish  rejasi  tuzildi,  tajriba-sinov  o‘tkazilishi
zarur  bo‘lgan ta’lim  muassasasi  aniqlandi.  Ulardagi o’quvchilarnin pedagogik
terminlar   va   ularni   tahlil   qilish   bo‘yicha   bilimlari   anketa   va   test   savollari   va
og’zaki savol-javoblar yordamida o‘rganildi.
2-bosqich. Tadqiqot mavzusinin ilmiy, nazariy va uslubiy asoslari o‘rganildi.
Ta’lim jarayonida pedagogik terminlarni qo‘llash, ularni turli tillarda tahlil qilish
orqali   tushuntirish   xolati   tahlil   qilindi.   Tajriba   –   sinov   ishining   natijalari   aniq
bo‘lishini ta’minlash maqsadida terminlar va ingliz tili bo‘yicha bilimlari yuqori
bo‘lgan o‘quvchilar tanlab olindi.
3-bosqich. Pedagogik terminlarni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish orqali
dars samaradorligini  oshirish  bo‘yicha  ishlab  chiqilgan metodikani  tahrirlash
ishlari     olib     borildi,     tajriba-sinov     ishlari     yordamida   o’quvchilarning     bilim
darajasi     aniqlandi     va     natijalar     umumlashtirildi.     Xulosalar   amaliy   jihatdan
tekshirilib,   olingan   natijalar   va   materiallar   tadqiqot   maqsadi   hamda   vazifalari
mos holda tizimlashtirildi.
3.2. Pedagogik   terminlarni   tahlil   qilish   bo‘yicha   olib   borilgan   ishlar
natijalarining statistik tahlili.
a. Taqdimotdan oldingi natijalar. Tajriba   –   sinov   ishini   boshlashda   men   10-sinfning   bir   nechta   ingliz   tili   dars
jarayonlarini kuzatishdan boshladim.
Lesson 1.A. Selling the service
The aim of the lesson: 
Educational:   - to   improve   pupils’   awareness   of   types   of   services;   running
own business offering service
Developing:   - to   develop   pupils’   listening   and   speaking   skills,   develop   to
report own ideas, communicative skills; reading for main information
Socio-cultural:   - to raise awareness of different cultures, teaching to respect
them
Competence:  SC2, LC and FLCC
Learning   outcomes:   At   the   end   of   the   lesson   pupils   will   be   able   to   speak
about   types   of   services;   use   academic   vocabulary;   make   a   presentaton   about
business
Type of the lesson:  non-standard, mixed, modern
Method of the lesson:  individual, group work, pair work 
Equipment:  English 10 Pupil’s book, the DVD
Procedure of the lesson:  I. Organizing moment:  - Greeting. 
-checking register 
-checking homework
II. Pre Activity
Activity 1. Look at the pictures. What  services  are they? Have you ever
used one of these services before? 
Answer key: 
1. Dry cleaner's    2. Shoe repair shop    3. Dress making/Tailor's shop(for
males)   4.   Restaurant   5.   Hairdresser's/Barber's   (for   males)   6.   Car
service/Auto service
III. Main part
Activity 2. Match the words with their definitions.
Answer key: 
1. f    2.h    3.k    4.с    5.a 6.e    7.j    8.b    9.d    10.g
Activity 3. T.11.Listen to the conversation and fill in the gaps. Answer key: 
1. restaurant    2. Reservation    3. birthday party    4. Barber  5. cut      
6. dry cleaner's  7. dry cleaner assistant  8. to pick up
IV. Post-activity. Activity 4. Group work. Discuss the following questions
with your partner.
1. Which of the services mentioned above have you used recently?
2. How much did it cost? Were you satisfi ed with the service?
3. What  are the  top three  qualities  everyone who  works  in customer   service
must have?
4. What types of services have been developed and have a good potential in
your country?
V. Giving Homework . Explain your pupils homework
Make a list of vocabulary which you have learned today
VI. Evaluation.  Giving marks
 
Lesson 1.A. Literature Genres
The aim of the lesson: 
Educational:   -to   improve   pupils’   awareness   of   literature   genres;   famous
books by well-known writers
Developing:   - to   develop   pupils’   listening   and   speaking   skills,   develop   to
report own ideas, communicative skills; listening for main information
Socio-cultural:   - to raise awareness of different cultures, teaching to respect
them Competence:  SC5, FLCC and PC
Learning   outcomes:   At   the   end   of   the   lesson   pupils   will   be   able   to   speak
about literature genres; favourite books and writers; use academic words
Type of the lesson:  non-standard, mixed, modern
Method of the lesson:  individual, group work, pair work  
Equipment:  English 10 Pupil’s book, the DVD
Procedure of the lesson: 
I. Organizing moment:  - Greeting. 
-checking register 
-checking homework
II. Pre Activity. Activity 1. Look at the photos and answer the following
questions. 1. Have you ever read these books before?
2. What are the genres of these books?
III. Main part
Activity 2. Match the words with the definitions. 
Answer key :  1.b 2.с  3.а  4.b  5.a  6.с
IV. Post-activity
Activity 4. Group work. Answer the questions. 1. How do you choose a book to read?
2. What books have you read? What genre do they belong to?
3. Do you have a favourite genre? Why do you like this genre?
V. Giving Homework . Explain your pupils homework
Make a list of vocabulary which you have learned today
VI. Evaluation.  Giving marks
Dars   so’ngida   men   o‘quvchilar   bilan   pedagogik   terminlar   va   ularning   ingliz
va   o‘zbek   tillarida   tahlili   haqida   qanday   bilimga   ega   ekanliklari   haqida
suhbatlashdim.   Shundan   keyin   esa,   men   ularga   ikkita   savoldan   iborat
so‘rovnomani tarqatdim. Bu savollar quyidagilar:
1. Pedagogik   terminlarni   ingliz   va   o‘zbek   tilida   tahlil   qilish   jarayonida
o‘qituvchining roli qanday? 
2. Ingliz   va   o‘zbek   tillarida   pedagogik   terminlarni   tahlil   qilish   ta’lim
samaradorligiga ta’sir etadimi ? 
So‘rovnomaning birinchi savoli o‘qituvchilar ta’lim jarayonida o‘qituvchining
roli,   pedagogik   terminlarni   qo‘llashi,   ularni   tahlil   qilishi,   umuman,   o‘qitish
haqida   fikr   bildirdilar.   O’quvchilardan   ta’lim   jarayonini   yanada   samaraliroq
qilish   uchun   pedagogik   terminlar   tahlilidan   foydalanish   haqida   so‘raldi.   Savol
ko‘p   variantli   savol   bo‘lib,   unda   10   ta   variant   berildi.   Quyida   berilgan   1-
jadvalda savolga berilgan javoblar ko‘rsatilgan.
1-jadval.
Pedagogik   terminlarni   ingliz   va   o‘zbek   tilida   tahlil   qilish   jarayonida
O‘qituvchining   roli   qanday?   Iltimos,   quyida   berilgan   variantlarga   o‘z
fikringizni bildirib,  “Ha” yoki “Yo‘q” javoblaridan birini tanlang.
№ Savollar Ha  Yo‘q 
1. Mahoratli   o‘qituvchi   pedagogik   terminlarni
tahlil   qilishda   to‘g’ri   va   oson   yo‘lni   ko‘rsatishi
kerak. 5 8
2. Qanday   o‘yinlar   va   metodlardan   foydalanishni 9 4 o’quvchilar emas, o‘qituvchi hal qilishi kerak.
3. O‘qituvchining   vazifasi   faqatgina
o’quvchilardan mavzuni so‘rashdan iborat. 10 3
4. O‘qituvchi   o’quvchilarga   nisbatan   ko‘p   narsani
biladi.   Shu   sababli,   ular   o’quvchilarning
berayotgan   noto‘g’ri   javoblarini   ham
to‘g’irlashga yordam berishlari kerak. 7 6
5. O’quvchilar   pedagogik   terminlarni   o‘zlari   tahlil
qilganda yaxshiroq o‘rganadi. 3 10
6. Qilingan   tahlillar   sodda   va   tushunarli   bo‘lib,
o’quvchilar   uchun   ularni   anglab   olish
murakkablik tug’dirmasligi kerak. 10 3
7. O’quvchilarning   yaxshiroq   o‘rganishi   uchun
ularning dastlabki bilimlari bo‘lishi kerak. 12 1
8. Pedagogik   terminlarni   tahlil   qilish   jarayonida,
O‘qituvchi   javoblari   aytishidan   oldin,
o’quvchilarga javob topish uchun o‘ylab olishga
imkon berish kerak. 5 8
9. Samarali ta’lim berish uchun o’quvchilar doimo
jim o‘tirishi kerak. 13 0
10.   Fikr   yuritish   va   dunyoqarashni   kengaytirish
darslikda   berilgan   mavzulardan     ko‘ra
muhimroq. 4 9
Ushbu jadvalni diagramma orqali ifodalasak, bu quyidagicha bo‘ladi:
1-diagramma 5 9 10
7
3 10 12
5 13
48 4 3
6
10 3 1
8 0
9Ha Yo'q
Yuqoridagi barcha natijalarni umumlashtirgan holda, shuni aytish mumkinki,
o’quvchilar   fikricha,   ko‘pchilik   o‘qituvchilar   o‘z   fanlarini   yuksak   darajada
o’quvchilarga   yetkazib   berish   uchun   yetarlicha   bilimga   emas.   Shuningdek,
o’quvchilarning   dars   davomida   tartibni   saqlab   o‘tirishhi   ham   yuqori   sifatli
ta’limning   kaliti   sifatida   qaralgan.   Ayni   asrda,   o’quvchigaga   qaratilgan   ta’lim
keng tarqalmoqda, ammo hamon ko‘pchilik o‘qituvchilarning an’anaviy ta’limni
ustun   qo‘yishlari   berilgan   javobalrdan   ko‘rinib   turibdi.   Chunki,   darsda   qanday
metod   lardan   foydalanishni   o‘qituvchi   hal   qilishi,   o‘quvchilardan   faqatgina
mavzuni   so‘rashi   kabi   o‘qituvchiga   qaratilgan   bo‘limlar   ko‘pchilik   pedagoglar
tomonidan ijobiy baholangan. 
So‘rovnomada berilgan ikkinchi savol esa quyidagicha edi:
  Ingliz   va   o‘zbek   tillarida   pedagogik   terminlarni   tahlil   qilish   orqali   qanday
ta’lim samaradorligiga erishish mumkin ?
Bu savolga berilgan javoblarni quyidagi diagrammada ko‘rsatib o‘taman.
2-diagramma. Ingliz   va   o‘zbek   tillarida   pedagogik   terminlarni   tahlil   qilish   ta’lim
samaradorligiga   ta’sir   etadimi ?   Quyida   berilganlardan   qaysilar   ta’lim
jarayonining samaradorligini oshiradi?  Iltmos, ularni muhimlik darajasiga
qarab joylashtiring (1- eng muhim, 8- muhim emas).
012345678
test va imtihonlarni kamaytirish;
ingliz tili uchun ko'proq dars soatlarini ajratish;
pedagogik terminlarni dars oxirida tushuntirib o'tish
talabalarning darslik va turli internet manbalar orqali 
mustaqil o'z ustida ishlashi;
yangi ta'lim texnologiyalardan  foydalanish;
talabaning o'qishini doimo nazorat qilish;
darslarda pedagogik terminlarni ingliz va o'zbek 
tillarida tahlillaridan foydalanish;
Berilgan diagrammadan ham ko‘rish mumkinki, chap tarafdagi ustunlar ta’lim
samaradorligini oshirishda eng muhim deb hisoblangan bo‘lsa, o‘ng tarafdagilar
unchalik muhim   emas  deb  topilgan.  Bunda  test  va  imtihonlarni   kamaytirish  va
ingliz   tili   uchhun   ko‘proq   dars   soatlari   ajratish   dars   samaradorligini   oshirishda
eng   ahamiyatli   ekanligini   ko‘rish   mumkin.   Darslarda   qo‘llanilgan   pedagogik
terminlarning   o‘zbek   va   ingliz   tilidagi   tahlillaridan   foydalanish   va   o’quvchi
o‘qishini   doimo   ota-onasi   va   O‘qituvchi   tomonidan   nazorat   qilib   borish   esa
ta’limda dayarli muhim emas deb qaralgan. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, ushbi natijalar o’quvchilarga ingliz va o‘zbek
tillarida pedagogik terminlarni tahlil qilish haqida tushuntirish berilishdan oldin
olingan va shu sababli, natijalar uncha qoniqarli emas.
b. Taqdimotdan keyingi natijalar.
Tajriba   –   sinov   ishini   amalga   oshirish   davomida   shunga   amin   bo‘ldimki,
o‘ziga   ishongan   pedagoglar,   odatda   boshqalarga   nisbatan   ko‘proq   g’ayratli,
stategik   va   shuningdek,   ta’lim   metodlarini   qachon   va   qay   usulda   qo‘llash
kerakligini ham biladilar. O‘qituvchilar bilan intervyu jarayonida shuni bildimki,
ba’zi   O‘qituvchilarining  mavzu  yuzasidan   qog’ozda   yozilganidan  tashqari  ham
o‘z fikrlari va dunyoqarashlari mavjud ekan. 
O‘quvchilardan   birinchi   (taqdimotdan   oldingi)   natijalarni   olgach,   men
o’qituvchilarga   o‘zbek   va   ingliz   tillarida   pedagogik   terminlarni   tahlil   qilish,
pedagogik   faoliyat,   pedagogik   mahorat   va   pedagogik   texnologiyalar,   ularning
ta’lim   tizimida   qanday   qilib   samaradorlikni   oshirishi   mumkinligi   haqida
prezentatsiya   (taqdimot)   qo‘yib,   ularga   bir   qancha   ma’lumotlar   berdim.
Ko‘pchilik   o‘qituvchilar   berilgan   ma’lumotlarni   saqlab   qo‘yish   uchun   qaydlar
yozib,   rasm   va   videoga   olishdi.   O‘qituvchilarning   aksariyati   ushbu   taqdimotni
juda   kerakli   va   foydali   deb   topdi   hamda   shu   paytdan   boshlab   uni   iloji   boricha
o‘z darslarida qo‘llashni boshlashlarini ham aytib o‘tdi. Shundan keyin, men va
boshqalar o‘qituvchilarning dars jarayonlarini uchun kirdik. 
Lesson 1.A. What is Plagiarism?
The aim of the lesson: 
Educational:   -to   improve   pupils’   awareness   of   plagiarism;   types   of
plagiarism
Developing:   -to   develop   pupils’   listening   and   speaking   skills,   develop   to
report   own   ideas,   communicative   skills;   to   develop   listening   for   specific
information Socio-cultural:   - to raise awareness of different cultures, teaching to respect
them
Competence:  SC4, FLCC and SC
Learning   outcomes:   At   the   end   of   the   lesson   pupils   will   be   able   to   speak
about types of plagiarism; use academic words
Type of the lesson:  non-standard, mixed, modern
Method of the lesson:  individual, group work, pair work 
Equipment:  English 10 Pupil’s book, the DVD
Procedure of the lesson: 
I. Organizing moment:  - Greeting. 
-checking register 
-checking homework
II. Pre Activity
Activity 1. Answer the following questions. Answer key:   1. Video plagiarism 2. Audio and music plagiarism 3. Idea and
text plagiarism
III. Main part
Activity 2. Match the words and phrases with their definitions
3. Fill the table according to the category.
Answer key:  2. to reference, reference 3. to acknowledge, acknowledgement,
acknowledged 4. to paste,  paste    5. Decade  6. to shift, shift    7. Common  8. to
have   a   tendency,   tendency,   tendentious     9.   to   integrate,   integration,   integrated
10. to attribute, attribution, attributive Activity 4. T.15. Listen to the tape and fill in the gaps.
Answer key:  1. Ideas, research, opinions 
2. Without, referencing, acknowledging
3. Cutting, pasting    4. Past decade, shift
5. Most common 6. Tendency, integrate     7.Quote, attributed.
Analyzing pedagogical terms that are used
today.
V.   Giving   Homework.   Make   a   list   of
vocabulary which you have learned today
VI. Evaluation.  Giving marks
Lesson 1.A. The preparation
The aim of the lesson: 
Educational:   - to   improve   pupils’   awareness   of   student   life;   short   and   long
term goals
Developing:   - to   develop   pupils’   listening   and   speaking   skills,   develop   to
report   own   ideas,   communicative   skills;   to   develop   listening   for   specific
information; writing skills
Socio-cultural:   - to raise awareness of different cultures, teaching to respect
them
Competence:  SC1, FLCC and PC
Learning   outcomes:   At   the   end   of   the   lesson   pupils   will   be   able   to   speak
about student life; short and long term goals; wirte an essay 
Type of the lesson:  non-standard, mixed, modern
Method of the lesson : individual, group work, pair work 
Equipment:  English 10 Pupil’s book, the DVD Procedure of the lesson: 
I. Organizing moment:  - Greeting. 
-checking register 
-asking   pupils   how   their   holiday   was,   what   they   have   done,   creating   warm
atmosphere
II. Pre Activity.
Activity   1.Label   thepicture   sabout   the   student’slife   with   theexpressions
from the box. Analyzing pedagogical terms that are used today.
V.   Giving   Homework.   Make   a   list   of   vocabulary   which   you   have   learned
today
VI. Evaluation.  Giving marks.
Ushbu   darslarni   kuzatishdan   olingan   xulosa   shuki,   ko‘pchilik   o‘qituvchilar
dars jarayonini samaraliroq va mazmunliroq qilish uchun darsda qo‘llaniladigan
terminlarni   ingliz   va   o‘zbek   tillarida   berishmoqda.   Bu   esa   ta’lim   jarayonini yanada   qiziqarli   va   foydali   jarayonga   aylantirgan.   Shundan   so‘ng,   men
so‘rovnoma   va   intervyuni   yana   bir   marta   olishga   qaror   qildim.   Bu   galgi
jarayonda   ham,   oldin   qo‘llanilgan   savollar   va   ilgari   qatnashgan   o’quvchilar   va
o’qituvchilar   orqali   amalga   oshdi,   tarkibda   hech   qanday   o‘zgarish   qilmadim.
Ammo natijalar o‘tgan safargidan tubdan farq qildi.
Quyidagi 3-diagrammada men olingan natijalarni keltirib o‘taman.
 3-diagramma
Ingliz   va   o‘zbek   tillarida   pedagogik   terminlarni   tahlil   qilish   ta’lim
samaradorligiga   ta’sir   etadimi ?   Quyida   berilganlardan   qaysilar   ta’lim
jarayonining samaradorligini oshiradi?  Iltmos, ularni muhimlik darajasiga
qarab joylashtiring (1- eng muhim, 8- muhim emas).
Berilgan diagrammadan ham ko‘rish mumkinki, chap tarafdagi ustunlar ta’lim
samaradorligini oshirishda eng muhim deb hisoblangan bo‘lsa, o‘ng tarafdagilar Darslarda pedagogik 
terminlarning ingliz va o'zbek 
tillaridagi tahlillaridan 
foydalanish;
Talabalarning o'qishini doimo 
nazorat qilinishi;
darsda yangi ta'lim 
texnologiyalaridan foydalanish;
talabalarning darslik va turli 
internet manbalar orqali mustaqil 
o'z ustida ishlashi;
Ingliz tili uchun ko'proq dars 
soatlarini ajratish;
pedagogik terminlarni dars 
oxirida tushuntirib o'tish;
Test va imtihonlarni kamaytirish; unchalik   muhim   emas   deb   topilgan.   Bunda   darslarda   qo‘llanilgan   pedagogik
terminlarning   o‘zbek   va   ingliz   tilidagi   tahlillaridan   foydalanish   va   o’quvchi
o‘qishini   doimo   ota-onasi   va   o‘qituvchi   tomonidan   nazorat   qilib   borish   dars
samaradorligini   oshirishda   eng   ahamiyatli   ekanligini   ko‘rish   mumkin.   Test   va
imtihonlarni   kamaytirish   hamda   ingliz   tili   uchun   ko‘proq   dars   soatlari   ajratish
esa   ta’limda   deyarli   muhim   emas   deb   hisoblangan.   Taqdimotdan   keyingi
natijalar ancha aniq va ahamiyatga ega bo‘ldi. 
Yanayam   chuqurroq   va   aniq   natijalarga   erishish   uchun,   men   o‘qituvchilarga
yana bir ochiq savol bilan yuzlandim: 
 Ta’lim   jarayonida   pedagogik   terminlarni   ingliz   tilidagi   tahlilidan
foydalanishga   nima   to‘sqinlik   qiladi ?   Olingan   javoblar   asosida   quyidagi
diagramma shakllantirildi: 
Ta’lim   jarayonida   pedagogik   terminlarni   ingliz   tilidagi   tahlilidan   ham
foydalanishga nima to‘sqinlik qiladi?
4-diagramma.0
1
2
3
4
5
6
Yuqoridagi   diagramma   asosida   shuni   xulosa   qilishimiz   mumkinki,
o‘qituvchilarni   pedagogik   terminlarni   ingliz   tilidagi   tahlilidan   ta’lim jarayonlarida   ham   foydalanishga,   eng   avvalo,   o‘quvchilarning   ingliz   tilini
tushunmasligi   va   grammatika   to‘sqinlik   qiladi.   Keyingi   o‘rinda   esa,   o‘qituvchi
bilimining   yetishmasligi   va   dars   vaqtining   cheklanganligini   qo‘yishimiz
mumkin.   Yoshi   kichik   o‘quvchilarga   dars   berish,   oldindan   tayyorlanish   va
o‘quvchilarning inglizchada tinglab tushunish qobiliyati esa keyingi to‘siqlardan
hidoblanadi.     Diagrammadan   ko‘rinib   turibdiki   hatto,   ko‘pchilik   o‘qituvchilar
nima uchun o‘z o‘quvchilariga ta’lim jarayonida pedagogik terminlarning ingliz
tilidagi tahlillaridan foydalanmasliklari sababini ham bilmaydilar.
Ko‘pchilik o‘qituvchilar taqdimotdan so‘ng ta’limda ingliz va o‘zbek tillarida
tahlil   qilingan   pedagogik   terminarni   qo‘llash   bo‘yicha   o‘z   dunyoqarashlarini
o‘zgartirdilar. Bu turli metodlar orqali olingan natijalarda o‘z aksini topdi.
Shu tariqa, men o’quvchilardan taqdimotdan oldin olgan so‘rovnomani  yana
bir   marta   olishga   qaror   qildim.   Maqsad   –   o‘quvchilar   orasida   fanni
o’zlashtirishda rivojlanish bor yoki yo‘qligini aniqlash. Quyida esa taqdimotdan
keyingi natijalar berilgan:
2-jadval.
Pedagogik   terminlarni   ingliz   va   o‘zbek   tilida   tahlil   qilish   jarayonida
O‘qituvchining   roli   qanday?   Iltimos,   quyida   berilgan   variantlarga   o‘z
fikringizni bildirib, “Ha” yoki “Yo‘q” javoblaridan birini tanlang.
  № Savollar Ha  Yo‘q 
1. Mahoratli   O‘qituvchi   pedagogik   terminlarni
tahlil  qilishda  to‘g’ri  va oson   yo‘lni  ko‘rsatishi
kerak. 10 3
2. Qanday   o‘yinlar   va   metodlardan   foydalanishni
o’quvchilar emas, O‘qituvchi hal qilishi kerak. 5 8
3. O‘qituvchining   vazifasi   faqatgina
o’quvchilardan mavzuni so‘rashdan iborat. 2 11
4. O‘qituvchi   o’quvchilarga   nisbatan   ko‘p   narsani
biladi.   Shu   sababli,   ular   o’quvchilarning 13 0 berayotgan   noto‘g’ri   javoblarini   ham
to‘g’irlashga yordam berishlari kerak.
5. O’quvchilar   pedagogik   terminlarni   o‘zlari   tahlil
qilganda yaxshiroq o‘rganadi. 12 1
6. Qilingan   tahlillar   sodda   va   tushunarli   bo‘lib,
o’quvchilar   uchun   ularni   anglab   olish
murakkablik tug’dirmasligi kerak. 13 0
7. O’quvchilarning   yaxshiroq   o‘rganishi   uchun
ularning dastlabki bilimlari bo‘lishi kerak. 6 7
8. Pedagogik   terminlarni   tahlil   qilish   jarayonida,
O‘qituvchi   javoblari   aytishidan   oldin,
o’quvchilarga javob topish uchun o‘ylab olishga
imkon berish kerak. 8 5
9. Samarali ta’lim berish uchun o’quvchilar doimo
jim o‘tirishi kerak. 9 4
10.   Fikr   yuritish   va   dunyoqarashni   kengaytirish
darslikda   berilgan   mavzulardan     ko‘ra
muhimroq. 11 2
Ushbu jadvalni diagramma orqali ifodalasak, bu quyidagicha bo‘ladi:
5-diagramma Yuqoridagi barcha natijalarni umumlashtirgan holda, shuni aytish mumkinki,
o’quvchilar   fikricha,   ko‘pchilik   O‘qituvchilar   o‘z   fanlarini   yuksak   darajada
o’quvchilarga   yetkazib   berish   uchun   yetarlicha   bilimga   emas.   Va   shuningdek,
o’quvchilarning   o‘zlari   mustaqil   izlanib   o‘rganishlari   va   bilganlari   asosida
bilmaganlarini   o‘rganish   metodlari   yuqori   darajada   baholangan.   Ayni   asrda,
o’quvchigaga   qaratilgan   ta’lim  keng  tarqalmoqda,  ammo  bu  degani  O‘qituvchi
o‘qitishdagi  barcha  burch  va  majburiyatlarini  o’quvchiga  yuklab qo‘yish  kerak
degani   emas.   Shuningdek,   o’quvchilarning   dars   davomida   tartibni   saqlab
o‘tirishhi ham yuqori sifatli ta’limning kaliti sifatida baholangan. 
III BOB BO‘YICHA XULOSA.
Ushbu   bob   pedagogik   terminlarni   ingliz   va   o‘zbek   tillarida   tahlil   qilish   va
O‘qituvchilarning   dars   jarayonida   ushbu   tahlillardan   foydalanishi   qanchalik
o‘quv samaradorligini oshirishi haqida ma’lumotr berdi. 1 -
s a v o l . 2 -
s a v o l .     3 -
s a v o l .   4 -
s a v o l . 5 -
s a v o l . 6 -
s a v o l . 7 -
s a v o l . 8 -
s a v o l . 9 -
s a v o l . 1 0 -
s a v o l .10
5
2 13
12 13
6 8 9 113
8
11 0
1 0
7 5 4 2Ha Yo'q Dastlab, ushbu  tajriba – sinov ishining asosiy maqsadi oliy o‘quv yurtlaridagi
ta’lim jarayonida pedagogik terminlarni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish va
ushbu   tahlillar   asosida   o’quvchilarni   o‘qitish   dars   samaradorligini   oshirishga
xizmat   qila   olishini   aniqlashdan   iborat   edi.   Qolaversa,   ushbu   bobda   pedagogik
terminlar,   ularning   ba’zi   turlari,   ularni   ingliz   va   o‘zbek   tillarida   tahlil   qilish,
O‘qituvchining   dars   jarayonida   turli   pedagogik   terminlarni   qo‘llashi   va   ularni
o’quvchilarga qandaty qilib tushunarli shaklda yetkazib berish kabi masalalarga
ham to‘xtalib o‘tildi. 
Yuqorida keltirib o‘tilgan maqsadlarga erishish, t ajriba – sinov ishini amalga
oshirish   va   olingan   natijalarni   umumlashtirish   uchun     bir   qancha   metodlardan
foydalanildi,    matematik-  statistik   metod,  test  metodi,  pedagogik  tahlil  metodi,
suhbat metodi, anketa metodi shular jumlasidandir. 
Shuningdek,   tajriba   –   sinov   ishini   amalga   oshirish   jarayonida   turli
materiallardan   foydalandim,   jumladan,   savollar,   tekshiruvlar,   testlar,   mashqlar,
tarqatma   materiallar,   jadvallar,   prezentatsiyalar.   Bundan   tashqari   internet
tarmoqlaridan   olingan   pedagogik   terminlarga   oid   materiallar   ham   o’quvchilar
uchun qiziqarli ma’lumotlarga ega bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Tajriba   –   sinov   ishi   davomida   shunga   amin   bo‘ldimki,   o‘ziga   ishongan
pedagoglar,   odatda   boshqalarga   nisbatan   ko‘proq   g’ayratli,   stategik   va
shuningdek,   ta’lim   metodlarini   qachon   va   qay   usulda   qo‘llash   kerakligini   ham
biladilar.   O‘qituvchilar   bilan   intervyu   jarayonida   shuni   bildimki,   ba’zi
O‘qituvchilarining   mavzu   yuzasidan   qog’ozda   yozilganidan   tashqari   ham   o‘z
fikrlari va dunyoqarashlari mavjud.
Olib   borilgan   tajriba   –   sinov   ishidan   olingan   dastlabki   xulosalar   shundan
iboratki,  darslarda qo‘llanilgan pedagogik terminlarning o‘zbek va ingliz tilidagi
tahlillaridan   foydalanish   va   o’quvchi   o‘qishini   doimo   ota-onasi   va   O‘qituvchi
tomonidan   nazorat   qilib   borish   dars   samaradorligini   oshirishda   eng   ahamiyatli
ekanligini   ko‘rish   mumkin.   Test   va   imtihonlarni   kamaytirish   hamda   ingliz   tili uchun   ko‘proq   dars   soatlari   ajratish   esa   ta’limda   deyarli   muhim   emas   deb
hisoblangan.
Bobda   keltirib   o‘tilgan,   “Ta’lim   jarayonida   pedagogik   terminlarni   ingliz
tilidagi   tahlilidan   ham   foydalanishga   nima   to‘sqinlik   qiladi?”   deb   nomlangan
diagramma   asosida   shuni   xulosa   qilishimiz   mumkinki,   O‘qituvchilarni
pedagogik   terminlarni   ingliz   tilidagi   tahlillaridan   ta’lim   jarayonlarida   ham
foydalanishga,   eng   avvalo,   o‘quvchilarning   ingliz   tilini   tushunmasligi   va
grammatika   to‘sqinlik   qiladi.   Keyingi   o‘rinda   esa,   O‘qituvchi   bilimining
yetishmasligi   va   dars   vaqtining   cheklanganligini   qo‘yishimiz   mumkin.   Yoshi
kichik   o‘quvchilarga   dars   berish,   oldindan   tayyorlanish   va   o‘quvchilarning
inglizchada   tinglab   tushunish   qobiliyati   esa   keyingi   asosiy   to‘siqlardan
hidoblanadi.     Diagrammadan   shuni   ham   ko‘rish   mumkinki,   hatto,   ko‘pchilik
O‘qituvchilar   nima   uchun   o‘z   o‘quvchilariga   ta’lim   jarayonida   pedagogik
terminlarning   ingliz   tilidagi   tahlillaridan   foydalanmasliklari   sababini   ham
bilmaydilar.
Keyingi,   10   ta   savoldan   iborat   so‘rovnoma   natijalariga   ko‘ra   shuni   xulosa
qilamizki,   o’quvchilarning   o‘zlari   mustaqil   izlanib   o‘rganishlari   va   bilganlari
asosida   bilmaganlarini   o‘rganish   metodlari   yuqori   darajada   baholangan.   Ayni
asrda,   o’quvchigaga   qaratilgan   ta’lim   keng   tarqalmoqda,   ammo   bu   degani
O‘qituvchi   o‘qitishdagi   barcha   burch   va   majburiyatlarini   o’quvchiga   yuklab
qo‘yish kerak degani emas. Shuningdek, o’quvchilarning dars davomida tartibni
saqlab o‘tirishhi ham yuqori sifatli ta’limning kaliti sifatida baholangan. 
Ushbu   amalga   oshirilgan   tajriba   –   sinov   ishi   ta’lim   sohasida   pedagogik
terminlarni   ingliz   va   o‘zbek   tillarida   tahlil   qilish   va   shuningdek,
O‘qituvchilarning   pedagogik   terminlar   tahlillaridan   dars   jarayonida
foydalanmasliklarining sabablarini o‘rganib chiqdi. Olingan xulosalar esa shuni
ko‘rsatadiki,   o‘quv   jarayonida   pedagogik   terminlarning   ingliz   va   o‘zbek
tillardagi   tahlillaridan   foydalanish   ta’lim   samaradorligini   oshirishga   xizmat
qiladi va o’quvchilarni ikki tilni taqqoslash orqali terminlarni hamda mavzularni eslab   qolishiga   ijobiy   ta’sir   qiladi.   O’quvchilarga   ingliz   tilidan   olingan   ba’zi
pedagogik   terminlarning   kelib   chiqish   tarixi   va   ma’nosini   tushuntirish   ham
ularda ham ingliz tilida ham o‘rganayotgan fanlariga katta qiziqish uyg’otdi. UMUMIY XULOSA
Ishning   yakuniy   xulosasiga   sifatida   shuni   aytish   mumkinki,   tillarga   xos
xususiyatlar   va   qonuniyatlar   yuzasidan   olib   borilgan   kuzatish,   tadqiqot   va
talqinlarga   qaramay,   hamon   birorta   til   va   uning   о‘ziga   xos   tabiati   tо‘laligicha
butunlay   ochib   berilmaganligi,   til   bilan   bog‘liq   barcha   muammolar   о‘z
yechimini tо‘la topmagan. Buning sababi esa, tilning murakkab hodisa ekanligi,
hatto   tilning   amaliy   shakli   sanaladigan   nutqning   ham   murakkab   tabiatga   ega
ekanligidan deyishimiz mumkin. 
Таqdim   etilayotgan   ilmiy   tadqiqot   ishida   tilshunoslikning   eng   murakkab   va
turli-tuman dolzarb muammolarga boy sohalaridan biri pedagogik terminologiya
va uning ingliz va o‘zbek tillardagi tahlili bilan bog’liq masalalari tadqiq qilindi.
Pedagogik   terminlarni   semantik   –   struktur   va   kognitiv   –   koseptual   usullar
yordamida   tahlil   qilish   jarayonida   vujudga   keladigan   qiyinchiliklar   hozirgacha
tilshunos   olimlarning   tinimsiz   izlanishlariga   va   ilmiy   izlanishlar   olib   borishiga
sabab bo‘lmoqda. 
Pedagogik terminlarni ifodalovchi terminlarning har qanday til shu jumladan,
ingliz va o‘zbek tillari leksikasida ham muhim ahamiyatga ega, shuningdek, ular
til leksikasining salmoqli qismini tashkil etadi.
Pedagogik   terminlarni   tahlil   qilish   muammosi   anchadan   beri   tadqiq
qilishnishiga   qaramasdan,   hamon   dolzarbligicha   qolmoqda.   Terminlarning
murakkabligi  va  kamchiliklari  subyektiv  (tarjimonning tilni  mukammal  bilishi)
va   obyektiv   (terminlarning   tilda   va   og’zaki   nutqda   shakllanishi)   sabablar   bilan
chambarchas bog’liq. 
Terminlarning   bir   tildan   ikkinchi   tilga   tarjima   va   tahlil   qilishda   vujudga
keladigan   muammolar   yechimini   topish   tarjimondan   yuksak   mahorat   talab
qiladi.   Buning   natijasida   esa   tillar   va   pedagogika   o‘rtasida   samarali   va
muvaffaqiyatli munosabatlarini shaakllantirishga xizmat qiladi. O‘zbek   tilida   mavjud   pedagogik   terminlarning   ko‘pchiligi   turli   tarixiy
rivojlanish   bosqichlaridan   o‘tgan   va   bizgacha   yetib   kelgan.   Shu   sababli,
terminlar  xalqning turmush tarzi, tarixi va urf-odatlarini o‘zida aks ettiradi. 
Ushbu   magistrlik   dissertatsiyasi   nazariy   va   amaliy   qismlardan   iborat   bo‘lib,
uning   nazariy   qismida   terminlarning   kelib   chiqishi   va   tahlil   qilish   usullari,
pedagogikaning   asosiy   tushunchalari,   tilshunos   olimlarning   va   malakali
O‘qituvchi-pedagoglarning   fikrlari   berib   o‘tildi.     Dissertatsiyaning   amaliy
qismida   ilmiy   nazariyalarga   asoslangan   holda   asosiy   pedagogik   terminlarning
semantik-struktur   va   kognitiv-konseptual   usullardagi   tahlilidan   misollar
keltirilib   mustahkamlandi.   Tahlil   natijalariga   ko‘ra   terminlarning   o‘ziga   xos
xususiyatlari,   ya’ni   ular   nafaqat   pedagogikada   balki   fandan   tashqari   holatlarda
ham   ko‘chirma   ma’noda   orqali   qo‘llanilishi   mumkin   degan   xulosaga   kelindi.
Dissertatsiya   ishining xulosasiga  tahlil  va  tajriba-sinov  ishining  natijalari  ilmiy
asos sifatida xizmat qiladi. 
Pedagogik   faoliyatning   o‘ziga   xos   xususiyatlaridan   biri   bu   uning   birgalikda
ishlash   tabiati.   Bu   albatta   O‘qituvchini   ham   o‘z   ichiga   oladi   va   u   o'qitadigan,
rivojlantiradigan kishi. Ushbu faoliyatda O‘qituvchi avvalo, o‘zini o‘zi anglashi
kerak.   Uning   o'quvchini   o‘zgartirishdagi   maqsadli   ishtiroki   (uning   o'qitish
darajasi, o'qishi, rivojlanishi, bilim darajasi) birlashtiriladi.
Pedagogik nazariyalar yig’indisi hisoblangan pedagogikada ko‘pgina nazariy
va   amaliy   bilimlar   to‘plangan   bo‘lishiga   qaramay,   XX   asrning   o‘rtalarigacha
mashhur   pedagoglarning   izdoshlarining   birortasi   ular   o‘tgan   yuqori   darajadagi
samarali   darslarni   o‘zlariga   o‘xshatib   o‘tish   imkonini   beradigan   pedagogik
jarayon   andozasini   ishlab   chiqishmagan.   Chunki   mashhur   pedagoglar   uslubi
tarkibida   o‘zlarining   shaxsiy   sifatlari   ham   yetakchi   o‘rinni   egallagan.
Keyinchalik   darslarni   mazmunli   va   samarali   o‘tish   uchun-   mashhur
pedagoglarning   darsini   pedagogik   texnologiyalar   qolipiga   solib,   zarur
loyihalarni tuzish va ko‘paytirishdir. Uzluksiz     ta’lim     tizimi     xodimlari,   ya’ni   pedagog-O‘qituvchilarning
zamonaviy  ta’lim texnologiyalaridan  xabardorligi va  ularni  ta’lim  jarayonida
samarali   qo‘llay     olishlari,     shuningdek,     ta’lim   jarayonini   tashkil     etish
jarayonida ijodiy  yondashish muhim ahamiyat kasb etadi. 
O‘qituvchi- pedagoglarning   dars mashg’ulotlarini   noan’anaviy   shakllardan
foydalanish,     ta’lim     jarayonini   mukammal     tashkil     etish,   turli   metodlardan
oqilona   foydalana   olish   ko‘nikmalariga   ega   bo‘lishi   ta’lim   oluvchilarning
nazariy bilimlarni puxta va chuqur o‘zlashtirilishi,  ularda  amaliy  ko‘nikma  va
malakalarning  hosil  bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Mazkur     tadqiqot   ishida   biz   pedagogik     texnologiyalarning   mohiyati,
shakllanishi   hamda   taraqqiyoti,   afzalliklari,   ta’lim   jarayonining   istiqbolini
ta’minlashdagi     muhim     o‘rni     va     roli,     shuningdek,     yangi   pedagogik
texnologiyalarni ta’lim jarayoniga tadbiq etish shartlari xususida so‘z yuritildi.
Yurtimiz   kelajagi   bo‘lmish   -   yoshlarni   chuqur   bilimli   va   mukammal   odob-
axloq bilan tarbiyalash juda muhimdir. Ushbu jarayonda esa yuksak pedagogik
mahoratga   va   bilimga   ega   pedagoglarning   o'rni   muhimdir.   Hozirda   davlatimiz
rivojlanish   yo‘lida   o‘z   oldiga   qo‘yayotgan   maqsadlarga   erishishi   ko‘p   jihatdan
pedagoglarga   bog‘liq.   O‘qituvchilik   kasbi   o‘z   mohiyatiga   ko‘ra   individual
hisoblanadi.  
Pedagogik   mahoratning   asosini   pedagogik   faoliyat   tashkil   etadi.   Ushbu
tushunchaning dolzarbligi esa mahoratli pedagogni tarbiyalashdan iborat.
Pedagogik   mahorat   bu   O‘qituvchining   shaxsiy   (bolajonligi,   hayrihohligi,
insonparvarligi,   mehribonligi   va   h.k.)   va   kasbiy   (bilimdonligi,   zukkoligi,
fidoiyiligi,   ijodkorligi,   va   h.k.)   kabi   fazilatlarini   belgilab,   u   o‘z   fanini
mukammal   bilishda,   psixologik   va   metodik   tayyorgarlikda,   o‘quvchilarni
o‘qitish,   tarbiyalash   va   rivojlantirishning   samarali   yo‘llarini   faoliyatda
qo‘llashdir.
   O‘qituvchilik sharafli, ammo juda murakkab kasb. Yaxshi  pedagog bo‘lish
uchun fan nazariyasini egallashning o‘zigina yetarli emas. Chunki nazariyalarda bolalarni   o‘qitish   va   tarbiyalash   haqida   umumiy   qonun-qoidalar,
umumlashtirilgan uslubiy g‘oyalar bayon etiladi, amaliyotda esa yosh individual
xususiyatlarini e’tiborga olish lozim.  
Pedagogik   terminlarni   semantik-struktur   va   kognitiv-konseptual   usullarda
tahlil   qilish   va   ushbu   tahlillardan   ta’lim   jarayonida   foydalanishning   ta’lim
samaradorliga   ta’siri   mavzusidagi   tajriba   –   sinov   ishi   davomida   esa   men   bir
qancha   tadqiqotlar   o‘tkazdim.   Bu   tadqiqot   natijalari   esa   yaqin   yoki   uzoqroq
kelajakda bo‘lajak yosh pedagoglar uchun foydali bo‘lishi mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.
1. Sh.M.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz.  Toshkent. O‘zbekiston.2017. 350-bet.
2. Qultoyev A. Pedagogik mahorat. Referat. 03.01.2022. 10-bet
3. Pedagogik   texnologiya   turlari   va   innovatsion   texnologiya.   Ma’ruza.
27.01.2022.7-bet
4. Boboyev   I.   Pedagogik   faoliyat   mustaqil   ijtimoiy   hodisa
sifatida.28.01.2022. 2-bet.
5. Pedagogik faoliyat   va unga  qo‘yiladigan  talablar. Maqola.   28.01.2022. 4-
bet.
6. Habibullayeva Sayyora Muhammadali qizi. Pedagogik texnologiya turlari
va dars modullari. Ma’ruza.10.03.2022. 4-bet
7. Buxoro   davlat   universitetining   pedagogika   instituti.   Pedagogik
faoliyatning me’yoriy-huquqiy va axloqiy asoslari fanining o‘quv dasturi. 2021.
1-2-betlar
8. Gulnoza   Umurova.   Ijtimoiy   pedagogik   faoliyat   metodikasi.   Mustaqil
ish31.12.2021. 5-9-10-betlar
9. X.I.Ibragimov .   Umumiy   pedagogika   fanidan   o‘quv-uslubiy   majmua.
Toshkent. 2021. 209-211-betlar.
10. Darslarda   pedagogik   texnologiyalardan   samarali   foydalanish.   Artiqov
Iqboljon   Shahobiddinovich,   Nazirova   Gulnozaxon   Iqboljon   qizi.   Maqola.
“O‘zbekiston   ilmiy-amaliy   tadqiqotlar”   mavzusidagi   respublika   19-ko‘p
tarmoqli   ilmiy   masofaviy   onlayn   konfrensiya   materiallar   to‘plami.   30.08.2020.
Toshkent. Tadqiqot. 22-23-betlar
11. Sarsenbayeva   R.   Каsbiy   pedagogika.   O‘quv-uslubiy   majmua.   Toshkent.
2018.175-bet
12. Toirova Guli Ibragimovna. O‘zbek tili. Darslik. Buxoro. 2020. 34-35, 53,
213-betlar
13. Shomurodov D. S. Til va terminologiya.2020. 1-bet
14. Boltayeva   Dilfuzaxon   Shuxrat   qizi.   Xаlqaro   aloqalarni   bildiruvchi
terminlarning   lingvomadaniy   xususiyati.   Disseratsiya.   Toshkent.   2016.   59-62-
betlar.
15. S.Yuldasheva   Ijtimoiy   fanlar   kafedrasining   katta   O‘qituvchisi.   Kasbiy
ta’lim yo‘nalishi uchun ma’ruzalar matni. Toshkent. 17.03.2014.79-80 betlar 16. Ryazanov   Svetlana   Andreevna.   Pedagogika   bo'yicha   terminologiya
lug'ati.   V.M   Shukshina   nomli   Oltoy   davlat   ta'lim   akademiyasi.   2014-yil.   2-3-
betlar.
17. Baymatova   Barchinoy   Gulmurodovna.   O‘zbek   tilidagi   inglizcha
o‘zlashma   so‘zlarning   ma’no   taraqqiyoti.   Dissertatsiya.   Qarshi.   2014.   33,   34,
40-43, 66-68-betlar
18. Innovatsion   texnologiyalar   yordamida   ta’lim   samaradorligini   oshirish
yo‘llari. Prezentatsiya. 18-24betlar. 
19. M.Maxmudova.   Kasbiy   fanlarni   o’qitishda   modellashtiruvchi   o’yin
metodlaridan foydalanish usullari. Referat. 10-bet
20. Pedagogik faoliyatning ta'rifi. Pedagogik faoliyatga kirish. Maqola. 6-bet
21. Bekmuradov A.Sh., L. V. Golish va boshqalar. Loyihaviy ta’limning 
texnologiyasi. –T.: TDIU, 2009. 88- bet.

INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLAR TAHLILI MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………….4 I BOB . ZAMONAVIY PEDAGOGIKA RIVOJIDA TERMINLAR VA XORIJIY TILLARNING TUTGAN O‘RNI. 1.1. Terminlar, ularning mohiyati va yasalish usullari. Pedagogika fani taraqqiyotida terminlarning ta’siri, ularning o‘ziga xos jihatlari.........................10 1.2. Pedagogik faoliyat va uning terminlari tizimi rivojida ingliz tilining xalqaro til sifatidagi ta’siri va uning ilmiy asoslari..…………………………………....24 Bob bo yicha xulosa .………..………………………….………………….......43ʻ II BOB. PEDAGOGIK TERMINLARNING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI STRUKTURAVIY-SEMANTIK VA KOGNITIV – KONSEPTUAL TAHLILI. 2.1. Pedagogik texnologiyalar va ularning pedagogikada tutgan o‘rni. Pedagogik texnologiyalarga oid terminlarning strukturaviy va semantik tahlili …………………………………………..……………………………………...47 2.2. Pedagogik mahorat va uning tarkibiy qismlari. Pedagogik mahoratga oid asosiy terminlarning kognitiv va konseptual tahlili…………………………….65 Bob bo yicha xulosa………………………………...………………………….82 ʻ III BOB . INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLARNI TAHLIL QILISH BO‘YICHA TAJRIBA-SINOV ISHLARINI OLIB BORISH VA ULARNING TAHLILI. 3.1. Oliy o‘quv yurtlarida pedagogik terminlarni amaliyotda keng tadbiq etishni tashkil qilishning nazariy asoslari va asosiy metodlari …………………...…...88 3.2.Pedagogik terminlarni tahlil qilish bo‘yicha olib borilgan ishlar natijalarining statistik tahlili......................................................................................................96 Bob bo yicha xulosa..........................................................................................115 ʻ XULOSA …………………………………………………………………..…119

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………..….123 KIRISH Tadqiqot mavzusining dolzarbligi . Fan hamisha rivojlanish va taraqqiyotda. Bugungi kunda u misli ko‘rilmagan darajada jadal tus oldi. Bunga, bir tomondan, dunyo miqyosidagi globallashuv, fanlararo integratsiyaning kuchayishi, innovatsion texnologiyalar amaliy qiymatining o‘sishi ta’sir qilayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, milliy manfaatlarning kuchayishi, geopolitik siyosat qamrovining kengaya borishi kabi qator omillar jiddiy sabab bo‘lmoqda. O‘zlikni anglashda tilning roli muhimdir. Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev bu haq i da to‘xtala turib: “ Eng muhim va dolzarb masalalardan biri – yuksak ma’naviyatli, zamonaviy bilim va kasb- hunarlarga, o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lgan yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashdan iborat. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari kabi o‘ta muhim sohalarda ona tilimizning qo‘llanish doirasini kengaytirish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so‘z bilan aytganda, o‘zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o‘zlikni, Vatan tuyg’usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz», - deya ta’kidlagan edilar. [1, 350] Hozirgi paytda jamiyat taraqqiyoti, axborot texnologiyalarining rivojlanishi va davlatlararo siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarning kengayishi natijasida tillararo so‘z omuxtalashish jarayoni jadallashmoqda. Bunday jarayon o‘zbek tili leksikasiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatib, tilimizning turli tillardan olingan o‘zlashma so‘zlar hisobiga boyishiga sabab bo‘lmoqda. Shunga muvofiq galdagi ishlar o‘zbek tili leksikasidagi pedagogik terminlarni aniqlab olish, ularni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish, lug’atlarga olib kirish, leksik guruhlar va mikrosistemalarni tizimli o‘rganish, o‘rganilgan ishlarni kattaroq guruhlarda birlashtirish kabi vazifalardan iborat bo‘ladi.

Mazkur ish ingliz va o‘zbek tillarida pedagogikaga oid terminlar va ularning ma’no taraqqiyotini tadqiq va strukturaviy, semantik, kogntiv-konseptual va lingvomadaniy tahlil etish masalasiga qaratilgan. Buning uchun esa ushbu terminlarning o‘zbek tili pedagogikasida tutgan o‘rni , u larning ma’no taraqqiyoti va tarkibi kabi vazifalarni yoritish mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi. Tadqiqotning obyekti. Samarqand viloyati Urgut tumani 4-umumiy o’rta ta’lim maktabi. Tadqiqotning predmeti. Pedagogikada turli mazmun ko‘lamiga ega bo‘lgan terminlar tadqiqotning obyekti bo’lib xizmat qiladi. Shuningdek, pedagogikada qo‘llaniladigan terminlarning strukturaviy-semantik va kogntiv-konseptual xususiyatlarini ham o’z ichiga oladi. Tadqiqotning maqsadi: Pedagogikada qo‘llaniladigan terminlarni tilshunoslik nuqtai nazaridan o‘rganish, terminlarning ma’no xususiyatilari va o‘ziga xos jihatlarini aniqlash, ularning tildagi va madaniyatdagi o‘rni hamda ahamiyatini belgilashdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Yuqoridagi maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish belgilab olinadi:  Terminlar yasalishi usullarini aniqlab olish;  Pedagogikaning taraqqiyotida terminlar va ingliz tilining ta’sirini oydinlashtirish;  Pedagogikaning turli sohalarida ingliz tilidan o‘zlashgan so‘zlarni belgilab olish;  Terminlarni tahlil qilish turlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish;  Terminlarning sinonimik, antonimik, omonimik, polesemantik kabi munosabatlarini aniqlash;  Pedagogikada ingliz tilidan o‘zlashgan so‘zlarning o‘quv lug‘atlarida berilishi o‘rganish;

Tadqiqotning ilmiy yangiligi. P edagogik terminlarning kelib chiqishi, ingliz tilidan o‘zlashgan terminlar va ularning o‘zbek tiliga tarjimasi tahlil qilindi. P edagogik sohadagi terminlarni o‘ziga xos xususiyatlari belgilandi, kognitiv va konseptual jihatdan tahlil qilindi. Shuningdek, manbalarga ilmiylik nuqtai nazaridan izohlar berib o‘tildi va ikki tildagi ekvivalentlari keltirildi. a. Tadqiqotning nazariy yangiligi : 1. Terminlarning yasalish usullarini oydinlashtirish; 2. Terminlarni semantik - struktur va kognitiv- konseptual tahlil qilish; 3. Pedagogikaning an’anaviy va zamonaviy tushunchalari va nazariyalarini o‘ rganish ; 4. Pedagogik terminlarning ta’lim jarayonidagi ahamiyatini o‘rganish; b. Tadqiqotning amaliy yangiligi: 1. Tadqiqot natijasida olingan ilmiy natijalardan o‘zbek tili pedagogik terminlari lug’atini mukammallashtirishda, ulardagi tavsif va sharhlarni bir xillashtirishda, ularni o‘zbek tili tabiatiga muvofiqlashtirishda qo‘llash; 2. Tadqiqotda ko‘rsatib o‘tilgan tahlil usullarini boshqa sohadagi terminlarni ham tahlil qilishda qo‘llash; 3. Tajriba – sinov ishining natijalarini ta’lim samaradorligini oshirish uchun qo‘llash; 4. Ushbu ishda ko‘rsatib o‘tilagan terminlar so‘nggi ilmiy tadqiqotlarga asoslanadi. Ushbu dissertatsiya shu sohada yaratilgan darslik va materiallar, maxsus kurslar uchun qo‘shimcha material, o‘zbek tilining zamonaviy lug‘atlari uchun muhim material va manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. O‘rganilgan tadqiqotlar natijasiga ko‘ra pedagogik matnlar va ularning tarjimasi, pedagogik terminlar ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan. Ularning ko‘pchiligi rus va ingliz tillari asosida terminlarni tahlil qilgan. Bizning tadqiqot ishimizda o‘zbek va ingliz tillarida pedagogik terminlarning o‘ziga xos xususiyatlari va muammoli jihatlari tahlil ostiga olinadi. Bu esa ingliz va o‘zbek til terminologiyasida

yangilik hisoblanadi. Mazkur tadqiqot o‘z ichiga hozirgi zamon ingliz va o‘zbek tili pedagogik terminlarini til bilan uzviy bog’lagan holda kognitiv va konseptual tahlil etish, pedagogik terminlarning yasalish va leksik–semantik xususiyatlarini o‘rganish kabi maqsadlarni qamrab olgan. Shu bilan birga, muallif o‘z oldiga ushbu ilmiy tadqiqot natijalari asosida tavsiyanomalar ishlab chiqish va mazkur mavzuning istiqbolli yo‘nalishlarini aniqlash vazifasini ham qo‘ygan. Chunki bu yo‘nalishda bir qator ilmiy ishlar amalga oshirilgan bo‘lsada, juda ham kam amaliy ishlar olib borilgan va ular nazariy jihatdan to‘liq va mukammal o‘rganilmagan. Tadqiqot ishining o’rganilganlik darajasi: Muloqot, til va uning imkoniyatlari, madaniyat kabi mavzularga bag‘ishlangan ishlar jahon tilshunosligida juda ommalashgan bо‘lsa-da, о‘zbek tilshunosligida bu masalaga e’tibor va mavzu yuzasidan ilmiy tadqiqotlar qilish endigina boshlanmoqda. O‘zbеkistоn Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoyev tomonidan 2020-yil 23- sentabrda imzolangan hаmdа аyni dаvrdа amaliyotga kеng miqyosda tadbiq etilayotgan yangi “Tа’lim to'g'risidagi qonun” buning dalili bo’la oladi. Izlanish materiallari sifatida pedagogikaga oid terminlar aks ettirilgan bir va ikki tillik lug’atlar, monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalar , internet saytlari va boshqalardan keng foydalanildi. Bundan tashqari terminologiya va pedagogika sohasi bilan shug’ullangan bir qator chet el olimlari ishlari, jumladan B.N.Golovin,A.V.Kalinin, V.P.Danilenko, R.M. Keesing, R. Langacker, V. Maslova, V. Karasik , V. Telia ishlari o‘rganib chiqildi. Terminlar va ularning о‘ziga xos strukturaviy va semantik xususiyatlari bilan shug‘ullanuvchi sohalarda amalga oshirilgan ishlar yetarlicha, ammo bu soha pedagogika va unda qo‘llaniladigan terminlarni maxsus о‘rganishni maqsad qilib olmagan. Chunki terminlar bilan bog‘liq amalga oshirilgan shu kungacha bо‘lgan tadqiqotlar terminlarning leksik, morfologik va sintaktik xususiyatlarini о‘rganishni о‘z oldiga maqsad qilib qо‘ygan. Tadqiqot mavzusi bilan aloqador masalaning о‘zbek tilshunosligida о‘rganilishi deyarli kuzatilmaydi.