logo

LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

202.9306640625 KB
LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI
TAVSIFI
MUNDARIJA
KIRISH .
……………………………………………………………………
… 2
I  BOB. METAFORA   VA   NOM   MASALASI   ILMIY   TADQIQ   OBYEKTI
SIFATIDA   …………………………………….…………………..... 6
1.1
Nomina t siya nazariyasi  …………………………………………..... 6
1.2
Antik   davr   metaforologiyasida   metafora   va   ism   (nom)ga   doir
bahslar …………………………………………………………....... 10
1.3
Metaforik   nominatsiyaning   o‘rganilish   tarixidan:   Jahon
metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi ………………………. 14
1.4
Yangi   davr   metaforologiyasida   metaforaning   nominativ
xususiyatlariga doir tadqiqotlar …………………………………… 19
Birinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………… 22
II  BOB .  METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA 
TEKSHIRISH ZARURATI  …………………………………………. 24
2.1
Metafora   tadqiqiga   oid   yondashuvlar:   metaforani   antropotsentrik
talqinda tushuntirish zarurati ……………………………………… 24
2.2
Metaforalar tasnifida antropo t sentrik talqin  ………………………. 30
2.3
Kognitiv   va   konseptual   metafora   tasnifiga   doir   yondashuvlarda
ixtiloflar …………………………………………………………… 39
Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………… 45
III  BOB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT TARAQQIYOTINING 
MAHSULI  ……………………………………………………..…… 47
3.1
Birlamchi va hosila nomina t siya  ………………………………...... 52
3.2
Fanda nominativ zanjir tushunchasi  ………………………………. 53
3.3
Approksimasiya   –   noaniqlik/aniqlik   kategoriyasini   ifodalovchi
nominatsiyada metaforik talqin …………………………………… 56
3.4
Ingliz   va   o‘zbek   tilida   metaforaning   nominativ   funksiyasi
………… 61
Uchinchi   bob   bo‘yicha
xulosa……………………………………… 68
UMUMIY XULOSA   …………………………………………………
69
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR   ……….………………………
73
ELEKTRON MANBALAR …………… ……….…………….…………
79
1                       
2 KIRIS H
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi :
Jahon   tilshunosligida   metaforologiya   fanlararo   aloqadorlikda   o‘rganilishi   talab
qilinadigan soha hisoblanib, uning markazida inson metaforogen faoliyati turadi.
Metaforaning   antroposentrik   tabiati   metafora   va   u   hosil   qilgan   nominativlarni
turli yo‘nalishlarda tekshirishga monelik tug ‘ dirmaydi. Buning oqibatida so‘nggi
yillarda   metaforologiyaning   asosiy:   falsafiy,   mantiqiy,   psixologik,   lingvistik
turlarini ajratish takliflari o‘rtaga tashlanmoqda. Metaforaning aniq tasnifini esa
barcha fanlarning tadqiq natijalariga tayangan holda, demakki, antroposentrizm
ilmiy paradigmasi kesimida aniqlash mumkin bo‘ladi. 
Dunyo   tilshunosligi   hamda   antik   davr   metaforologiyasida   metafora
ko‘ringaniga   nisbatan   o‘ta   murakkab   tadqiq   obyekti   sanaladi.   Biroq   antik   va
o‘rta   asr   tilshunosligidan   farqli,   XX   asr   oxiri   antroposentrik   lingvistikasida
amalga   oshirilgan   tadqiqotlar   metaforaning   lisoniy   tizimning   alohida   olingan
birligi   emas,   tafakkur   quroli   ekanini   tasdiqlarkan,   uning   alohida   lug‘aviy
birliklarda namoyon bo‘lmasdan, aksincha, yaxlit tizimlarni tashkil qilgan holda
lisonning   makrotizimlariga   daxl   qiluvchi   tafakkurning   lingvomantiqiy   hodisasi
ekanini   isbotladi.   Undagi   nominativ   funksiyani   antroposentrik   yondashuv
tamoyillari   asosida   tekshirish   muammosi   esa   hanuz   o‘z   yechimini   topganicha
yo‘q.
Tadqiqot obyekti  o‘zbek tili metaforalarining antroposentrik tadqiqi.
Tadqiqot   predmeti   o‘zbek   tili   metaforalarining   nominativ   vazifasini
antroposentrik kesimda tekshirish.
Ishning   maqsadi   o‘zbek   tili   metaforalari   yuzaga   chiqish   mexanizmining
kognitiv   qonuniyatlarini   tekshirish,   metaforik   hosila   nomlar   orqali   shakllangan
konseptlarning   olam   milliy   lisoniy   manzarasidagi   o‘rnini   belgilash,
metaforaning antroposentrik tabiatiga baho berish, uni bilishning alohida usuli,
olamni kategoriyalovchi muhim lingvokognitiv fenomen ekanini asoslashdir.
Ish ning vazifalari:
jahon metaforologiyasining tadrijiy taraqqiyotini tekshirish;
3 jahon   tilshunosligida   metaforik   nominatsiya   nazariyasining   tadqiqini
o‘rganish;
o‘zbek   tilshunosligida   metaforani   o‘rganishga   bag‘ishlangan   tadqiqotlarni
tanqidiy ko‘rib chiqish;
fanda   kognitiv   va   konseptual   metaforalarni   o‘zaro   farqlashga   doir   ilmiy
qarashlarga munosabat bildirish;
o‘zbek tili terminologik tizimida metaforaning mustahkam o‘rnini asoslash
hamda   o‘zbek   tili   terminlarining   yasalish   tizimida   metaforologik   yo‘l   bilan
terminlar yasalishini alohida so‘z yasash usuli sifatida e’tirof etish;
nominativ   nazariya   doirasida   jahon   ilm-fanida   metaforik   nom-terminlarni
hosil qilish usulining o‘zbek tili misolidagi holatini tekshirish va tasdiqlash;
Tadqiqotning ilmiy yangiligi :
o‘zbek   tilshunosligida   metaforani   o‘rganishga   bag‘ishlangan   tadqiqotlar
tanqidiy ko‘rib chiqildi hamda metaforani antroposentrik paradigma tamoyillari
asosida tekshirishning afzal jihatlari ko‘rsatib berildi;
kognitiv   va   konseptual   metaforalarni   o‘zaro   farqlashga   doir   munosabat
bildirildi;
metaforaning   ilmiy   bilishning   usuli   ekani   aniqlandi   hamda   uning   ilmiy
atama va terminlarni hosil qilishdagi o‘rni ko‘rsatib berildi;
metaforalarni   tilning   milliy   korpusida   berishning   muammolari   tanqidiy
ko‘rib chiqilib, masala doirasida tegishli tamoyillarga munosabat bildirildi;
Muammoning o‘rganilganlik darajasi . Mavzuning umumiy metodologik
asosini   antik   davrdan   bugunga   qadar   o‘rganilib   kelayotgan   metaforologik
ta’limotlar   tashkil   etadi.   Xususan,   Aristotel,   Kvintilian,   J.Miller,   X.Ortega-i-
Gasset,   M.Bler,   N.D.Arutyunova,   M.Djonson,   J.Lakoff,   F.Ankersmit,   M.K.
Rapp,   A.A.   Ovelak,   M.   Myuller,   A.R.   Luriya,   N.I.   Jinkin,   S.D.   Kasnelson,   R.
Langakr,   N.   Xomskiy,   L.   Telmi,   U.   Kroft,   L.G.   Luzina,   Ya.Parandovskiy,
A.P.Chudinov,   A.N.Baranov,   G.N.Sklyarevskaya,   O.N.Laguta;   o‘zbek
tilshunosligida Atoulloh Husayniy, M.Mirtojiyev, M.Mukarramov, S.Usmonov,
A.Hojiyev,   Sh.   Rahmatullayev,   E.Begmatov,   N.Mahmudov,   X.Z.Xayrullayev,
4 S.A.Karimov,   R.Qo‘ng‘urov,   A.Shomaqsudov,   D.Xudayberganova   va   boshqa
olimlarning nazariy qarashlari shular jumlasidan. 
Metaforalarning   nominativ   funksiyasiga   doir:   Aristotel,   Kvintilian,
A.A.Ufimseva,   Ye.A.Zemskaya,   N.D.Arutyunova,   V.N.Teliya,   G.V.
Kolshanskiy,   B.A.   Serebrennikov,   Yu.S.   Stepanov,   G.N.Sklyarevskaya,   J.
Lakoff,   R.   Langakr,   G.V.     Kolshanskiy,   N.   Xomskiy,   L.   Telmi,   U.   Kroft,
V.V.Vinogradov,   V.G.   Gak,   L.G.   Luzina,   V.A.   Maslova,   Yu.G.   Pankras,   V.Z.
Demyankov,   M.E.Rut,   Ye.S.   Kubryakova   va   D.S.   Xudayberganovalarning
ilmiy xulosalari tadqiqotning nazariy asosini tashkil qiladi.
O‘zbek tilshunosligida metaforaning nominativ funksiyasini antroposentrik
kesimda   o‘rganishga   bag‘ishlangan   alohida   tadqiqot   mavjud   emas.     Biroq,
o‘zbek   lisoniy   tizimida   hosila   nominativlarni   tashkil   etuvchi   alohida   birliklar
formal tilshunoslik doirasida tekshirilgan, tegishli mavzu doirasida nazariy asos
vazifasini   o‘tovchi   fundamental   tadqiqotlar   mavjud.   Jumladan:   frazeologik
sathda   (Sh.Rahmatullayev,   A.Mamatov),   paremiologik   sathda   (P.Bakirov,
B.Jo‘rayeva),   evfemik   sathda   (A.Omonturdiyev),   ikkilamchi   nominatsiya,
xususan,   perifrazalar   (R.Normurodov)   borasidagi   tadqiqotlar   mundarijasida
metaforik   hosila   nomlar   masalasi   ilmiy   sharhlangan.   Ushbu   tadqiqotlarning
ilmiy   konsepsiyasini   takrorlamaslik,   aksincha,   metaforologiya   sohasida   o‘zbek
tilshunosligida   hali   o‘rganilmagan   qirralarga   e’tiborni   yo‘naltirish   hamda
amaldagi   ilmiy   ishning   originalligini   ta’minlash   maqsadida,   o‘zbek
metaforologiyasiga  doir  so‘nggi   yillarda  bajarilgan antroposentrik izlanishlarga
tayanildi (D.Xudayberganova).
Tadqiqot   usullari   kuzatuv,   qiyoslash,   interpretasiya,   tavsiflash,   falsafiy-
gnoseologik,   lingvokulturologik,   kognitiv,   neyrolingvistik,   germenevtik,
psixologik, substansial, diskursiv tahlil. 
Tadqiqot   natijalarining   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati   quyidagilardan
iborat:   metaforaning   yuzaga   chiqish   mexanizmiga   doir   nazariy   qarashlar,
umuman,   metaforik   tafakkurni   harakatlantiruvchi   kognitiv   qonuniyatlar,
metafora   tashuvchi   bilimlarni   qabul   qilish,   qayta   ishlash,   saqlash   va   uzatish
5 (reprezentasiya) funksiyalarini tahlildan o‘tkazish orqali olingan ilmiy xulosalar
tilning   turli   sohalari   uchun   muhim   ilmiy-nazariy   ma’lumotlar   berishi,
shuningdek,   psixolingvistika,   neyrolingvistika,   kognitiv   tilshunoslik,   korpus
lingvistikasi, umumiy tilshunoslik  kabi  fanlar  bo‘yicha yaratiladigan darslik va
o‘quv qo‘llanmalarining mukammallashuviga xizmat qilishi asoslangan;
metaforalarning   lingvokognitiv   sathdagi   konseptual   xususiyati   tushuntirib
berilgan;
Tadqiqot   natijalarining   e’lon   qilinganligi.   Dissertatsiya   mavzusi
bo‘yicha   olingan   natijalar   yuzasidan   2   maqola   va   1   tezis   chop   qilingan   bo‘lib
ular adabiyotlar ro‘yxatida keltiriladi.
Magistrlik d issertasiyaning tuzilishi va hajmi.  Dissertasiya tarkibi kirish,
uchta   asosiy   bob,   xulosa   va   foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxatidan   iborat.
Dissertasiyaning umumiy hajmi  71  sahifani tashkil etgan.
6 I BOB. METAFORA VA NOM MASALASI
ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA
1.1  Nomina t siya nazariyasi
Nomlash   xususiyatiga   ega   bo lgan   til   birliklari,     tilimizdan   tashqariʻ
mavjudlik   narsalarga     nom   berish   va   ularni   farqlash,   shakllantirishdir.   Ular
haqida tegishli tushunchalar – so‘zlar, iboralar, frazeologiyalar va jumlalarni o‘z
ichiga   oladi.   Nominatsiya   jarayonining   natijasi   bo lgan   ma noli   til   birligi   ham	
ʻ ʼ
shu   so‘z   bilan   ifodalanadi.   Tilshunoslikda   bir   qancha   olimlar   nomlanish
jarayonlari tarkibini tadbiq qiluvchi bo limini nominatsiya deb nomlashadi.	
ʻ
Tilshunoslikning   ichki   qonuniyatlariga   mos   keladigan   va   muayyan   til
vakillarining   ehtiyojlarini   qondira   oladigan   nominatsiya   odatda   umumiy   lug at	
ʻ
tarkibida   o rin   egallaydi.   Lekin   maxsus   terminologik   tushunchalar   uchun	
ʻ
mavjud   bo‘lgan   yoki   tor   ijtimoiy   guruhlar   doirasida   sodir   bo ladigan,   bundan	
ʻ
tashqari, alohida muallif tomonidan so zlardan foydalanishda paydo bo ladigan	
ʻ ʻ
nominatsiya haqida buni aytish mumkin emas.
          Nomina t siya   tushunchasi   va   onomasiologiyaga  yondashuv antik davrlarda
Platon, Aristotel, Diogen Vavilonskiy, Varron tomonidan amalga oshirilgan deb
hisoblanadi.   Xususan,   Diogenning   o‘zi   bu   haqda:   “Gap   –   ongdan   o‘sib
chiquvchi belgili tovush” deb aytsa, Varron o‘z qo‘lyozmalarida: “nutq tabiatan
uch   qismlidir:   uning   birinchi   qismi   so‘zlarning   buyumlarga   qanday
biriktirilganligi   haqida;   ikkinchi   qism   shu   so‘zlarning   mazkur   buyumlardan
uzoqlashib turfalik kasb etganligi haqida; uchinchi qism shu so‘zlarning o‘zaro
ongli birikib, fikr ifodalashi haqida” deya takidlaganlar[3,pp.35]. 
Uzoq   o‘tmishdan   nom   masalasi   mavjud   bo‘lib,   ism   obyektni   shartli
belgilash,   belgilanayotgan   predmetga   nisbatan   munosabat   qoidalari   yoki   inson
xarakteri   va   hatti-harakatlarini   izoh   berish,   tushintirish   vositasi   bo‘lgan.   Antik
davrlarda beri ismlar kelib chiqishiga doir ikki taxmin ilgari surilgan: “physei” -
predmet tabiatiga ko‘ra nomlanish, “thesei” - holatga ko‘ra, ya’ni konvensional
tarzda   (kelishuvga   ko‘ra)   nomlanish[8,pp.67]..   Qadimgi   Rim   davrida   ismlarni
7 ikkita katta guruhga ajratib tadbiq qila boshlashgan. Bular turdosh otlarni ifoda
etuvchi  (lot.  nomina appelativa ) va shaxs otini anglatuvchi (lot.  nomina propria )
nomlardir.
    Qadimgi   faylasuflar   va   ritoriklar   metaforani   umumiy   yoki   birlik   atama,
odatda   ot   yoki   ot   iborasidan   foydalanishdagi   vaqtinchalik   o‘zini   o‘zi
tushuntiruvchi   o‘zgarish   sifatida   ko‘rishgan.   Biz   metaforaga   murojaat
qilganimizda,   odatda   bir   narsa   yoki   turni   ifodalovchi   atama   boshqa,   mos
keladigan   narsa   yoki   turni   anglatadi   va   bu   atama   nimani   anglatishidagi   bu
o‘zgarish hech qanday ogohlantirishsiz va maxsus tushuntirishsiz sodir bo‘ladi. .
Buning   ta'siri,   ko‘rib   chiqilayotgan   atamani   og'zaki   tasniflash   sxemamizdagi
o‘rganilgan   joyidan   maxsus   vaqtinchalik   ekspressiv   maqsadlar   uchun   boshqa
odatiy bo‘lmagan joyga o‘tkazishdir. Miloddan avvalgi IV asr o‘rtalarida yozgan
Aristotel   uchun   atamaning   majoziy   ma’noda   qayta   qo‘llanilishi   atamaning
odatiy   ko‘rsatuvchisi   va   uning   maxsus   vaqtinchalik   ishorasi   qanday
bog'liqligidan qat'i nazar, metafora hisoblanadi
Aristotel   badiiy   nutq   tushunchasiga   ta’rif   berguniga   qadar,   uning
o‘tmishdoshi bo‘lgan Aflotun, sofistlarning nutqni tinglovchini ishontirish, tilni
ruhiy   hodisa   deb   ta’riflashlariga   diqqatini   qaratadi.   U   bundayin   yondashuvni
to‘g‘ri deb topadi va har bir buyumga mos keluvchi nomda obrazlik mavjud deb
biladi.   Bu   borada   olimlar   ismdagi   obraz   maqomining   mavhum   ahamiyatga
egaligini   yozib   qoldirganlar,   ammo   obrazning   nominatsiya   jarayonidagi
ishtirokini   rad   etmaydilar.   Ushbu   ideal   obraz   o‘zida   shakl   hosil   qiluvchi
tamoyilni   aks   ifodalaydi .   Aflotunning   fikriga   ko‘ra,   ism   –   buyumning   ideal
tasavvuri va taqlid qilishdan iborat ikkita o‘zaro o‘xshash bo‘lmagan hodisaning
hosilasidir[45,pp.105].
Antik   falsafa   so‘z   (ism)ning   ma’no     jihatini   mantiq   va   ontologiyaga
mansub deb hisoblaydi, nutqiy hodisa sifatida so‘zning faqat fonetik xususiyati
qabul qilinadi. Aristotel ham ushbu an’anaga  ko‘ra  ism (so‘z)ni poetik va ritorik
turlarga   bo‘ladi.   Nutqiy   faoliyatda   (so‘zlarni   saralash,   ularning   joylashuvi,
birgalikdagi   uyg‘unligi)  ritorika  va  she’riyatda  mumkin bo‘lgan hamda  zaruriy
8 mantiqqa bo‘ysunadi. Shuningdek, ushbu faoliyat  takomillashadi.  Aristotelning
nuqtai   nazariga   ko‘ra   nutqning   fikrga   va   uning   predmetiga   munosabatini   o‘z-
o‘zini   belgilab   beruvchi   hodisa   sifatida   talqin   qilib,   so‘zning   oldida   isbot   qila
olish,   rad   qila   olish,   tuyg‘ularni   uyg‘ota   bilish,   ulug‘lashtirish   va   iltijo   qila
olishdek   vazifa   yotadi,   deya   yakun   qiladi.   Binobarin,   nutqqa   qarashli   bo‘gan
ma’no so‘zlovchi tomonidan tasavvur qilinishi va uning nutqi davomida yuzaga
chiqishi   kerak   deb   nazarda   tutgan   bo‘lsa,   nutqqa   talaffuz   san’ati   va   she’riy
san’at deb qarash  kerak. 
Aristotel   uchun   so‘z   taqlid   shakllaridan     biri,   biroq   u   so‘zni   ko‘r-ko‘rona
taqlid   emas,   fikrning   mehnat   mahsuli   deb   hisoblaydi.   Uning   uchun   taqlid
insonning   tabiiy   qobiliyati   bo‘lib   qolmasdan,   uning   g‘ayrishuuriy-instinktiv,
hatto  intellektual   ehtiyoji   deb   ifodalan adi .  U   to‘rt   xil   metafora   turini   tan  olgan
bo‘lsa-da, u analogiyaga asoslangan turni hozirgacha eng qiziqarli deb hisobladi
va muhokamasining asosiy qismini unga bag'ishladi [30,pp.85].
XX asrga kelib nominatsiyaga qiziqish ancha ortdi doir va o‘sha davrning
ikkinchi yarmida ayniqisa  nominatsiyaning  ikkilamchi, hodisaviy, jumlaga oid,
anaforik, bilvosita turlariga   e’tibor berildi. Bunday  holatda nominativ birliklar
safiga   nafaqat   leksemalar,   balki   gapga   mos   keluvchi   jumlalar,   turli   hodisaviy
vositalar   qo‘shildi   (N.D.   Arutyunova,   V.G.   Gak,   Ye.S.   Kubryakova,   G.V.
Kolshanskiy,   B.A.   Serebrennikov,   Yu.S.   Stepanov,   V.N.   Teliya,   A.A.
Ufimsevalar) [3-50,pp.65-100].
G.V.  Kolshanskiy   fikriga   ko‘ra,   “Nominatsiya   lisoniy   belgiga  signifikat   –
denotatning ayrim belgilari hisobga olgan  moddiy va ma’naviy soha predmet va
obyektlarining xususiyatlari, sifatlari, munosabatlaridan iborat tushuncha bo‘lib,
u   orqali   lisoniy   tushunchalar   verbal   kommunikasiyaga   oid   tarkibiy   birliklar
paydo   bo‘ladi”.   Bundan   tushinish   mumkunki,   nominatsiya   dastlab
kommunikativ holatga xoslangandir.
A.A.Ufimseva,   E.S.Aznaurova,   Ye.S.Kubryakova,   V.N.   Teliyaga   ko‘ra,
atash jarayoni har doim fikrlashga  aloqadordir. Ya’ni ,  til birligi  va  predmet yoki
9 hodisani   aniqlash   bilan     tushunchani   hosil   qilamiz   va   atrof-olamni   anglay
boramiz[ 45 ,pp. 20 5]. 
N.D.Tamarchenko nominatsiyani 
1) personaj, shaxs  hamda  predmetlarning nomlanishi; 
2)   b iron  predmetning o‘ziga nisbatan  qayd etilgan  takroriy nomlar (takroriy
nominatsiya); 
3)hikoya   qiluvchi   shaxsning   atamalari   ketma-ketligidagi   o‘zgarishlar
dinamikasi sifatida ko‘rsatadi.
Fanda nominatsiyaning to‘rt turi ajratiladi: 
1) hosil bo‘lishiga ko‘ra normal yo ki  tabiiy nominatsiyalar, 
2)   mutasiyalar   –   metafora,   metonimiya   ta’sirida   vujudga   kelgan
nominatsiyalar, 
3) ongli ravishda  paydo  kelgan sun’iy nominatsiyalar, 
4)   patologik nominatsiya, lisoniy mezonlardan   chetlashish , ekstralingvistik
omillar  evaziga hosil bo‘lgan nominatsiyalar.
V.V.   Vinogradov   so‘zning   asosiy   nominativ   ma’nosi   to‘g‘risida
belgilangan   obyektning   o‘z   ma’nosida   ishlatilishini     birlamchi   yoki   to‘g‘ri
nominatsiya deb nomlaydi.
XX   asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   leksikologlar   nominatsiya
nazariyasining o‘rganish jarayonida ot turkumidagi, shuningdek boshqa mustaqil
so‘z   turkumlariga   oid   so‘zlarni,   murakkab   sintaktik   qurilmalarni   kiritishni
boshladilar.   Bu   orada   nominatsiyana   tushunchasi   nutqiy   faoliyatga   tatbiq   etila
boshladi.   Buning   natijasida,   propozision   (propozitiv)   nominatsiyaga   e’tibor
qaratila boshlandi. 
Fanda,   shuningdek,   nominatsiyani   psixolingvistik   nuqtai   nazardan
o‘rganish   (D.   Klark,   Dj.G.   Grinberg)da   lisoniy-nutqiy   birliklarning   amaldagi
jarayonlarda   vujudga   kelishi   (A.A.   Leontyev)   hamda   qabul   qilinishi   (I.A.
Zimnyaya),   tushunilishiga   e’tibor   qaratiladi.   Har   ikki   –   psixolingvistik   va
neyrolingvistik yondashuv bosh miya faoliyatini til faoliyatiga ko‘ra o‘rganishni
maqsad   qiladi.   Biroq   psixolingvistikadan   farqli,   neyrolingvistika   til   va   nutq
10 shakllarining   vujudga   kelishini   mavhum   tarzda   o‘rganmasdan,   bu   borada   bosh
miyaning buzilgan faoliyatini  tashxislash  (aniqlash)  hamda davolash  vositasida
o‘rganadi[30,pp.5].
1.2  Antik davr metaforologiyasida metafora va ism (nom)ga doir bahslar
Antik davrlardan beri metafora estetika va tasviriy (jozibador) nutq vositasi
sifatida   antik   davrlardan   buyon   ritorika,   u   orqali   antik   sinkretizm   davridagi
“estetik-puristik”   yondashuv   asosida   tadqiq   qilinadi.   «Metafora»   atamasi   esa
dastlab  Izokrat (Isokrat) tomonidan «Evagorus» asarida  ishllatilgan  (e.a. 383 y.).
Demetriy   (1-asr)   tashbehni   yoyiq   metafora,   Kvintilian   (1-asr)   esa   metaforani
qisqartirilgan tashbeh  deb   hisoblaganlar . Xususan,  Kvintilian metaforaga  tabiat
in’omi   deb   qaragan   shuningdek,«hech   bir   predmet   belgilanmay   qolmasligiga
ta’sir   ko‘rsatadi»,   de b   xulosa   bergan.   Siseron   metaforaga   tilimizdagi
kamchiliklarni   to‘ldirish   usuli   sifatida   yondashgan   va   o‘xshashlik   asosida
amalga   oshadigan   ko‘chim   «tildagi   so‘zning   tegishli   tushunchasi   bo‘lmaganda
kuzatiladi» debxulosa qilgan. 
Qadimgi   davr   metaforasida   metafora   va   ism   (nom)   haqida   turli   xil
qarashlar mavjud edi. Bu davrda voqelikni tasvirlash uchun metaforalar, ismlar
qo‘llanilgan.
Qadimgi   Yunonistonda   falsafiy   va   ritorik   matnlarda   metaforik   iboralardan
foydalanish   keng   tarqalgan.   Xususan,   Aristotel   metaforalarni   voqelikni
tushuntirish uchun ishlatganligi ta'kidlagan. Aksincha,  faylasuflar biz voqelikni
faqat   nomlar   orqali   tasvirlashimiz   mumkin,   deb   ta'kidlaganlar.Qadimgi   Rimda
Tsitseron   kabi   muhim   ritoriklar   metafora   samarali   muloqot   vositasi   ekanligini
ta’kidlab, ritorikada metafora muhim o‘rin tutishini aytganlar. Tsitseron o‘zining
"De   Oratore"   asarida   metaforalarning   kuchi   va   ta'siri   haqida   batafsil
yozgan[ 6 0,pp. 20 5].
Qadimgi metaforologiyada metafora va ismlarning qo llanilishiga oid turliʻ
g oyalar   mavjud   bo lsa-da,   har   ikkala   tushuncha   ham   fikr   va   tilning   muhim	
ʻ ʻ
tarkibiy qismlari sifatida e tirof etilgan.	
ʼ
11 Mumtoz   ritorika   metaforani   me’yordan   chetlashish   –   predmet   nomining
boshqa   predmetga   ko‘chishi   tarzida   t a’riflaydi .   Ushbu   ko‘chimning   vazifasi
o‘rnida leksik lakunani to‘ldirish (nominativ funksiya) yoki nutq faoliyatimizni
boyitish   va   ritorikaning   asosiy   vazifasi   bo‘lgan   “ishontirish”ga   xizmat   qilish
tushunilgan.   Ammo,antik   metafora   nazariyasini   zamonaviy   tilshunoslikda
bo‘lgani kabi, kognitiv ildizlargacha kira olmagan deya baholovchi olimlar ham
bor. Ular bu vaqtda metaforaga faqatgina semantik ko‘chish sifatida qaralganini,
bu   holat   asrorida   obrazni   ko‘ra   bilish   va   umuman,   obraz   hodisasini
payqamaslikdek bo‘shliqlar mavjud bo‘lganini aytishadi. 
O‘z   asarlarida   nomni   xildan   turga,   turdan   xilga   va   xildan   xilga   tomon
ko‘chirib   yuruvchi   metafora   (yun.   μεταφορά   -   «ko‘chim» )   atamasini   qo‘llagan
Aristotel   uni   lisoniy   hodisa   sifatida   e’tirof   etmaydi,   qaramasdan,   uning
mulohazalari   sababli   metafora   ilmiy   iste’molga   kirgan.   Vaholanki,   Aristotel
davrida   bu   turdagi   ma’noviy   o‘zgarishlarning   hammasi   metaforik   ko‘chimlar
sifatida   talqin   qilingan   va   metaforaning:   xildan   turga,   “butun-qism”   aloqasi,
xildan-xilga   va   muqobillik   asosidagi   turlari   ajratilgan.   Nutq   figuralari,   taqqos,
hozirjavoblik,   topishmoq,   giperbola,   maqol   Aristotel   tomonidan   metaforaning
turlari sifatida  aytiladi . So‘ngi yillarda tilshunoslaridan V.P.Moskvin ham xuddi
shunday   qarashga   ega   bo‘lib,   olim   nutq   figuralarining   hamma   metaforaning
turlari sifatida ko‘rsatadi.
Shunisi   aniqki ,   antik   davrlarda   ritorika   va   poeziyaga   bilishning   nazariy
asoslaridan   yiroq   ta’limot   deb   qaralgan.   Aristotel   metaforani   nazariy   asosdan
yiroq   hodisa,   ammo   estetik   til   birligi   va   poeziyaning   estetik   formasi   sifatida
baholaydi. Boshqa ta’rafdan, faylasuf metaforani o‘zga lisoniy hodisalardan farq
qilgan   holda,   falsafiy,   aniq,   ta’lim   beruvchi,   nazariy   va   jiddiy   tushuncha   deb
biladi.
  Metafora   va   tashbeh   masalasida   Aristotel   ularning   o‘zaro   o‘xshash
vazifani   bajarishini   aytadi   va     tashbehdan   metaforani   avzalliklarini   va   ustun
jihatini so‘z sarfining kamligi, nutqning ixchamligi hamda o‘xshatish obyektiga
aniq   ishora   berishida   deb   aytishadi.   Ayniqisa,   Aristotel   Yevropa   madaniyatida
12 metaforaning   o‘rinli-o‘rinsiz   qo‘llanish   o‘zga   troplar   bilan   genetik   aloqasini
nazorat   qiladi,   uning   turlarini   ajratib,   inson   tafakkuri   asosida   yuzaga   keluvchi
universal   semantik   ko‘chim   ekanini   isbotladi.   Antik   davrlarda   metafora   orqali
olamni  tushinish  Aristotel (shuningdek, Siseron)ga taalluqli g‘oyadir. Binobarin,
Umberto   Eko   bejizga:   “...Metafora   oid   qanchadan-qancha   yozilgan
ma’lumotlarAristotel   tomonidan   ilgari   surilgan   ikki-uch   fundamental
konsepsiyaga   deyarli   hech   qanday   qo‘shimcha   va   o‘zgartish   kirita
olmadi[50,pp.68].
Aytilganlarga   tashqari,   Aristotel   metaforada   formal   mantiqqa   asoslangan
tafakkur   qurolidan   farqli   o‘laroq,   ritorika   va   poetikaga   tegishli   vazifaviy
xoslanishni   ko‘rgan,   xolos.   Aristotel   metafora   asosidagi   o‘xshatish   obyektlari
bir-biriga   aynan   o‘xshashi   bo‘lishi   kerak   emasgini   bu   o‘xshatishni   faqtgina
aqldan   foydalangan   holda   anglash   mumkinligini   qayta-qayta   ta’kidlagan.
Shuningdek,   faylasuf   metaforaga   ritorik   figura   deya   qarab ,   uning   matn   bilan
aloqadorligini   tan   olmaydi.   Ko‘chma   so‘z   —   narsaga   muvofiq     bo‘lmagan,
jinsdan   turga   yoxud   turdan   jinsga,   va   turdan   turga   ko‘chirilgan,   yoinki
o‘xshatilgan so‘zdir. 
Metaforaga   doir   fikrlar   har   qancha   bahstalab   bo‘lmasin,   shunga   qaramay,
bu   davrda   ma’no   ko‘chimlarini   tasnif   etishdagi   dastlabki   qiziqishlar
boshlangan : metaforaning ismlar (umuman so‘zlar) tizimidagi o‘rnini aniqlash,
metaforaning   “odatiy   bo‘lmagan”   fenomen   tabiatini   tekshirish   kabi   masalalar
shular   jumlasidandir.   Vaholanki,   insoniyat   Aristotel   tomonidan   aytilgan   ushbu
fikrlarni   tekshirishga oradan ikki yarim ming yildan so‘ngina qayta boshlandi.
Uning   shogirdi   Kvintilian   esa   metaforani   qisqargan   o‘xshatish,   figura   sifatida
baholab,   o‘xshatish   jarayonining:   1)jonli   obyektdan   jonli   obyektga;   2)   jonsiz
obyektdan   jonsiz   obyektga;   3)jonli   obyektdan   jonsiz   obyektga;   4)   jonsiz
obyektdan jonli obyektga sodir bo‘lishini qayd etadi. Biroq Demetriy Falerskiy
Siseron,   Kvintiliandan   o‘zga   tarzda,   ilk   marta   metafora   orqali   buyumlar
to‘g‘risidagi   ma’lumotni   aniq   va   ravshan   ifodalash   mumkinligini   anglaydi.
Shuningdek, D.Falerskiy o‘xshatish va metaforaning o‘quvchiga ikki xil ta’sirini
13 payqaydi.   D.Falerskiyning   ushbu   ta’limoti   kelgusida   kognitiv   yo‘nalishning
istiqbolini   belgiladi.   Metaforaning   fikriy   jarayondagi   ishtirokini   esa   birinchi
marta antik dunyo faylasufi Germogen e’tirof etadi hamda metaforaning belgi va
ma’no   anglatish   xususiyatini   tilga   oladi.   Binobarin,   davr   o‘tib,   I.R.   Galperin
metaforani   kengroq,   “ikki   tushuncha   o‘rtasidagi   o‘xshashlikka   asoslangan
kontekstual ma’no va predmetli mantiqiy ma’noning o‘zaro munosabati” tarzida
baholaydi[38,pp.78].
Aristotel metaforani nom tushunchasiga doir qarashlarida ham unutmaydi:
uningcha,   har   qanday   ism   u     glossa,     metafora,     bezak,     qayta   yasalgan   so‘z,
kengaygan,  soddalashgan, va o‘zgargan so‘zdir. Holbuki,odatiy,   mumiste’mol
so‘zlar zanjiri bilan metaforik talqinni yuzaga keltirib bo‘lmaydi, zotan, glossa,
metaforalar   nutqni   balandparvoz,   olijanob   va   jozibador   qilib   bezaydi,
umumiste’mol   so‘zlar   esa   fikrni   oyddiylashtirishga   xizmat   qiladi,   xolos.
Yuqorida   aytilganidek,   metafora   nutqda   topishmoq   yaratadi.   Bu   sir
metaforaning   haqiqiy   bo‘lmagan   (kuzatishda   berilmagan)   ma’nolarini   nomlash
evaziga   paydo   bo‘ladi..   Zero,   odatiy,   umumiste’mol   so‘zlari   mavhumlikni   aks
ettirishga   qodir   emas.   Aristoteldagi   metaforaning   tabiatiga   tegishli   xulosalar
ikkiyoqlamali:   bunda   metaforaning   topishmoq   yaratish   “mahorati”   bilan   bir
vaqtda   uning   fikrni   oydinlashtiruvchi   jihatlari   e’tirof   etiladi.   U   metaforani
alohida mehr bilan: “...yangilikni aniq, yoqimli va go‘zal tarzda yetkazuvchi...”
tarzida   sifatlaydi   hamda   bu   qobiliyatni   o‘zgadan   qabul   qilib   bo‘lmasligini
ta’kidlaydi. Biroq bu borada Kvintilianning xizmatlarini ham unutmaslik kerak:
o‘zining   “Notiq   tarbiyasi”   nomli   asarida   metaforani   teran   tavsiflashga   uringan
Kvintilian   ko‘chim ning   lotincha   izohiga   translatio   (transfero,   transtuli,
translatum,   transferre   fe’lidan   “qayta   ko‘chirish”   ma’nosida)   so‘zining
etimologiyasini   ko‘ndalang   qo‘yadi.   Zero,   metaforaning   vazifaviy   mezoni
o‘rnida metaforaning qo‘llanish maqsadlarini ko‘rgan Kvintilian, “Ism yoki fe’l
o‘z   o‘rnidan   u   yetishmayotgan   yoxud   undan   afzal   bo‘lmagan   nomlar   o‘rniga
ko‘chiriladi”   hamda   “Biz   buni   zaruratdan,   yoki   bu   ta’sirchanroq     chiqqanidan,
yoki bu jozibador   bo‘lganidan amalga oshiramiz” deb hisoblaydi. Aristoteldan
14 farqli,   faylasuf   metaforani   tor   ma’noda:   sinekdoxa,   metonimiya   singari
ko‘chimlarning   bir   turi   o‘rnida   tushunadi.   O‘z   navbatida,   sinekdoxa   va
metonimiyani bir-biridan farqlaydi. 
Kvintilian   ham,   Aristotel   ham   metaforaning   vazifaviy   jihatlarini   o‘rganib
chiqib,   bu ko‘chimning    nominativ funksiyasiga   tegishli asosiy jihatni ajratib
ko‘rsatganlar.   Xususan,   Aristotelga   ko‘ra,   har   qanday   nomsiz   predmetlarni
metafora   asosida   nomlashda   o‘zaro   bir-biriga   yaqin   turuvchi,   hatto   bir   tur,   bir
xildagi   o‘xshashliklar   asos   qilib   olinishi   shart.   Yo‘qsa,   nutqiy   ifoda   orqali
anglashilishi   lozim   bo‘lgan   muddao   noaniq   qoladi.   Nominativ   funksiyadan
tashqari, Aristotel metaforaning mazmun plani asosida yuzaga chiquvchi  estetik
funksiyasiga   ham   urg‘u   beradi.   Vaholanki,   metaforaning   bu   vazifaviy   jihati
faqat va faqat sezgi  organlari ko‘magida faollashadi. Metaforaning   baholovchi
vazifasi   borasida   alloma   tomonidan   so‘zning   kichraytirish,   erkalash
qo‘shimchalari bilan o‘zgarib keluvchi shakllari qayd etiladi. 
Aristotel   o‘xshatishga   eksplisiyaga   uchragan   metafora   deb   qaraydi;
Kvintilian ham metaforani qisqargan o‘xshatish (similitudo) va “u buyum bilan
qiyoslanadi,   metafora   esa   buyumning   nomidan   gapiradi”   deya   ta’kidlab,
“metafora   –   imlisit   o‘xshatish”   deb   xulosa   qiladi.   Aristotel   metaforaga   faqat
funksional   muqobillik   evaziga   nom   ko‘chishi   deb   qaramasdan,   uning   tarkibiga
jonlantirishni   ham   qo‘shadi.   Aristotel   ham,   Kvintilian   ham   metaforaning
lingvostilistik   va   estetik   funksiyasi   haqida   gapiradilar.   Xususan,   Aristotel
uchun   metaforadagi   o‘xshatish   obyekti   uzoqdan   tanlanmasligi   kerak,
shuningdek,   juda   balandparvoz   metaforalar   ham   nutq   ko‘rkiga   putur   yetkazadi
(aks   holda,   ko‘chim   ishonarsiz   va   noaniq   chiqishi,   nutqning   ta’sirchanligiga
shikast   yetishi   mumkin).   Bu   borada   Yan   Parandovskiy   ham   davr   o‘tib
Aristotelning   ushbu   jiddiy   mulohazalari ga   qo‘shilgan :   “Metafora   o‘zida   turli
xatarlarni   jamlaydi.   U   yoki   bachkanalikni   tarqatib,   yoki   beo‘xshovliklarni
keltirib   chiqaradi.   Nutqning   ushbu   bezagini   qo‘llashda   katta   farosat,   aql,   did
kerak   bo‘ladiki,   bular   metaforalarni   o‘z   o‘rnida   va   me’yori   bilan   ifodalashda
asqatadi”.
15 Aristotelning metafora va hissiy bilish to‘g‘risidagi konsepsiyasi, tan olish
kerak,   o‘z   davri   hamda   bugungi   davr   uchun   ham   modernistik   nazariya   bo‘lib
qoladi. Negaki,  uning  uchun metafora qabul   qilish  obyekti  va  qabul  qilish  akti
o‘rtasidagi epistemologik, ontologik uzluksizlik manbaidir. 
1.3  Metaforik nominatsiyaning o‘rganilish tarixidan :  Jahon
metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi
Jahon metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi, metaforalar va boshqa til
birlashmalari orqali obyekt va tushunchalarni ta'riflash va izohlash uslubidir. Bu
nazariya, metaforik so‘z yoki  ifodalarni  tahlil  qilishda,  ularning izohi, ma'nosi,
va   maqsadi   haqida   ko‘proq   ma'lumotni   tushunishga   yordam   beradi.Ma’lumki,
metaforaning   tabiatiga:   turg‘unlik,   yaxlit   obrazni   modellashtirishdagi   qulaylik,
mavhumlikni   atash,   nomlab   berish   (metafora   -   ongosti   hodisalari,   bilimlar
majmuining   tarjimoni   sifatida),   ekspressivlik   (metafora   –   mantiqiy   qoidalarga
bo‘ysunmaydigan  axborotni his-tuyg‘ular boshqaradigan ko‘lamga kuchli  ta’sir
etish   orqali   yetkazuvchi   obraz),   jamoaga   xos   ijodkorlik   xarakteri   xosdir.
Nominatsiya   nazariyasi,   adabiyot,   falsafa,   psixologiya,   shuningdek,   axborot
fanlari bo‘yicha ko‘p qo‘llaniladi. Ushbu nazariya, tushunchalarni ta'riflashda va
ularni bir-biridan farqini ko‘rsatishda yordam beradi.Bu orqali, metaforalarning
bilimlar va shaxsiy hayot sohasidagi qo‘llanishini tahlil qiladi va ularning asosiy
funktsiyalarini   aniqlaydi.   Bu   nazariya,   "tashvishli   oqibat"   kabi   umumiy
konseptlarni   qo‘llab-quvvatlash,   barcha   asar   va   tushunchalarni   shakllantirish,
tushunchalarni  o‘rganish va o‘zlashtirish va axborot almashinuvi  va psixologik
davlatlarni   izohlashda   foydalaniladi.Kognitiv   tilshunoslik   ham   nominatsiya
bilan   uzviy   bog‘liqdir.   Nominatsiya   –   mental   reprezentasiya   muammosi   J.
Lakoff,   R.   Langakr,   N.   Xomskiy,   L.   Telmi,   U.   Kroft,   L.G.   Luzina,   V.A.
Maslova,   Yu.G.   Pankras,   V.Z.   Demyankov,   Ye.S.   Kubryakovalar   tadqiqotida
o‘z   ifodasini   topgan.   Kognitivistlar   bu   borada   nominatsiyani   til   formalarining
ularning kognitiv muqobillariga nisbati yoki voqyelikning obyektiv tarzda idrok
etilishi   bilan   bog‘liq   jarayon   va   shu   jarayonning   natijasi   sifatida
tushuntiradilar[20-40,pp]. 
16 Metaforik   nominatsiya,   bir   til   so‘zining   boshqa   bir   ma'noga   ishora   qilish
uslubidir. Bu til odatda boshqa bir obyekt, tushuncha yoki holatga ishora qilish
maqsadida   ishlatiladi.   Metaforada   boshqa   narsaga   o‘xshab   yoziladi   yoki   aytib
beriladi.
Metaforik   nominatsiyaning   o‘rganilish   tarixiy   q’olyozmalarda   yozilishiga
ko‘ra kelib chiqishiga qarab o‘zgaradi. Metafora bir boshqa tilga o‘giriladi yoki
uning ma'nosi to‘liq yoritiladi. Lekin tarixiy ravishda, metafora o‘ziga xos kelib-
chiqishiga   va   o‘zining   ma'nolari   bo‘ylab   odamlarning   tasavvurida   o‘zgarish
keltirishi sababli, odatda qoidalarga to‘liq rioya qilinmagan edi.
Metafora   tarixi   mazkur   uslubning   fikr   ko‘rsatish,   adabiyotda   hamda
axborotda   yuqori   darajada   qo‘llanilishiga   ko‘rsatadi.   Bu   uslubning   izchil
ta'riflari   davlatlar,   dinlar,   falsafa,   adabiyot   va   xalq   o‘rtasida   o‘zgarishxosil
qilgan.   O‘zgarishlar   shuningdek,   ayrim   davrlarda   metaforik   nominatsiyalar,
adabiyotda o‘ta-turli muammolarni yechish uchun ham foydalanilgan.
Qadimiy   Osiyoda,   Yunonistonda   va   Rim   imperiyasida   metaforik
nominatsiya   ko‘p   ishlatilgan.   Bu   davrlarda   metaforik   nominatsiyalar,
shuningdek, din va falsafiy oqibatlarni ifodalashda keng tarqalgan edi. Adabiyot
tarixida,   Ibn   Sino,   Umar   Xayyom   va   Rumiy   kabi   shoir   va   filosoflar   o‘zining
adabiyotlarida   metaforik   nominatsiyalardan   samarali   foydalanishlari   bilan
tanilgan. Metaforik nominatsiyalarning adabiyotda yuqori darajada qo‘llanilishi
esa   XVI-XVII   asrlarda   yuqori   darajada   bo‘lib,   ba'zi   asrlarda   ham   hamda   hozir
ham foydalanilmoqda [8,pp.78] .
Fanda   hosila   nominatsiya   “ikkilamchi   signifikasiya”   (Ye.A.   Zemskaya),
“semantik derivasiya” (D.N. Shmelev), “semantik innovasiya” (V.N. Zabotkina)
degan   terminlar   bilan     ham   o‘rganiladi.   Hosila   nominatsiya   muayyan   tilda   har
bir g‘oyani unga tegishli bo‘lgan nom bilan atash imkonining chegaralanganligi
sababidan   yuzaga   chiqadi:   insoniy   jamiyatning   bilish   va   kommunikativ
faoliyatining   dinamik   taraqqiyoti   yangi   realiyalar,   moddiy   va   ma’naviy
17 madaniyat   predmetlarining   vujudga   kelishi   til   oldidagi   asosiy   vazifalardan   biri
bo‘lgan  inson faoliyati yangi so‘z bilan  atash   masalasini belgilaydi. 
E.Sepir bu borada tajribaning aniqligi hadsizligini ammo, til imkoniyatlari
keskin   chegaralanganligini   aytadi.   V.N.   Teliya   esa,   tildagi   mavjud   nominativ
hodisalarning   yangi   funksiyaga   kirishuvini   ikkilamchi   nominatsiya   sifatida
baholaydi.
Tilshunos   V.N.   Yarseva   mavjud   leksemaning   yangi   hodisani   nomlash
uchun   qo‘llaniluvchi   fonetik   ko‘rinishini   ikkilamchi   nominatsiya   deb   atashni
taklif qiladi[55,pp.78]. 
V.   Gak   tadqiq   etilayotgan   hodisani   bitta   shaklning   boshqa   vazifalarga
xoslanishi misolida tushuntiradi. 
Tilshunoslar   orasida   ikkilamchi   nominatsiyani   jumla   shaklida   qabul
qiladiganlar shaxslar ham bor (Ye.A. Zemskaya, A.A. Ufimseva va b.). 
Xususan, A.A. Ufimsevaning aniqlashicha, tasavvurimizdagi real voqyelik
premetlarining   takrorlanib   turuvchi   belgilarini   birlamchi   so‘z,   so‘z   birikmasi
orqali   atash   xabar   berish,   kommunikativ   maqsadlar   asosida   yuzaga   chiqadi.
Bundan   farqli,   Ye.S.   Zemskaya   nominativ   vositalar   orasida   so‘zga   ustuvor
ahamiyat beradi va so‘zning asosiy – atash, bilim berish vazifasiga urg‘u beradi. 
Qayd etish kerakki, har qanday turdagi metaforaning ekspansiya ko‘lamida
antroposentrik   xarakterli   nishon   mavjud  bo‘lib,  metaforaning  kognitiv  tabiatini
busiz tushuntirib bo‘lmaydi.
Metaforik model – so‘zlovchilarning  ongida mavjud bo‘lgan tushunchaviy
sohalararo aloqadorlik bo‘lib, bunda bitta sohaga taalluqli freymlar tizimi (soha-
manba)   boshqa   soha   (soha-nishon)ning   tushunchaviy   tizimini   shakllantirishda
asos   vazifasini   o‘taydi.   “Ko‘chirilayotgan”   loyiha   bilan   birga   adresat   ongi,
ruhiyatiga   kuchli   ta’sir   o‘tkaza   oluvchi   emosional   zahira   ham   o‘tkaziladi.
Loyihaning adresat ongida xatosiz, izchil o‘rnashuvida tajribaning muhim o‘rni
bo‘lib, u diskurs ishtirokchilarining har birida qaysidir darajada mavjud bo‘ladi.
Ya’ni   metaforik   ko‘chim   orqali   ko‘chirilayotgan   loyihaning   muvaffaqiyati   har
ikki   tarafning  bilimlar  tizimidagi  muayyan  jarayon,  buyum,  narsa,   shaxs,   holat
18 va h.ga nisbatan to‘plangan tajriba bilan kafolatlanishi lozim. Biroq bunda soha-
manba   va   soha-nishonda   mavjud   bilimlarni   o‘zaro   teng   deb   bo‘lmaydi:   soha-
manba aniq bilim va tajribani  tashiydi, soha-nishondagi  bilim  esa  nisbiydir  (B.
Rassel).
Metafora   olam   to‘g‘risidagi   haqqoniy   axborotni   tashuvchi   konseptual
hodisa   sifatida   olamni   kategoriyalashda   so‘zsiz   ishtirok   etadi.   O‘z   navbatida,
kategoriya   ham   o‘z-o‘zidan   vujudga   kelmaydi:   u   insonning   borliq   haqidagi
bilimlarni tushunchalar  barobarida saqlash shaklidir. Garchi kategoriya atamasi
umumfanga   tegishli   bo‘lgan   tushuncha   bo‘lsa-da,   yuqorida   ta’kidlanganidek,
insonning   bilimlar   majmui   ma’lum   darajada   baland-past,   uzun-kalta,yaxshi-
yomon,bo‘sh-to‘la   yohud   umumfalsafiy   borliq,   ong,   tafakkur,   va   olam   tarzida
guruhlarga   bo‘linadi.   Biror   tushuncha   mohiyatini   anglashda   gradasiya   va
degradasiya   jarayoni   kechadi:   turkum   kategoriyalar   yirikka   birlashib   yoki   asos
kategoriyalar yanada kichik kategoriyalarga ishora qilgan holda “parchalanadi”.
Bunda   gradasiya   va   degradasiyalanayotgan   kategoriyalar   tizimida   qaysi
kategoriyaning dolzarblashishi paradigmatik tarzda aniqlanadi.
Ilk   bor   anglangan,   his   etilgan,   kechinmalar   prizmasidan   o‘tkazilgan   har
qanday voqea-hodisa to‘g‘risidagi ma’lumot shu singari kategoriyalar mezoniga
ko‘ra   ongosti   sintez-analiz   qilinadi.   Hosila   xulosa   esa   aksar   hollarda   konsept
shaklida   inson   ongida   yangi   birlik   sifatida   ifodalaniladi .   Har   qanday
tushunchaning zamirida kategoriya anglanadi, biroq bu har qanday tushuncha –
kategoriyani anglatadi, degani emas. 
Kategoriyalar   tarixiy   ahamiyatga   ega   hodisa.   Ular   yangilanishi   mumkin,
ammo   bu   har   bir   davrning   o‘z   kategoriyalari   bor   va   kategoriyalar   ma’lum
davrga  nisbatan  ishlab   chiqiladi   degani  emas.   Yangilik  kategoriyalarga   begona
bo‘lmagan xususiyat, uning ko‘lami muttasil ravishda kengayib borishi mumkin.
Lekin   yangilanish,   boyish   tarixan   mavjud   bo‘lib   kelgan   kategoriyalar   tizimi
zamirida   ro‘y   beradi:   bunda   kategoriyalar   mazmunan   boyishi,   yangilanishi
mumkin.  Zotan,  insoniy  tajribaga  asoslangan   bilimlar  metaforik  nominatsiyada
19 kategoriya   darajasiga   ko‘tariladi,   metaforaning   o‘zi   esa   konseptda
uyg‘unlashgan xulosalarni olam manzarasiga uzatadi. 
Lisoniy   nominatsiyani   qo‘pol   qilib   aytganda,   “ma’noviy   lisoniy   birliklar
(so‘z,  shakl,  gap)ning yaratilishi”  sifatida  belgilash  mumkin. Ushbu  jarayon til
va   real   voqyelikning,   til   va   tafakkur,   til   va   insoniy   tuyg‘ularning   o‘zaro
aloqadorligiga   tegishli   masalalarning   butun   ko‘lamdorligi,   salmog‘ini   o‘zida
jamlaydi.   Agar   so‘z   tilning   predmet,   hodisa,   aniq   jarayon   bilan   birga   inson
tafakkuri   hosil   qilgan   mohiyatlarni   atashga   xoslangan   asosiy   nominativ   birligi
hisoblansa,   predmetni   bilish   jarayoni   uning   nominatsiyasi   bilan   bog‘liq   bo‘lib,
belgining yuzaga kelishi orqali vujudga keladi.
1.4  Yangi davr metaforologiyasida metaforaning nominativ   xususiyatlariga
doir tadqiqotlar
Ma’lumki,   metafora   tadqiqiga   doir   jarayonlar   tarixan   silliq   kechmasdan,
hatto   XVIII-XIX   bu   hodisaga   qiziqish   deyarli   so‘ngan.   Negaki,   ming   yillar
davomida   metaforani   shunchaki   trop,   nutq   hodisasi   sifatida   “tanishtirish”   bu
borada   yangi   qarashlarga   o‘rin   qoldirmadi   (hatto,   XX   asr   ilm-fanida   ham   bu
an’anaviy  qarashdan   voz   kechilmagani   ma’lum).  Ammo,   XIX  asr   oxiri   va  XX
asr   avvalidagi   texnokratik   jamiyatning   yuzaga   kelish   jarayoni,   kognitiv
fanlarning   rivoji,   Amerika   lingvistik   maktablari   va   yo‘nalishlarining   kuchli
ta’siri   ostida   metaforani   yangicha   nigoh   bilan   chuqur   tadqiq   qilish   kerakligini
anglatdi.   XX   asrda   fandagi   ilmiy   qarashlarning   almashinuvi,   aniqrog‘i   esa,
lisoniy   shaxs   (inson)   omilini   nazarda   tutuvchi   antroposentrik   paradigmaga
ustuvor   ahamiyat   berilishi   metaforani   tilning   kommunikativ,   nominativ,   bilish
maqsadlarining   ajralmas   qismi   sifatida   talqin   qilishga   yo‘l   ochdi.
Niderlandiyalik faylasuf F.Ankersmit nuqtai nazariga ko‘ra, metaforaning asosiy
xususiyati   uning   notanish   qismini   anglash(aniq   –   M.Sh. )     kuzatiladi.   Tabiiyki,
XX asr  metaforaning tadqiq obyekti  sifatida qayta tug‘ilishi  bilan bog‘liq oltin
davr bo‘lib qoladi. Metaforologiyaning aynan shu davrda gullab-yashnaganligini
asosiy ikki omil bilan  izoh berish mumkin
20 Birinchi dan   Bu   vaqtda   metaforaga   “ikkinchi   hayotni   bag‘ishlagan”   fan
sifatida   faqat   tilshunoslik   yoxud   adabiyotni   e’tirof   etish   insofdan   bo‘lmaydi.
Binobarin,   mantiqan   tushunarsiz   mohiyatlarni   oson   yetkazish   va   bu
mohiyatlarga   nom   berishda   sermahsul   qurol,   biroq   na   mantiq   va   na   lisoniy
kategoriyalar   bilan   izohlash   mumkin   bo‘lmagan   metafora   fenomenini
tushuntirib berishda tilshunoslik va adabiyot ojiz edi. Q olaversa, tildagi milliy-
mental tabiat, ruhiyat, madaniyatga bevosita daxldor ramz, belgi, axborot, shakl
va mazmun, ma’no va tushuncha singari hodisalarga  
taalluqli belgilarning o‘ziga
xos   indikatori,   fanlararo   ko‘lamlarni   qurshagan   metaforik   nomlarning
mexanizmini   anglash   masalasi   aniq   va   tabiiy   fanlarning   ko‘zga   ko‘ringan
vakillarini   bezovta   qila   boshladi.   Holbuki,   ilmiy   terminologiyaning   aniqlik,
leksik-semantik   chegaralanganlik,   bir   ma’nolilik   kabi   mezonlariga   mutlaqo
javob   bera   olmaydigan   metaforaning   shu   terminlar   doirasidagi   mo‘jizakor
ishtiroki,   oxir-oqibat   ma’noning   torayishi,   til   sathlari,   lisoniy   shaxs,   olamning
modeli,   emosional   aspekt   singari   nominasion   maslakni   aniq   ifoda   etuvchi
terminlarning ijod qilinishiga olib keldi. 
Ikkinchidan   Gustav   Bergman   tomonidan   taklif   etilgan   va   Richard   Rorti
qarashlarida   tasdig‘ini   topgan   “lingvistik   burilish”   termini   bilan   bog‘liq
izlanishlar tufayli til, uning ichki va tashqi xususiyatlariga fanlararo ko‘lamdagi
qiziqishlar   kuchaydi.   Bu   termin   atrofida   o‘tgan   asrning   80-yillarida,   dastlab
geograflar   o‘z   tadqiqotlarini   boshladilar.   Mohiyatiga   ko‘ra,   lingvistik   burilish
termini   antik  davrning  falsafiy   xulosalarini   tanqidiy   ko‘rib  chiqish   ( D.Viko,  F.
Nisshe,   L.Valla )   asosiy   ikki   bo‘linish   –   ritorika   hamda   dialektika   (haqiqat   sari
yo‘l)ning   pirovard   mohiyatini   ajratishni   (L.Vitgenshteyn)   e’tiborda
tutadi [47,pp.300] . 
Uchinchi, ikkinchi sababni to‘ldiruvchi asos.  Lingvistik burilish doirasida
metaforaga   doir   qarashlarni   yangi   o‘zanga   burib   yuborgan   M.Blek   hamda
J.Lakoffning   xizmatlarini   ham   e’tirof   etish   mumkin.   Xususan,   qariyb   40   yillik
ilmiy   faoliyatini   metaforani   tadqiq   etishga   uringan   M.Blekning   “Falsafada
lingvistik   metod”   asari   metaforani   tom   ma’nodagi   bilish   usuli   sifatida   tanitdi.
21 O‘zining   “Modellar   va   metaforalar”   nomli   kitobida   olim   daltonizm   belgilarini
amalda   tekshirish   orqali   empirik   bilishning   to‘g‘ri-noto‘g‘ri   sodir   bo‘lganini
tahlil   qilish   mumkinligini,   ammo   metaforik   bilish   jarayoniga   nisbatan   bunday
talabni   qo‘yib   bo‘lmasligini   qayd   etadi.   Lekin   1979   yilga   kelib,   o‘zining
“Metafora   haqida   batafsil”   asarida   M.Blek   metaforani   empirik   bilishdan
chegaralaydi   hamda   metaforani   nolisoniy   hodisalardan   ayro   holda   tavsiflab,
uning mohiyatini til va nutq doirasida talqin eta boshlaydi. Uningcha, metafora
konseptlar   bilan   o‘ziga   xos   aloqa   bo‘lib,   zinhor   konseptlararo   yoxud   til   va
nutqdan   tashqariga   chiquvchi   hodisa   emas.   1980   yilga   kelib   J.Lakoff   va
M.Jonsonlarning “Biz bilan birga yashayotgan metaforalar” asari chop etilgach,
M.Blekning   butun   umr   amalga   oshirgan   izlanishlariga   yangi   qiyofa,   yangi
mazmun   bag‘ishlangani   ma’lum   bo‘ldi.   Bunda   hammualliflar   aql   fenomeni   va
uning   moddiy   tabiatini   ochib   berishga   harakat   qildilar.   Bu   bilan   olimlar
Dekartning aql va tana ziddiyatiga oid g‘oyasiga qarshi zarba berdilar. So‘nggi
yillarda   metaforalarni   o‘rganishga,   xususan,   tilshunoslik,   psixologiya   va
kognitiv   fan   sohalarida   qiziqish   ortdi.   Bu   qiziqish   metafora   tahlili   va   talqini
bilan   bog'liq   yangi   yondashuvlar   va   nazariyalarning   rivojlanishiga   olib   keldi.
Ba'zi   olimlarning   ta'kidlashicha,   metaforalarni   o‘rganish   odamlarning   atrofdagi
dunyoni   qanday   o‘ylashi,   idrok   etishi   va   tushunishi   haqida   tushuncha   beradi.
Boshqalar,   metaforalar   bizning   fikrlashimizni   shakllantirishi   va   xatti-
harakatlarimizga   har   doim   ham   xabardor   bo‘lmagan   tarzda   ta'sir   qilishi
mumkinligini   ta'kidlaydilar.   Umuman   olganda,   metaforalarni   va   ularning
muloqotdagi   rolini   o‘rganish   faol   tadqiqot   va   izlanish   sohasi   bo‘lib   qolmoqda,
muntazam ravishda yangi tushunchalar va kashfiyotlar paydo bo‘ladi [ 46 ,pp. 45 ] .
Aytilganlarga   qo‘shimcha   sifatida   Yan   Parandovskiyning   quyidagi
fikrlarini  keltirish  o‘rinli.   U  kundalik  so‘zlashuv   nutqini  metaforalar   gerbariysi
deb  ataydi:  qachonlardir   bu  metaforalarning  ham   o‘z  bahori  bo‘lgan,  hozir  esa
ularni eng oddiy ifodalardan farqlab bo‘lmaydi ( stolning oyog‘i, tog‘ning etagi,
butilkaning   og‘zi   va   b.).   Olimning   so‘zlaridan   metaforaning   lisoniy   tizimning
qa’ridan joy egallagan hodisa ekanligini  anglash mushkul  emas. Agarda, deydi
22 Ya.Parandovskiy,   metaforani   tildan   “yulqib   olinsa”,   odamlar   bir-birini
tushunishni   to‘xtatadilar.   Boshqacha   aytganda,   antropomorfizasiyaga   “duchor
bo‘lgan”   predmetlar   olamini   nomlash   evaziga   hosil   bo‘lgan   ismlarning   katta
qismi   metaforalardir.   Va   metafora   evaziga   tilning   lug‘at   boyligi   muttasil
to‘lg‘azilib,   boyitib   boriladi.   Metafora   –   qisqa   va   ixcham   so‘zlash   san’ati,
xotirani   avaylovchi   fenomen   hodisa.   Metafora   tufayli   mavjud   eski   nomlar
negizida   yangi   nomlar   dunyoga   keladi   –   til   ana   shu   “eski   nomlar”ni   metafora
tufayli chiqitga chiqarmaydi. Metafora – xalq ruhini teran ifoda etuvchi, milliy
ruhning   qulfi-kaliti:   har   kim   o‘zi   tomonidan   his   etilganlarni   metafora   shaklida
ongiga   joylaydi   yoxud   teskarisi   –   tafakkur   sodir   etgan   lisoniy   mo‘jizalar
metafora   shaklida   til   tizimiga   jips   bo‘lib   yopishadi.   Metaforalar   o‘z-o‘zicha
tafakkur  ijodidir. Binobarin, Geynening mashhur jumlasi  ushbudir:  “Ayolni ilk
bora   gulga   o‘xshatgan   kimsa,   shubhasiz,   yetuk   shoirdir,   bu   ishni   ikkinchi   bor
amalga oshirgan esa g‘irt to‘nkadir”. Bunda o‘xshatishlar emas, aynan metafora
to‘g‘risida   gap   borayotgani   –   metaforasiz   nutqni   tasavvur   qilib   bo‘lmasligiga
yana bir dalil[50,pp.35]. 
Metaforalarning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, ular ko‘pincha turli
kontseptual sohalar o‘rtasidagi xaritalashni o‘z ichiga oladi. Masalan, “sevgi bu
sayohatdir”   metaforasida   sayohatning   kontseptual   sohasi   ishq   sohasiga
yo‘naltirilgan   bo‘lib,   sevgi   haqida   harakat,   yo‘nalish,   to‘siqlar   va   hokazolar
nuqtai   nazaridan   gapirishga   imkon   beradi.   Ushbu   xaritalash   metaforik   ifodada
ishlatiladigan   otlar   va   boshqa   nominal   elementlarni   tanlashda   aks   ettirilishi
mumkin.Majoziy   iboralarning   yana   bir   muhim   jihati   shundaki,   ular   ko‘pincha
mavhum   yoki   murakkab   tushunchalarni   aniqroq   yoki   tanish   tarzda   etkazish
uchun   ishlatiladi.   Bu   mavhum   tushunchalarni   ifodalash   uchun   aniq   otlar   yoki
iboralardan   foydalanishni   o‘z   ichiga   olishi   mumkin,   masalan,   "vaqt   -   pul"
metaforasi.   Ushbu   misolda   mavhum   vaqt   tushunchasi   aniq   va   tanish   qiymatga
ega   bo‘lgan   aniq   ot   (pul)   yordamida   ifodalanadi.Umuman   olganda,
metaforalarning   nominal   xususiyatlariga   oid   tadqiqotlar   metaforik   iboralar
mavhum   tushunchalarni   ifodalash   va   turli   kontseptual   sohalar   o‘rtasida
23 xaritalarni   yaratish   uchun   otlar   va   boshqa   nominal   elementlardan   qanday
foydalanishini   tushunishga   qaratilgan.   Ushbu   tadqiqot   metaforalarning   qanday
ishlashini va ular til va tilni tushunishimizga qanday hissa qo‘shishini yoritishga
yordam ber a di.
Bobga doir qisqacha xulosa
Arastu   Yevropa   madaniyatida   metaforaning   o‘rinli   va   noo‘rin
qo‘llanilishini,   uning   yuzaga   kelish   darajasini   aniqladi,   uning   boshqa   troplar
bilan   genetik   bog‘liqligini   tekshirdi,   turlarini   tahlil   qildi   va   inson   tafakkuri
asosida   vujudga   kelgan   universal   semantik   harakat   ekanligini   isbotladi.
Qadimda   dunyoni   tushunishning   maxsus   usuli   va   vositasi   sifatida   metafora
ko‘rsatish Aristotelga (shuningdek, Tsitseron, Kvintilian) o‘xshash g'oyadir.
Metaforaning   xususiyatiga:   turg‘unlik,   yaxlit   obrazni   modellashtirishdagi
qulaylik,   mavhumlikni   atash,   nomlab   berish   (metafora   -   ongosti   hodisalari,
bilimlar   majmuining   tarjimoni   sifatida),   ekspressivlik   (metafora   –   mantiqiy
qoidalarga   bo‘ysunmaydigan   axborotni   his-tuyg‘ular   boshqaradigan   ko‘lamga
kuchli   ta’sir   etish   orqali   yetkazuvchi   obraz),   jamoaga   xos   ijodkorlik   xarakteri
xosdir.   Ba’zi   hollarda   "xarakter"   metaforaning   o‘ziga   xos   fazilatlari   yoki
xususiyatlariga   ishora   qilishi   mumkin.   Masalan,   metafora   ayniqsa   yorqin   yoki
kuchli,   yoki   u   murakkab   fikrni   sodda   va   esda   qolarli   tarzda   qamrab   oladi,
deyishimiz mumkin.
Shu   bilan   bir   qatorda,   “belgi”   ma'lum   bir   kontekstda   yoki   nutqda   metafora
o‘ynaydigan   rolga   ishora   qilishi   mumkin.   Misol   uchun,   metafora   ma'lum   bir
dalilni   qo‘llab-quvvatlash,   hodisaning   ma'lum   bir   tomonini   ta'kidlash   yoki
hukmron qarash yoki taxminga qarshi chiqish uchun ishlatilishi mumkin.
Nihoyat,   “xarakter”   metaforalarning   shaxslar   yoki   guruhlar   tomonidan
qo‘llanilishini   va   ular   olib   boradigan   ijtimoiy   yoki   madaniy   ma'nolarni
anglatishi   mumkin.   Misol   uchun,   ba'zi   metaforalar   ko‘proq   keng   tarqalgan
bo‘lishi   mumkin   yoki   muayyan   jamoalar   yoki   madaniy   kontekstlarda   ko‘proq
qadrlanadi   va   natijada   turli   xil   ma’nolar   yoki   assotsiatsiyalarga   ega   bo‘lishi
mumkin. Umuman olganda, metafora “xarakteri” deganda bir qator til, kognitiv,
24 ijtimoiy   va   madaniy   omillar   ta’sirida   shakllanadigan   murakkab   va   ko‘p   qirrali
hodisa sifatida tushunish mumkin.
  Har   qanday   turdagi   metaforaning   ekspansiya   ko‘lamida   antroposentrik
xarakterli   nishon   mavjud   bo‘lib,   metaforaning   kognitiv   tabiatini   busiz
tushuntirib   bo‘lmaydi.   Metafora   tavakkalchilikni   yoqtirmaydi.   Garchi   u
insonning   ongosti   jarayonlarida   panoh   topuvchi   va   tafakkurning   xulosalarida
faol   ishtirok   etuvchi   hodisa   bo‘lsa-da,   uni   instinktiv   qo‘llash   mumkin   emas,
binobarin,   aql   bilan   in’ikos   topgan   metaforalargina   insoniyat   va   lison   uchun
qiymatga egadir. 
25 II BOB.   METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA
TEKSHIRISH ZARURATI
2.1   M etafora tadqiqiga oid yondashuvlar:    metaforani antroposentrik
talqinda tushuntirish zarurati
  Metaforalarni  o‘rganishning  boshlash  asosan   Sharq  mumtoz  adabiyoti  va
falsafa maktablari bilan uzviy aloqadorligini atroflicha tekshirgan U.S.Qobulova
metaforani   adabiy   istiloh   deb   baholaydi   va   uni   o‘xshatish   (tashbeh)dan
“bamisoli”,   “misli”,   “kabi”,   “singari”   so‘zlarining   tushib   qolishi   evaziga
farqlaydi.   Metaforani   istioraga   ekvivalent   o‘rnida   qo‘yish   ham   ilmiy-adabiy
merosimizda   mavjud   bo‘lib   kelgan   fikrlarning   bir   ko‘rinishidir:   arab   olimi   Ibn
Xaldun,   shuningdek,   Umar   Rodiyoniy,   Rashididdin   Votvot,   Qays   Roziy,
Atoulloh   Husayniy,   Shayx   ibn   Xudoydod   Taroziy,   keyinchalik   Fitrat   singari
adabiyotshunoslar   metaforani   she’riy   san’at   sifatida   qo‘llay   boshlaydilar.
Jumladan,   Atoulloh   Husayniy   o‘z   dunyo   qarashlarida   tashbehga   ham   o‘rin
ajratadi   hamda   uning   bir   turi   haqida   shunday   yozadi:   “Tashbihi   kinoyat   andin
iboratturkim,   so‘zlaguchi   o‘z   ko‘nglida   bir   nimani   bir   nimaga   tashbih   qilur   va
kalomda   tashbih   odotin   keltirmas   va   mushabbahni   mushabbah   bih   lafzi   bila
ta’bir etar”. Demak, olim tashbehning faqat mushabbihun bih ishtirok etgan turi
va istiora orasida farq yo‘qligini e’tirof etarkan, umuman, tashbeh va metaforani
bitta   narsa   deb   hisoblamaydi.   Bu   borada   olim   majoz   sifatida   istiorani   haqiqat
deb   qabul   qilmaydi.   Lekin   “fasohatu   balog‘at   arbobi   qoshinda   haqiqattin
yaxshiroqdir”.   Atoulloh   Husayniyning   aloqadorlik   evaziga   sodir   bo‘luvchi
ma’noviy   ko‘chimni   kinoya   (metonimiya)   deb   ajratishi   evaziga
adabiyotshunoslik   va   tilshunoslikda,   eng   avvalo,   metafora   va   metonimiyani
farqlash imkoni yuzaga keldi[1-10,pp.78].
Tilshunos olim prof. S.A.Karimov metaforalarni o‘zi yashab turgan har bir
milliy   til   kabi   qadimiy   deb   hisoblagani   bejiz   emas.   Bunday   troplar   azaldan
folklor  va mumtoz adabiyotda she’riy san’atlardan biri  sifatida keng tarqalgan.
Klassik   adabiyotda   metafora   metafora   deb   yuritiladi   va   u   bilan   birga   “talqin”
26 atamasi   ham   qo‘llaniladi.   Olim   o‘xshatish   va   metaforalarning   lingvistik
xususiyatlarini   o‘rganib,   o‘z   fikrlarini   V.V.Obrazsova   bilan   hamohang   tarzda
bayon   etadi.   Uning   fikricha,     o‘xshatish   sintaktik   bo‘linuvchanlik   xususiyatiga
ega bo‘lgan birikma bo‘lib, so‘zlari nominativ ma’noga ega bo‘lsa, metafora esa
sintaktik   jihatdan   yaxlit   yaxlit   bo‘lib,   so‘zlari   harakatchan   bo‘ladi.   ma nosidaʼ
namoyon   bo ladi.   Shuningdek,   S.A.   Karimov   V.V.   Obrazsovaning   fikrlarini	
ʻ
ta'kidlab,   uni   o‘xshatishda   qatnashgan   so‘zlarning   nominativ   ma'nosiga   qarab
metafora,   metonimiya   va   sinekdoxadan   ajratish   mumkin,   deb   hisoblaydi.
Umuman,   tilshunos   S. A.   Karimov   V.V.   Obrazsovaning   o‘xshatishni   mustaqil
kategoriya   degan   ta’limotiga   qo‘shiladi.   Bu   –   to‘g‘ri   xulosa.   Biroq
tadqiqotimizdan   olingan   natijalar   metaforaning   ham   nom   hosil   qilishdagi
ishtiroki   nihoyat   darajada   yuqori   ekanini   isbotladi .   Ch unonchi,   nutqimizda
uchraydigan:  stol oyog‘i, qozonning qulog‘i, radioning qulog‘i, samolyot qanoti
singari nutqimizga “yedirilib ketgan” nominativlar, ibora va perifraz, evfemizm
va   disfemizm,   atama   va   terminlar,   paremik   unsurlar   fikrimizga   isbot   bo‘lib,
o‘rni   bilan   mazkur   tadqiqotimizda   metaforaning   nutqiy   ijodkorlik   qobiliyatini
imkon   doirasida   ochishga,   shu   birliklarni   yuzaga   chiqargan   metaforani
“tanishtirishga” kirishganimizni aytish lozim [ 15-25 ,pp.] .  
Ma’lumki,   ko‘p   o‘n   yilliklar   davomida,   ya’ni   XX   asrning   ikkinchi
yarmidan   boshlab   metafora   nutq   ta’sirchanligini   oshiruvchi,   uni   ziynatlovchi
hodisa sifatida o‘rganilib kelinmoqda. Uning tasnifi bo‘yicha umumiy qarashlar
nihoyat cheklangan edi va bu hodisaga mutlaqo yangi yondashuv faqat asrning
oxirida   paydo   bo‘la   boshladi.   XX   asrning   80-90-yillari   oxirlarida   an anaviy	
ʼ
tarzda   badiiy   (individual,   mualliflik)   va   oddiy   (tipik)   turlarga   bo lingan
ʻ
metaforalarni o rganish kuchaydi. Tadqiqotda badiiy va sodda metafora tahliliga	
ʻ
bag‘ishlangan   jihatlar   salmog‘i   ortdi.   Shunga   qaramay,   avvalgidek,   bu   davr
metaforologiyasi formalizmdan uzoqlasha olmadi va metafora faqat substansiya,
tashqi   qobiq,   nutqning   tayyor   mahsulotidir,   degan   ta'limotdan   butunlay   ajralib
chiqa olmadi. Natijada metafora ortida yashiringan mohiyat anglab yetilmadi
27 XX   asrning   80-yillari   AQSh   tilshunoslik   maktabi   va   kognitivizmdagi
“portlash”   rus   tilshunosligiga   o‘z   ta’sirini   o‘tkaza   boshlagach   (shunda   ham   bir
necha   o‘n   yilliklardan   so‘ng),   o‘zbek   tilshunosligida   ham   tafakkurning   ushbu
fenomen   mo‘jizasiga   e’tibor   qayta   jonlandi,   uni   noan’anaviy   yo‘nalishlarda
tekshirishga ishtiyoq kuchaydi. 
Metaforani   nom   va   ma’no   ko‘chirmalaridan   farqlash   orqali   yangi
yo‘nalishlarda   o‘rganish   II   ming   yillik   boshlariga   to‘g‘ri   keladi.   Bu   davrda
o zbek   tilshunosligining   ko zga   ko ringan   namoyandalari   metaforani   nutqiyʻ ʻ ʻ
hosila sifatida emas,  balki  tafakkur hodisasi  sifatida tekshirish borasida muhim
progressiv qarashlarni ilgari sura boshladilar. O‘zbek tilshunosligining mashhur
namoyandasi,   akademik   A.Hojiyev   metafora,   metonimiya   kabi   hodisalar   so‘z
ma’nosining   o‘zgarishi   yoki   siljishi   natijasida   emas,   balki   ulardagi   otlarning
ko‘chishi natijasida yuzaga keladi, deb hisoblaydi.
Hozirgi   zamon   tilshunosligida   kognitiv   metafora   lingvistik   metaforadan
farq   qiladi,   lingvistik   metafora   analogiya   evaziga   yangi   nom   hosil   qiladi,
kognitiv metafora esa lingvistik metafora yaratuvchi asosni korsatadi. Binobarin,
kognitiv   metafora   lingvistik   metafora   faoliyatigacha   bo‘lgan   davrni   o‘zidan
oldin   mavjud   bo‘lgan   tajriba,   bilim   va   idrokning   hamkorligini   (lingvistik
metafora) idrok etishni umumlashtirish orqali tartibga soladi.
Brute   Force   Accounts   ta'kidlashicha,   metaforada   hech   qanday   so‘z
yo‘qolmaydi   va   na   so‘zlar,   na   ma'ruzachilar   g'ayrioddiy   narsani   bildirmaydi.
Buning   o‘rniga,   behuda   yoki   ma'nosiz   bo‘lgan   so‘z   Richard   Moran   "ramka
effekti"   deb   ataydigan   narsani   keltirib   chiqaradi   (Moran,   1989):   tinglovchilar
asosiy mavzuni (yoki mavzularni) yangi va maxsus nurda ko‘rishga yoki ko‘rib
chiqishga yoki tajriba qilishga undaydi. uni (yoki ularni) ikkinchi darajali mavzu
(yoki   mavzular)   bilan   yonma-yon   qo‘yish   orqali   berilgan   yorug'lik.   Izohni
metaforik   qiladigan   narsa   shundaki,   u   ushbu   ramka   effektini   -   ehtimol,   ishni
bajarish   uchun   qo‘llaydigan   o‘ziga   xos   sintaktik   strategiya   bilan   birgalikda
qo‘zg'atadi.   Parafraza   (deb   atalmish)   asosiy   mavzu(lar)   haqidagi   haqiqiy   yoki
zohiriy   haqiqatlarning   yorqin   va   vakillik   namunasini   taqdim   etishga   intilish
28 sifatida   qaraladi,   bu   bizni   e'tiborga   olish,   o‘ylash   yoki   ustida   to‘xtalishga
undaydi. Bu qandaydir metafora yoki metafora orqali etkazilgan xabarning qayta
ifodasi   sifatida   qaralmasligi   kerak,   chunki   qayta   tiklanadigan   yoki   boshqacha
tarzda bunday xabar yo‘q. Donald Devidson buni bunday hisobning eng ta'sirli
bayonotida aytganidek, "Metaforalar nimani anglatadi":
Biz metafora nimani anglatishini aytmoqchi bo‘lganimizda, biz aytmoqchi
bo‘lgan   narsaning   oxiri   yo‘qligini   tezda   tushunamiz   ...   Fotosurat   qancha
faktlarni   etkazadi?   Yo‘q,   cheksizlikmi   yoki   bitta   beqaror   haqiqatmi?   Yomon
savol.   Rasm   ming   so‘z   yoki   boshqa   raqamga   arzimaydi.   So‘zlar   rasmga
almashtirish uchun noto‘g'ri valyutadir. (Davidson 1978, 46–7)
Metafora tadqiqiga bag‘ishlangan navbatdagi ilmiy ish G.Nasrullayevaning
“Antroposentrik   metaforaning   lingvomadaniy,   kommunikativ,   pragmatik
aspekti”   deb   nomlangan   dissertasiyasi   bo‘lib,   unda   bazaviy   metaforalar,
xususan,   antroposentrik   metaforaning   lisoniy   xususiyatlari   semantik   tahlil
usulida ochib berilgan. Bunda tadqiqotchi asosan, O‘TILdagi metaforik talqinga
bag‘ishlangan materiallarga tanqidiy baho beradi. Mazkur tadqiqot ishida o‘zbek
tili   antroposentrik   metaforasining   lingvokulturologik,   pragmatik
xususiyatlarining   yetarlicha   tasniflanmay   qolganini   kuzatish   mumkin.
Binobarin,   metaforaning   o‘zi   antroposentrik   tabiatlidir.   Shunga   binoan
antroposentrik metaforaning olamning kognitiv, lisoniy, konseptual manzarasida
tutgan o‘rni, uning negizida hosil bo‘luvchi konseptlarning lisoniy xususiyatlari,
kognitiv  va  konseptual  metaforalar   kesimida  antroposentrik  jihatning  namoyon
bo‘lishi,   antroposentrik   metaforani   lingvokulturologik   va   pragmatik   aspektda
tekshirishning   ahamiyati   ochilmay   qolgan.   Holbuki,   antroposentrik   metafora
bazaviy   metaforalarni   shakllantiruvchi,   konseptual   va   kognitiv   metaforalarning
pirovardidagi   asl   mohiyatini   o‘zida   mujassamlashtira   olgan,   o‘zbek   milliy
lisoniy manzarasida alohida o‘ringa ega bo‘lgan, milliy-mental qiymatli tafakkur
hodisasi hisoblanadi. 
N.V.   Bugorskaya   o‘zining   "Antropotsentrizm   zamonaviy   tilshunoslik
kategoriyasi   sifatida"   maqolasida.yagona   nominatsiya   yo‘qligiga   e'tibor
29 qaratadi:   "Yagona   nominatsiyaning   yo‘qligi   -   shartlarantropotsentrik
tilshunoslik,   antropologik   tilshunoslik,   tilshunoslikda   antropik   tamoyil,tilda
inson   omili   bir   fikrning   o‘zgarishi   sifatida   qaraladi   -   aniqlashtirishga   imkon
bermaydifalsafiy   va   umumiy   ilmiy   kontekstga   murojaat   qilish   orqali   yangi
yondashuvning  mohiyati, chunki   uchta  falsafada  topilgan  birinchi   tushunchalar
(antropotsentrizm,   antropologizm   va   antropik   tamoyil)   va   tabiatshunoslik   bir
xildan uzoqdir” [6, p. 18] Biroq, tushunishda birlikning yo‘qligi tilshunoslarning
umumiy   ildiz   (antropo-)   asosida   birlashishiga   va   uni   tushuntirishga   harakat
qilishiga   to‘sqinlik   qilmaydi.Inson   va   uning   atrofidagi   dunyo,   insonni   ham
"umuman hayot" ning o‘ziga xos ko‘rinishi, ham yaratuvchi sifatida tushunish.
  Antropologizm   (yunoncha   anthropos   -   odam   va   logos   -   ta'limot,  so‘z)   -
"inson   falsafasi,   o‘zining   sub'ekti   sifatida   "to‘g'ri   inson"   sohasini,   o‘z   tabiatini
ajratib ko‘rsatish
inson,   inson   individualligi"   Ontologik   nuqtai   nazardan   antropotsentrizm
ma'lum   bir   lingvistik   xususiyat   sifatida   tushuniladi."Inson"   to‘g'ridan-to‘g'ri
ifodalangan   birliklar,  bu  turli  xil   narsalarni   anglatadi:dinamik  va  statik   (tizim),
sub'ektiv   va   ob'ektiv   (tizim),hissiy   -   ratsional.   Ushbu   turdagi   tadqiqotlar
o‘rnatishni   taklif   qiladi"inson   omili"ni   an'anaviy   tizim-strukturaviy
muammolarga   qo‘shish   hech   qachon   mumkin   emas,ya'ni   yangi   paradigmaning
paydo   bo‘lishini   ko‘rsatadi.   Yondashuvning   yangiligi   kashfiyotdadirro‘yxati
ochiq   bo‘lgan   tilning   turli   birliklarining   maxsus   xususiyatlari.   Bular   tan
olinganegosentrik   elementlar   (olmoshlardan   taklif   fe'llariga),   ekspressiv-
emotsional,   baholovchi   va   obrazli   lug'at,   frazeologiya,   ritorik   savol,   pleonazm
va   boshqalar.   Yolg'iztil   elementlari   obyektiv   voqelikni   aks   ettiradi   va   shuning
uchun xossaga ega emas"inson o‘lchovlari", tilning boshqa elementlari sub'ektiv
haqiqatni aks ettiradi va shuning uchun antropotsentrik.
                      Antropotsentrizmning   "ilg'or"   ontologik   talqini   biroz   boshqacha:   Til
ob'ektiv   voqelikni   insonning   ichki   dunyosi   (uning   motivlari   va   maqsadlari)
orqali   aks   ettiradifaoliyati,   qadriyat   yo‘nalishlari   va   boshqalar)   va   aks   ettirgan
holda, uni ko‘pincha motivlarga mos ravishda o‘zgartiradiva qadriyatlar. Tildagi
30 "inson"   ni   shunday   tushunish   bilan   dunyo   rasmini   o‘rganish
(lingvistikdunyoning   rasmlari),   ko‘pincha   sodda,   nazariy   jihatdan
Protagorasning   "inson   hamma   narsaning   o‘lchovidir"   postulati   tomonidan
qo‘llab-quvvatlanadi.   Narsalar”,   bu   yerda   tilning   antropomorfik   xususiyatlari
ta’kidlangan.   Til   taraqqiyoti   haqida   fikr   yuritar   ekan,   A.A.   Potebnya,   V.   fon
Gumboldtga   ergashib,   buni   da'vo   qiladiantropotsentrik   xarakter:   “Haqiqatda   til
faqat   jamiyatda   va   ayni   paytda   rivojlanadinafaqat   inson   doimo   o‘zi   mansub
bo‘lgan butunning, ya'ni  o‘z qabilasining bir qismi  bo‘lganligi uchun, odamlar,
insoniyat,   nafaqat   o‘zaro   tushunish   zarurati   tufayli,   shart   sifatida   ijtimoiy
korxonalarning   imkoniyatlari,   balki   inson   o‘zini   anglaganligi   sababli,
faqatso‘zlarining tushunarliligini boshqalarda sinab ko‘rgan"[76 pp.11].
O‘zbek   tilshunosligiga   antropotsentrik   g‘oyalarni   ilmiy   jihatdan   to‘g‘ri   va
chuqur   ma’noda   kiritgan   tilshunos   olima   D.S.Xudayberganovaning   ilmiy
qarashlari   hech   qanday   e’tirozsiz   qabul   qilinadi.   Xususan,   olim   kognitiv
metaforani   bilish,   kontseptsiyani   turkumlash,   dunyoni   kontseptsiyalash,
baholash va tushuntirishning samarali  usullaridan biri sifatida baholaydi  va uni
birining   bilim   tuzilmalariga   asoslangan   ikkinchi   tushuncha   yoki   hukmni
kontseptsiyalash   hodisasi   sifatida   belgilaydi.   shaxsning   kognitiv   faoliyati   bilan
bog'liq   tushuncha   yoki   hukm.   zamonaviy   metaforologiya   g‘oyalariga   mos
keladi.
D.S.Xudayberganovaning   metaforadagi   antroposentrik   tabiatga   tegishli
ilmiy   qarashlari   hyech   bir   e’tirozsiz   qabul   qilinadi.   Jumladan,   olimaning
kognitiv   metaforani   bilish,   tushunchani   kategoriyalashtirish,
konseptuallashtirish,   baholash   va   olamni   tushuntirishning   samarali   usullaridan
biri sifatida baholab, uni shaxs kognitiv faoliyatiga tegishli, bir tushuncha yoki
hukm   haqidagi   bilim   tuzilmalari   asosida   ikkinchi   tushuncha   yoki   hukmni
konseptuallashtirish   hodisasi   sifatida   ta’riflashi   tom   ma’nodagi   zamonaviy
metaforologiyaning   g‘oyalariga   hamohangdir.   D.S.Xudayberganova   o‘zbek   tili
konseptual metaforalarini asosiy to‘rt guruhga bo‘lib o‘rganishni tavsiya qiladi.
Bular: “a) so‘z shaklidagi metaforalar; b) so‘z birikmasi shaklidagi metaforalar;
31 v) gap shaklidagi metaforalar; g) mikromatn shaklidagi metaforalar.   Olimaning
geshtalt   borasidagi   xulosalari   ham   mavjud   kognitiv   hodisani   teran   anglashga
ko‘mak   beradi.   Ya’ni   “geshtalt   matn   yaratilishi   jarayonida   yaxlit   butunlik
sifatida yuzaga kelsa, uning mazmuniy idrokida esa bo‘lakdan-butunga jarayoni
amal   qiladi.   Bunda   “ geshtalt   hodisasini   mozaikaga,   o‘quvchining   holatini   esa
mozaikaning   turli   rangdagi   turli   shakllaridan   yaxlit   manzara   tasvirini   idrok   eta
olish jarayoniga o‘xshatish mumkin”. 
Shunday   ekan,   bu   qarashlarni   chuqur   e’tirof   etgan   holda,   quyidagilarni
ta’kidlamoqchimiz. Metaforani turli yondashuvlar namunasi sifatida tadqiq etish
o‘zbek   tilshunosligida   turli   davrlarda   dolzarb   ahamiyat   kasb   etgan.   Biz   o‘z
shaxsiy   tahlillarimiz   bilan   har   bir   yondashuvning   o‘ziga   xos   tadqiqot   usuli   va
metodologiyasi   asosida   bildirilgan   fikr-mulohazalar,   ilgari   surilgan   ta’limotlar
tafakkur   jarayoni   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   bu   hodisani   tildan   ko‘ra   ko‘proq
tushuntirayotganini   ko‘rsatishga   harakat   qildik   va   ular,   albatta,   .   sub'ektiv
ahamiyatga ega. Biroq, qat’iy ishonchimiz va uzoqni ko‘zlagan xulosalarimizga
ko‘ra,   biz   tadqiqot   ob’ekti   sifatida   tanlagan   antropotsentrik   talqin   pirovardida
boshqa yo‘nalishlar qatori tilshunoslikning umumiy tadqiqot ob’ektiga aylanadi.
Bunday   holda,   barcha   uch   til   paradigmalarining   tamoyillari   tilshunoslikning
yagona,   yaxlit   ta’limotiga   aylanishiga   shubhamiz   yo‘q.   Shundagina   ana   shu
konvergentsiyaga   qarshi   yana   bir   antropotsentrik   tendentsiya   –   jadal
rivojlanayotgan   kompyuter   tilshunosligi   bu   evolyutsiyani   teskari   tomonga
o‘zgartirmasa   va   milliy   tillarni   tobora   o‘z   qo‘liga   tortayotgan   sun’iylashtirish
jarayoni   bu   rivojlanishga   yo‘l   qo‘ymasa,   bizda   kelajak   bor.   til   va   uning   inson
taraqqiyotidagi   ahamiyati   haqidagi   tadqiqotlar   olib   borilishiga   umid   qilamiz..
Holbuki, metafora – o‘z-o‘zicha antroposentrik hodisa sifatida botiniy va zohiriy
olamlarning   lisonda   aks   etishini   ta’minlovchi   mo‘jiza   sifatida   ushbu
tadqiqotlarning   qulf-kaliti   bo‘lsa,   ajabmas.   Zotan,   inson   tilini   uning   tafakkuri,
ruhiyatiga   yechim   topmay   turib   tushunish,   tushuntirish,   tadqiq   etish   mumkin
emas. 
2.2 Metaforalar tasnifida antroposentrik talqin
32 Ma’lumki,   jahon   tilshunosligida   metaforalarni   tekshirish,   o‘rganish   va
tadqiq   qilish:   birinchi   bo‘lib   antik   davrda   (Aristotel,   Filodim,   Teofrast,
Tsitseron,  Kvintilian);   o‘rta   asrlarda,   ya'ni   o‘rta   asrlarda   (Sevilya   Isidori,   Beda
Dostopochtenny,   Georgiy   Xirobosk,   Filipp   Melanchthon);   yangi   davrda   (18-
asrdan   20-asrgacha)   va   20-asrda   o zining   eng   yuqori   cho qqisiga   ko tarildi.ʻ ʻ ʻ
Qadim   zamon   metaforologiyasi   tarixda   “abadiy   savollar”   nomi   bilan   mashhur
falsafiy   kamolot   bosqichiga   ko‘tarilgan   bo‘lsa,   keyingi   davrda   metafora
tadqiqoti   tadqiqot   ob’ektining   yangi   qirralari   va   chegaralarini   aniq   belgilash
bilan olib borilmoqda.
XX   asr   metaforologiyasi   boshqa   barcha   bosqichlar   metaforologiyasidan
ilmiy qimmatli nazariyalarni keltirib chiqarganligi bilan ahamiyatlidir. Masalan,
bu   davrda   metaforaning   qiyosiy   nazariyasi   (D.Searl,   M.Blek),   metaforaning
psixolingvistik tabiatiga bag ishlangan nazariya (I.M.Sechenov), metafora va til	
ʻ
o rtasidagi   munosabatni   tushuntiruvchi   nazariya,   tafakkur,   mantiq   va.   xotira	
ʻ
(Gregori, G. Leybnits)  , Rubinshteyn,  Shilkov, Piaget, Feichtwanger, P. Sartre,
Shcherba,   Potebnya,   Vinogradov,   Ivlev,   G.   Frege,   Ch.   Peirce,   Vittgenstein,
Gumboldt)   ilgari   surilib,   metaforani   falsafiy   qismda   tushuntirishga   harakat
qilindi   (H.   Vaihinger,   S.   Pepper;   I.A.Richards,   M.Foss,   H.Blumenberg,
Ph.Wheelright,   W.H.Letherdale,   V.   Shibles,   E.Kassirer,   M.Jonson,   J.Xolton,
K.K.Jol,   C.S.Gusev,   O.M.Bessonova,   V.V.Petrov,   G.G.Kuliyev,   J.   Derrida,   F.
Besien,   X.   Ortega-i-Gasset,   M.   S.   Baranov,   G.   ,   N.   V.   Pozdnyakova,   M.   M.
Proxorov, I. F. Sarkisyan, V. A. Surovsev, V. N. Sirov, N. V. Blajevich, A. M.
Yeremenko   va   boshqalar.   M.Minskiyning   freymlar   nazariyasi   metafora
to‘g‘risidagi tasavvurlarni yanada rivojlantirdi[3-40,pp.30-200].
Assosiativ   obrazlarga   doir   o‘z   farazlarini   ilgari   surgan   Axmanova,
A.Vejbiskaya,   N.Arutyunova,   Yu.Apresyan,   Ovsyaniko-Kulikovskiy,
Krushevskiy,   Mamontov,   Ribo,   K.Levi-Stross,   Panov,   Spenser,   Karaulov   o‘z
tadqiqotlari   bilan   mantiqiy   bilishning   antroposentrik,   mifologik,   poetik
asoslarini   o‘rganishga   keng   yo‘l   ochdilar.   Shuningdek,   metafora   nazariyasiga
33 oid   qarashlar   J.   Lokk,   Gobbs,   F.Nisshe,   X.   Ortega-i-Gasset,   M.Bler,
D.Devidson, J.Syorlning ishlarida ham o‘z ifodasini topgan.
1930   yillarga   kelib,   ingliz   tilshunosi   A.A.Richards   metaforani   tashkil
etuvchilarni:   “ mazmun,   mohiyat ”   (tenor)   va   “ qobiq,   majoz   (obraz)”   (vehicle)
nomlari   bilan   atashni   taklif   qildi.   A.A.Richards   o‘z   xulosalarida   metaforani
tilning   lisoniy   kombinasiyalardan   chuqurroq   qatlamlarda   joylashuvchi   va
so‘zlarning   negizida   mavjud   bo‘luvchi   konseptual   strukturalarning   o‘zaro
aloqasi jarayonida yuzaga chiqadigan organik fenomen deb atadi.
Fanda   XX   asrning   60-70-yillarida   metaforaning:   formal-mantiqiy,
nominativ-predmetli, psixologik hamda lingvistik talqinidan iborat jami to‘rt xil
yondashuvda   tekshirilgani   ma’lum.   Holbuki,   G.N.   Sklyarevskayaning   so‘nggi
kuzatuvlariga ko‘ra, metafora: 1)semasiologik; 2)onomasiologik; 3)gnoseologik;
4)mantiqiy;   5)lingvistik;   6)lingvo-stilistik;   7)psixolingvistik;   8)ekspressiologik;
9)lingvistik-adabiy;   10)leksikologik;   11)leksikografik   yondashuvlardan   iborat
jami   11   ta   yo‘nalishda   o‘rganilgan.   Biroq   G.N.Sklyarevskaya   metaforani
diaxron   va   sinxron   kesimda   tekshirishni   nazardan   soqit   qiladi.   Vaholanki,   bu
jihat e’tiborga olinsa, hisobdagi yo‘nalishlar miqdori bir necha baravarga ortishi
mumkin. 
Qayd   etish   lozimki,   XX   asr   metaforologiyasi   antik   davr   qarashlaridan
mosuvo emas. Xususan, bu davrda metaforaning turlari orasida:  nutqiy metafora
hamda  badiiy metafora  turlari ajratildi. 
Nutq   metaforasi   tasvirning   past   darajasini   ko‘rsatadi   va   nutqda   qotib
qolgan,   turg'un   tabiatni   ifodalaydi:   so‘zlovchilar   bu   metafora   iboralarida   ruhiy
harakat   mavjudligini   ham   sezmaydilar.   Nutq   metaforasining   leksikografik
manbalarda qayd etilishi uni ayni paytda lisoniy hodisa sifatida izohlashga asos
beradi.   Nihoyat,   ushbu   turkumga   kiruvchi   metaforalarni   lingvistik-madaniy
birliklar,   xususan,   frazeologizmlar,   paremiologik   birliklar   misolida   kuzatish
mumkin.   Masalan,   Yengiltabiat   imperator   shirin   taomlarga   o‘ch,   badnafs   va
mechkayligi   bilan   nom   chiqargan,   dardiga   tannoz   raqqosalar   og‘ushidangina
malham izlar, hatto, andishasizlarcha suyukli o‘g‘li Manuildan go‘zal qallig‘i –
34 Trabzon   malikasini   tortib   olgan,   hamma   uni   imperiyani   boshqarishga   qurbi
yo‘q,   Vizantiyani   muqarrar   tanazzulga   yetaklamoqda,   deb   hisoblardi   (M.Ali,
Ulug‘   saltanat);   Nutq   metaforasi   ingliz   adabiyotlarida   ham   uchraydi   misol
uchun;   He asked if the old man's blessing was still with him and took his hand
out of his pouch . (P.Koelo, Alkimyogar) . It is the east and Juliet is  the sun.  (W.
Shakespeare, Romeo and Juliet).
Badiiy metafora yuqori darajadagi obrazlilik, ifodalilik, emotsionallik bilan
ajralib turadi. Fanda bu toifadagi metaforalarni kontekstual hodisa sifatida talqin
qilish   mavjud.     Misollar:   Ular   tashqi   olam   borligini,   unda   yovuz   muhit
mavjudligini   shu   tariqa   ilk   marotaba   tuygan   edilar   (Ch.Aytmatov,   Qiyomat);
Ne-ne   go‘zal   ro‘yolar   uyg‘onmagan   ularning   ko‘knori   xayollarida !
(Ch.Aytmatov,   Qiyomat);   Ingliz   adabiyotida   ham   bunday     misollarni
uchratishimiz mumkin:’’ The sun was  toddler  insistently refusing to go to bed; it
was past eight-thirty and still light’’.(John Green, The Fault in Our Stars).’’She
was a   mind   floating in an ocean of confusion’’( Caroline B. Cooney, The Face
on the Milk Carton)  [ 70 ,pp. 45 ] .
Antropotsentrik   markazda   inson   tushunchasi   inson   bilan   birga   tilni
o‘rganish   tushunchasi   yotadi.   Inson   holati   tilda   aks   etadi.   Misol   uchun   tovush
tempri  orqali; agar biz onamizga telefon qilib ahvolini so‘raganimizda, onamiz
yaxshiman deyishiga  qaramay nimadir  sodir  bo‘lganini  ovoz tempi  orqali  bilib
olishimiz   mumkin.   Yoxud,   buni   millatlar   aro   qaraydigan   bo‘lsak,   ingliz
millatiga   mansub   insonlar   suhbat   jarayonida   kamroq   emotsiyalaridan
foydalanishadi.   Ammo,   o‘zbek   xalqi   suhbat   jarayonida   ko‘proq   emotsiya,
jilmayish   ovoz   to‘nlarining   pasayib   ko‘tarilishini   kuzatishimiz   mumkin.   Bu
jarayon   jins   o‘rtasida   qaraladigan   bo‘lsa,   erkaklar   biroz   yo‘g‘onroq   tovushda
jiddiyroq   ohangda   gapirishini   ko‘rishimiz   mumkin,   ayollar   esa   mayin,
shuningdek his tuyg‘ularini o‘z nutqida ko‘roq ifodalashadi
Biroq   M.N.Kojinaning   tasnifida   yuqoridagi   bo‘linishdan   farqli,   o‘zga
jihatlar mavjud. Olima metaforani: 1) umumnutqiy mazmunga ega metafora; 2)
yangiligini   –   oxorini   yo‘qotmagan   metafora;   3)   individual   xarakterli   poetik
35 metafora turlariga ajratadi. Mazkur tasnifga o‘zbek va ingliz tillardagi quyidagi
metaforalarni   misol   qildik:   1)   Mazkur   satrlarni   o‘qib   « to‘g‘ri   gaplar ...»
degandirsiz?   (T.Malik, Odamiylik mulki);   O‘zidan:  «Nega  insonlar bilan   osh-
qatiq   bo‘lmaysan?» deb so‘ralganida u shunday javob bergandi: – Menga ayb
va   qusurlarimni   aytmaydigan   insonlar   bilan   yaqin   yurib   nima   qilaman?
(T.Malik,   Odamiylik   mulki); ’’Seek   the   out   the   diamond   in   the
rough ”(   Alladdin).   “   Books   are   the   mirrors   of   the   soul’ ’ (   Virgina   Woolf,
Between the Acts). “  Time rises and rises, and when it reaches  the level of your
eyes   you   drown” (William   Shakespeare,Hamlet).   “ Life   is   a   hurricane ,   and   we
board up to save what we can and bow low to the earth to crouch in that small
space   above   the   dirt   where   the   wind   will   not   reach ”   (Jesmyn   Ward,   Men   We
Reaped.)
P. Nyumarkka ko‘ra esa metafora: 
1)dead metaphor / eski – uniqqan metafora:   stolning oyog‘i, samolyotning
qanoti,   tog‘   etagi   va   h.   Boy   ketgandan   keyin   yana   bir   nafas   ishladik
(G‘.G‘ulom,  Shum   bola);   va   inliz  tili   misollari   tasnifida:     'at   the  bottom   of   the
hill', 'face of the mountains', and 'crown of glory'.
2)   clichye   /   metafora-klishe:   Konstitusiya   –   ozod   va   erkin   hayotimizning
mustahkam   poydevori;   Muqaddas   sarhadlarning   ishonchli   qalqonlari
(O‘zbekiston Qurolli Kuchlari)     a jewel in the crown', 'to make one's mark', and
'backwater'...” .   Umuman,   bu   turdagi   metaforalarga   ayrim   perifrazlarni   bemalol
misol qilish mumkin; 
3) stock metaphor / umumiy metafora: « Qanday qilib hammaning havasini
keltiradigan   odam   bo‘lish   haqida»,   «Falonchi   bo‘lish   haqida»,   «Pismadonchi
bo‘lish haqida» juda ko‘plab maxsus adabiyotlar mavjud va bu dunyoda turli-
tuman   ilmlarni   suv   qilib   ichvorgan   odamlarning   son-sanog‘i   yo‘q.
(M.Norbekov, Tentakning tajribasi);  to oil the wheels', 'he's in a giving humour',
and 'he's on the eve of getting married'.    mentioned by Newmark
4)   adapted   metaphor   /   moslangan   (moslashgan)   metafora.   Bunda
P.Nyumark   muallif   metaforik   okkazionalizmlarini   misol   qiladi.   Xususan,   Siz
36 ham   olijanob   ochko‘zlik   xastaligiga   chalingan   ekansiz-da?   (M.Norbekov,
Tentakning tajribasi);   almost carrying coals to Newcastle'
5)recent   metaphor   /   yaqin   davrda   yuzaga   chiqqan   metafora   (metaforik
neologizmlar):   Bizning   klubimizda   to‘da-to‘da   millionerlar   yetishib   chiqa
boshlaganida, sizning kamtarin qulingiz JTKning majburiy navbatchi slesariga
aylanib   qoladi.   Goh   bittasining   tomi   ketib   qoladi,   goh   boshqasining...   yugur-
yugur,   so‘kina-so‘kina   ularni   tuzatishga   kirishamiz!   (M.Norbekov,   Tentakning
tajribasi).;   Examples   of   this   kind   are   'spastic',   meaning   stupid,   and   'skint',
meaning without money.  
6)   original   metaphor   /   original,   muallif   metaforalari:   Oldindan   hosil
qilingan   fikrlar,   qo‘rqinch,   nafrat   sayyorani   stadion   darajasida   toraytirib
qo‘yyapti.   Barcha   tomoshabinlarning   umrlari   ushbu   stadionda   garovga
qo‘yilgan, binobarin, har ikki komanda ham o‘yinda yutib chiqish uchun o‘zlari
bilan   birga   yadro   bombalarini   olib   kelgan ,   ishqibozlar   esa   hyech   narsaga
qaramasdan   qichqirib   yotibdilar:   gol,   gol,   gol!   (Ch.Aytmatov,   Qiyomat).   t his
type   of   metaphor   is   "created   or   quoted   by   the   SL   writer",   and   in   the   broadest
sense,   "contains   the   core   of   an   important   writer's   message,   his   personality,   his
comment on life" (ibid, p.112).
V.P.   Moskvin   ichki   va   tashqi   metaforani   ajratadi.   Bunda   tilshunos   bir
semantik sinfga mansub predmet va hodisalarni ichki metafora ostida ko‘rsatadi:
XX   asr   vabosi   (SPID),   Sizning   kuchingiz,   quvnoqligingiz,   tetikligingiz,
faolligingiz   qayerga   ketadi?   U   ko‘rinmas   mikroblar   uchun   oziq-ovqat   bo‘ladi.
Agar tanangizni ushbu erkin radikallardan tozalasak, tanangizga nima bo‘lishini
tasavvur   qila   olasizmi?   M.   Norbekov,   Tentakning   tajribasi.   (Tibbiy   tilda
parazitlar (yunoncha Parasitos, inglizcha Parasyte), parazit organizmlar atamasi
bilan  endoparazitlar   (tana   ichida   yashovchi   tirik   organizmlar)   va   ektoparazitlar
(tanadan tashqarida yashovchi  tirik organizmlar) morfologiyasi qurtlar, viruslar
va   bakteriyalar,   mikroblar   va   turli   zararli   mikroorganizmlar   tushuniladi.Xalq
tilida pedantning faolligi parazitnikiga qaraganda kamroq.)
37 Fanda   majoziy   xususiyatlar   bilan   bog liq   holda   uch   turni   ajratish   hollariʻ
ham mavjud. Metforalarning har xil turlari mavjud: hayotiy, o‘lik, intertekstual.
Hayotiy metaforalar (lot. vita — «hayot») — jonsizni jonlantirishga asoslangan
metaforalar:   Tungi   o‘lik sukunatga   jon kirdi , ilondan bo‘lak barcha jonivorlar
tong   pallasidan   bahra   olish   uchun   g‘imirlab   qoldi .   (Ch.Aytmatov,   Qiyomat);
Biz   allaqachon   o‘ldiga   chiqargan   ehtirosli   fantaziyalarimizda   oilaviy
turmushning   begona   o‘tlari   barq   urib   ketmasligi   uchun   nima   qilish   kerak?
(M.Norbekov, Tentakning tajribasi); When he was leading his sheep into a half-
ruined, abandoned church,   night   was taking over the reign of the world     (P.
Coelho,   The   Alchemist);   Santiago   himself   was   surprised   by   such   thoughts
"visiting" his mind  .   (P. Coelho, The Alchemist).
Shu o‘rinda hayotiy metaforalarga oid muhim jihatga to‘xtalib o‘tish zarur.
Biroq   o‘zbek   tilidagi   quyidagi   holatlar   tom   ma’nodagi   hayotiy   metaforalarni
ajratib   ko‘rsatish   imkonini   beradi.   Ya’ni,   majoziy   nominatsiya   orqali   umumiy,
jamoa, guruhga ishora qiluvchi nomlar yaratish fanda ma’lum hodisadir. Biroq,
bir qarashda migratsiyani ifodalovchi bunday nomlarning hammasi ham majoziy
shaklda   shakllanmagan.   Bunda   bunday   nomlarni   anglatuvchi   otlarning
morfologiyasiga   qarab,   ko‘chish   metaforik,   sinekdoxa   yoki   metonimik   usulda
amalga oshirilishini aniqlash mumkin: Solishtiramiz: 1.   Now all Spain is asleep.
(P. Coelho, The Alchemist)) 2.  Shahar uyg‘ondi.  (Ch.Aytmatov, Qiyomat) 
Intertekstual   metafora   ikki   xil   matn   yoxud   turli   xildagi   san’at   turlariga
oid   matnlarning   aloqadorligi   asosida   yuzaga   chiqadi:   Akbara   qattiq   g‘ingshiy
boshladi,   boshini   ichiga   tortib,   g‘ujanak   bo‘lib   oldi,   lekin   baribir   dosh
berolmadi,   ojiz,   ayanchli,   g‘ayrishuuriy   bir   qo‘rquvga   tushib ,   birdan   bor
ovozini   qo‘yib   uvlab   yubordi:   tishlarini   alam-achchiq   ustida   g‘ijirlatib,   shu
yerning   o‘zidayoq   qattol   olishuvga   chog‘lanib,   qorni   bilan   g‘or   og‘zi   tomon
sudraldi, go‘yo nazarida shunday qilsa,   temir yalmog‘iz   Uzun Chotdan qochib
ketadiganday,   tog‘u   toshlar   tinchiydiganday,   zilzilalar   to‘xtaydiganday   edi
(Ch.Aytmatov,   Qiyomat).   ( temir   yalmog‘iz   -   vertolyot).   “Her   mouth   was   a
fountain of delight.”— The Storm , Kate Chopin   Behind him, sitting on piles of
38 scrap and rubble, was the blue kite. My key to Baba’s heart.”— The Kite Runner ,
Khaled   Hosseini   This   blood   is   a   map   of   the   road   between   us.”— Tear ,   Linda
Hogan
  N.D.Arutyunova   va   M.A.Jurinskaya   metaforaning   to‘rt   turini   ajratadilar.
Bular:   nominativ   metafora;   obrazli   metafora;   kognitiv   metafora;
generalizasiyalovchi metafora.
Nominativ   metafora   tilda   yangi   lug‘aviy   birlik   hosil   qiluvchi   hodisa
bo‘lib, uning oqibatida lisonda omonim so‘zlar yuzaga chiqadi. Bunda metaforik
nomdagi   omonimiya   holati   bitta   so‘zga   taalluqli   bo‘lmasdan,   shuningdek,
birikmali konstruksiyadagi komponentlardan biri ham ushbu semantik vaziyatga
tegishli   bo‘lishi   mumkin.   Taqqoslaymiz:   stolning   oyog‘i,   stulning   oyog‘i,
shkafning   oyog‘i,   itning   oyog‘i,   odamning   oyog‘i;   Zotan,   bu   ikki   maxluqning
boshi   o‘zi,   arloni   esa   oyog‘i   edi.   (Ch.Aytmatov,   Qiyomat)   va     ring   sausages,
eyebrow   arcs,   bird   comb   (mountains),   ribbon   road,   lows   churches,   rapture
funnel, barrel of tools, cheese head, pushed kettle, sharp cheekbones, humpback
roofs;
 Obrazli  metafora   asosan  sinonimiya  hodisasi  bilan  aloqadorlikda yuzaga
chiqadi.   Jumladan,   o‘zbek   tilida   farosatsiz   va   fahmsiz,   qo‘pol   va   qo‘rs,
shartaki va qaysar, makkor va ayyor, ochko‘z va badnafs odamlarning shu
illatlarga   nisbat   beruvchi   o‘xshatishlar   evaziga:   qo‘y,   sigir,   echki,   tulki,
ilon,   ajdarho,   yuho,   shayton   lingvomadaniy   qiymatli   metaforik
nominativlari shakllangan. M.,   Mabodo   ayol   kishi uchun ish asosiy bo‘lib
qolsa, u holda uyda ikkita  ayg‘ir  paydo bo‘ladi.  (M.Norbekov, Tentakning
tajribasi)   The boy was as brave as a lion in the jungle. The assistant was as
busy   as   a   bee   when   she   was   preparing   the   podium   for   the   presidential
address.   The   new   teacher   is   as   tall   as   a   giraffe.   The   new   neighbor   is   as
curious as a cat; nothing escapes her attention.
39  Kognitiv metafora  predikativ so‘zlarning o‘zaro aloqadorlikdagi ma’noviy
taraqqiyoti   evaziga   shakllanadi,   pirovardida   bu   taraqqiyot   polisemiyani
yuzaga keltiradi. 
Generalizasiyalovchi   metafora   kognitiv   metaforaning   pirovardidagi
mahsuli   hisoblanadi.   U   so‘z   leksik   ma’nosidagi   lisoniy   tartiblar   o‘rtasidagi
chegaralarni o‘chirib, lisoniy polisemiyaning yuzaga chiqishida zamin yaratadi.
Masalan,   “fikr-harakat”   ma’noviy   ko‘lamiga   birikuvchi   quyidagi   metaforalarni
misol qilish mumkin:  uchqur fikrlar, scattered thoughts, waking thoughts  and so
on.
T.G. Skrebsova  singari tadqiqotchilar kognitiv metaforani  uch ko‘rinishda
bo‘ladi  deb   hisoblaydilar.   Ya’ni  1)   tarkibli  metafora;   2)  oriyentasion   metafora;
3) ontologik metafora .   Tarkibli (struktur) metafora metaforaning murakkab tipi
hisoblanadi.   Bunda   metafora   ifoda   etayotgan   ma’no   tarkibi   ikkinchi
strukturaning terminlari orqali tushuntiriladi. Kognitiv strukturali metafora yangi
tushunchaning   bir   tomoniga   taalluqli   ma’noviy   qirrani   bo‘rttiradi.   M.,   Erkak
kishiga o‘ziga xos biologik dastur joylangan, u uydan ko‘chaga chiqishi bilanoq
faollasha   boshlaydi.   Unda   xuddi   motor   qiziy   boshlagandek,   tugmachalar
yoqilib,   dastak   ishga   tushib   ketadi...   Va   u   ko‘chaga,   ishga,   jangga   otiladi.
(M.Norbekov,   Tentakning   tajribasi)   Aslini   olganda,   jang ning   konseptual
ko‘lamida   bugungi   kun   metaforologiyasida   BAHS   BU   –   URUSH   metaforik
modeliga   teng   qo‘yiluvchi   konsepsiya   mavjud.   Mohiyatan   jang   konseptini
urush   konseptiga qiyoslashga urinishimiz   hayot uchun kurash   g‘oyasida ifoda
topgan   HAYOT   BU   –   JANG;   TIRIKLIK   BU   –   JANG   metaforik   modelining
so‘zsiz   e’tirof   etilishi   bilan   bog‘liq.   Chunki   bugungi   turmush   tarzi,   ishchi
kunning shiddati, yuqori darajadagi demografiya, urbanizasiya, kun davomidagi
asabbuzarliklar,   huquq   va   manfaatlar,   e’tiqodiy   qarashlarning   to‘qnashuvi
mazkur   sinovli   ijtimoiy   jarayonning   shu   tarzda   nomlanishiga   asos   tug‘dirgan.
Badiiyatda   jang   metaforasiga   nisbatan   favqulodda   yuqori   bo‘yoqdorlikning
berilishi,   aslida,   jang ning   ma’noviy   tarkibida   haqiqiy   qirg‘in,   jangu   jadalni
emas,   yashash   uchun   kurash   modeliga   xizmat   qiluvchi   tushunchalarning
40 yig‘ilishi   asos   bo‘ladi     Every   day,   every   hour   of   our   life   is   a   moment   of
Honorable   Battle   (P.   Coelho,   The   Alchemist).).   Jang   –   imtihon,   insoniylik
imtihonidan   o‘tish   sinovi   ekanini   quyidagi   misol   ham   tasdiqlaydi:   That's   why
the Warrior of the World should have the patience to endure in the most difficult
moments of life and believe that the whole Universe will help him to fulfill his
dream, even if it is unbelievable. (P. Coelho, The Alchemist)
Metaforaning ontologik va oriyentasion turlari inson tushunchaviy tizimini
tashkil   etuvchi   fizik   tushunchalarga   tayanadi.   Jumladan,   oriyentasion
(yo‘naltiruvchi)   metaforada   yuqoriga-pastga,   tashqi-ichki,   old-orqa,   chuqur-
sayoz,   markaz-chekka   ziddiyatli   ko‘lamlar   o‘z   aksini   topadi.   M.,   Megapolis   -
insoniyat   kushxonasi,   o‘ziga   xos   go‘sht   kombinati .   Yanada   vahimali   qilib
aytsak,   ulkan qabriston . (M.Norbekov, Tentakning tajribasi) –   He's at the peak
of health.
She came down with pneumonia. Here good health is associated with 'up,'
in   part   because   of   the   general   metaphor   that   'Better   is   up'   and   perhaps   also
because when we are well we are on our feet, and when we are ill we are more
likely to be lying down.
Ontologik   metaforalar   insonning   olamdagi   fazoviy   oriyentasiya
kategoriyasi   bilan   bog‘liq.   Ya’ni   inson   o‘z   tajribasini   turli   fizik   jism,   modda,
predmetlarda   talqin   (interpretasiya)   qiladi.   Odatda,   ontologik   metaforalar
mavhumni   aniq   tushuncha   orqali   anglash,   tushuntirish   imkonini   beradi.
Boshqacha aytganda, ontologik metaforalar predmetlarning asl mohiyatni kashf
etishga   yordam   beradi.   M.,   He   also   understands   well   that   the   path   set   by   his
destiny is as difficult as any other path, and that "his heart is with him" on this
path (P. Coelho, The Alchemist).;   Shu yerda u dunyoning   buqalamamunliklari
haqida o‘y suradi.  (Ch.Aytmatov, Qiyomat)
Kognitiv   metafora   og'zaki   metaforadan   og'zaki   bo‘lmagan   aks   ettirish
ekanligi   bilan   farq   qiladi.   Biroq   nutq   metaforasi   ham,   kognitiv   metafora   ham
tafakkur   mahsuli   bo‘lib,   kognitiv   metafora   nutqiy   metafora   paydo   bo‘lishida
asosiy omil hisoblanadi.
41  Antroposentrik metaforaning  semantik genezisi semantik to‘plamning 4
xil   ko‘rinishda   transpozitsiyasini   ko‘rsatadi.   Bular   1)   hosilaviy   semantik
tuzilmadagi   "tashqi   belgi"   -   yashirin   yoki   aniq   belgilarning   arxisemma   bilan
almashinishi   va   konvertatsiyasi;   2)   "ichki   belgi"ni   ifodalovchi   bir   yoki   bir
nechta   semalarni   arxisem   bilan   almashish   va   faollashtirish;   3)   funksional
semaning hosila  ma’nosi, “muvofiqlik”  ma’nosini  arxisema  bilan almashish  va
faollashtirish;   4)   arxisemani   almashish   va   yadro   (markaziy)   sxemani   yashirin
periferik   sxemaga   o‘tkazish   yoki   periferik   sxemani   (denotat,   konnotatsiya)
yadroviy sxemaga o‘tkazish.
2.3   Kognitiv   va   konseptual   metafora   tasnifiga   doir   yondashuvlarda
ixtiloflar
J.Lakoffning   kognitiv   paradigma   haqidagi   qarashlari   asosida   XX   asrning
80-yillaridan boshlab  “Kognitiv metafora” va “Konseptual  metafora” atamalari
keng   qo llanila   boshlandi.   Bu   ikki   atama   doirasidagi   bahs-munozaralar,   aslida,ʻ
jahon   tilshunosligida   “kognitiv   tilshunoslikning   birinchi   bosqichi”   sifatida
e’tirof etilgan 1960-1980 yillar oralig‘ida ilmiy qo‘llanilgan “kognitiv metafora”
va   “kontseptual   metafora”   hodisasini   to‘g‘ri   talqin   etadi.   bilimsizlik   sabab
bo‘lgan.   Binobarin,   bu   davrda   Amerika   lingvistik   maktabining   kognitiv
semantika   bo yicha   ilmiy   g oyalari   N.Xomskiyning   struktur   tilshunosligi	
ʻ ʻ
doirasidan   allaqachon   chiqib   ketgan   va   dunyo   tilshunosligida   kognitiv
fanlarning progressiv ta siri kuzatila boshlagan[3,pp.78]. 	
ʼ
Professional   ma'lumotlar   almashinuvi   uchun   yaratilgan   sanoat
terminologiyasi,   ya'ni.   professional   muloqot   uchun   jamiyatning   ma'lum   bir
qismiga   qaratilgan   va   aniq   pragmatik   xususiyatga   ega.   Muayyan   kasbiy
tushunchalarni   belgilash   uchun   mo‘ljallangan   maxsus   leksik   birliklar   yig'indisi
sifatida   sanoat   terminologiyasining   shakllanishi   ilmiy   bilimlarni,   insonning
intellektual   faoliyatini   rivojlantirish,   kognitiv   faoliyat   natijalarini   aniqlash   va
muayyan   sohaning   asosiy   tushunchalarini   joriy   etish   natijasidir.   Tarmoq
terminologiyasi   "dunyo   til   rasmining   ma'lum   bir   qismiga   oid   maxsus
42 tushunchalar   to‘plamini   ko‘rsatadigan,   ma'lum   bir   tarzda   tashkil   etilgan
belgilarning   o‘ziga   xos   tizimi"   sifatida   tushuniladigan   sektoral   terminologik
tizim   shaklini   olishga   intiladi   Kognitiv   tilshunoslik   "tilni   insonning   aqliy
faoliyati   asosidagi   kognitiv   (kognitiv)   mexanizmlar   nuqtai   nazaridan
o‘rganadigan   va   tavsiflaydigan   tilshunoslik   yo‘nalishi".   Kognitiv   lingvistika
nutqning   psixologik   va   pragmatik   yo‘nalishini   o‘rganishga   katta   e'tibor   beradi.
Kognitiv fanning tamoyillari va metodologiyasi hozirgi vaqtda tilshunoslikning
barcha asosiy va amaliy sohalarida qo‘llaniladi. Rossiyada kognitiv tilshunoslik
V.Z.   kabi   olimlarning   ishlari   tufayli   rivojlanmoqda.   Demyankov,   I.G.   Jirova,
E.S. Kubryakova, V.A. Maslova, V.F. Novodranova, Z.D. Popova, I.A. Sternin,
A.D. Shmelev va boshqalar.
Hech   kimga   sir   emaski,   mustaqillikkacha   bo lgan   davrda   o zbekʻ ʻ
tilshunosligi   asosan   rus   tilshunosligi   ta sirida   bo lganligi   sababli   bu   davrdagi	
ʼ ʻ
lingvokognitiv   qarashlarni   rus   tilshunosligi   bilan   bog liq   holda   izohlash   zarur.	
ʻ
Biroq, bu davrning asosiy lingvokognitiv yo‘nalishlari rus, Yevropa va Amerika
tilshunosligida   allaqachon   shakllangan   edi.   Mohiyatan,   bu   uch   xil
lingvokognitiv   tadqiqotlar   uslubiy   va   mafkuraviy   jihatdan   bir-biridan   farq
qilgan. T.G. Skrebsovaning ta kidlashicha, bu davrda rus tilshunoslari “kognitiv	
ʼ
metafora”   va   “kontseptual   metafora”ning   mohiyati   va   lingvistik   mohiyatini
noto g ri   tushunganliklari  tufayli  har   ikki   turdagi  metaforalarni   noto g ri   talqin	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilganlar.   Shunga   qaramay,   shuni   ta'kidlash   kerakki,   Rossiyada   1970-1980   va
1990 yillar orasida kognitiv metafora bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan.
Bu ikki davrdagi tadqiqotlar kognitiv fanlarning turli tilshunoslik maktablarining
nazariy   asoslariga   ta'sir   o‘tkazmaganligi   tabiiydir   (manbalarda   kognitiv
tilshunoslikning   rivojlanishiga   turtki   bo‘lgan   Kaliforniyaning   Berkli   va   San-
Diego   tilshunoslarining   tadqiqotlari   alohida   ta'kidlanadi).   A.P.Chudinov
fikricha,   kognitiv   va   konseptual   metaforalarga   turlicha   yondashuvlarda   Arastu
davridagi   an’anaviy   qarashlardan   butunlay   voz   kechilmagan,   aksincha,   uning
eng   yaxshi   g‘oyalari   asosida   kognitiv   va   konseptual   metaforalarga   izoh   bera
boshlagan.Biroq   “kognisiya”   va   “konseptuallashtirish”   terminlarining
43 farqliklarini   yoritishga   qaratilgan   salmog‘i   baland   izlanishlar   XX   asrning   90-
yillaridagina   bo‘y   ko‘rsata   boshladi.   Bu   davrga   kelib   olimlar   “kognitiv”   va
“konseptual”   xossalarni   chin   ma’noda   bir-biridan   ajratgan   holda   tekshirishni
boshladilar.   Binobarin,   kognitiv   metafora,   J.Lakoff   ta’kidlagani   singari,   ideal
hodisa, mavhum tushunchalar  va mavhum fikrlash tarzini anglashning kognitiv
quroli   (“metaphor   is   a   cognitive   tool   we   use   to   comprehend   abstract   concepts
and   perform   abstract   reasoning”),   bir   hodisani   (unga   o‘xshash   xususiyatli   –
M.Sh.)   ikkinchi   hodisa   orqali   idrok   etishning   yetakchi   mexanizmi   “The
cognitive   mechanism   for   such   conceptualizations   is   conceptual   metaphor”)
sifatida   “hamma   vaqt   va   har   qayerda”   (ubiquity,   (all)omnipresence)   tamoyilini
aks   ettiradi,   til   sohibining   xulqi,   hatti-harakati,   nihoyat,   tafakkur   tarziga   daxl
qilgan holda, til va nutqda o‘z ifodasini topadi.
Kognitiv metafora N.D. Arutyunovada nutq metaforasining funksionalligi:
nominativ   (ma noning   o tishi:   bu   holda   metafora   tilda   etishmayotgan   yangiʼ ʻ
ma noni   ochish   vositasidir),   obrazli-taqlid   (tasviriy   ma noning   predikat	
ʼ ʼ
ma nosiga   o tishi),   umumlashtirish   izohlanadi.   turi   sifatida.   Ular   orasida
ʼ ʻ
umumlashtiruvchi   metafora   kognitiv   metaforaning   oxirgi   shakllantiruvchi
bosqichi   sifatida   talqin   etiladi.   Olim   metaforani   eskirgan,   ammo   yangi   ma’no
bilan   to‘ldirilgan   belgi   o‘rnida   tekshiradi.   Ikki   o‘xshash   ob'ektga   tegishli
belgilarni   ajratish,   o‘z   navbatida,   bu   belgilarni   ifodalovchi   so‘zlarning
predikatsiya jarayoniga kirishini belgilaydi; bu u orqali metaforik migratsiya va
polisemiyani yuzaga keltiradi. N.D.Arutyunova ham kognitiv metaforani asosan
yangi ma’no hosil qiluvchi predikativ so‘zlarda kuzatadi va unda uchta: 1) belgi
so‘zlarning   predikat   ma’nosida   metaforik   ko‘chishi;   2)   metaforik   ma'noni
uzatish   asosida   yangi   ma'no   va   tushunchalarni   shakllantirish;   3)   maqsadlarni
bilishning   muhim   quroli   (gnoseologik)   sifatida   payqaydi   va   ko‘rinmas   olamlar
haqiqatiga   xos   belgilarni   bildiruvchi   leksikaning   shakllanishida   predikat
metaforasini muhim deb biladi.
V. N. Telia kognitiv metaforani N. D.Arutyunova kabi nutq metaforasi deb
belgilaydi.   Olim   metafora   turlarini   solishtirganda   metafora   yaratuvchisiga
44 asoslanib,   ular   qatoriga:   identifikatsiya   (taqslash,   tenglashtirish),   boshqacha
aytganda,   indikativ,   predikativ,   baholovchi,   emotiv   (baholovchi-ifodali)   va
obrazli metafora turlarini kiritadi. V. N. Telia ta'kidlaydiki, metafora ikki turdagi
jismoniy   va   mavhum   ob'ektlarni   nomlash   uchun   xizmat   qiladi:   tashqi
ko‘rinishda   berilgan   (tajriba   orqali   idrok   etiladigan,   haqiqiy   o‘xshashlikni
ko‘rsatadigan)   va   aql   tomonidan   idrok   qilinadigan   olamlar   bilan   bog'liq.
Tabiiyki, real voqelik ob'ektlarini o‘ziga xos tarzda payqash oson: ulardagi turli
belgilarni solishtirish osonroq. Shu sababli, bu darajadagi metaforalar aniqlovchi
(indikativ) metafora hisoblanadi[8,pp.8 0 ].
Ko‘rinmas   olamlarni   ifodalovchi   metaforik   modellar   "agar   X   ob'ekti   Y
ob'ektiga   tegishli   belgilarga   ega   bo‘lsa"   gipotetik-kognitiv   modallikka   ega.
Xuddi shu almashinish imkoniyati "agar mashinada inson miyasi bo‘lsa" modeli
asosida   mashina   va   inson   xotirasi   o‘rtasidagi   mumkin   bo‘lgan   umumiy
xususiyatni ajratish imkonini beradi. Shuningdek, nomoddiy ob'ektlarga berilgan
metaforik   tasnif   kelajakda   yangi   (mavhum)   ma'nolarning   paydo   bo‘lishiga
imkon beradi. Bu xususiyatga ko‘ra, bu metaforalarni V.N. tomonidan kognitiv
metafora   deb   atashadi.   Telia.   Shuning   uchun   indikativ   metafora   "kognitiv
jarayon   emas,   balki   insonning   empirik   faoliyatidagi   lingvo-ijodiy   texnikaning
mahsulidir".   Boshqacha   qilib   aytganda,   V.   N.   Telia   kognitiv   metafora   o‘rniga
indikativ metaforani qabul qilmaydi. 
Ushbu manba matn haqida ko‘proq qo‘shimcha tarjima ma'lumotlari uchun
manba   matni   talab   qilinadiVaholanki,   bunga   qarshi,   J.Lakoff   va   M.Jonsonlar
tildagi metaforani miya qurilmalarida metaforik mexanizmning kognitiv faoliyat
mahsuli sifatida ko‘rsatadilar. V.N.Teliya o‘z qarashlarini shu ikki tilshunosning
qarashlari   asosida   xulosalaydi.   Ya’ni   olima   metaforani   identifikasiyalovchi,
kognitiv   va   obrazli   metafora   turlariga   bo‘ladi.   Holbuki,   metaforaning
identifikasiyalash   yoki   voqyelikni   kognitiv   tasvirlash   vazifasi   oqibatida   hosil
bo‘luvchi yangi tushuncha negizida baholovchi-ekspressiv metafora shakllanadi.
V.N.Teliyaning   bu   tasnifida   tushunarsiz   jihat   mavjud:   “kompyuter   xotirasi”
singari   metaforalarni   olima   abstrakt   tushunchalarni   hosil   qiluvchi   kognitiv
45 metaforalar   sirasiga   kiradi,   “tizza   qopqog‘i”   ( kolennaya   chashechka )   kabi
metaforalarni   esa   indikativ   xususiyatli   deb   ataydi.   Bizningcha,   har   ikki   –
indikativ va kognitiv deya tasniflanayotgan metafora turlari bir vaqtning o‘zida
bilish,   anglash,   tasniflash,   farqlash   imkonini   beruvchi   bitta   yaxlit   mexanizm
hosilasi   va   uni   metaforaning   alohida   olingan   turlari   sifatida   baholash
metaforaning haqiqiy kognitiv tabiatini chalkashtirib sharhlash bilan barobardir.
Qolaversa,   metafora   nomlayotgan   obyektlarning   moddiy   va   nomoddiy
jihatigagina   e’tibor   berib,   shu   asosda   ularni   identifikasiyalovchi,   kognitiv   va
obrazli   metafora   turlariga   bo‘lishda   bir   qadar   mantiqsizlik   mavjud.   Binobarin,
nomoddiy   obyektni   nomlayotgan   metaforaning   asosi   puch   emas,   aksincha,
abstrakt   deb   qaralayotgan   aynan   shu   obyekt   haqida   metafora   tufayli   yangidan
tartiblangan   bilimlar   majmui   yuzaga   keladi.   Mazkur   bilimlar   o‘zida
predmetlararo   taksonomik   belgilarni-da   namoyon   etadi.   Bu   holatda   ham
predmetlar, tushunchalararo o‘zaro farqliklar yana shu – tafakkurning metaforik
faoliyati   evaziga   ochiladi.   Demak,   nutqiy   hosila   sifatida   olingan   alohida
metaforik   nominativning   aniq   va   mavhum   predmetni   nomlashigagina   tayanib,
metaforalarni   kognitiv,   identifikasion   turlarga   bo‘lish   noto‘g‘ri.   Har   bir
metaforik   nominatsiya   o‘zida   bilish,   anglash   jarayonining   natijasini,   shunga
ko‘ra,   xulosalash   bosqichini   ifoda   etadi.   Inchunun,   kognitivlik   –   metafora
bajaruvchi   vazifalardan   biri,   predmetlararo   farqli   belgilarni   ajratish,   payqash,
baholash   ham   uning   tarkibidagi   xos   vazifalardandir   va   h.   Binobarin,   manzara
so‘zini olaylik. Mazkur so‘zga bir vaqtning o‘zida leksema, morfema, konsept,
kognitiv faoliyat mahsuli va hokazo terminlar bilan yondashish mumkin.   Chunki
bu   fazilatlarning   barchasi   manzarada   ifodalangan.   Inson   konseptual   olamida
manzara   so‘zining   alohida   ma’no/tushuncha   sifatida   joylashishida   birin-ketin
sodir   bo‘ladigan   va   bir-birini   shart   qilib   turuvchi   bu   sifatlarning   idrokini
yaratuvchi   bilish   bosqichlari   katta   ahamiyatga   ega.   Metafora   ham   shunday:   u
inson tafakkurining o‘ziga xos hodisasi mahsuli. Uning kognitiv tabiatini kichik
sifatlarga   bo`lish   orqali   o`rganish   mumkin,   lekin   u   yaratgan   nutqiy   ifodalarni
ana   shu   sifatlarga   tayangan   holda   butunlay   alohida   turdagi   metaforalarga
46 o`rganish,   bizningcha,   noto`g`ri.   Shaxsan   biz   O.Yu.   Buynovaning   ilmiy
farazlarida  biz  metafora  tasnifining  aniqroq  ta'rifini   ko‘ramiz.  Olim   metaforani
tilda   va   umuman   dunyoda   tasavvur   qiladi.   Dunyodagi   metafora   (kontseptual
metafora) yangi tushuncha va obrazlar yaratuvchi hodisadir. Bu nuqtai nazardan,
biz uchun qulay jihat shundaki, olamdagi metafora inson ongining lingvistik va
aqliy   qobiliyati   (kompetentligi)ning   dalilidir,   tildagi   metafora   esa   bu
qobiliyatning   nutqdagi   ifodasidir.   Biroq,   biz   O.   Yu.   Buynovaning   kognitiv   va
kontseptual metaforalarni sinonim sifatida qabul qilishi..
Ma’lumki,   jahon   tilshunosligida   ko‘p   yillar   davomida   kognitiv   va
konseptual  metaforalarni tasniflashda ularni bir-biridan farqlash emas, balki  bu
ikkisini   o‘zaro   sinonimik   atamalar   sifatida   o‘rganish   jarayoni   sodir   bo‘lgan.
To‘g‘ri,   metaforaning   o‘zi   antropotsentrikdir   va   bu,   albatta,   tilning
antropotsentrikligining   yaqqol   dalilidir.   Biroq,   olam   haqidagi   har   tomonlama
xulosa (tushuncha) inson bilish jarayonining birinchi bosqichida shakllanmaydi.
Oxir   oqibat,   insonning   kognitiv   faoliyati   -   bu   bilish   jarayonida   hosil   bo‘lgan
bilimlarni   doimiy   ravishda   ko‘rib   chiqish,   vaqt   o‘tishi   bilan   xulosalarga
o‘zgartirishlar   kiritiladi   va   ularning   ba'zilaridan   voz   kechish   mumkin.   Biroq,
kontseptuallashtirishni   bilish   jarayonining   yakuniy   bosqichlaridan   biri   deb
hisoblash   maqsadga   muvofiqdir   va   olam   haqidagi   yagona   tushuncha   (xulosa)
insoniyatning   butun   hayoti   davomida   birga   bo‘lgan   bilish   jarayoni   bilan
belgilanadi.
Bobga doir qisqacha xulosalar
O zbek tilida metafora o rganish tarixi Sharq mumtoz adabiyoti va falsafaʻ ʻ
maktablari   (Ibn   Xaldun,   Umar   Rodiyoniy,   Rashididdin   Votvot,   Qays   Roziy,
Atulloh   Husayniy,   Shayx   ibn   Xudoydod   Taroziy,   Fitrat)   bilan   chambarchas
bog liq.	
ʻ
20-asrning   2-yarmi   va   19-asrning   birinchi   o n   yilliklari   o zbek	
ʻ ʻ
tilshunosligida   metafora   jarayonlari   3   asosiy   yo nalish   (an anaviy,   tizimli-	
ʻ ʼ
struktura   va   antropotsentrik)   va   8   jihatda   o rganilganligini   ko rsatdi.   Bular:	
ʻ ʻ
semasiologik;   leksikologik;   stilistik   (xususan,   lingvopoetik   aspektda),   tizimli-
47 strukturaviy,   antropotsentrik   yo‘nalish   (xususan,   kognitiv,   lingvomadaniy,
sotsiopsixolingvistik,   pragmatik   yondashuvga   asoslangan),   leksikografik
jihatdan.
Metaforik   modelga   asoslangan   kognitiv   asos   bir   tilda   so‘zlashuvchilar
uchun   umumiydir.   Aks   holda,   ushbu   ma'lumotlar   to‘plamidagi   barcha   tillarda
metaforalash   uchun   muhim   bo‘lgan   kognitiv   modellar   va   voqelik   haqidagi
ma'lumotlar va g'oyalar xorijiy madaniyat vakillari uchun qisman tanish bo‘ladi.
Mustaqillik   yillarigacha   bo‘lgan   davrda   o‘zbek   tilshunosligi   asosan   rus
tilshunosligi   ta’sirida   bo‘lganligi   sababli,   bu   davrdagi   lingvokognitiv
qarashlarni,   eng   avvalo,   rus   tilshunosligi   bilan   bog‘liq   holda   izohlash   zarur.
Xususan,   jahon   tilshunosligida   uzoq   yillar   davomida   kognitiv   va   konseptual
metaforalarni   tasniflashda   ularni   bir-biridan   farqlash   emas,   balki   bu   ikkisini
o‘zaro   sinonimik   atamalar   sifatida   o‘rganish   jarayoni   sodir   bo‘ldi.   To‘g‘ri,
metaforaning   o‘zi   antropotsentrikdir   va   bu,   albatta,   tilning
antropotsentrikligining yaqqol dalilidir. 
Biroq,   olam   haqidagi   har   tomonlama   xulosa   (tushuncha)   inson   bilish
jarayonining birinchi bosqichida shakllanmaydi. Oxir oqibat, insonning kognitiv
faoliyati   -   bu   bilish   jarayonida   hosil   bo‘lgan   bilimlarni   doimiy   ravishda   ko‘rib
chiqish,   vaqt   o‘tishi   bilan   xulosalarga   o‘zgartirishlar   kiritiladi   va   ularning
ba'zilaridan   voz   kechish   mumkin.   Biroq,   kontseptuallashtirishni   bilish
jarayonining yakuniy bosqichlaridan biri deb hisoblash maqsadga muvofiqdir va
olam haqidagi yagona tushuncha (xulosa) insoniyatning butun hayoti davomida
birga bo‘lgan bilish jarayoni bilan belgilanadi .
       
48 III BOB.   METAFORA – KOGNITIV AXBOROT
TARAQQIYOTINING MAHSULI
  N.D.Arutyunova   “Metafora   narsaning   o‘zi”   va   “Metaforani   sinchkovlik
bilan   tanlash,   uni   to‘g‘ri   tanlash   haqidagi   bahs-munozara   predmetning   asl
mohiyati   to‘g‘risidagi   bahsdir”   deydi.   F.Ankersmit   o‘zining   “Hisoblash
mantig‘i”   nomli   asarida   voqelikni   tasvirlashda   metaforadan   foydalanish
haqiqatni   ifodalashning   eng   kuchli   usuli   ekanligini   ta’kidlab,   bayon   bayonini
metaforik bayon bilan tenglashtiradi[60,pp.78].
Idrok rivojlanishidagi metafora o`rnini aniqlashdan avval ma'no va anglash
haqidagi   mulohazalar   haqida   to`xtalib   o`tamiz.   Bunda   A.A.   Potebnya   ma noniʼ
yaqin   (blijaysheye   znacheniye)   va   uzoq   ma noli   (dalneysheye   znacheniye)	
ʼ
turlarga ajratadi va yaqin ma noning milliy o ziga xosligi va umumiyligi hamda	
ʼ ʻ
uzoq ma noning individualligi haqidagi qarashlarni qayd etadi. erishish mumkin.	
ʼ
Ma’noni   turli   turkumlarga   bo‘lish,   o‘z   navbatida,   shakl   va   mazmun   ma’nosi,
qisqartirilgan nom  va ochiq  ma’no, kundalik tushuncha,  keng tushuncha,  ilmiy
tushuncha,   ma’no   va   mohiyat,   maishiy   va   ilmiy   tushunchalar   kabi   atamalar
paydo   bo‘ldi.   .   S.   D.   Kasnelson   leksik   ma’nolar   orqali   beriladigan   bilimlar
lingvistik   bilim   ekanligini   va   uni   olam   haqidagi   bilimlar   bilan   aralashtirib
yubormaslik kerakligini ta’kidlaydi. Chunki olam haqidagi bilim doirasi har bir
shaxsning   dunyoqarashi,   qiziqish   va   qiziqish   doirasi,   bilim   darajasi   bilan
belgilanadi.   Har   bir   til   egasining   muayyan   predmet   haqidagi   bilimi   lug‘aviy
ma’noni aks ettiruvchi va lisoniy belgilar bilan belgilanadigan va shu predmetni
ifodalovchi   birliklarning   ma’no   doirasidan   bir   necha   barobar   ko‘pdir.   Til
egasining   bilimi   qisman   lisoniy   belgilar   orqali   ifodalansa-da,   bu   bilimlarning
umumiy doirasini tilda aks ettirib bo`lmaydi. Demak, semantikada har bir leksik
ma’noni shu bilimning minimal darajasi deb h isoblash to‘g‘ridir.
Ma’noni tushunchaga zid qo‘yish noto‘g‘ri. Negaki bitta so‘z bir vaqtning
o‘zida   ikkita   tushunchani   anglatishi   mumkin   emas.   Har   bir   so‘z   anglatishi
mumkin   bo‘lgan   tushuncha   denotativ   asosga   ega   bo‘ladi   va   u   shu   tushuncha
bilan   bog‘liq   jami   belgilarning   umumlashmasini   namoyon   etadi.   Tushuncha
49 tarkibining turfaliligi undagi Gap ma’no, tushuncha va belgi, axborot to‘g‘risida
borarkan,   bu   o‘rinda   unutish   mumkin   bo‘lmagan   nozik   jihat   mavjud.   Ya’ni
predmetlarni   lisoniy   belgilardan   farqlamaslik   belgilarning   kon’yunksiyasiga
sabab bo‘ladi. 
Ma’no,   tushuncha   va   alomatga   kelsak,   u   mutlaqo   noto‘g‘ri   va   umuman
mumkin   emas.   Lekin   har   qanday   predmetni   u   yoki   bu   predmet,   narsa   va
hodisaning   turli   belgilari   va   belgilariga   ko‘ra   belgilash   va   ajratish   mumkin.
Obyekt   bog‘lanish   (o‘xshashlik)   ikki   ma’noda   tushunilishi   kerak:   denotativ
bog‘lanish   va   murojaat   bog‘lanish   (bitta   predmetga   munosabat,   o‘xshashlik).
Denotativ   munosabat   tushuncha   asosida   yuzaga   keladi.   Biroq   predmetga
bog‘lanish   (o‘xshashlik)   mavhum   ma’noli   leksemalar   va   keng   ma’noli   so‘zlar
misolida ham amalga oshirilishi mumkin. Xususan, go‘zallik, joziba, nafrat kabi
so‘zlarning   predmetga   aloqador   belgilari   bo‘lmaganida,   ularning   har   biri   biror
narsa yoki hodisaga tenglashtirilgan bo‘lar edi. Bundan tashqari, bu so‘zlarning
murojaat   doirasi   ham   cheklangan.   Masalan,   go‘zallik   so‘zining   semantik
mazmunini   tabiiy   manzaraga   qiyoslash   mumkin:   gul,   moviy   osmon,   charaqlab
turgan quyosh, musaffo suv, yam-yashillik, gullar – bularning barchasi go‘zallik
leksemasining   ma’nosini   ochishga   xizmat   qiluvchi   turli   belgilardir.   Insonning
go‘zallik xususiyati bu belgilar bilan taqqoslanadi: gul - yuz, yuz; ko‘k osmon -
ko‘zlar;   toza   suv   -   tiniq   ko‘zlar,   yuz   terisining   tiniqligi;   Yashillik   go‘zallikka
o‘xshaydi.   Abstrakt   ma noli   so zlarning   semantikasi   predmetga   mansublikʼ ʻ
belgisining   yo qligi   bilan   emas,   balki   predmetga   aloqadorlik   va   o xshashlik	
ʻ ʻ
doirasi  nihoyatda keng ekanligi  bilan murakkablashadi.  Hatto pari, dev, alvasti
kabi   mavhum   otlarda   ham   predmetga   aloqador   timsollar   tizimi   mavjud   bo‘lib,
bu timsollarni bu obrazlarning shakllanishiga sabab bo‘lgan obyektiv voqelikdan
izlash zarur. Biroq, peri, gigant va birinchisining referent munosabatlari haqida
gapirish   o‘rinsiz,   chunki   bu   tasvirlarni   konstruktiv   tarzda   ifodalovchi   haqiqiy
ob'ektlar   yo‘q.V.V.Gak   ta’biriga   ko‘ra,   odamlarning   tildan   qay   taxlit
foydalanishlarini,   so‘zlovchilarining   lisoniy   ichki   sezgilarini   bilish,   lisonning
faoliyatiga   baho   berish   uchun   bevosita   tilning   in’ikos   jarayonini   tekshirish
50 lozim.   Holbuki,   bunda   “til   –   tafakkur   –   ekstralingvistik   vaziyat”   semantik
uchburchagi   asosida   ish   ko‘rish   maqsadga   muvofiq.   Olim,   shuningdek,   tilni
amaliy   ong   deya   baholaydi   hamda   uni   odamlarning   aniq   faoliyati   jarayonida
shakllanishini inobatga olib, lisoniy nominatsiyani aniq kommunikativ aktlarda,
inson ongi tomonidan ajratiluvchi predmetlararo munosabatlarda, xususiyatlarda
tekshirish kerak, deydi. 
I.A.   Sternin   1)   leksik   ma'nodagi   denotativ   (ma'noning   sub'ekt-mantiqiy
qismi);   2)  konnotativ  (muloqot  akti  shartlarini,  xususan,  aloqa  predmetini  yoki
aloqa ishtirokchilarining bir-biriga munosabatini mazmunli ifodalash); 3) tanlab
olish  (belgidan  foydalanish  qoidalarini   tilda   mazmunli   aks  ettirish);   4)  empirik
(belgi   referentlarini   umumiy   idrok   etish)   kabi   komponentlarning   to‘rt   turini
ajratadi.   Biroq,   ma’no   tasnifi   xilma-xil   bo‘lishiga   qaramay,   olimlar   bu   ma’no
turlari psixologik va emotsional jihatdan teng emasligini, shu xususiyati tufayli
nutqda tasvir va obrazlilikni ta’minlovchi birliklar hosil bo‘lishini ta’kidlaydilar.
Fandagi   arxetipik   o‘xshatishga   binoan   miyadagi   fikriy   jarayon   naqsh
to‘qishga   qiyoslanadi;   mazkur   jarayonning   vositalari   sifatida   ip,   kalava,
jarayonning   mahsuli   sifatida   esa   mato   tasavvur   qilinadi:   Zero,   ushbu   toifa
mutaxassislar   uchun   lag‘monni   quloqqa   chilvirdek   qilib   ilib   tashlash   cho‘t
emas   (M.Norbekov,   Tentakning   tajribasi);   “I   consider   it   my   duty   to   tell   the
readers that "The Alchemist" is a symbolic novel, and that it differs from "The
Sorcerer's   Diary"   in   this   way,   where   not   a   single   word   is   written   (P.   Coelho,
The Alchemist).
Holbuki,   metaforik   qiyosga   ko‘ra,   tartibsiz   fikrlar   uzuq-yuluq,   chalkash
ipga   o‘xshatiladi,   aksincha,   fikrlar   ketma-ketligi   esa   kalava   leksemasining
semantik   to‘plamida   mavjud   komponentlar   misolida   in’ikos   topadi   –   fandagi
“bog‘lanishli   nutq”   termini   shunga   misol.   O‘zbek   tilidagi   kalavaning   uchini
yo‘qotmoq,   gapni   chuvalatmoq   (Chuvalgandan-chuvalgan   gap   kalavasi   andoq
ma’lum   qilardiki,   bosh   agronomlikning   butun   zahmu   zahmatlariga   qaramay,
Ulash   aka   bosh   shoirlikning   ham   jilovini   mahkam   tutganiga   ana-mana
deguncha   besh   kam   o‘n   yil   to‘libdi   (L.Bo‘rixon.   Jaziramadagi   odamlar)),   gapi
51 uzilib qoldi, kallani bir joyga qo‘ymoq   ifodalari aslida fikrlar ketma-ketligining
tartibli   bog‘lamini   aks   ettiruvchi   xayoliy   kalavaga   ishora   hisoblanib,
voqyelikning   kuzatuvida   chalkashish,   fikriy   yo‘nalishdan   og‘ishish   oqibatida
to‘satdan   so‘zlashni   to‘xtatish ni   anglatadi:   Santiago   looked   at   the   book   again,
but   the   words   did   not   obey   -   he   could   not   concentrate   (P.   Coelho,   The
Alchemist);
Tilshunos olim B. Boltayeva frazeologik takrorni “gapni burish” iborasida
ko‘radi.   Biroq   nutq   doimiy   chalkashlik   jarayoni   emas,   balki   ongdagi   LSQ
(leksik sintaktik qolip) hosilalari tufayli tartibli shakl topadigan fikrning aksidir.
Nutq o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan hodisa emas, lekin u psixologik va ijtimoiy
sabablarga   ko‘ra   qisqa   muddatli   nutq   qobiliyatini   yo‘qotishi   mumkin.   Shunga
qaramay, ellipsis “olim kalavasini yo‘qotmoq” frazeologik birligidagi harakatni
to‘g‘ri qayd etadi. , jumlani kesib tashlamoq, gapni kesib tashlamoq iborasi ham
aqliy   tizimni   boshqa   yoki   shaxs   ta'sirida   himoya   qilishning   shunga   o‘xshash
misoli   bo‘lib,   unda   ifodalangan   ikki   tabiatni   ko‘rsatadi.   Ya’ni,   1)   birovning
gapini to‘xtatmoq (to‘xtatmoq, to‘xtatmoq: Suhbatdoshning gapini doim bo‘lib,
o‘zi   haqida   gapira   boshlash   nutqning   yomon   odatlaridan   biri);   2).   ,   “nozik
jumla”,   “nozik   ma’no”   kabi   iboralar   ta’sirida   kuzatilgan   bog‘lanishga   majoziy
ishoradir.   O‘zbek   tili   nutqida   gapni   gapga   bog‘lash   ifodasi   o‘zaro   kelishik
belgisi   bo‘lib,   kesim   so‘zlovchisi   tomonidan   so‘zlovchi   nutqini   bo‘lish   bilan
birga,   shaxsiy   dalillarsiz   ham   ifodalanishi   mumkin.   gap   hosilaga   qiyoslanadi.
Yemoq.   A.Barlyayevaning   so‘zlariga   ko‘ra,   u   arxetipik   naqshga   ega   bo‘lib,   u
hozir   ham   zamonaviy, zamonaviy  tabiatni   namoyon etadi.  G‘oyalar   o‘rtasidagi
qiyoslash, harakat usuli, muayyan mazmun bilan to‘ldirilgan qolipni taqdim etar
ekan,   O.Spengler   naqshni   madaniyatdagi   timsol   va   hodisalar   shakli   deb
hisoblamaydi.
S.D.   Kasnelsonning   fikricha,   so‘zning   emotsional   va   tavsifiy   mazmuni
empirik   xususiyatga   ega   va   ma'noning   o‘zagini   tashkil   qilishi   mumkin.   Bu
empirik tabiat insonning 1 va 2 signal tizimining yaqin o‘zaro ta'sirining yorqin
dalilidir.   I.   P.   Pavlov   ta limotida   yorug lik   soyasining   miyaning   katta   yarimʼ ʻ
52 sharlari   bo ylab   harakatlanishi   va   hajmining   o zgarishi   bilan   bog liqʻ ʻ ʻ
“yorug lik   nuqtasi”   nazariyasi   boshqa   dunyo   tillarida   bo lgani   kabi   o zbek	
ʻ ʻ ʻ
tilida   ham   fikr   chaqnashiga   o xshaydi.   metaforik   nomlar   hosil   qilgan.   Ushbu	
ʻ
iboralarning   paydo   bo‘lishining   sababi   miyada   yorug'lik   tezligida   aniqroq   va
aniqroq fikrning paydo bo‘lishi bilan izohlanadi:Agar sizda startap bo‘lsa – eng
avvalo, tez o‘zgaruvchan bozorga   chaqmoq   tezligida javob bera olish uchun, siz
tezkor va operativ bo‘lishingiz kerak  (Internet materiali);. 
Xullas,   so‘z   inson   lisoniy   ongida   o‘zining   jami   anglatgan   ma’nolari   bilan
mavjud   bo‘ladi.   A.M.   Peshkovskiy   ta’kidlaganidek,   ma’nolarning   o‘zaro
munosabatida   so‘z   muayyan   ma’noviy   evrilishni   namoyon   qiladi,   biroq   bu
evrilish   bizning   ilmiy   mulohazalarimiz   mevasi   bo‘lmay,   mavjud   psixologik
dalildir.   Binobarin,   so‘z   leksik   ma’nosi   taraqqiyotiga   doir   ilmiy   farazlar
nechog‘liq ko‘p bo‘lmasin, bu jarayonni sodda va tushunarli tarzda quyidagicha
tushuntirish   mumkin.   Ya’ni   leksemadagi   metaforik   ma’no   o‘zgarishlari   asosan
quyidagi omil evaziga sodir bo‘ladi:
Inson   xotirasi   zahiralarini   maqsadga   muvofiq   tarzda   ishlatish.
Koinotdagi   milliardlab   narsa   va   hodisalarni   o‘z   nomlari   bilan   nomlash   va   bu
nomlarni   xotirada   saqlash   mutlaqo   mumkin   emas.   Bunday   holda,   mavjud
nomlar   asosida   ushbu   nomning   ildizida   ifodalangan   ob'ektga   o‘xshash   belgi
bilan   ob'ektni   nomlash   zarurati   tug'iladi.   Chunki   inson   ongi   atrofida   sodir
bo‘layotgan   voqelikni   anglash   uchun   avvalo   psixoemotsional   tahlil   jarayonini
amalga   oshiradi.   Bunda   u   voqelikni   tasavvur   tarzida   ifodalovchi   mavjud
tushunchalarni ongida gavdalantirish uchun ushbu tushunchalarni tashkil etuvchi
belgilardan   foydalanishi   zarur.   Biroq,   belgi   o‘z-o‘zidan   idrok   topmaganligi
sababli,   tovush   qobig'i   -   alohida   nom   tabiiy   ravishda   kerak.   Ism   -   axborot
almashish jarayonida (kognitiv, kommunikativ) u doimo inson xotirasida narsa,
narsa va hodisalarning belgilarini tiklaydi va ularni nutq vaziyatiga mos ravishda
muqobil   nomlar   asosida   uzatadi.   Mavzulararo   taksonomiyaning   ikkinchi   jihati
ham   mavjud   (o‘xshashliklarni   payqash   va   qayd   etish).   Bu   insonning   mavjud
ob'ektlar   dunyosida   o‘xshash   belgilarni   idrok   etish   va   sezish   qobiliyatining
53 isbotidir.   Individual   dunyoning   qiymat   landshaftining   doimiy   birliklarini   aks
ettira   oladigan   metafora   shu   tarzda   qayta   ishlangan,   hissiy   jihatdan   to‘yingan,
dunyo   haqidagi   yangi   ma'lumotlarni   o‘ziga   xos   bilim   kategoriyasi   sifatida
dunyoning   kontseptual   landshaftiga   singdiradi   va   natijalarni   ko‘rsatadi.   asosiy
madaniy   tushunchalarni   ifodalash.   -   lingvistik   landshaftga   aqliy   model   sifatida
biriktiradi
3.1 Birlamchi va hosila nominatsiya
V.G. Gakning so‘zlariga ko‘ra,   birlamchi nominatsiya xarakterlidir . Uning
fikricha,   birlamchi   nominatsiya   “sintagmatik   munosabatlar   bilan
shartlanmaydi”.
N.   D.   Arutyunova   predmet   haqida   birinchi   eslatmani   kirish,   boshqacha
aytganda,   ekzistensial   nominatsiya   deb   ataydi.   Uning   so‘zlariga   ko‘ra,   "kirish
nominatsiyasi   semantik   jihatdan   sodda.   Ya'ni,   ommaviy   ob'ektni   bildiradi".
Olim kirish (ekzistensial) va keyingi nominatsiyani aniqlovchi (tenglashtiruvchi)
nominatsiya deb hisoblaydi. Bunday holda, kirish nominatsiyasida qayd etilgan
belgilar   qabul   qiluvchi   tomonidan   keyingi   nominatsiyalarda   hisobga   olinadi.
Buni   ingliz   tili   misolida   kuzatish   mumkin:   kirish   ot   bilan   birga   kelgan   noaniq
artikl   aniqlovchi   otga   o‘tganda   aniq   artikl   bo‘ladi.   Bu   jarayonda   ma'noning
torayishi  sodir  bo‘ladi. Shunday qilib, N.D.Arutyunova va V.G. Gak birlamchi
otni semantik jihatdan umumiy deb hisoblaydi. 
Identifikatsiya   nominatsiyasida   shaxs   nominatsiyasi   muhim   o‘rin   tutadi,
bunda o‘quvchining shaxs haqidagi tushunchasi o‘quvchi ongida referent sohani
to‘liq qamrab olinmaganligi va tushunish holati bilan izohlanadi. Bunday holda,
kontekstli   doira   talabaning   shaxsi   qanday   shakllantirilishini   tushuntiruvchi
muhim   omil   hisoblanadi.   Chunonchi,   u   birlamchi   nominatsiyaga   nisbatan
mavhum   xarakterga   ega   bo‘ladi.   bu   qoida   har   doim   ham   o‘zini   oqlamasligi
mumkin:   nutqda   shunday   kontekstlar   ham   borki,   ularda   birlamchi   ot   o‘zining
to‘g‘riligi   va   tegishliligi   jihatidan   qolgan   hosila   otlardan   keskin   farq   qilishi
mumkin.
54 M etafora     jarayonning   natijasi   sifatida   talqin   qilinadi.   Bu   metaforaning
kognitiv   tabiatini   jarayon   sifatida   tushunishga   yordam   beradi,   metafora   tufayli
dunyoning   ideal   ko‘rinishini   tasavvur   qilishni   osonlashtiradi.   Metafora   asosida
jismoniy olam voqeliklari nominativ xususiylikni egallash orqali moddiylashadi,
bunda   bevosita   hayotda   berilmaydigan   voqelik   mazmuni   metafora   orqali   aniq
konkretlashtiriladi. Aqliy-emotsional miqyosda shu paytgacha amalga oshmagan
va   metaforik   jarayonda   aktuallashtirilmagan   holatlar   lingvokognitiv   vaziyatga
muvofiq   tushunchaga   ega   bo‘ladi.   bu   holda   metafora   mavjud   mazmun
mazmunini   to‘liq   qayta   qurmaydi,   shakllantirmaydi,   yangilamaydi:   metafora
muqobil   mavzularga   ishora   qilib,   nominativ   manba   sifatida   mavjud   semantik
maydonning   o‘zini   jarayonga   qo‘llaydi.   Ya'ni,   tasvirlovchi   vosita   so‘zning
semantik   qurilishiga   ta'sir   qiladi,   bir   ma'noni   ikkinchi   ma'no   bilan   bog'laydi.
kuchli   til   tizimida   bitta   nominativ   hosila   ma'noni   ifodalovchi   otdan   (odatda
omonimlardan)   keladi.Lisonda   hosila   nominatsiyaning   e’tirof   etilishi   –   til
tizimining   leksik-semantik   sathidagi   o‘sish,   rivojlanish   qonuniyatlariga   ishora
beradi. Hosila nominatsiyaning  o‘zaro aloqador  fikriy jarayonga bog‘liq tarzda
yuzaga   chiqishi   esa,   til   egasidagi   ikkilamchi   nominatsiyaga   asos   tug‘dirgan
qo‘shimcha   bilimlarning   tegishli   voqyelikka   mos   tarzda   in’ikos   etilishini
isbotlaydi. 
3.2  Fanda  nominativ zanjir  tushunchasi
D.Fiveger ta rifiga ko ra, olmosh va murakkablik darajasi turlicha bo lganʼ ʻ ʻ
leksik   element   bilan   semantik   ekvivalentlikka   asoslangan   almashuv   yo li   bilan	
ʻ
o rnatilgan izotopik munosabatlar nominativ zanjir deyiladi. Olim, shuningdek,	
ʻ
NZ   bir   paragraf,   bir   nechta   jumla   yoki   butun   matn   bo‘ylab   tarqalishi
mumkinligini   ta'kidlaydi   va   birlamchi   nominativning   nisbatan   aniq   ekanligiga
ishora  qiladi   va   takroriy  nominativ   birlamchi   nominativ   xususiyatlarini   yanada
bo‘rttirishga   xizmat   qiladi,   ma'noning   umumiyligiga   ko‘ra.   eslatmalar.   D.
Fivegerning   birlamchi   mazhabning   nisbatan   aniq   xarakteri   haqidagi   fikriga
kelsak1-vaziyat:   Saroy   darbozasidan   ikki   kishi   kelib   kirgach,   ulardan   biravi
darboza yonidag‘i kimdandir so‘radi: — Otabek shu saroyga tushkanmi? Bizga
55 tanish   hujra   ko‘rsatilishi   bilan   ular   shu   tomonga   qarab   yurdilar.   Bu   ikki
kishining bittasi   gavdaga kichik, yuzga to‘la, ozroqqina soqol-murtlik, yigirma
besh yoshlar chamaliq  bir yigit  bo‘lib, Marg‘ilonning boylaridan Ziyo shohichi
deganning   Rahmat otliq o‘g‘lidir ,   ikkinchisi : uzun bo‘ylik, qora cho‘tir yuzlik,
chag‘ir ko‘zlik, chuvoq soqol, o‘ttuz besh yoshlarda bo‘lg‘an  ko‘rimsiz bir kishi
edi.   Bu yigit   yaxshig‘ina davlatmand bo‘lsa ham, lekin shuhrati nima uchundir
boyligi   bilan   bo‘lmay,   «Homid   xotinboz»   deb   shuhratlangan,   kishilar   Homid
orqasidan   so‘zlashkanda   uning   otig‘a   taqilg‘an   laqabni   qo‘shib   aytmasalar,
yolg‘iz   «Homidboy»  deyish ila  uni  tanita olmaydirlar.   Ushbu matn misolida   D.
Fivegerning birlamchi nominatsiyaning nisbatan aniq xarakterli ekani borasidagi
fikriga   qo‘shilib   bo‘lmaydi.   Ko‘rinadiki,   dastlabki   nominatsiya   ostida   nazarda
tutilgan   mavhum   obyekt   NZning   navbatdagi   komponentlari   ko‘magida
oydinlashtirilmoqda. 
D.Fiverger   taklif   etgan:   1.   Bevosita   nominatsiya,   giponim,   giperonim
(nisbatan umumiy xarakterdagi leksema), olmosh bilan ifodalanadigan substitut;
2. Giperonim – giponim – olmoshli substitut)dan iborat NZ sxemalarini nazarda
tutadi[ 56 ,pp.8]. 
Kognitiv   axborot   taraqqiyoti   (kinoya,   mubolag‘a   hodisasini   o‘zida
jamlagan   metaforik   nominatsiya   misolida):   Ma’lumki,   tarkibiga   ko‘ra
metaforalar:   aniqlovchi-aniqlanmish   birikmali   genitiv   metafora
(Genitivmetaper),   adyektiv   metafora   (ot+sifat   birikmasi),   gapga   teng   metafora
(Satzmetapher),   shuningdek,   matniy   metafora   turlariga   ajratiladi.   Biroq,   bir
qancha   rus   tilshunoslaridan   farqli,   biz   nominativ   zanjirga   tegishli
komponentlarni,   agar   ular   metaforik   yo‘l   bilan   hosil   bo‘lgan   bo‘lsa,   ot,
substantiv sifatlarga ajratishni noto‘g‘ri deb bilamiz (- M.Sh.) 
Ta’kidlash   lozimki,   nominativ   zanjirda   ishtirok   etuvchi   metafora,
qahramonning hissiyoti, kayfiyatini aniq-tiniq yetkazib berish omilidir. 
Bizning   qarashlarimizga   ma’lum   darajada   zid   bo‘lgan   yana   bir   o‘ylangan
nazariya: metonimiyani metafora shakli deb hisoblaydigan M.P. Brandes aytadi:
"Metonimiya   (die   Metonimie)   ikkilamchi   belgi   bilan   nominallashtirish   usuli
56 sifatida   belgilash   ob'ektining   belgilash   asos   bo‘lgan   ob'ektga   haqiqiy
munosabatini   ifodalaydi".   Biroq   u   kabi   boshqa   tilshunos   olimlar   qatorida
metafora   va   metonimiya,   sinekdoxa   va   metonimiyani   o‘zaro   bog‘liq   deb
hisoblaydiganlar ham bor. Agar bu fikr ilmiy haqiqatdan uzoq bo‘lmasa, umumiy
siljishlar   metafora   asosida   hal   qilingan   deb   hisoblash   va   metaforani   hosila
nominatsiyasini   yaratuvchi   asosiy   siljish   sifatida   ko‘rsatish   mumkin.Nominativ
zanjirda muhim  o‘rin tutgan sinonimiya hodisasi  o‘ziga xos murakkab semantik
munosabatlarni  namoyon etadi. Zero, sinonimiyaning: to‘liq, ideografik, stilistik
va   kontekstual   turlari   mavjud   bo‘lib,   giponimiya   bu   munosabatlarni   yanada
murakkablashtiradi.   Aytish   mumkinki,   giponimiya   nominativ   zanjirda   to‘ldirish
va   aniqlash   vazifasini   o‘tab,   matnda   mazmunning   o‘sishiga   doir   dinamikani
yuzaga keltiradi.
D.Fiveger   ta rifiga   ko ra,   boshlang ich   xotira   bilan   o rnatilgan   izotopikʼ ʻ ʻ ʻ
munosabat   va   uning   oddiy   takrorlash   ko rinishida   takrorlanishi   nominativ	
ʻ
zanjir   deb   ataladi,   u   olmosh   va   lug aviy   element   bilan   semantik   ekvivalentlik	
ʻ
asosida   almashinish   yo li   bilan   o rnatiladi.   turli   darajadagi   murakkablik.	
ʻ ʻ
nechta   gap   yoki   butun   matn   yoyish   mumkinligini   ko‘rsatib,   bosh   otlovchining
nisbatan   aniq   ekanligini,   takroriy   kelishik   esa   ma’no   umumiyligiga   ko‘ra
birlamchi   olmosh   belgilarini   bo‘rttirib   ko‘rsatishga   xizmat   qilganligini   qayd
etadi. 
M.P. Kotyurova metaforani yashirin o‘xshatish, uni rivojlantiruvchi tabiiy,
oldindan o‘ylangan o‘xshatish sifatida izohlaydi. V. N. Telia metaforani "tildagi
nominativ   topilmani   yangi   vaziyatlarga   xos   shaklda   qo‘llab-quvvatlash"   bilan
taqqoslaydi[45,pp.7]. 
Nominativ   zanjir   matn   turiga   qarab   turli   vazifalarni   bajarish   bilan
tavsiflanadi. Ayniqsa, badiiy kontekstda nominativ variatsiyalar badiiy-mazmun,
estetik   vazifani   bajaradi.   Ushbu   turdagi   nominatsiyalar   modallik   nuqtai
nazaridan "to‘yingan" rangni ham ko‘rsatishi mumkin.
N.S.   Valgina   takroriy   nominatsiyaning   to‘rtta   asosiy   funktsiyasini
belgilaydi: 1) informatsion-ta'riflovchi (tegishli ob'ektni tavsiflovchi), situatsion
57 (tegishli   vaziyatdagi   tavsif),   ekspressiv-baholash   (ob'ektni   sifatlarini   baholash
bilan   birga   tavsiflash)   va   qisqartirish   (   matn   hajmini   kamaytirish)   ajratadi
Yuqorida   aytib   o‘tilganidek,   takroriy   nominatsiya   xarakterni   tasvirlashning
mukammal   usulidir.   Boshqa   tilshunos   A.I.   Va   Ivanova   nominativ   zanjirning
vazifalarini   fanning   turli   sohalari   nuqtai   nazaridan   ajratadi.   Xususan,   a)   aloqa
nazariyasiga   ko‘ra,   "minimal   xarajat   evaziga   maksimal   ma'lumot   berish"   yoki
"fikrni aniqlashtirish" "referent haqida to‘liq ma'lumotni adresatga etkazish"; b)
tilshunoslikda   –   “matn   yaratish   vositasi”;   v)   metodologiyada:   “bir   xildagilikni
bartaraf   etish   vositalari”,   “emotsional-ekspressiv   vazifa”,   “ifodani   yumshatish,
adresatning   denotatsiyaga   munosabatini   me’yorlashtirish,   neytral   pozitsiyani
o‘rnatish”;   g)   havola   nazariyasiga   nisbatan   –   “predmetni   tashkil   etuvchi
funksiya”;   d)   nutq   nazariyasida   –   “tushuncha   yoki   tushunchani   shakllantirish”,
“referent haqidagi ma’lumotlarni adresat xotirasida mustahkamlash vositasi”; e)
psixologiya   va   lingvistik   falsafada   –   “mazmun   yaratishga   yordam   beruvchi   va
mazmunni   qabul   qilishni   osonlashtiruvchi   vosita”   yoki   takrorlash   harakatidan
“psixologik   qoniqish   hosil   qiluvchi”   va   hokazo.Ta’kidlash   lozimki,   nominativ
zanjirga taalluqli bu vazifalar matnning barcha turlarida kuzatiladi. 
Umuman,   nominativ   jarayon   metaforaning   bevosita   faol   ishtirokisiz
kechmaydi.   Bu   esa   psixolingvistik   jihatdan   izohlanishi   lozim   bo‘lgan,
metaforaning nominativ aspektiga doir fenomen holat hisoblanadi. 
3.3  Approksimasiya – noaniqlik/aniqlik kategoriyasini ifodalovchi
nominatsiyada metaforik talqin
Biror   tushuncha   mohiyatini   anglashda   gradasiya   va   degradasiya   jarayoni
kechadi:   turkum   kategoriyalar   yirikka   birlashib   yoki   asos   kategoriyalar   yanada
kichik  kategoriyalarga   ishora  qilgan  holda  “parchalanadi”.  Bunda   gradasiya  va
degradasiyalanayotgan   kategoriyalar   tizimida   qaysi   kategoriyaning
dolzarblashishi paradigmatik tarzda aniqlanadi 
Leksikologiyada   metafora   yangi   leksik   ma’nolarni   hosil   qilish   manbai   sifatida
qaraladi:   Qorakamar   (O‘zbekiston   janubidagi   tog‘   tizmasi),   Oltinsoy   va   h.   va
58 shunga   mos   holda,   leksikalizasiyalashgan   mazkur   turdagi   birliklar   lug‘atlarga
tegishli   tartibda   kiritiladi.   Binobarin,   nominativ   nazariyada   metaforaning   faol
ishtirokiga   shubha   qilib   bo‘lmaydi.   Endigi   so‘z   approksimasion   nominativ
jarayonda metaforaning ishtiroki borasida bo‘ladi.
  Approksimasiya   (lot.   approximare   –   «yaqinlashmoq»)   matematika
fanining   ta’sirida   yaqin   yillarda   kashf   etilgan   lingvistik   tushuncha   hisoblanadi.
Tilshunoslikdagi   noaniqlik   (aniqlik/noaniqlik)   kategoriyasiga   aloqador   mazkur
termin o‘zaro yaqin semantik lokusga aloqador terminologik lakunani to‘ldirish
maqsadida fanga kiritilgan. 
20-asrning   90-yillari   boshlarida   V.V.   Buzarov   va   E.G.   Linovaning
Approksimasiya ostida ichki nutqdagi noaniq miqdoriy munosabatlarni baholash
uchun   iboralar   (bir   nechta   o‘yinchoqlar,   ozgina   non),   shuningdek,   haqiqiy   va
xayoliy dunyoning realizatsiyasi va rasmlari haqidagi taxminiy, aniqlikka yaqin
narsalar   taklif   qilindi.   Taxminiy   (haqiqatda   aniqlangan)   nominatsiya   sifatida
yaqinlashish hosil qiladi, u (adekvat) nomni almashtiradi, ob'ektlar haqida etarli
ma'lumotga ega emas, ob'ektlar va savollarni to‘g'ri idrok eta olmaydi, lug'aviy
nominatsiyani   to‘g'ri   aniqlamaydi,   "ri"ni   talaffuz   qila   olmaydi.   tilda   tegishli
leksik   bo‘lakning   mavjudligi,   nutqning   sustligi,   so‘zlovchining   o‘z   nutqiga
shoshqaloqligi,   e’tibor   bermasligi   kabi   til   ichidagi   va   tildan   tashqari   omillar,
uning   tildagi   o‘rnini   ko‘rish   nominativ   baholashni   amalga   oshiradi.
Taxminlovchining   funksional-semantik   xususiyati   uni   aniqlik-noaniqlik
kategoriyasiga yaqinlashtiradi [35,pp.15] . 
Kognitiv   nuqtai   nazardan   noaniqlik   turli   omillar   bilan   belgilanadi.   Bular:
so`zlovchining   denotat   haqida   ma`lumotga   ega   emasligi,   muallifning   nutqqa
rang berishni anglagan niyati (asosan, evfemistik nutq), so`zlovchining shaxsiy
fikrini   yetarlicha   aniq   yetkaza   olmasligi.   Sun'iy   va   tabiiy   turlarga   bo‘lingan
semantik noaniqliklar yaqinlashishni hosil qiladi. Bunda noaniqlik faqat leksik-
semantik   doirada   (mustaqil   ma’noli   va   makonni   ifodalovchi   nisbiy   so‘zlar)
emas,   balki   sintaktik   qamrovning   bir   mazmunli   konstruksiyalarida   ham
namoyon bo‘ladi. Biroq, Sh. Ha, sintaksisning kichik birliklari tevarak-atrofdagi
59 voqelikni   chaqirish   va   nomlash   xususiyatiga   ega   va   nutq   darajasida   (atrof-
muhitning   ob'ektiv   voqeligini   aks   ettiruvchi   mazmunli   doirada)   sifat
o‘zgarishlarini   namoyon   etadi.   Nutq,   o‘z   navbatida,   individual   vaziyatlarda
rejim   darajasida   (qabul   qilish,   shaxsiy   his-tuyg'u   va   ifoda   ko‘lamini   baholash)
rivojlanadi.
Badiiy nutqdagi substantiv denotatlarning approksimasion nominatsiyasini
tekshirgan   R.A.   Archakova   bu   turdagi   nominatsiyaga   predikat   va   nopredikat
xarakterni   ifodalovchi   ikki   ko‘rinish:   1)   nimadir   yangi   va   2)tashvishga   sabab
tug‘dirgan   (tug‘diruvchi)   nimadir   bo‘lgan   (bo‘lyapti,   bo‘lmoqchi) ni   mansub
qiladi   hamda   shunga   mos   tarzda   xulosalar   qiladi.   Mazkur   turdagi   qurilmalarni
olima   approksimatorlar   deb   ataydi.   Approksimatorlarni   shakllantiruvchi
ma’noviy-sintaktik ko‘lam esa  analitema  sifatida qayd etiladi.
Hozirgi   vaziyatga   nisbatan   voqelikning   aniq/noaniq   toifasiga   muvofiq
approxsimasion   nominatsiyalarni   aniqlashning   murakkabliklari   yuqorida   sanab
o‘tilgan   omillar   bilan   murakkablashadi.   Bunda   voqelikni   real   va   noreal   idrok
etish, qabul qilishning nisbiy shakllarini hisobga olish zarur. Shu tariqa, taxmin
yoki   real   bo‘lmagan   tasavvur   ifodasi   kirish   konstruksiyalari   va   shunga   mos
ravishda   o‘zgaruvchan   fe’l   shakllari,   -mi   yuklamasi,   birlik   qo‘shma   gaplar   va
nisbiy   qabul   shakllari   orqali   o‘xshatish   va   olmoshning   mos   shakllari   orqali
ifodalanadi.   Ko‘p   hollarda   noaniqlik   kategoriyasi   nutqda   mualliflik
o‘zgarishlarini   (alla   safar,   allakanday,   bir   va   hokazo)   keltirib
chiqaradi.Noaniqlikni   ifoda   etishda   sintaktik   ko‘lamning   imkoniyati   leksik-
semantik   ko‘lamga   nisbatan   anchayin   tor   bo‘ladi.   Binobarin,   noaniqlik   asosiy
ikki:   a)ichki   (botiniy)   hamda   b)tashqi   (zohiriy)   substantiv   xususiyatga   ega
bo‘lib,   nutqda   ularning   har   ikkisiga   ham   tafsilot   talab   qilinadi.   Shunga   ko‘ra,
real voqyelik tafsilotlariga doir noaniqlikning ifodasida, aksar hollarda, tasviriy
vositalar,   ko‘chim,   majoz   ishtirok   etmaydi.   Aksincha,   inson   ichki   dunyosi
(botiniy   olami),   uning   tafakkuri   va   idrokiga   yot   tushunchalarni   aks   ettirishda
tafakkur  ong osti  faoliyatida voqyelikni  aniqroq tasavvur  etish (bilish, anglash,
idrok   etish)ga   xizmat   qiluvchi   metaforik   mexanizm   ishga   tushiriladi.   Natijada
60 nisbatan   ixcham,   mazmun   jihatdan   original   sintaktik   qurilmalar   orqali   yuzaga
chiquvchi   metaforik   ifoda   bir   vaqtning   o‘zida   mavjud   voqyelikning   ongdagi
aksini   talqin   qilish   bilan   birga,   bungacha   notanish   bo‘lgan   tushunchani   yangi
bilim holatiga keltirib, inson kognitiv manzarasiga muhrlaydi. 
Approksimasion nominatsiya yuqorida tilga olingan til hosilasidan tashqari,
voqelikning   o‘ziga   xos   tasviri   va   tasavvuri   ham   uning   kuchayishiga   hissa
qo‘shadigan   harakatlar   orqali   hosil   bo‘ladi.   Bunda   umumiy   o`xshashlik
(metafora),   butun/qism   (sinekdoxa),   umumiy   bog`lanish   (metonimiya)ni   aks
ettiruvchi   talqinga   havola   kuchayadi.   Demak,   izohlashda   (tushuntirish,
tavsiflash, sharhlash) joy o‘zgartirishlarning ishtiroki noaniqlik darajasiga qarab
ortadi. Bunday holda: a) tegishli vaziyat bilan bog'liq tajriba va ko‘nikmalarning
zarari   /   yo‘qligi,   b)   ushbu   vaziyat   bilan   bevosita   bog'liq   bo‘lgan   nutq
ishtirokchilarining   tegishli   bilimlarining   etishmasligi   /   mavjud   emasligi
tomoshabinlarning ishtirok etishiga to‘sqinlik qiladi. yuqori darajadagi taxminiy
nominatsiya   kafolatlangan.   Keling,   taqqoslaylik: Ehtimol,   ularning   hovlisidagi
tojdor   xo‘roz   ham   qo‘noqda   turib,   bo‘ynini   cho‘zgancha   jo‘r   bo‘layotgandir.
Ehtimol,  Qosim ota xirmondan qaytib, uning kelishini kutib, supada nos chekib
mudrab   o‘tirgandir.   (O‘.Hoshimov,   Muhabbat)   –   taxmin   etilayotgan   tasavvur
bungacha shakllangan real voqyelik to‘g‘risidagi shablon malaka asosida yuzaga
chiqmoqda   (tashqi   omil:   ko‘chim   mavjud   emas).   Shoira-da,   alla   safar
ko‘rishganimizda   (tabiiy,   o‘sha   damda   ham   xayolim   Senda   bo‘lgan)
ko‘zlarimga   g‘alati   sinchkovlik   bilan   tikilgandek   bo‘lgandi-ya!..
(H.Do‘stmuhammad,   Hijronim   mingdir   mening)     –   o‘tmishdagi   real   voqyea
to‘g‘risida   xotira   mavjud,   biroq   tafsilotlarda   noaniqliklar   bor   (tashqi   omil:
ko‘chim mavjud emas).
1. Seni ilk daf’a uchratganimda, aytdim-ku,  ichimda yuz bergan... to‘fonmi,
ofatmi...   nima   uchun   qiyosi   yo‘q   mana   shunday   nurli   tuyg‘u ni   ofatga
o‘xshatishim   kerak?!   (H.Do‘stmuhammad,   Hijronim   mingdir   mening).   –   inson
kechinmalari   tafsiloti   (ichki   omil:   metaforik   nominatsiya   mavjud.   Ko‘chimni
qiyosi   yo‘q   o‘lchov   belgisi   yuzaga   chiqarib,   shunday   aniqlovchisi   botindagi
61 tuyg‘uning kuchiga doir  to‘fon, ofat, nurli tuyg‘u  metaforalari orqali noaniqlikni
aniqlik sari yaqinlashtirmoqda). 
2. Qizning   soch   tolalari   Tirkashning   yuziga   tegib   turar,   allanechuk
notanish ,   ammo   totli   his   anqir,   uning   butun   vujudi   tarang   tortilib,   oyoqlari
titrar, qizning yelkalari  ham bilinar-bilinmas silkinayotganini his qilib turardi.
(O‘.Hoshimov, Muhabbat) – inson kechinmalari tafsiloti (ichki omil: metaforik
nominatsiya mavjud ( notanish, totli his )).   E.g. 1. “I don’t know what to think,”
replied poor Giles. “I don’t think it is the boy; indeed, I’m  almost certain  that it
isn’t.” (Dickens 2003:55)
3.  I’ll eat  almost anything  you give, Aunt Minnie. (Escott 1995:12)
4. Twenty –  almost twenty-one . I asked him this afternoon. I didn't think he
was that young.” (London 1909:63)
 In these examples the approximators express the same meaning with a slight
difference.   Thus   in   (1)   the   meaning   is   “very   nearly   about”,   in   (2)   –“all   just
about”, in (3) – “most near”. These examples show that it is not completely the
case but is nearly the case,
5. Boyagi   qaynoq   hislar   o‘rnini   allaqanday   yovvoyi   kuch   egalladi-yu,
tarsakilab yubordi uni.  (O‘.Hoshimov, Muhabbat)
6. Bilmadim ,   o‘sha   damda   go‘daklik   hislarim   junbushga   keldimi,   ilinj,
xavotir   va   armon   aralash   tushuniksiz   bir   mayl   xayolimga   tirg‘aldi :   “Men   shu
oqlikka   loyiqmanmi?”   degan   shubhali   savol   yuragimga   xanjardek   botdi .
(H.Do‘stmuhammad,   Hijronim   mingdir   mening)   –   ichki   omil:   mayl   tirg‘aldi,
savol yuragimga botdi  metaforalari yordamidagi talqin.
Ingliz adabiyo tlarida quyidagidek keltiriladi:
1. Why, I know things, good and bad, big and little, about men and women
and   life   that   sometimes   I   almost   doubt   myself   that   they're   true.   But   I   know
them. (London 1916:11)
 2. He rode through what  was almost  a village, save that there were neither
shops nor hotels. (London 1916:9)
62   From   these   examples   it   becomes   clear   that   the   meaning   of   the
approximator “almost” in both cases is the same-“not quite”, while the position
of   the   adverbs   is   different.   “Almost”   is   used   with   adjectives,   time   expressions
and   periods   of   time   or   quantities   of   things   but   before   pronouns   like   any,
anybody, anything, etc.
 1. “I don’t know what to think,” replied poor Giles. “I don’t think it is the
boy; indeed, I’m  almost certain  that it isn’t.” (Dickens 2003:55)
 2. I’ll eat  almost anything  you give, Aunt Minnie. (Escott 1995:12)
 3. Twenty –  almost twenty-one . I asked him this afternoon. I didn't think
he was that young.” (London 1909:63)
  In   these   examples   the   approximators   express   the   same   meaning   with   a
slight difference. Thus in (1) the meaning is “very nearly about”, in (2) –“all just
about”, in (3) – “most near”. These examples show that it is not completely the
case but is nearly the case,
E.g. The dam was a bright sorrel – almost like a fresh-minted twenty-dollar
piece – and I did so ant  a pair  out of her, of  the same color, for my own trap.
(London 1916:87)
 We can state that the use of approximators may vary in British English and
American   English.   In   British   English   “very”   and   “so”   can   be   used   before
“nearly”.  In  the   following  example  the  adverb  “so”  modifies  the  approximator
“nearly” and intensifies the meaning of proximity
  E.g. On the right  is the garden of  Madame  Olivier's  villa, on the left  the
garden   of   another   villa   –   and   from   that   garden,   mark   you,   the   tree   fell   –   so
nearly on us. (Christie 1927:95)
  Our   analysis   shows   that   “almost”   is   used   much   more   frequently   than
“nearly” and is therefore likely to be less specialized than the latter; “nearly” is
used to indicate that something is not quite the case, or not completely the case.
They   are   both   used   to   express   ideas   connected   with   progress,   measurement   or
counting.
63 Demak,   aproxsimatsiya,   asosan,   badiiy   nutq   uchun   qo‘llaniladi   va
muallifning   individual   nutqi   va   shunga   mos   ravishda   dunyoni   idrok   etish
xususiyatlarini   ko‘rsatadi.   Aniqlik/noaniqlik   kategoriyasiga   asoslanib,   u
o‘quvchiga o‘z qarashlari, fikrlari va mulohazalarini yetkazishda qo‘llaniladigan
asosiy   belgilarga   ishora   qiladi   va   muallifning   kontseptual   dunyosining
qismlarini   ifodalaydi.     Matn   va   dunyo   o rtasidagi   til   shaxsining   o ziga   xosʻ ʻ
xususiyatini   ko rsatadi.   Shunga   qaramay,   alohida   tanlab   olingan	
ʻ
yaqinlashuvchilar   vaziyatga   ko‘ra   lug‘atda   mavjud   bo‘lmagan   leksik-semantik
bo‘shliqni   ma’lum   darajada   metafora   orqali   to‘ldirishga   muvaffaq   bo‘ladilar,
yaqinlashtiruvchilarni   keltirib   chiqargan   analitiklar   esa   ma’lum   noaniqliklarni
oydinlashtirishga xizmat qiladi . 
3.4  O‘zbek tilida metaforaning nominativ funksiyasi
Odatda   biz   “hayot   haqiqati”   va   “hayot   sharpasi,   o‘lim”ning   majoziy
mohiyatini his qilmaymiz. Bu tushunchalar  va metaforalarning aldamchi  jihati,
holbuki, tushunchalarning paydo bo‘lishi va metaforik tafakkur o‘rtasida o‘zaro
bog'liqlik   mavjud.   Tabiiyki,   borliq   fikrlash   bilan,   yo‘qlik   esa   his   bilan
belgilanadi. Agar dunyoni tushuntirish zarurati zaruriy dalillar - belgilar asosida
ishlashni   taqozo   etsa,   biz   tekshirayotgan   metaforadagi   tushuntirish   qobiliyati
nominativ funktsiyaning mohiyatini mos tarzda tushuntira oladi.
Arxaik   falsafada   tasavvur   ( φαντασία )ga   keng   o‘rin   beriladi:   tasavvur
mazkur   falsafada   botiniy   olamning   emas,   zohiriy   olamning   mahsuli   sifatida
inson   sezgi   organlarining   tashqi   olamdan   ta’sirlanishidan   kelib   chiqadi.
Ta’sirlanishning darajasiga ko‘ra, xayol hamda sarob ( fantaziyachi, fantaziyaga
berilmoq )ning ahamiyatini  anglash  mumkin. Yunonlarda bu tushuncha   sharpa,
quruq   aldov,   arvoh   ( φ	
άντασμα )   sifatida,   rimliklarda   obraz   (imago)   va   xayoliy
(imaginarius) ma’nosida izohlanadi. Antik yunon tilida  o‘ylamoq, qabul qilmoq,
anglamoq   fe’llari   ko‘ruv, ko‘rish ga sinonim hisoblanadi   (ko‘rib o‘ylamoq, ko‘z
bilan ko‘rmoq) . 
64 Shu munosabat bilan kognitivistlar nominatsiyani til shakllarining ularning
kognitiv   muqobillariga   nisbati   yoki   voqelikni   ob'ektiv   idrok   etish   va   bu
jarayonning natijasi bilan bog'liq jarayon sifatida tushuntiradilar.
Metafora   muqobil   jarayonlar   o‘rtasidagi   o‘zaro   bog‘liqlikni   bo‘rttirib
ko‘rsatib,   aniq   paydo   bo‘lgan   belgilar   yordamida   shaxs   (ob’ekt,   hodisa)dagi
og‘zaki   va   emotsional   obrazlar   tizimining   uyg‘unligini   ifodalovchi   yangi
ma’lumotlar   kognitiv   landshaftda   muhrlanadi.   Ushbu   ma'lumotni   kontseptual
dunyoga   uning   uchun   barqaror   deb   hisoblangan   xususiyat   -   alohida   nom   bilan
bog'lash - metaforaning bevosita vazifasidir.
Lisoniy   nominatsiyani   “ma’noviy   lisoniy   birliklar   (so‘z,   shakl,   gap)ning
yaratilishi”   sifatida   belgilash   mumkin:   Modomiki,   biz   yangi   davrga   oyoq
qo‘ydik, bas, biz har bir yo‘sunda ham shu yangi davrning yangiliklari ketidan
ergashamiz va shunga o‘xshash dostonchiliq, ro‘monchiliq va hikoyachiliqlarda
ham   yangarishg‘a,   xalqimizni   shu   zamonning   «Tohir-Zuhra»lari ,   «Chor
darvesh»lari ,   «Farhod-Shirin»   va   «Bahromgo‘r»lari   bilan   tanishdirishka
o‘zimizda   majburiyat   his   etamiz   (A.Qodiriy,   O‘tkan   kunlar):   Begona   tuproq   –
devona   tuproq   (maqol);   Siz   tufayli   kulib   turar   Ulur-ulug   istaklarim,
Ertaklarim   (P.Mo‘min, Ertaklarim). Ushbu jarayon til va real voqyelikning, til
va   tafakkur,   til   va   insoniy   tuyg‘ularning   o‘zaro   aloqadorligiga   tegishli
masalalarning butun ko‘lamdorligi, salmog‘ini o‘zida jamlaydi. 
Fanda   birlamchi   va   ikkilamchi,   takroriy,   "tabiiy"   va   "sun’iy"   nominatsiya
turlari   farqlanadi.   Shu   munosabat   bilan   V.V.   Kopocheva   va   N.P.   Ulyanova
"tabiiy"   va   "sun'iy"   nominatsiyalarni   ajratadi.   Biroq,   bizning   fikrimizcha,
"birlamchi",  "ikkilamchi"  va  boshqalar  tasnifi   unchalik  to‘g'ri  emas,   chunki  bu
atamalar   ulardan   keyin   "uchinchi"   va   boshqa   turdagi   nominatsiyalar
imkoniyatini   yaratadi.   Shuning   uchun   asosiy   otdan   o‘suvchi   barcha   otlarni
hosila   otlar   deb   atash   maqsadga   muvofiqdir.   Xuddi   shunday
nominallashtirishning   yana   bir   turi   tilshunoslikda   mavjud   bo‘lgan   takroriy
nominallashtirishdir.
65 V.G.   Takroriy   nominatsiya   shakllangan   obrazni   to‘ldirish   maqsadida
amalga   oshirilishini   ta’kidlab,   u   quyidagi   turlarni   ajratadi:   1)   nomzodning
shakliga ko‘ra: o‘xshash (agar nomzod bir xil narsani nazarda tutsa)  va variant
(agar u takrorlansa, nominatsiyaning o‘zi). oldingi nominatsiyadan farq qiladi);
2)  nomzod nuqtai  nazaridan:  bitta yo‘naltirilgan (agar  nomzodlar  bitta nomzod
tomonidan   berilgan   bo‘lsa)   va   turli   yo‘nalish   (agar   nomzodlar   turli   nomzodlar
tomonidan   berilgan   bo‘lsa);   3)   bir-biriga   nisbatan   joylashishiga   ko‘ra:   uzoq
(boshqa   iboralar   bilan   ajratilgan)   va   bir-biriga   yaqin   (to‘g'ridan-to‘g'ri   bir-
biridan   keyin);   4)   bir   tomonlama   (bilvosita)   va   to g ridan-to g ri   otlarningʻ ʻ ʻ ʻ
o zaro   munosabati:   reprise   (bilvosita   ma no   to g ridan-to g ri   ma nodan   keyin	
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
keladi)   va   kutish   (bilvosita   ma no   bevosita   ma nodan   oldin   keladi).Takroriy	
ʼ ʼ
nominatsiya:   1)3-shaxs   kishilik   olmoshlari;   2)nominatning   asosiy   nomi   orqali
ma’lum   bo‘lgan   sifatiy   belgilarini   atovchi   otlar;   3)   umuman   shaxs   (predmet,
hodisa,   o‘rin-joy   va   b.)   otlari;   4)asarning   muallifi   emas,   boshqa   qahramoni
tomonidan keltirilgan ta’rifga ko‘ra berilgan nom; 5)matnda ilgari uchramagan,
yangi ma’lumot beruvchi nom yordamida, shuningdek, ko‘rsatish olmoshlari ( u,
o‘sha,   u   yerdan ),   metaforik   talqindagi   otlar,   ko‘rsatish,   belgilash   ma’nosidagi
so‘z   va   birikmalar   ( mazkur   misol,   berilgan   masala ),   perefrazalar   (bunda   ham
metaforalar   ishtiroki )   yordamida   shakllanadi .   Misol:   Saroy   darbozasidan   ikki
kishi   kelib   kirgach,   ulardan   biravi   darboza   yonidag‘i   kimdandir   so‘radi:   —
Otabek shu saroyga tushkanmi? Bizga tanish hujra ko‘rsatilishi bilan   ular   shu
tomonga qarab yurdilar.   Bu ikki kishining bittasi   gavdaga kichik, yuzga to‘la,
ozroqqina   soqol-murtlik,   yigirma   besh   yoshlar   chamaliq   bir   yigit   bo‘lib,
Marg‘ilonning   boylaridan   Ziyo   shohichi   deganning   Rahmat   otliq   o‘g‘lidir ,
ikkinchisi :   uzun   bo‘ylik,   qora   cho‘tir   yuzlik,   chag‘ir   ko‘zlik,   chuvoq   soqol,
o‘ttuz   besh   yoshlarda   bo‘lg‘an   ko‘rimsiz   bir   kishi   edi.   Bu   yigit   yaxshig‘ina
davlatmand   bo‘lsa   ham,   lekin   shuhrati   nima   uchundir   boyligi   bilan   bo‘lmay,
«Homid xotinboz»  deb shuhratlangan, kishilar  Homid  orqasidan so‘zlashkanda
uning otig‘a taqilg‘an laqabni qo‘shib aytmasalar, yolg‘iz   «Homidboy»   deyish
ila   uni   tanita   olmaydirlar.   Homidning   Otabek   bilan  tanishlig‘i   bo‘lmasa   ham
66 Rahmatka  yaqin   qarindosh—   Ziyo  shohichining  qaynisi ,   Rahmatning  tog‘asi .
(A.Qodiriy, O‘tkan kunlar) Ushbu turdagi nominativ aktda metaforaning ulushi
har   xil   bo‘lib,   hosila   nominatsiyaning   takroriy   turida   uning   (metaforaning)
ishtiroki birmuncha sust kechadi. Bunda metaforik nominatsiya asosan perefraza
shaklida keladi: Let us examine the case where “hardly” can mean “to almost no
degree;   almost   not;   probably   or   almost   surely  not;   with  severity,   harshly;   with
great difficulty; painfully”. In the following example the doer notes that he did
some   action   with   great   difficulty.   He   is   trying   to   convince   her   interlocutor   to
agree with him. E.g. I could hardly prevent myself from there and then kneeling
down   at   his   feet   and   telling   him   what   I   had   done.   (Doyle   2007:52)   Like
“hardly”,  “scarcely”   can’t   be   used   in  negative   sentences.   “Scarcely”   can   mean
“almost  not”  and   can  replace  “hardly”.  But  “scarcely”  is   chiefly  used  to  mean
“not quite”. In the following example the author implies that Nancy was able to
perform an action “without looking” at her partner [ 54 ,pp. 12 ] .
A.Afonina   metaforani   fikrni   yuzaga   keltirishning   eng   sermahsul   usuli
sifatida   baholaydi   hamda   u   bajaradigan:   nominativ,   informativ,   gnoseologik,
izohlovchilik,   mnemonik (xotirada   saqlash) ,   ritual,   emosional-baholovchi
funksiyalarini   ta’kidlab   o‘tadi.   Hatto   semantik   transformasiyalar   (alohida
olingan   leksemalar,   evfemizm,   disfemizm,   maqol,   frazeologizmlar)da
metaforani   “mas’ul”   deb   hisoblaydi.   V.K.   Xarchenko   esa   metaforaning:   matn
hosil   qiluvchi,   janrni   yuzaga   keltiruvchi,   konspirlovchi   (ma’noni   yashirish),
o‘yin  funksiyalarini   qo‘shadi.  Binobarin,  matn  hosil  qilish   –  fikr   mahsuli.  Fikr
esa   metaforik   tabiatlidir.   Zotan,   ilk   qo‘llanilgan   so‘z   –   nomlar   ham   metaforik
tabiatli bo‘lganligiga shubha yo‘q.
Metaforik   nominatsiya   ifodalanayotgan   realiyani   bungacha   nomlanib
bo‘lgan   realiyaning   shakl,   rang,   hajm   va   h.ga   ko‘ra   o‘xshatish   asosida   hosil
bo‘ladi. Shunga muvofiq, onomasiologiya metaforaga bir so‘zning o‘rniga o‘zga
leksik-semantik   paradigmaga   taalluqli   bo‘lgan,   ammo   dastlabki   so‘z   bilan
umumiy   differensial   yoki   konnotativ   sema   orqali   aloqadorlikdagi   so‘z   sifatida
qaraydi.
67 Predmetni   bilish   jarayoni   uning   nominatsiyasi   bilan   bog‘liq   bo‘lib,
belgining   yuzaga   chiqishi   bilan   kechadi.   Zero,   belgi   –   ma’noni   shakllantiradi,
ma’no   esa   antroposenrik   xarakterlidir.   U,   shuningdek,   egosentrik   –   etnik
xususiyatli hamdir. Ayni bir tilda olamni uning boricha tasvirlash mumkin emas:
har   bir   til   avval-boshdan   uning   sohibiga   muayyan   olam   manzarasini   taqdim
etadi   (A.Vejbiskaya),   har   bir   nominativ   birlikning   yuzaga   chiqish   jarayoni   esa
tabiiyki, milliy xususiyatlarni aks ettiradi . 
Har   qanday   metaforik   ifoda   o‘z   qo‘llanishining   ibtidosida   tavsiflash,
xarakterlash   vazifasini   bajaradi.   Lekin   vaqt   o‘tishi   bilan   ifodaning   shakl   va
mazmun   yaxlitligi   ijtimoiylashuvi   natijasida   nomlash   vazifasi   ustuvorlashib
boradi.   Misol:   —   O‘sha   to‘ng‘iz   uylanmakchi   bo‘lib   manim   bir   o‘rtog‘img‘a
sovchi   qo‘yib   yurar   edi...   —   Siz   hovliqmang,   bek,   —   dedi,   —   tunovi   kun
xolamnikiga borg‘an edim, xolam qizi  Zaynabdan shikoyat  qilib hamma gapni
Homid   cho‘chqaning   qulog‘ig‘a   yetkizguchi   o‘z   qizi   Zaynab   gumbaz
bo‘lg‘anini   birma-bir   aytib   berdi,   bildingizmi?   (A.Qodiriy,   O‘tkan   kunlar)   If
you're a  black sheep , you get cold feet. Love is a  battlefield . (internet resource)
Metaforik   nominatsiyani   boshqa   nominatsiya   turlaridan   obraz-ramz   bilan
assosiasiyalanuvchi   majmuaviy   predikatli   tavsiflarning   bir   vaqtning   o‘zida
zohiriy   va   botiniy   belgilarning   qadriyatiy   tizimda   tutgan   o‘rniga   ko‘ra   ifoda
etilishi   ajratib   turadi.   Metaforik   nominatsiya   predmetda   bevosita   kuzatish
mumkin bo‘lgan xususiyatlar  bilan bir  qatorda, ichki  sifatiy belgilarni  anglash,
idrok etish imkonini tug‘diradi. 
Brandes metaforani sifatiy figuralarga taalluqli deb biladi va uni asl nusxa
va   nomlanayotgan   obyektlar   o‘rtasidagi   tashqi   o‘xshashlik   asosida   yuzaga
chiqadigan  ikkilamchi  nominatsiya   vositasi  sifatida   ko‘rsatadi.   Xuddi   shunday,
A.P.   Chudinov   ham   metaforadagi   bu   xususiyatni   qayd   etadi   hamda   uning
(metaforaning)   zohiriy   o‘xshashlik   asosida   sodir   etuvchi   ko‘chim   orqali   yangi
nom hosil qilish qobiliyatiga urg‘u beradi. Soniyalarda ro‘y bergan ko‘chim o‘zi
bilan yangi nomni hosil qilgach, metafora shu zumdayoq “g‘oyib bo‘ladi”. Hosil
68 bo‘lgan   yangi   nom   dastlabki   nomdan   butunlay   yiroqlashmagan   holda,   uning
semantik ko‘lamiga aloqadorligini saqlab qoladi. 
V.N.Teliya   metaforani   nominativ   vositalarning   ular   uchun   yangi   bo‘lgan
vazifalarda   qo‘llanilishi   deb   biladi .   Ta’kidlash   kerakki,   metaforik
nominatsiyaning   xususiyati   qaysi   diskursga,   janroviy  matnga   tegishliliga   qarab
farqlanadi.   Taqqos   uchun   O‘zbekiston   xalq   yozuvchisi   O‘.Hoshimovning
«Ajdar»ning  tavbasi”  nomli   hajviyasi   hamda Daryo.uz/   (12:29,  27.11.2015)   da
chop   etilgan   “Ajdarhoning   yubileyi:   Bryus   Li   tavalludiga   75   yil   to‘ldi”
sarlavhali   xabarni   olamiz.   Tilga   olingan   birinchi   matnda   zararli   odatga
mukkasidan   ketgan   qahramon   hajv   ostiga   olinadi:   —   Azlar   emas,   Ajdar   bu,
Ajdar! Yoshi qirqqa chiqib qilcha aqli kirmagan noinsof, umrimni xazon qilgan!
Uchta   bola   nima   yeb,   nima   ichayapti,   demasa,   ro‘zg‘or   nochorligidan   uyda
sichqonlar   xassa   tayanib   yursa.   Asar   qahramonining   nutqida   ham   ushbu
nominatsiyaga mos belgilar kuzatiladi:   Ertasiga hammasi kaytadan boshlanadi.
Uyg‘onsangiz,   boshingiz   g‘um!   Nafas   olsangiz,   ichingizga   havo   emas,   olov
kirayotgandek.   Og‘zingiz,   erinmasdan   bir   hovuch   achchiqtosh   chaynagandek
taxir!   Ko‘rinadiki,   ajdar   nominatsiyasi   “sohibi”ning   o‘zi   ham   o‘ziga
biriktirilgan   sifatdan   xabardor,   shu   nomga   tegishli   belgilarni   ham   shaxsan
tasdiqlayapti.   Keyingi   matndagi   sarlavha   o‘rnida   keltirilgan   nominatsiya   esa
sensasion ruh yaratish maqsadida o‘xshatishning nishon sohasidagi “yedirilgan”
metaforani   (ayni   vaqtda   botiniy   belgilarni)   yuzaga   chiqarish   vajidan   yuzaga
chiqmoqda.   Zotan,   bu   –   matbuot   tilining   eng   yorqin   xususiyatlaridan   biri.
Demak,   badiiy   uslubda   metaforik   nominatsiya   asosan   tashqi   belgilarga   ishora
asosida   hosil   qilinadi,   aksar   hollarda   bu   hosila   nom   muallif,   asar   qahramoni,
asarning boshqa personajlari nutqida aynan tilga olinadi. Matbuot tilidagi hosila
nominatsiyalar   esa   hammaga   ma’lum,   lekin   yashirin   belgilarga   ishora   qiluvchi
“yedirilgan” metafora negizida ifoda topadi. 
Ba’zida metaforik nominatsiyaga asos tug‘diruvchi manba+nishon sohalari
o‘rtasidagi o‘xshatish semantik transformasiya evaziga ziddiyat (masalan, inson
+   hayvon   (o‘simlik   yoki   jonsiz   predmet),   yoki   hayvon   (o‘simlik   yoki   jonsiz
69 predmet)+inson)   kasb   etishi   mumkin.   Bunda   manba   va   nishon   sohasini
anglatuvchi   nominatlar   go‘yo   joy   almashinadi   hamda   bu   o‘zgarishda   dastlab
o‘xshatish   shaklidagi   (+dek,   +day,   +simon,   kabi,   singari)   o‘xshatish   sohasi,
undan   keyin   metafora   keladi:   Holbuki,   Toshkand   tarixida   misli   ko‘rilmagan
Azizbek   kabi   vahshiyni   faqat   shu   Musulmonqul   qo‘lidan   oldi.   Ushbu   holat   sof
lingvokognitiv   dalil   sifatida   qimmatli   bo‘lib,   matn   muallifining   personajga
bergan   subyektiv   bahosini   ifodalaydi.   Har   qanday   vaziyatda   ham   metaforik
nominatsiya predikatni hosil qiladi:  Azizbek – zolim hukmdor – zolim hukmdor –
ayovsiz hukmdor – ayovsiz – vahshiy. Azizbek – vahshiy.
Verbal   nominatsiya   bilan   lingvistik   nominatsiya   o‘rtasida   farq   bor:
lingvistik   nominatsiya   denotat+ot   juftligiga   asoslansa,   nutqiy   harakatlardagi
nominativ   jarayon   to‘rtta   tarkibiy   birlikdan   iborat   bo‘ladi.   Bular:   nominator
(ismning   sobiq),   nomzod   (nomlanayotgan   ob'ekt),   nominatsiya   (ism),   qabul
qiluvchi   (nomni   oluvchi).   Bundan   kelib   chiqqan   holda,   metaforik   nominatsiya
matn   muallifi   (muloqot   ishtirokchisi)   qo‘llagan   oddiy   so‘z   emas,   balki   u
yaratgan   yangi   nom   –   yangi   so‘zning   kelajakdagi   talqinini   chuqur   kutganida
yuzaga keladigan kashfiyotdir.
Bobga doir qisqacha xulosalar
Inson   miyasining   kognitiv   xaritasida   kontseptsiyaning   paydo   bo‘lishi
algoritmi   va   metafora   orqali   hosil   qilingan   hosila   nominatsiyasi   aqliy
assotsiatsiyaga   mos   keladigan   neyronlar   darajasida   ma'lumotlarning   kesishish
tartibida amalga oshiriladi.
Metaforik nominatsiya ilgari atalgan voqelikning shakli, rangi, o‘lchami va
boshqalarga   ko‘ra   tasvirlangan   voqelikni   taqlid   qilish   asosida   shakllanadi.
Shunga   ko‘ra,   onomasiologiya   metaforani   bir   so‘z   o‘rniga   boshqa   leksik-
semantik   paradigmaga   mansub,   lekin   asl   so‘z   bilan   umumiy   differensial   yoki
konnotativ sxema orqali bog‘langan so‘z deb qaraydi.
70 Metaforik   nominatsiya   boshqa   nominatsiya   turlaridan   shu   bilan   ajralib
turadiki,   tasvirlar   va   belgilar   bilan   bog'langan   jamoaviy   predikatlar   bilan
tavsiflar tashqi va ichki belgilarning qiymat tizimidagi o‘rniga ko‘ra bir vaqtning
o‘zida   ifodalanadi.   Metaforik   belgilash   ob’ektda   bevosita   kuzatilishi   mumkin
bo‘lgan   xususiyatlar   bilan   bir   qatorda   ichki   sifat   belgilarini   tushunish   va   idrok
etish   imkonini   beradi.   Xususan,   o‘zbek   siyosiy-ijtimoiy,   publitsistik   nutqi
materiallarida   kognitiv,   estetik,   emotiv,   nominativ,   metaforada   talqin   kabi
funksiyalarning   faollashuvi   yuqori   darajada   namoyon   bo‘ladi.   O‘zbek   tilining
ijtimoiy-siyosiy metaforalarining kengayish doirasi (paydo bo‘lish joyi) sifatida
tanlangan   maqsadli   yo‘nalish   O‘zbekistonni   modernizatsiya   qilishning   o‘ziga
xos   ijtimoiy-siyosiy   fikrlari   ko‘zgusidir.   Aksariyat   hollarda   millatning   ko‘p
ming yillik madaniyati natijasida shakllangan ma’naviyat, ma’rifat, nutq odobi,
axloq qoidalari, publitsistik odob kabi talablarga so‘zsiz rioya etishi isbotlaydi. 
Metaforaning   matndagi   o‘rni   uning   til   qonunlari   va   lingvistik
kategoriyalarga ta’siri orqali tushuntirilishi kerak.
Metafora   nominatsiyalar   matnda   so‘zlar,   iboralar   va   jumlaga   o‘xshash
vositalar, keng ko‘lamli makrokontekstlar shaklida ishtirok etadi.
71 UMUMIY XULOSA
1.  Klassik   ritorika  metaforani  me’yordan  chetga  chiqish   –  sub’ekt   nomini
boshqa   predmetga   o‘tkazish   sifatida   izohlaydi,   ko‘chirish   vazifasi   esa   leksik
bo‘shliqni   (nominativ   funktsiya)   to‘ldirish   yoki   nutqni   boyitish   va
“ishontirish”dir.   Biroq   antik   metafora   nazariyasini   hozirgi   tilshunoslikda
bo‘lgani   kabi   uning   kognitiv   ildizlariga   etib   bormagan   deb   baholovchi   olimlar
kam   emas.   Bu   davrda   ma no   ko chishlarini   tasniflash   bo yicha   dastlabkiʼ ʻ ʻ
qadamlar  qo yildi:   ismlar  (umuman,  so zlar)   orasida  metafora o rnini   aniqlash,	
ʻ ʻ ʻ
metaforaning   “noodatiy”   hodisa   xususiyatini   tekshirish   shular   jumlasidandir.
Ma’lum   bo‘lishicha,   antik   metaforologiyada   metafora   ismni   ko‘chirishning   har
qanday turi  (Aristotel); metonimiya (Kvintiliya) ga qarama-qarshi  hisoblangan,
uning   nominativ,   baholovchi,   bezakli   vazifalari   tasvirlangan,   nomukammal
metaforalarga baho berilgan.
2.   Til,   birinchi   navbatda,   inson   tafakkurining   tarjimonidir.   Shunga   ko‘ra,
uning   bu   “tarjimasi”   asarida   ekspressiv-baholovchi   ma’nolarni   ifodalovchi
obrazli   metaforalar   namoyon   bo‘ladi.   Bu   jihat   metaforaning   bilish   va   anglash
jarayonida   muhim   ontologik   vosita   ekanligini,   uning   pragmatik   qiymatini
oshirishini, birinchi  navbatda konseptual  va nominativ bo‘lgan metafora tabiati
asosida  yangi  ontologik bosqichni  ifodalovchi  kategoriyani vujudga keltirishini
bildiradi.   Muqobil   jarayonlar   o‘rtasidagi   o‘zaro   bog‘liq   tomonlarni   bo‘rttirib
ko‘rsatib,   aniq   paydo   bo‘lgan   timsollar   orqali   shaxsning   kontseptual
landshaftida   shaxsning   og‘zaki   va   emotsional-obraz   tizimlarining   uyg‘unligini
ifodalovchi yangi ma’lumotlarni singdiradi. 
3.   Ushbu   ma’lumotni   kontseptual   dunyoga   uning   uchun   barqaror   deb
hisoblangan   belgi   -   alohida   nom   bilan   bog'lash   -   metaforaning   bevosita
vazifasidir.   Metafora   olam   to‘g‘risidagi   haqqoniy   axborotni   tashuvchi
konseptual   hodisa   sifatida   olamni   kategoriyalashda   so‘zsiz   ishtirok   etadi.   O‘z
navbatida,   kategoriya   ham   o‘z-o‘zidan   vujudga   kelmaydi:   u   insonning   borliq
haqidagi bilimlarni tushunchalar barobarida saqlash shaklidir. Garchi kategoriya
72 atamasi   umumfanga   tegishli   bo‘lgan   tushuncha   bo‘lsa-da,   yuqorida
ta’kidlanganidek,  insonning  bilimlar   majmui  ma’lum  darajada  “ borlik-yo‘qlik ”,
“ yaxshi-yomon ”,   “oq-qora”,   “ butun-qism ”,   “ taraqqiyot-inqiroz ”,   “ hayot-o‘lim ”
yohud umumfalsafiy   zamon, makon, fazo, inson, olam   tarzida kategoriyalangan
bo‘ladi.   O‘zaro   zidlanuvchi   yoxud   muqarrar   qiyosga   ishora   beruvchi
kategoriyalar   metaforik   tafakkurning   asosini   tashkil   etadi.   Bunda   “ borlik-
yo‘qlik ”,   “ yaxshi-yomon ”,   “oq-qora”,   “ butun-qism ”,   “ taraqqiyot-inqiroz ”,
“ hayot-o‘lim ”   kabi   kategoriyalar   o‘z   navbatida,   zamon,   makon,   fazo,   inson,
olam   singari   asos   kategoriyalarga   birlashadi.   Binobarin,   metaforik
nominatsiyada   antroposentrik   sababiyat   ilgari   suriladi:   konseptual   metafora
manba   va   nishon   konseptual   sohalari   o‘rtasidagi   mental   proyeksiyalarni
namoyon etadi.
4.   O‘zbek   tilshunosligiga   antropotsentrik   g‘oyalarni   ilmiy   jihatdan   to‘g‘ri
va chuqur ma’noda kiritgan tilshunos olim, o‘zbek antropotsentrik tilshunosligi
ta’limotining   asoschisi   D.S.Xudayberganova   metaforalarning   antropotsentrik
tabiati   haqida   o‘ziga   xos   ilmiy   qarashlarga   ega.   Jumladan,   olim   kognitiv
metaforani   dunyoni   bilish,   turkumlashtirish,   kontseptsiyalash,   baholash   va
tushuntirishning   samarali   usullaridan   biri   sifatida   baholaydi   va   uni   bir
tushunchaning   bilim   tuzilmalariga   asoslangan   ikkinchi   tushuncha   yoki   hukmni
kontseptsiyalash   hodisasi   sifatida   belgilaydi.   insonning   kognitiv   faoliyati   bilan
bog'liq   bo‘lgan   hukm.   zamonaviy   metaforologiya   g‘oyalariga   mos   keladi.
Bugungi   kunda   metaforalarni   asosiy   ikkita:   kodlash   lingvometaforologiyasi
(neyrolingvistika,   ontolingvistika,   kognitivistika,   nutqiy   aktlar,   pragmatika,
semiotika   yo‘nalishidagi   tadqiqotlar)   va   dekodlash   lingvometaforologiyasi
(lingvostilistika,   matn   lingvopoetikasi,   interpretasion   lingvistika,   zamonaviy
germenevtika,   leksikografiya,   lingvokulturologiya,   sosiolingvistika   singari
yo‘nalishdagi tadqiqotlar) yo‘nalishida tekshirishga urg‘u berilmoqda. 
5. Fanda kontseptual va kognitiv metafora turlarini farqlash ularning miya
faoliyatining   neyron   yoki   kontseptual   darajasini   ko‘rsatadigan   xususiyatlariga
asoslanadi.   Agar   kontseptual   metafora   manba   va   maqsadning   kontseptual
73 sohalari   orasidagi   aqliy   proektsiyalarni   ko‘rsatsa,   kognitiv   metaforani
neyronlarning   faollashuvi   darajasidagi   jarayonlar   bilan   bog'liq   bo‘lgan
neyrofiziologik faollik mexanizmi sifatida talqin qilish maqsadga muvofiqdir.
6.   Metafora   o‘z-o‘zidan   antropotsentrik   bo‘lib,   u,   albatta,   tilning
antropotsentrikligining yaqqol isbotidir.
7. Metafora asosida fizik olamning realiyalari nominativlik xarakterini kasb
etish   evaziga   moddiylashadi,   bunda   bevosita   kuzatishda   berilmagan   voqyelik
mazmuni   aynan   metaforalar   evaziga   konkretlashadi.   Mental-hissiy   ko‘lamda
mavjud   vaqtga   qadar   anglanmagan,   aktuallashmagan   tushunchalar   metaforik
jarayonda   lingvokognitiv   vaziyatga   mos   tarzda   konsept   xususiyatini   kasb   etib
boradi.   Biroq   bunda   metafora   mavjud   tushunchaning   tarkibini   batamom   qayta
qurmaydi,   shakllantirmaydi,   uning   tarkibini   yangilamaydi:   metafora   mavjud
semantik   maydonning   o‘zini   unga   muqobil   semalarga   ishora   qilgan   holda,
nominativ resurs sifatida jarayonga tadbiq etadi. Ya’ni so‘z semantik qurilishiga
deskriptiv   jihatdan   ta’sir   o‘tkazib,   bir   ma’noni   ikkinchi   ma’no   bilan
almashtiradi.   Natijada   til   tizimida   bitta   nominativ   asosida   hosila   ma’noni
namoyon etuvchi ikkinchi nominat (odatda, omonimlar) yuzaga keladi. 
7.   Nominativ   zanjirda   ishtirok   etuvchi   metafora,   qahramonning   hissiyoti,
kayfiyatini aniq-tiniq yetkazib berish omilidir. 
8.   Approksimasion   nominatsiyada   approksimatorlar   asosan,   badiiy   nutq
uchun   xoslangan   bo‘lib,   muallif   individual   nutqi   va   shunga   yarasha   olamni
qabul   qilish   xususiyatini   namoyon   etadi.   U   aniqlik/noaniqlik   kategoriyasi
negizida   o‘z   qarash,   fikr,   mulohazalarini   o‘quvchiga   yetkazish   maqsadida
qo‘llaniluvchi   tayanch   belgilarni   nazarda   tutadi   hamda   shu   muallif   konseptual
olamining   qismlarini   ifoda   etadi.   Idiouslub   lisoniy   shaxsning   matn   va   olam
o‘rtasidagi   o‘ziga   xos   xarakterli   xususiyatni   namoyon   etadi.   Shunga   qaramay,
individual   tarzda   tanlangan   approksimatorlar   vaziyatga   mos   ravishda   lug‘atda
mavjud   bo‘lmagan   leksik-semantik   lakunani   metaforalar   orqali   bir   qadar
to‘ldirishga   erishadi,   approksimatorlarni   yuzaga   chiqargan   analitemalar   esa,
aniq-noaniqliklarni bir qadar ravshanlashtirishga xizmat qiladi.  
74 9.   Metafora   o‘zidagi   nominativ   funksiya   orqali   tilda   omonimlarni   hosil
qiladi. 
10.   Fanda   grammatik   kategoriya   qatoriga   metaforiklik   kategoriyasi
qo‘yiladi.   Bu   –   real   va   noreal,   o‘zaro   muvofiq   va   nomuvofiq   mohiyatlarni
birlashtirish san’atidir. Bu sintetik kategoriya lisoniy kategoriyalarning mantiqiy
kategoriyalarga   mos   tushmay   qolishi,   boshqacha   aytganda,   grammatik-
mazmuniy   nomuvofiqlik,   nutq   mantiqiyligining   buzilishi   singari   holatlarni
tushuntirishni osonlashtiradi. 
11.   “Inson”   konseptini   ifoda   etuvchi   atov   jarayonlari   orasida   kognitiv
metaforalarning   faolligi   yuqoridir:   hosila   nominatsiyaning   asosiy   usullaridan
biri bo‘lgan metafora badiiy diskursda o‘ziga xos muallif realiyasini yaratadi. 
12.   O‘zbek   tilidagi   atama   va   terminlarni   o‘zaro   farqlashda   “hosil
bo‘lishning metaforik omili” ga tayanish maqsadga muvofiq.
13.   Metafora   –   kognitiv   hodisa,   biroq   nutqqa   hosila   sifatida   ko‘chganida,
unga   endi   alohida   so‘z-leksema   sifatida   qaralishi   lozim.   Demak,   bu   o‘rinda
korpusda berilajak ma’lumotlar sirasida metaforik nomlarni dastavval, semantik
razmetkalash   lozim   bo‘ladi;   metaforik   nomlarning   semantik   razmetkasida
metaforik   ma’noni   ifoda   etuvchi   leksemalarga   yakka   tarzda,   ularni   matndan
ajratga holda emas, aksincha, sintaktik qurshov negizida yondashgan ma’qul.
14.   Metafora   lisoniy   tizimning   alohida   olingan   birligi   emas,   u   tafakkur
qurolidir.   U   yaxlit   tizimlarni   tashkil   qilgan   holda   lisonning   makrotizimlariga
daxl qiluvchi tafakkurning lingvomantiqiy hodisasi hisoblanadi. Afsuski, o‘zbek
tilshunosligidagi   metaforani   butundan   qismga   tamoyilida   tekshirishning   ko‘p
yillik   tajribasi   uni   butundan   qismga   emas,   qismdan   butunga   tamoyili   asosida
tekshirish zarurligini ko‘rsatmoqda. Binobarin, o‘zbek tili metaforalarini serqirra
yondashuvda   tekshirish   evaziga   umumiy   metaforologiya   tamoyillarini   kashf
etish imkoni tug‘iladi. 
75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Адамар   Ж.   Исследование   психологии   про цесса   изобретения   в
области математики. – М.: Советское радио, 1970. – С. 79-81. 
2. Алиқулов   Т.   Полисемияларнинг   ҳосил   бўлиши   ҳақида   //Ўзбек   тили
ва адабиёти. – Тошкент, 1963. –№ 6.   42.‒
3. Анкерсмит Ф. Р. История и тропология: взлет и падение  метафоры./
пер.   с   англ.   М.   Кукарцева,   Е.   Коломоец,   В.   Катаева   –   М:   Прогресс-
Традиция, 2003. – 496 с.
4. Аристотель. Поэтика.  –  М.: Лабиринт, 2000.  
5. Арутюнова   Н.Д.     Функциональные   типы   языковой   метафоры   //
Известия АН СССР. Сер.  Литература и языкознание. – 1978. – Т. 37. – №4.
– С 333-343.  
6. Арутюнова   Н.   Д.   Я зыковая   метафора   (синтаксис   и   лексика)   //
Лингвистика и поэтика. – М., 1979. 
7. Барляева   Е.   А.   Мыслительная   деятельность   человека   в   метафорах   и
сравнениях   /   Вестник   ВГУ.   Серия:   Лингвистика   и   межкультурная
коммуникация. 2016. № 3 .
8. Бегматов   Э.,   Бобоева   А.,   Асомиддинова   М.,   Умурқулов   Б.   Ўзбек
нутқи маданияти очерклари. – Тошкент, 1988. 
9. Блэр М. Метафора. В сб.: Теория метафоры. –М.: Прогресс, 1990 .
10. Болтаева   Б.И.   Ўзбек   тили   фразеологик   бирликларининг
трансформацияси (семантик-прагматик таҳлил): фил. фан. бўйича фалсафа
доктори (PhD) дисс. автореферати. – Самарқанд, 2019.
11. Буженинов А. Э. Термины-метафоры в анатомической терминологии
французского языка / Педагогическое образование в России. 2015. № 10. –
С. 124-128.
12. Буров А.А. Синтаксическая номинация в русском языке. Дис. ... докт.
филол. наук. – Ставрополь, 2000.
76 13. Валиева   Г.Р.   К орпусный   анализ   метафор   со   сферой-мишенью
« Р оссия» (на материале англоязычного корпусаnow) .
14. Вардзелашвили       Ж.   Языковая   метафора   как   универсальная
лингвистическая   категория   /   Материалы   Международной   научной
конференции.   –  Тбилиси, 2000.
15. Гак,   В.Г.   К   типологии   лингвистических   номинаций   /   В.Г.   Гак   //
Языковая номинация (Общие вопросы). – М.: Наука, 1977. 
16. Гак, В.Г. Языковые преобразования / В.Г. Гак. – М.: Школа «Языки
русской культуры», 1998. – 768 с.
17. Гальперин   И.Р.   Очерки   по   стилистике   английского   языка.   –   М.:
Либроком, 2012.
18. Геляева   А.   И.   Человек   как   объект   номинации   в   языковой   картине
мира: диссертация ... доктора филологических наук. – Нальчик, 2002. 
19. Гусева С.С. Средства Первичной и повторной номинации персонажа
(на материале текстов А.   П. Чехова) . Мир русского слова.  № 3 / 2015.
20. Еникеев   А .   А .   Метафора   в   теории   литературы   и   философском
дискурсе .   Проблемы   филологии,   культурологии     и   искусствоведения   в
свете     современных   исследований.   сборник   материалов   XVIII
Международной   научно-практической   конференции.   –   Махачкала,   19
июня 2016. 
21. Иванова   А.И.   Контекстуальная   синонимия   как   проявление
номинативного варьирования в тексте.  –  Тверь, 2006. 
22. Кадирова   Х.Б.   Абдулла   Қодирийнинг   эвфемизм   ва   дисфемизмдан
фойдаланиш маҳорати: филол.фан.номз. ...дисс. автореф. – Тошкент, 2012.
23. Каримов   О.Я.   Абдулла   Орипов   шеъриятида   метафорик   образлар
тизими:   фил.   фан.   номзоди   илмий   даражасини   олиш   учун   ёзилган
диссертация. – Тошкент, 2012. 
24. Кимов   Р.С.   Метафора   и   метонимия   как   когнитивные   и
эпистемические     механизмы     формирования     языковой   картины   мира.   –
Нальчик: Каб.-Балк. ун-т, 2010. 
77 25. Ковалев   В.Ф.   Типы   референции   в   связи   с   коммуникативной
структурой   предложения   в   итальянском   языке .   Автореферат   диссертации
кандидата фил. наук.  – М., 1984.
26. Кубрякова   Е.   С.     О   разных   подходах   к   изучению   СМИ//Язык
массовой   информации   как   объект   междисциплинарного   исследования.   –
М., 2001. 
27. Кузьминская   С.И.   Особенности   функционирования   метафоры   в
современном эзотерическом тексте. Grani/agni-age/net .
28. Қобулова   У.С.   Метафорик   матнда   интеграл   ва   дифференциал
семалар   муносабати   (ўзбек   халқ   топишмоқлари   мисолида).   Фил.фан.ном.
илмий дар. олиш учун тақдим этилган диссертация. – Тошкент, 2007.
29. Лагута О. Н. Метафорология: теоретические аспекты / Новосиб. гос.
ун-т. –Новосибирск, 2003. Ч. 1.  - 114 с.
30. Лакофф   Дж.  Метафоры,  которыми   мы   живём /  Дж.  Лакофф,  М.
Джонсон;     по       ред.     и       с       предисл.   А.   Н.     Баранова.     Изд.     2.     М.:
Издательство   ЛКИ, 2008. – 256  с . 
31. Лакофф   Дж.,   Джонсон   М.   Метафоры,   которыми   мы   живем.   В   сб.:
Язык и моделирование социального взаимодействия. –М.: Прогресс, 1987 .
32. Литературный энциклопедический словарь. – М., 1987 . 
33. Мадвалиев А., Шамсиддинов Ҳ. Лексик-семантик усул билан термин
ясалишига   доир   //   Ўзбек   тили   терминологияси   ва   унинг   тараққиёт
перспективалари.   I   Республика   терминология   конференцияси
материаллари. – Тошкент: Фан. – Б. 105-107.
34. Маккормак   Э.   Когнитивная   теория   метафоры//Теория   метафоры.–
М.: Прогресс, 1990.
35. Малинка   А.В.,   Нагель   О.В.   Лексическая   номинация:
ономасиологический   и   когнитивный   подходы.   С.   45.   Лексическая
номинация.
36. Маматов   А.Э.   Ўзбек   тили   фразеологизмларининг   шаклланиш
масалалари: филол.фан.доктори ...дисс. автореф. – Тошкент, 1999. 
78 37. Махмараимова Ш.Т. Оламнинг миллий лисоний тасвирида метафора
(ўзбек   тили   теоморф   метафораси   материаллари   мисолида).   –   Тошкент:
Нодирабегим, 2019.
38. Махмараимова   Ш.Т.Оламнинг   лисоний   тасвирида   теоморфик
метафоранинг   когнитив   аспекти:   фил.   фанлари   бўйича   фалсафа   доктори
(PhD)  ил. дар. диссертацияси. – Қарши, 2018.  
39. Миртожиев   М.   Лингвистик   метафоралар   таснифи   //   Ўзбек   тили   ва
адабиёти. 1973.
40. Мукаррамов   М.   Метафора   ясовчи   ўхшатиш   воситаларининг
маънолари ҳақида //Ўзбек тили ва адабиёти, 1971. № 1. 
41. Насруллаева     Г.   Антропоцентрик   метафоранинг   лингвомаданий,
коммуникатив, прагматик аспекти: фил. фанлари бўйича фалсафа доктори
(PhD) ... диссертацияси. – Қарши, 2018.
42. Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: Сангзор, 2008.
43. Скребцова   Т.Г.   Когнитивная   лингвистика:   Курс   лекций.   –   СПб.:
Филологический факультет СПбГУ, 2011. 
44. Телия   В.Н.   Метафоризация   и  ее   роль   в   создании   языковой   картины
мира//Роль человеческого фактора в языке: Язык и языковая картина мира.
–  М.: Наука, 1988.  
45. Тоҳиров   З.   Метафора   лексема-семемасининг   прагматик   семаси
//Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – № 1. – Б.74-77.
46. Усмонов   С.   Метафора   //   Ўзбек   тили   ва   адабиёти.   №   4.   –   Тошкент,
1964.   Муталлибов   С.   Ўзбек   тилининг   қисқача   фразеологик   луғати.   –
Тошкент,   1964.   Муталлибов   С.   Ўзбек   фразеологиясининг   баъзи
масалалари. – Тошкент, 1965. Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: Фан,
1981. 
47. Черникова   Н.В.   Метафора   и   метонимия   в   аспекте   современной
неологии / Н.В. Черникова // Филологические науки. 2001. - № 1. - С. 82 -
90.
79 48. Yo‘ldoshev   M.   Badiiy   matnning   lisoniy   tahlili:   Metodik   qo‘llanma/   M.
Yoidoshev,   Z.   Isaqov,   Sh.   Haydarov:   mas‘ul   muharrir   N.   M.   Mahmudov.   –
Toshkent:  Alisher  Navoiy nomidagi  0‘zbekiston Milliy kutubxonasi  nashriyoti,
2010.
49. Anderson R.D., Jr. Metaphors of Dictatorship and Democracy: Change in
the Russian Po-litical Lexicon and the Transformation of Russian Politics.
50. Anderson   R.D.,   Jr.   The   Causal   Power   of   Metaphor   in   Politics .
Anderson R.D., Jr. The Discursive Origins of Russian Democratic Politics 2001 .
51. Barsalou L.W. Context – independent and context–dependent information
in concepts. In:  С oncepts and conceptual factors in categorization. – Cambridge:
Cambr. Univ. 1987. –p. 101-140 .
52. Belt   T.L.   Metaphor   and   political   persuasion.   -   Los   Angeles,   2003.   Яна
қаранг:   Hardy   V.   Metaphoric   Myth   in   the   Representation   of   Hispanics:   A
Thesis for the degree of Master of Arts. - Washington, 2003.  
53. Black  M.  Models   and metaphors:   Studies  in language  and  philosophy.  –
Ithaca, 1962. – Р. 5.
54. Bosman   J.   Persuasive   effects   of   political   metaphors   //   Metaphor   and
Symbolic Activity. - 1987. - Vol. 2. - № 2. 
55. Bosman J., Hagendoorn L. Effects of literal and metaphorical persuasive
messages // Metaphor and Symbolic Activity. - 1991. - Vol. 6(4) .
56. Bradie, M. (1999). Science   and metaphor.  Biology and   Philosohpy, 14,
159–166.
57. Butcher S.H., ed., Aristotel's Theory and Fine Art. N.Y, 1951, p. 77.
58. Evans   V.,   Green   M.   Cognitive   Linguistics   Introduction.   Edinburgh:
Edinburgh University Press Ltd., 2006. Р. 5.
59. Evans   V.,   Green   M.   Cognitive   Linguistics   Introduction.   Edinburgh:
Edinburgh University Press Ltd., 2006. Р. 5.
60. Johnson M. The Body in the Mind: The bodily Basis of Meaning,  Reason
and  Imagination.  –  Chicago:  Chicago University Press, 1997. – 272 p. 
80 61. Knudsen,   S.   (2003).   Scientific   metapors   going   public.   Journal   of
Pragmatics 35 (8), 1247–1263. 
62. Kuhn,   T.   S.   (1993).   Metaphor   in   Science.   Metaphor   and   Thought,
533–542. Cambridge: Cambridge UP.
63. Lakoff   G.   The   Contemporary   Theory   of   Metaphor   // Metaphor   and
Thought,     edited     by     Andrew     Ortony.     –   Cambridge:   Cambridge   University
Press, 1993. – Pp. 244. 202–51.
64. Lakoff   J.   The   Contemporary   Theory   of   Metaphor .   –   Cambridge:
Cambridge University Press, 1993. - P 91. 
65. Language   of   Politics:   Studies   in   Quantitative   semantics.   -   New   York,
1949.  
66. Molino   J.   Metaphores,   modeles   et   analogies.   dans   les   sciences   //
Langages. 1979. № 54.
67. Stefanowitsch, A. Corpus-Based Approaches to Metaphor and Metonymy
[ Текст ] / A. Stefanowitsch. – Berlin, New York, 2006. – 160 p.
68. Sweetser,   E.   (1990).   From   etymology   to   pragmatics:   Metaphorical   and
cultural aspects of semantic structure. Cambridge: Cambridge University Press. 
69. Almuratova   A.   The   Need   To   Check   Metaphors   In   An   Anthropocentric
Direction ,   I nternational   scientific   journal   “Interpretation   and   researches”
Volume 1  I ssue 6 , 46-53, 2023.
70. Khayrullayev Kh., Kuldoshov U., Almuratova A.  The Role Of Metaphors
In   Naming   Objects   And   Concepts:   An   Analysis   Based   On   The   Theory   Of
Nomination In Metaphor , 2023.
71. Khayrullayev   Kh.,   Kuldoshov   U.,   Almuratova   A.   The   Importance   Of
Cognitive Metaphor In The Language , 2023.
LUG‘ATLAR
1. Адабиётшунослик терминлари луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1970.
2. Кубрякова   Е.С.   Краткий   словарь   когнитивных   терминов   /   Е.С.
Кубрякова,  В.З.  Демьянков, Ю.Г. Панкрац, Л.Г. Лузина.   –   М.:  Филол. ф-т
МГУ им. М.В. Ломоносова, 1997.  –  245 с.
81 3. Махмараимова Ш. Ўзбек тили теоморфик метафораларининг қисқача
концептуал луғати. – Тошкент: Чўлпон НМИУ, 2018. 
4. Раҳматуллаев   Ш.   Ўзбек   тилининг   изоҳли   фразеологик   луғати.   -
Tошкент: Ўқитувчи, 1978. – 408 б.
5. Тамарченко Н.Д. Поэтика:  словарь актуальных терминов и понятий.
–  М., 2008. 
6. Худойберганова   Д.   Лингвокультурология   терминларининг   қисқача
изоҳли луғати. – Тошкент: Turon zamin ziyo, 2015.
7. Қосимов   А.   Тиббий   терминлар   изоҳли   луғати.   –   Тошкент:
Меҳридарё, 2008. 
8. Литературный энциклопедический словарь. – М., 1987. 
ELEKTRON MANBALAR
http://www.edudic.ru/med/5166/ .
https://knowledge.allbest.ru/languages/
3c0a65625a2ac69b5d53b89421316c26_0.html
http://www.edudic.ru/med/5166/ .
https://dspace.susu.ru/xmlui/bitstream/handle/
0001.74/16822/2017_437_valievagr.pdf?sequence=1&isAllowed=y    .  
https://tj.sputniknews.ru/society/20150605/1015662438.html .
https://chat.openai.com/chat
82 83

LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI MUNDARIJA KIRISH . …………………………………………………………………… … 2 I BOB. METAFORA VA NOM MASALASI ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA …………………………………….…………………..... 6 1.1 Nomina t siya nazariyasi …………………………………………..... 6 1.2 Antik davr metaforologiyasida metafora va ism (nom)ga doir bahslar …………………………………………………………....... 10 1.3 Metaforik nominatsiyaning o‘rganilish tarixidan: Jahon metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi ………………………. 14 1.4 Yangi davr metaforologiyasida metaforaning nominativ xususiyatlariga doir tadqiqotlar …………………………………… 19 Birinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………… 22 II BOB . METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI …………………………………………. 24 2.1 Metafora tadqiqiga oid yondashuvlar: metaforani antropotsentrik talqinda tushuntirish zarurati ……………………………………… 24 2.2 Metaforalar tasnifida antropo t sentrik talqin ………………………. 30 2.3 Kognitiv va konseptual metafora tasnifiga doir yondashuvlarda ixtiloflar …………………………………………………………… 39 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………… 45 III BOB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT TARAQQIYOTINING MAHSULI ……………………………………………………..…… 47 3.1 Birlamchi va hosila nomina t siya ………………………………...... 52 3.2 Fanda nominativ zanjir tushunchasi ………………………………. 53 3.3 Approksimasiya – noaniqlik/aniqlik kategoriyasini ifodalovchi nominatsiyada metaforik talqin …………………………………… 56 3.4 Ingliz va o‘zbek tilida metaforaning nominativ funksiyasi ………… 61 Uchinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………… 68 UMUMIY XULOSA ………………………………………………… 69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……….……………………… 73 ELEKTRON MANBALAR …………… ……….…………….………… 79 1

2

KIRIS H Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi : Jahon tilshunosligida metaforologiya fanlararo aloqadorlikda o‘rganilishi talab qilinadigan soha hisoblanib, uning markazida inson metaforogen faoliyati turadi. Metaforaning antroposentrik tabiati metafora va u hosil qilgan nominativlarni turli yo‘nalishlarda tekshirishga monelik tug ‘ dirmaydi. Buning oqibatida so‘nggi yillarda metaforologiyaning asosiy: falsafiy, mantiqiy, psixologik, lingvistik turlarini ajratish takliflari o‘rtaga tashlanmoqda. Metaforaning aniq tasnifini esa barcha fanlarning tadqiq natijalariga tayangan holda, demakki, antroposentrizm ilmiy paradigmasi kesimida aniqlash mumkin bo‘ladi. Dunyo tilshunosligi hamda antik davr metaforologiyasida metafora ko‘ringaniga nisbatan o‘ta murakkab tadqiq obyekti sanaladi. Biroq antik va o‘rta asr tilshunosligidan farqli, XX asr oxiri antroposentrik lingvistikasida amalga oshirilgan tadqiqotlar metaforaning lisoniy tizimning alohida olingan birligi emas, tafakkur quroli ekanini tasdiqlarkan, uning alohida lug‘aviy birliklarda namoyon bo‘lmasdan, aksincha, yaxlit tizimlarni tashkil qilgan holda lisonning makrotizimlariga daxl qiluvchi tafakkurning lingvomantiqiy hodisasi ekanini isbotladi. Undagi nominativ funksiyani antroposentrik yondashuv tamoyillari asosida tekshirish muammosi esa hanuz o‘z yechimini topganicha yo‘q. Tadqiqot obyekti o‘zbek tili metaforalarining antroposentrik tadqiqi. Tadqiqot predmeti o‘zbek tili metaforalarining nominativ vazifasini antroposentrik kesimda tekshirish. Ishning maqsadi o‘zbek tili metaforalari yuzaga chiqish mexanizmining kognitiv qonuniyatlarini tekshirish, metaforik hosila nomlar orqali shakllangan konseptlarning olam milliy lisoniy manzarasidagi o‘rnini belgilash, metaforaning antroposentrik tabiatiga baho berish, uni bilishning alohida usuli, olamni kategoriyalovchi muhim lingvokognitiv fenomen ekanini asoslashdir. Ish ning vazifalari: jahon metaforologiyasining tadrijiy taraqqiyotini tekshirish; 3

jahon tilshunosligida metaforik nominatsiya nazariyasining tadqiqini o‘rganish; o‘zbek tilshunosligida metaforani o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarni tanqidiy ko‘rib chiqish; fanda kognitiv va konseptual metaforalarni o‘zaro farqlashga doir ilmiy qarashlarga munosabat bildirish; o‘zbek tili terminologik tizimida metaforaning mustahkam o‘rnini asoslash hamda o‘zbek tili terminlarining yasalish tizimida metaforologik yo‘l bilan terminlar yasalishini alohida so‘z yasash usuli sifatida e’tirof etish; nominativ nazariya doirasida jahon ilm-fanida metaforik nom-terminlarni hosil qilish usulining o‘zbek tili misolidagi holatini tekshirish va tasdiqlash; Tadqiqotning ilmiy yangiligi : o‘zbek tilshunosligida metaforani o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar tanqidiy ko‘rib chiqildi hamda metaforani antroposentrik paradigma tamoyillari asosida tekshirishning afzal jihatlari ko‘rsatib berildi; kognitiv va konseptual metaforalarni o‘zaro farqlashga doir munosabat bildirildi; metaforaning ilmiy bilishning usuli ekani aniqlandi hamda uning ilmiy atama va terminlarni hosil qilishdagi o‘rni ko‘rsatib berildi; metaforalarni tilning milliy korpusida berishning muammolari tanqidiy ko‘rib chiqilib, masala doirasida tegishli tamoyillarga munosabat bildirildi; Muammoning o‘rganilganlik darajasi . Mavzuning umumiy metodologik asosini antik davrdan bugunga qadar o‘rganilib kelayotgan metaforologik ta’limotlar tashkil etadi. Xususan, Aristotel, Kvintilian, J.Miller, X.Ortega-i- Gasset, M.Bler, N.D.Arutyunova, M.Djonson, J.Lakoff, F.Ankersmit, M.K. Rapp, A.A. Ovelak, M. Myuller, A.R. Luriya, N.I. Jinkin, S.D. Kasnelson, R. Langakr, N. Xomskiy, L. Telmi, U. Kroft, L.G. Luzina, Ya.Parandovskiy, A.P.Chudinov, A.N.Baranov, G.N.Sklyarevskaya, O.N.Laguta; o‘zbek tilshunosligida Atoulloh Husayniy, M.Mirtojiyev, M.Mukarramov, S.Usmonov, A.Hojiyev, Sh. Rahmatullayev, E.Begmatov, N.Mahmudov, X.Z.Xayrullayev, 4

S.A.Karimov, R.Qo‘ng‘urov, A.Shomaqsudov, D.Xudayberganova va boshqa olimlarning nazariy qarashlari shular jumlasidan. Metaforalarning nominativ funksiyasiga doir: Aristotel, Kvintilian, A.A.Ufimseva, Ye.A.Zemskaya, N.D.Arutyunova, V.N.Teliya, G.V. Kolshanskiy, B.A. Serebrennikov, Yu.S. Stepanov, G.N.Sklyarevskaya, J. Lakoff, R. Langakr, G.V. Kolshanskiy, N. Xomskiy, L. Telmi, U. Kroft, V.V.Vinogradov, V.G. Gak, L.G. Luzina, V.A. Maslova, Yu.G. Pankras, V.Z. Demyankov, M.E.Rut, Ye.S. Kubryakova va D.S. Xudayberganovalarning ilmiy xulosalari tadqiqotning nazariy asosini tashkil qiladi. O‘zbek tilshunosligida metaforaning nominativ funksiyasini antroposentrik kesimda o‘rganishga bag‘ishlangan alohida tadqiqot mavjud emas. Biroq, o‘zbek lisoniy tizimida hosila nominativlarni tashkil etuvchi alohida birliklar formal tilshunoslik doirasida tekshirilgan, tegishli mavzu doirasida nazariy asos vazifasini o‘tovchi fundamental tadqiqotlar mavjud. Jumladan: frazeologik sathda (Sh.Rahmatullayev, A.Mamatov), paremiologik sathda (P.Bakirov, B.Jo‘rayeva), evfemik sathda (A.Omonturdiyev), ikkilamchi nominatsiya, xususan, perifrazalar (R.Normurodov) borasidagi tadqiqotlar mundarijasida metaforik hosila nomlar masalasi ilmiy sharhlangan. Ushbu tadqiqotlarning ilmiy konsepsiyasini takrorlamaslik, aksincha, metaforologiya sohasida o‘zbek tilshunosligida hali o‘rganilmagan qirralarga e’tiborni yo‘naltirish hamda amaldagi ilmiy ishning originalligini ta’minlash maqsadida, o‘zbek metaforologiyasiga doir so‘nggi yillarda bajarilgan antroposentrik izlanishlarga tayanildi (D.Xudayberganova). Tadqiqot usullari kuzatuv, qiyoslash, interpretasiya, tavsiflash, falsafiy- gnoseologik, lingvokulturologik, kognitiv, neyrolingvistik, germenevtik, psixologik, substansial, diskursiv tahlil. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati quyidagilardan iborat: metaforaning yuzaga chiqish mexanizmiga doir nazariy qarashlar, umuman, metaforik tafakkurni harakatlantiruvchi kognitiv qonuniyatlar, metafora tashuvchi bilimlarni qabul qilish, qayta ishlash, saqlash va uzatish 5