O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni
![O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni .
KIRISH …………………………………………………………………………………………..3
I BOB A.Temur va Temuriylar davlati tarixiga oid manbalar.
1.1 Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk
saltanatning tashkil etilishi………………………………………………………………..8
1.2 << Temur tuzuklari>> muhim tarixiy manba sifatida
yoritilishi……………………………………………………………………………………………...14
1.3 A. Temur va Temuriylar davrida harbiy yurishlar va
islohotlar………………………………………………………………………………………………17
II BOB Temuriylar renessansining tashkil topishi va asoslari .
2.1 A. Temur va Temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyoti …………27
2.2 Temuriylar davrida badiiy adabiyot ravnaqi ……………………..34
2.3 Temuriylar davrida me’morchilik ……………………………………………43
III BOB Xulosa……………………………………………………………………………..54
Foydalangan va manba adabiyotlar ro’yhati………………………60](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_1.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik sharofati bilan tariximizning
ko’pdan-ko’p sahifalari, eng avvalo, Amir Temurning O’zbekiston tarixida
tutgan o’rni haqida Yurtboshimiz Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek,
<<Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni
jonlantirib, fuqorolik ongini shakllantirmoqda>> 1
.
Bobokalonimiz Amir Temur O’zbekiston tarixida kam uchraydigan
buyuk davlat arbobi edi. XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asr boshida
Movarounnahrda milliy birlikni yuzaga keltirgan mustaqil davlatga hamda
temuriylar uyg’onish davriga asos solgan. O’rta asr madaniyati, ilm-fani,
san’ati taraqqiyotiga bebaho hissa qo’shgan , uning benazir homiysi bo’lib
tanilgan bu ulug’ zitning muborak nomi har turli mafkuraviy ta’sirotlarga,
kamsitilgan va adolatsiz baholarga qaramay, asrlar osha avlodlarning faxri
va iftixori bo’lib keldi.
1996-yil mamlakatimizda Amir Temur yili sifatida keng nishonlandi.
Buning ta’siri ostida Temuriylarning O’zbekiston tarixida tutgan o’rni va
uning dolzarb masalar bilan chambarchars bog’liqligi haqida bir qator
masalalar ko’rib chiqildi. O’zbekiston tarixi va Temuriylar davlatida ilm-fan,
badiiy adabiyot , davlat boshqaruv tizimi harbiy islohotlar va me’morchilik
tizimi haqida bir qator omillarni keltirib o’tilgan edi. << Amir Temur va
temuriylar >> mavzusida nemis va o’zbek olimlari ishtirokida xalqaro ilmiy
<< Biz o’zbeklarni ulug’, bunyodkor xalq deb dunyoga tarannum
etyapmiz va aslida ham shunday,- deb ta’kidlaydi Sh. Mirziyoyev
YUNESKOning Parijdagi qarorgohida so’zlagan nutqlarida ta’kidlab o’tdilarki,
ijodkor, shaxs bo’lganini fan, madaniyatga homiylik qilib, O’zbekiston tarixi
sivilizatsiyasi taraqqiyotiga beqiyos hissa qo’shganini olam ahliga bildirish
edi… 3
____________________________________
1
И . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хафсисликка тахдид
баркарорлик шартлари ва тарракиет кафолатлари . Т ., << Узбекистон >>
1997, - Б . 140
2
Жураев Т . A мир Темур дахосининг тантанаси << Олти аср адолати >> Т .,
<< Узбекистон >>, 1998, - Б .94-95](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_2.png)
![Vatanimiz tarixida uyg’onish davrining ikkinchi bosqichi Amir Temur va
Temuriylar davriga to’g’ri keladi. Bu davrda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyoti bilaning uning biirgalikda uning ma’naviy - madaniy hayotining
ham gurkirab rivojlanishiga, ilm-fan adabiyot, va san’at sohalarining
o’sishiga bu soha olimlarining iste’dodli va ijodining kamol topishiga qulay
shart- sharoitlar yaratildi. Bu o’rinda Amir Temur , Shohrux Mirzo, Ulug’bek,
Boysunqur Mirzo, Sulton Husayn, kabi ulug’ siymolarning shaxsiy ibrati
tahsinga loyiqdir.
Shu bois ham Amir Temur davri madaniy hayot tarixini taqdid qilish
tarixshunosligimizdagi dolzarb masalalardan biridir. Mana shundan kelib
chiqib mazkur bitikuruv malakaviy ishimizda bu masalani yoritishini asosiy
maqsad qilib oldik.
Bituruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Mavzuning
dolzarbligidan kelib chiqib, A. Temur va temuriylar davrida madaniy hayot
tarixini milliy istiqlol mafkurasi, milliy g’oya ruhida tahlil qilish va nzariy
xulosalar chiqarish taqdiqot maqsadini tashkil qiladi. Shu maqsadan kelib
chiqib, tadqiqotga quyidagi vazifalar qo’yildi:
- Amir Temur shaxsi va nasabiga doir ma’lumotlarni berish
- Markazlashgan Amir Temur davlatining tashkil topishi jarayonini
yoritish;
- Amir Temur va Temuriylar davridagi madaniy hayot rivojini ochib
berish
- Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyoti va unga
ta’sir o’tkazgan omillarni yoritib berish;
- Temuriylar davri badiiy adabiyoti taraqqiyotini va bu davrda ijod
qilgan olimu fuzalolar ilmiy merosini o’rganish
- Temuriylar davrining 5
o’zgacha o’ziga xos jihatlari va buning
o’zbekiston tarixida ajralmas qism sifatida ko’rib o’tilishi
_____________________________________________
4
I. Karimov . << Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q>> Toshkent <<
Sharq >> 1998, -B 15
5
Temur davlati tarixi B. Ahmedov T : 1998 b 126 -158 betlar](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_3.png)
![Mavzuning o’rganilish darajasi . Mustaqillik sharofati bilan O’zbekiston
tarixida Amir Temur va temuriylar davlatining tutgan o’rni mavzusida shu
paytga qadar bizlarga noma’lum bo’lgan tarixiy- ilmiy hamda badiiy asarlar,
monografiyalar, risolalarni endilikda o’rganish imkoniga ega bo’ldik. Turli
davrlarda yozilgan bu tadqiqotlarni biz bir xil tarzda qabul qila olmaymiz .
shu bois ham biz ularni shartli ravishda bir necha guruhlarga bo’lib
o’rganamiz.
Birinchi guruhga o’z davrining tarixnavislik an’analariga rioya qilgan holatda
yozilgan solnomalar mualliflari Nizomiddin Shomiy ( << Zafarnoma >>),
G’iyosiddin Ali ( Temurning Hindistonga yurishi kundaligi ) Hofiz- Abru
(<<Zubdat ut-tavorix >> - ya’ni <<Tarixlar sarasi>> , Abdurazzoq Samarqandiy
(<< Matla us - Sa’dayn>> , Mirxond ( << Ravzat us -safo>>) , Xondamir
(<<Xabib as -siyar>>), Muinidzin Notanziy (<< Muntaxab ut - tavorix -ya’ni –
tarixlar saylanmasi) singari mahalliy tarixchi olimlarni kirgizisak bo’ladi. Bu
Tarixchilar bevosita Amir Temur davrida yashab ijod etgan bo’lib, sodir
bo’lgan tarixiy voqealarni o’z ko’zlarini bilan ko’rganlar, o’zlari ham ishtirok
etganlar.
Ikkinchi guruhga mansub mualliflar, bu turli -tuman mamlakat olimlari,
adiblari bo’lib, ular Temur va uning avlodlari davrida yashab ijod etganlar.
Ibn Arabshoh 6
Rui Gonsalesde Klavixo 7
va XVI asrdan to bugungi kungacha
ijod qilib kelayotgan ijodkorlar bor. Forest (1543), Perodino (1553 ), Meksiya
(1564), ning << Buyuk Temur kitobi >>, Silvestr De Sasi, Sharida, Elayes-
Fermor, Mignapelli, Feridunbey va boshqalarning sohibqironga atab
yozgan asarlari . Keyingi yillarda farang olimlari Lyusen Keren 8
, Jan Pol Ru,
V. Furniyo ( Samarqand -1400-1500Temurlan poytaxti ; imperiya va uyg’onish
yuragi. 1995) F. Bressand ( << Mo’jizakor Samarqand >>), amerikalik
sharqshunoslar Betritsa Farbes Mane 9
, Jon Vuds va nemis olimi Genri
Ryomerning asarlarida ham Amir Temur davlati va uning ichki siyosati doir
ma’lumotlar berib o’tilgan.
______________________________________
6
Ibn Arabshoh . << Amir Temur tarixi >>, ( Temur tarixida taqdir ajobiyotlari) T:
Mehnat , 1991-1992.
7
Rui Gonsales de Klavixo << Samarqandga Temur saroyiga sayohat>>
kundaligi ( 1403-1406) T: Adolat. 1998](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_4.png)
![8
L. Kren. << Temurlan yohud Temur xoqon salatanati Parij 1978: Muallif
Temurlan davrida Samarqand yo’li . 1990
Uchinchi guruhga oid mualliflar, bu Rossiya mustamlakachiligi davrida ijod
qilgan tarixchi olimlardan hisoblanar edilar. XIX asr birinchi yarmida
Peterburgda xizmat qilgan fransuz olimlari M.SHarmua 9
, Moskva professori
T.N.granovskiy (1813-1855) 10
kabi olimlar asarlarida Temurning istilochilik
yurishlarining shafqatsizligini, shu bilan bir qatorda uning sarkarda va
harbiy boshliq sifatidagi talantini jang vaqtida qo’shinlarni boshqarish
sa’natining ustasi ekanligini tan oladilar. Temur istilochilik yurishlarining
asosida << ma’lum bir iqtisoduy reja>> bor, ya’ni Yevropa- osiyo savdosiga
karvon yo’llari ustidan to’liq nazorat o’rnatganligi haqida bir qator fikrlar
yotar edi.
Umuman Amir Temur va uning saltanati tarixiga qiziqish O’zbekiston
tarixda va tarixnavisligida o’chmas iz qoldirgan desak bo’ladi. Sharq tillarida
900-ga yaqin bo’lsa, Yevropa tillarida 500-dan ziyod , tadqiqotlar namoyon
bo’lar edi desak bo’ladi. Ulardan 300- dan ortiqrog’iga bag’ishlangan
dastlabki ilmiy ko’rsatkich yaratildi 11
. O’zbekiston tarixida Temuriylar
davlatining tutgan o’rni ijtimoiy -iqtisodiy - siyosiy jihatlarini o’z ichiga olgan
holatda boyib borar edi. Temuriylar davlatining o’zbek davlatchiligidagi o’z
o’rni tizimlari mamlakatdagi ichki va tashqi aloqalari haqida bir qator
fikrlarni keltirib o’tishimiz joyimiz hisoblanadi. Amir Temur va Temuriylar
tarafidan yozilgan ko’plab, asl va noyob asarlar ,o’rta asarlar yozma
manbalari Sohibqiron davri haqida ayniqsa ichki siyosatiga doir ma’lumorlarni
keltirib o’tar edi. Istiqlol yillarida buyuk amir Temur va uning saltanati tarixini
o’rganishga doir ulkan ishlar amalga oshirildi. Amir Temur merosini
o’rganishga doir bir qator adabiyotlar mavjud sanaladi . O’zbekiston tarixida
Amir Temurning << Kuch _adolatdadir>> kabi so’zlari hali -hanuzgacha
vatanparlik tuyg’usuni inson ongida payvand qila olar edi. Temur davlati
o’zining harbiy jihatdan kuchli davlat ekanligi kuchli harbiy tayyorgarlil tashqi
alioqa munosabatlarining kuchliligi o’ziga xoslik kabi jaroylar bilan bog’lab
o’tiladi. Temur tarixi va uning dolzarblik jihatidan o’rganish tamoyillari bilan
bir qator masalalarni bog’lab qiyoslab t akomillashtirib keladi.
__________________________________________
9
Mans Beatrise Fordes. The rise and rule of Tamerlan.- Gambridge, 1989, 228
p.1 Introduction.](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_5.png)
![10
Charmou M. Expedition. De Timorulenk du Tamerlann contere Togtamiche
Khan de’louses de Djoutchy, en 793 de oi 1391 de notre are // Memories
de’l Academie imperial des scirnce de Saint Petersbourg 1836. S. 89-505
11
Bartold. Istoria Turkestana Tom: II chast I, M; 1963 C. 153-154
Ishning ilmiy yangiligi . Ishning ilmiy yangiligi shundaki, o’rganilgan mavzu
tamoman yangicha metodologiya as-9-10sida tadqiq qilindi. Tadqiqotda milliy
g’oya va milliy istiqlol mafkurasi ruhi va talablari asosida Amir Temur va
Temuriylar davri davlatning boshqaruv tizimi mavzu sifatida o’rganildi. Va
nazariy xulosalar chiqarildi. Ishda mustqaillik yillarida nashr qilingan kitoblar
va ilmiy maqolalar asosida Temuriylar davri o’zining mohiyatini
to’laqonligicha ochib bera oldi.
Ishning tarkibiy tuzulishi. Bituruv malakaviy ish kirish, 2 -ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalangan manba va adabiyotlar ro’yhati, ilova va
taqdimot qismlaridan iborat.
_________________________________
12
Temur tuzuklari. T; G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti
Mirzo Ulug’bek << To’rt ulus tarixi>> T; << Cho’lpon>> 1994; Bobur Zahriddin
Muhammad Boburnoma. T: << Yulduzcha>> 1989; 1960; Gulbadanbegim
<<Humoyunnoma>> , << Ma’naviyat>> , 1998
13
Nizomiddin Shomiy . Zafarnoma . T: << O’zbekiston>> , 1996 Sharafiddin Ali
Yazdiy . Zafarnoma T : << Sharq>> 1997: Haydar mirzo _ Muhammad Tarixi-
Rashid T: << Fan >> 1996, Hofizu Abru . Zayli kitobi anqara 1934: Abdurazzoq
Samarqandiy . << Matla us -sad’ayn>> T : 1969 : Xondamir << Xabib us -siyar >>
T: 1941
14
Ahmedov B. Amir Temur tarixiy roman T: 1995 : Ahmedov . B. Sohibqiron
Temur . T : A Qodiriy nomidagi ilmiy nashriyot 1996 : Sh . Shamsutddinov.
Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati . << Andijon>> : 1995 Buyuk
siymolar va allomalar 2 – kitob lar A. Qodiriy nom. Xalq merosi nashr : 1996:
Xilda Xuhkm << Yetti iqlim sultoni >> Hujjatli tarixiy qissa T : << Adolat >>
1999: Rui Gonsales de Klavixo . Samarqandagi Amir Temur saroyiga sayohat
kundaligi (1403- 1406) << San’at>> N 9-10 1989: N-1-10 : 1990;
Muhammadjon A.R Temur va temuriylar saltanati : Tarixiy ocherk T: Qomuslar
bosh tahriri 1997 . Uvatov O’ Sohibqiron arab muarixllari nigohida T :
<<Sharq>>, 1997](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_6.png)
![I BOB Amir Temur va Temuriylar tarixiga oid manbalar
1.1 Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk
salatanatning tashkil etilishi
XIV asrning 50-60 yillarida Movarounnahrda feodal tarqoqlik g’oyatda
kuchayib, siyosiy vaziyat keskinlashdi. Mamlakatdagi har bir viloyat alohida
hukmronlikka ajralib, ular o’rtasida nizo kuchayib ketadi va qonli yurishlarga
aylanadi. Bu davrda yagona uyushgan davlatning yo’qligi uning siyosiy
jihatdan maydalanib ketganligi natijasida hokimlar o’rtasida doimo nizolar va
g’alayonlar bo’lib , turar davlat ishlari esa butunlay izdan chiqqan edi. Siyosiy
parokandalik, o’zaro urush va janjallar iqtisodiy tanglikka sabab bo’lib
mamlakat aholisini ayniqsa dehqonlar xo’jaligi xonavayron qilgan edi.
Ichki o’zaro urushlar avj olib ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, inqiroz kuchayib
borgan . Bu davrda tarix maydoniga mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashda
nom chiqargan buyuk sohibqiron, mohir sarkarda va davlat arbobi, Amir
Temur kirib keldi. Mojor olimi Hermen Vamberi o’zining << Buxoro yohud
Movarounnahr tarixi>> risolasida Temurning otasi, Tarag’ay Barlos urug’ining
boshlig’I edi. Shu munosabat bilan Amir Qozog’ondan Kesh va Naxshab
viloyatlarini oldi, deb yozadi. 15
1334- yilda Amir Temurning onalari Tegina
Begim Mohni Sohibqironning otalari Amir Muhammad Tarag’ay o’z nikohiga
olgan. Shu nikohdan esa Amir Temur 1336-yilning 9- aprelida Shahrisabzning
Xo’ja Ilg’or qishlog’ida tavallud topgan. Amir Temurning onalari Tegina Begim
Moh Buxoroning taniqli olimi Sadr ash -sha’ria Ubaydulloh ibn Toj- ash-shari’a
Mahmud ibn Ahmad al -Mahbubiy al- buxoriyning qizlari bo’lganlar.
Amir Temur hokimyat tepasiga 1370- yilda Amir Xusaynni yengandan so’ng
chiqadilar. Amir Temur bilan Amir Xusayn o’rtasidagi siyosiy hokimyat uchun
kurash Amir Temur uchun juda og’ir, mashaqqatli kechdi. Buning bir qator
sabablari mavjudir.
Birinchidan, Amir Temur avvalo hali yetarli kuch -qudratga ega bo’lmagan
Holda mog’ullarga yurish qila boshladilar.
Ikkinchidan, Movarounnahr mog’ullarning siyosiy tizimi bo’yicha ko’rinishidan](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_7.png)
![ulkan ko’rinsada, amalda mayda bekliklarga bo’lib tashlangan edi. Bunday
siyosiy boshqaruv sistemasi mo’g’ullarga qo’l kelardi.
_____________________________________________
15
Xermen Vambiri Buxoro yohud Movarounnahr tarixi T: G” G’ulom nomidagi Adabiyot va
san’at nashriyoti 1990 -B 30
Uchinchidan, bu parokanda mamlakatni birlashtira oldi, uni umumiy
dushmanga qarshi kurashishga undadi desak mubolag’a bo’lmaydi.
To’rtinchidan, Amir Temur uchun hokimyatni qo’lga kiritishning murakkab
tomoni shunda bo’lganki Amir Xusaynning singlisi Uljoy Turkon og’o Amir
Temurga suyukli xotin bo’lgan.
Beshinchidan, Amir Temur xotini hurmati yuzasidan hokimyatni sheriklikka
boshqarishga rozi bo’lsada Amir Xusayn unga rozi emas edi. Ikki o’rtada bir
necha bor katta- kichik jangler kelib chiqdi, bu Amir Xusayinning mag’lubiyati
bilan yakunlandi.
Amir Xusayn magf’lub etilgandan so’ng , Movarounnahrda Amir Temur uchun
kuchli raqib qolmagan edi . O’sha yili Balxda qo’shin boshliqlari qurultoyida
qadimgi odatga ko’ra, Amir Temur oq kigizga o’tkazilib, yuqori ko’tarildi. Amir
Temurning piri Sayid Baraka duoi fotiha qilgach, u Movarounnahr hukmdori-
ulug’ amiri deb e’lon qilinadi. Shunday qilib, Amir Temur davlati tashkil
topadi, lekin siyosiy jihatdan parokanda, mayda, o’zboshimcha beklarni
tugatib, o’rnida qudratli markazlashgan davlat barpo qilishi kerak edi.
Avvalo, davlatning yuragi hisoblangan markaz, shahar qilib Samarqand
tanlandi. Samarqandnning qal’a devorlari mustahkamlanib , mayda
o’zboshimcha beklarni tugatib, uning o’rnida qudratli markazlashgan davlat
barpon qilishi kerak edi . Ular mo’g’ullar istilosidan keyingi 150- yil
davomida vayron etilgan qadimgi So’g’d poytaxti o’rnida boshlangan
dastlabki yirik inshooatlar edi. Shuningdek, uzluksiz talonchiliklar , o’zaro
nizolar oqibatida holdan toygan, boshboshdoqlik avjiga mingan
mamlakatda qat’iy qonunlar va tartib intizom joriy qilindi. Bu albatta,
Movarounnahrda va uning atrofida Amir Temurning obru -e’tiborining
ortishiga olib keldi. Markazlashgan davlat tuzish maqsadini amalga oshirishda
Amir Temur ruhoniylar bilan bir qatorda shaharning savdogar va
hunarmand tabaqalariga suyandi. Amir Temurning buyuk , betakror va
yorqin shaxsi, qudratli, irodasi va keng qamrovli harakatlari dovrug’I o’z
ta’sirini yanada kuchaytirib, bir qator mamlakatlar va davlatlardagi million –
million xalq ommasining ongi va shuuriga o’rnashib qoldi. Buyuk davlat arbobi](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_8.png)
![tashkilotchi bunyodkor siyosatchi va diplomat sifatda Amir Temurning hayoti
va faoliyati biz yuqorida qayd etganimizdek, o’zbek va dunyo olimlarining
nigohida bo’ib kelmoqda. Bu borada rus va sho’rolar davri temirshunosligida
Amir Temur shaxsi va faoliyatiga qiziqishi bundan 400- yil avval boshlangan
edi. 1996 yil boshlarida Parijda chet el tadqiqotchilarining Amir Temur va
Temuriylar haqidgi tadqiqotlar bibliografiyasi e’lon qilingan ro’yhatga 450-
dan ortiq asar kiritilgan edi. O’shandan buyon o’tgan vaqt mobaynida yana
50- dan ziyod tadqiqot mavjudligi aniqlandi.
Amir Temur va Temuriylar to’g’risidagi e’lon qilingan ilmiy ishlarni o’z
xususiyati va tarixiy mazmuniga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
- Arab , fors, turkiy tillardagi Kavkazorti xalqlari tillaridagi, Yevropa
tillaridagi yozma manbalar;
- Amir Temurning bir qator yevropa davlatlari huhmdorlariga
( Angliya, Ispaniya, Fransiya ) ga yo’llagan maktublari va ularga
kelgan javobnomalar
- Chop etilgan numizamatik manbalar
- Nashr qilingan epigrafik manbalar
- Umumlashma tarzidagi ilmiy tadqiqotlar
- Ayrim yirik muammolarga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlar
- Alohida masalalar bo’yicha ilmiy tadqiqotlar
- Ilmiy – ommabop nashrlar
Fransuz olimlarining tadqiqotlari keying vaqtlarda o’sha davr to’grisidagi
fanda katta va muhim o’rin tutib kelgan sababli Lus’en Keren va
Frederik Bressandlar faoliyati tufayli P arijda yagona maxsus <<
Temuriylar >> jurnali nashr etilmoqda. Hozirda uning 20- dan ortiq soni
bosmadan chiqdi.
Amir Temur tarixnavisligi bosib o’tgan yo’lga fikran nazar tashlab,
shuni qayd qilish mumkinki, jahon tarix shaxsni bir yoqlama tor talqin
etishdan iborat dastlabki ko’nikmalardan uni chuqur, keng va har
yoqlama idrok etishga asta- sekin o’tish tadriji sodir bo’lmoqda. Zero,
Amir Temur yuksak iqtidorli, tabiatan donishmand, buyuk davlat arbobi
bashoratli va irodali siyosatchi Markaziy Osiyoda markazlashgan kuchli
davlatning asoschisi, huhmdori va bunyodkori sifatlarini o’z qiyofasida
mujassamlashtirgan shaxs sifatida jahon tarixidan munosib o’rin
olgan.
Amir Temur kabi ulug’ zot shaxsi bilan bog’liq afsona, rivoyat, va
hikoyatlarda uning << Xalq nazaridagi suyukli qahramon va adolatli](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_9.png)
![podshoh >> bo’lganligi voqealar tavsifida haqiqat va afsonaviylikning
chambarchars bog’lab kelayotganligi xalqimizning Sohibqiron haqidagi
xotirasi boqiy ekanidan dalolat beradi.
Sohibqiron Amir Temur tarix sahnasida paydo bo’lgan davrda, aytish
mumkinki, o’zbek davlatchligining yangi davri boshlandi. U o’z
imperiyasi tarkibidagi 27 davlatda nihoyatda aniq va hayotiy
bo’lgan qonunchilikni joriy etdiki, bu ana shu ulkan hududda xos
ma’noda huquqiy-demokratik davlat tamoyillariga aynan mos keladi.
Ulug’ bobomiz davlat va davlat boshlig’I, fuqoro va rahbar
o’rtasidagi munosabatlar xususida fikr yuritar ekan, boshliqsiz
mamlakat joni sug’urib olingan tanaga o’xshaydi 16
degan edi. Bu
Sohibqironning davlat va qonunchilikning mamlakat taraqqiyotida
tutgan o’rniga qanchalik e’tibor bilan qaragandan dalolat beradi.
Bizning davlatchilik an’analarimiz, uning turli davridagi holatlari,
dunyo taraqqiyotida tutgan o’rni haqida ma’lumotlar o’rganilgan.
Bu muhim ish tarixchilarimiz, huquqshunoslarimiz, faylasuflar va
boshqa mutaxasislarimiz oldida turgan eng zarur vazifalardan
biridir.
Turkiston xalqlari bir necha ming yillar mobaynida
shakllangan olamshumul siyosiy tajribalari, ma’naviy barkamol
davlatchilik ananalari bilan o’zbek davlatchiligi va siyisiy
taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatgan. Xususan, Sohibqiron Amir
Temurning turkiy ulusi yakqalam qilib, markazlashgan davlat va
millat qudratini yuksaltirish uchun buyuk Temuriylar saltanatiga
asos solonishi Mirzo Ulug’bekning fan va ma’daniyat ravnaqi,
Husayn Boyqaroning adabiyot va san’at ilm va hunar ahliga
rahnamoligi, Zahriddin Muhammad Bobur, Humoyun, Akbarshoh,
shohjahonlarning turli din va mashabdagi xalqlarni birlashtirib,
eng insonparvar davlatni vujudga keltirish yo’lidagi tajribalar va
yutuqlari o’zbek siyosatshunoslari tomonidan yuqori baholangan.
Amir Temur sharq davlatchiligi tarixida yangi dunyo qarashga
asos soldi, uni amalda tadbiq etdi. U ilgargi holatdan farqli
o’laroq jamiyat barcha tabaqalarining haq-huquqlarining
manfaatlarini hisobga olib, ularning hayoti uchun zarur ijtimoiy
tizimni vujudga keltirdi. Har bir toifaning haq-huquqlari, burch va
majburiyatlari o’ziga xos qonun bilan kafolatlab qo’yildi.](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_10.png)
![Sohibqironing ulkan xizmatlardan yana biri uning davlat boshqaruvini
tashkil qilishi bilan bog’liq. Amir Temur boshqaruv tizimining buyuk
islohatchisidir.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, hokimyati bo’linishiga asoslangan
mazkur tizimni joriy etishda Sohibqiron ko’r- ko’rona emas, balki o’zi
yashab turgan voqealikni nazarda tutgan holda ish yuritadi. Muarrix
Azamat Ziyoning fikricha 16
tizimni saltanat darajasiga ko’tarilgan
davlatning jo’g’rofiy hududlari doirasida yashovchi xalqlarning
turmush tarzi, an’analari ma’naviy- ruhiy ehtiyojlari ham inobatga
olingan. Davlat boshqaruv tizimiga Amir Temur olib kirgan yangilikning
mohiyati aslida shu bilan belgilanadi.
Amir Temur eng oliy davlat idorasi maqomida qurultoyni belgilagan
edi. Bugungi tushunchadagi kongeres , assambleya majlis, kabilariga
to’g’ri keladigan ushbu siyosiy instit boshqaruv mahkamasi va davlat
ahamiyatiga molik bo’lgan eng asosiy masalalarini hale tib, unda
salatanatdagi barcha yirik siyosiy, iqtisodiy, harbiy va madaniy soha
namoyondalari ishtirok etganlar.
Davlatni mustahkamlash, jamiyatni rivojlantirish borasida ijroiya tizim
vazirlikning o’rni muhim bo’lgan. Amir Temur davrida siyosiy, ijtimoiy,
iqtisodiy, huquqiy, madaniy munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yib,
ulardan jamiyat manfaatini yo’lida foydalanish uchun qat’iy intizomga
asoslangan, talabchan ijroiya mexanizimi zarur edi. Sohibqiron ana
shunday tizimni yarata oldi.
Amir Temur saltanatining ijroiya tizimidagi sakkiz vazirlik va yana bir
necha muassasalar, moliya, soliqlar, daromad va xarajatlar, mulkchilik,
yetishtiriladigan hosil chorva, yaylovlar obodonchilik, xabar va pochta,
harbiy va adliya sohalarini boshqargan.
Bundan olti asr burun Movarounnahrda sud tizimida o’ziga xos tartib
va qoidalar mavjud edi . Chunonchi, fuqorolik ishlari bilan ijroiya
tizimida faoliyat ko’rsatgan adliya vazirligi shug’ullangan bo’lsa, jamiyat
hayotiga ma’naviy , tarbiyaviy ahamiyatga doir muamolar bilan esa
askar qozisi, harbiylar orasidagi huququy masalalar bilan esa aaskar
qozisi, ya’ni bugungi til bilan aytganda harbiy tribunal shug’ullangan.
Amir Temurning jamiyat va davlat boshqaruvida hokimyat bo’linishi
haqida fikr yuritar ekanmiz, tadqiqotchilar uni XVIII asr mutafakkiri
Monteskening hokimyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, va](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_11.png)
![sudlov idoralariga bo’linishi haqidagi ta’limotiga mos kelishi
ta’kidlaydilar.
<< Tangri taoloning dini va Muhammad mustafoning
shariatiga dunyoda rivoj berdim>>.
____________________________________
16
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T: 2000 - B -314
Sohibqironning birgina anashu so’zi uning butun salatanatining ezgulik
Va yuksak ma’naviyatga asoslangan g’oyasini, siyosiy va ijtimoiy mazmu
nini belgilaydi. Uning islom diniga munosabati xalq manfaatlariga mos
keladigan, uning taqdirini belgilaydigan ulkan hodisadir.
Sohibqiron << Har yerda va har vaqt islom dinini quv –
vatladim>> 17
- deydi. Ma’lumki, shu davrda Yassaviya, Naqshbandiya,
Kubroviya kabi so’fiylik tariqatlari paydo bo’ldi va rivojlandi . U hukm-
dorlik qilgan yillari islom dini axloqiy kategoriyalari yanada yuqoriga
ko’tarildi.
1.2 << Temur tuzuklari >> muhim tarixiy manba sifatida
o’rganilishi.
<< Temur tuzuklari>> ni muhim tarixiy manba sifatida O’zbekiston tarixida
o’rganar ekanmiz, bu manba bizga Amir Temurning harbiy va siyosiy faoli
yatidan ma’lumot beruvchi tarixiy asar . << Tuzuki Temur>> va << Tuzukoti
Temur>> nomlari bilan atalgan. Amir Temurning << Tuzuklar>> muallifi ekan
ligi e’tirof etadigan olimlar ko’pchilikni tashkil etadilar. Bu davlat tuzishda
amal qilish zarur bo’lgan birinchi shartdir. Davlatni idora qilishga ikkinchi
shart salatanatning to’rt asosini ustunini to’g’ri anglash va suyana bilish
bu ustunlar quydagilar:
1. Islom va shariat aqidalari .](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_12.png)
![2. Qadimdan amalda bo’lgan odatlar tuzuklar qonun ustunligi.
3. Xazina.
4. Raiyat, ya’ni mehnatkash xalq.
Qonunga asoslanish va musulmom huquqi tamoyillari davlat boshqaruv tizi
mida qo’yilgan poydevor edi. Tuzuklar 2 – qismdan iborat bo’lib , Birinchi
qismda Amir Temurning tarjimayi holi, ijtimoiy, siyosiy, faoliyati uning
Movarounnahrda markaziy hokimyatni qo’lga kiritishi, siyosiy tarqoqlikka
Barham berishi markazlashgan davlat tuzishi, 27 mamlakatni, shu jumldan
Eron, Afg’oniston, Ozarbajon, Gruziya, va Hindistonni o’z tasarrufiga kiritish
Oltin O’rda hukmdori To’xtamish, turk sultoni Boyazid Yildirimga qarshi
Yurishlari Temur Tuzuklarida manba sifatida xizmat qilar edi. Tuzuklarda
G’alabaga erish haqida bir qator jihatlar tushunchalar bayon qilib o’ti
Ladi. Ikkinchi qism mashhur jahongirning farzandlariga atalgan o’ziga
xos vasiyat, pand- nasihatlari, va o’gitlaridan iborat. Unda davlatni idora
etishda kimlarga tayanish, toju- taxt egalarining tutumi va vazifalari,
vazir va qo’shin boshliqlarini tanlash, armiyaning tuzulishi va jang olib
boorish qoidalari 17
, sipohiylarning maoshi, mamlakatni boshqarish taribi,
davlat arboblari, va qo’shin boshliqlarining burch va vazifalari, amirlar,
vazirlar va boshqa mansabdorlarning toju- taxt oldida ko’rsatgan
alohida xizmatlari taqdirlash yo’sini va boshqa xususida gap boradi.
Ushbu asar Amir Temur davridagi O’zbek davlatchiligi tarixini o’rganish
da asaosiy muhim manbalardan biridir. << Temur Tuzuklari>> fanimizda
qayd etilgan ikki nusxasi eski o’zbek tilida bitilgan. Bu Usmoniy turk
hokimlaridan biri- Yaman hokimi Ja’far Posho (1607- 12) ning kutub
xonasidagi turkiy tilda yozilgan asar bilan bog’liq. << Tuzuki Temur>>
ning so’z boshida keltirilishicha, O’rta osiyolik olim Mir Abu Tolib Husay
niy al arziy at Turbatit forscha tarjimasini 1637- yilda Shoh jahonga
(1628- 57) tortiq qilgan. Bizning tariximizda Amir Temurdek ulug’ siymo](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_13.png)
![Bor ekan, uning qoldirgan merosi, pandu o’gitlari bugungi hayotimiz
ga hamohang ekan, oldimizda turgan bugungi muamollarni yechishda
bizga << Temur Tuzuklari>> bu merosni o’rganmasdan, ta’riflamasdan,
targ’ibot qilmasdan haqqimiz yo’q. Amir Temurning Tuzuklardagi qarash
_____________________________________
17 Temur tarixi . Tashkent. 1992 S 40-41
lari davlat va jamiyat hayoti uchun muhim manba hisoblanadi. Amir Temur
ning davlatchilik va diplomatiya, harbiy mahorat, bunyodkorlik salohiyati
fan, san’at, va me’morchilikda oid qarashlari, hayotning ma’no - mazmuni
insonni ulug’laydigan ezgu ishlar hqaida bildirgan fikrlari dinu diyonat
adolatni joyiga qo’yish, salatanat ishlarini kengash va tadbir asosida
amalga oshirish har bir masalada uzoqni ko’zlab el manfaatini o’ylab
ish tutish bilan bog’liq ibratli fazilatlarni alohida ta’kidlash o’rinlidir.
Aynan mana shunday masalalar Sohibqiron tafakurining mahsuli
Bo’lgan << Temur Tuzuklari>> asarida har tomonlama aniq qilib , isho
narli va ta’sirchan tarzda yoritilgan desak, haqiqatni aytgan bo’lamiz.
Bugungi murakkab va tahlikali davrimizda bu kitobni qayta- qayta
Mutoala qilish, uning mag’zini chaqish birinchi galda rahbar sifatida,
ma’suliyati vazifani o’z zimmasiga olgan odamlar uchun, bag’oyat
foydali ekani haqida ortiqcha gapirib o’tirishga hojat yo’q, deb o’ylay
man. << Temur Tuzuklari>> da o’qiymiz : Mahalliy hokimlaridan katta-
kichik shaharlar va qishloqlarda masjid, madrasa va xonaqohlarning
bunyod etilishi, faqiru miskinlar uchun langarxonalar 18
qurish, bemor
lar uchun shifoxonalar, qurish topshirilsin. Hazrat Sohibqironning mana
bu uqdirishlari ham muhimdir . << Amr qildimki, raiyatdan mol - xiroj,
yig’ishda ularni og’ir ahvolga solib qo’yishdan saqlanish lozimdir .
Negaki, raiyatni xona - vayron qilish davlat xazinasining kambag’allashish](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_14.png)
![ga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa siphoning tarqalib
ketishiga sabab bo’ladi. Sipohning tarqoqligi, o’z navbatida, saltanatning
kuchsizlanishiga olib keladi 19
.
___________________________________
18
Langarxona- yo’lovchi qo’nib o’tadigan yer; G’aribxona
19
<< Temur Tuzuklari>> T: << Mehnat>> 1992 – yil _B 21
Amir Temur davlat tizimi ham tuzuklardagi kabi ham avval o’tgan
davlatlar tizimi singari, ikki qismga ; qonun chiqarish tizimi hamda ijroiya
tizimlariga bo’lingan holatda tahlil qilinadi. Qonun chiqaruvchi tizim
qurultoy deb atalib, u asosan yirik turk - mo’g’ul qabilalarining yo’lbosh
chilaria ishtrokida o’tgan va oliy hukmdor istagan paytda chaqirilgan.
Qurultoy urush va sulh oliy hukmdorning saylanishi kabi masalalarni
muhokama qilgan va qonuniylashtirgan. Ijroiya tizimi devonlar va bosh
qa oliy davlat idoralaridan iborat edi. Davlatning ijroiya tizimi
qurultoy qabul qilgan qarorlarni , podshoh farmonlarini va davlatning
kundalik yumushlarini hayotga tatbiq etgan. Amir Temur davlat boshqa
ruvining eng muhim tamoyili deb qonun ustuvorligini << Tuzuklarda >>
keltirib o’tgan edilar. Temur Tuzuklaridagi odilona qarashlar uning man-
ba sifatida o’rganishimiz uchun yaqqol tasvirlanadigan jaroyonlarni
o’z fikr - mulohozalarida ochiq oydin tasvirlab o’tgan edilar. Amir Temur
davlatida qonun barchaga bosh vazirga ham, amirga ham shahzoda
uchun ham barobar bo’lgan. Sharafiddin ali yazdiyning << Zafarnoma>
sidan quydagi ma’lumotlar bilan tanishib chiqdim. G’arbiy Eron va Ozar-
bajon hokimi Mironshoh mirzo maishat va kayfu safoga mukkasidan
ketib, davlat ishlariga e’tibor atrofdagilarning ba’zilari esa oliy, jazoga
mahkum etilganlar. Fors hokimi yetti yillik urush (1399 - 1404 )
paytida sustkashlikka yo’l qo’ygani uchun u ham egallab turgan mansa-](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_15.png)
![bidan olib tashlangan. << Tuzuk >> so’zining lug’aviy ma’nosi qonun –
qoidalari to’plam nizomi degan ma’nolarini anglatadi. Tuzuk - Konstitut
siya - davlatning asosiy qonuni deganidir. Azaldan ma’lumki qaysi bir
asar mazmun - mohiyatan g’oyatda qimmatli amalda juda qimmatli
hisoblanadi. << Temur tuzuklari asosan toju - taxt sohiblari uchun
ham hukmdorlarning aksariyati bu asardan nusxa ko’chirtirib shaxsiy
kutubxonasida asragan va davlat siyosiy faoliyatida muhim yo’l
yo’riq vazifasini o’tab kelgan. Sohibqironning 12- muhim tuzugi davlat
ni idora qilish usullari qo’shinnni tashkil qilish qoidalari urushlarda
amalga oshirilishi zarur bo’lgan turli harbiy uslublar singari bir
qator siyosiy, huquqiy, qarashlarida avvalo mamlakat ishlari bilan
harbiy va axloqiy g’oyalar me’yorlarini tashkil etadi.
<< Temur tuzuklari>> ning markazida inson, uning qadr - qimmati
Kabi bir qator g’oyalar turardi. Shu ma’noda Sohibqironning huquqiy
qarashlarida avvalo, mamlakat ishlari tuzuki alohida ahamiyatga
egadir. << Saltanat ishlarini qonun va qoidalar, to’ra va tuzuk
ka solib, saltanatim martabayu e’tiborini saqladim>> deyiladi.
<< Temur tuzuklari >> da va saltanat obro’ - e’tiborini saqlashga doir
To’rtta asosiy tuzuk sanab o’tadilar.
Birinchidan, saltanatim qonun - qoidalarini islom dini va kishilar-
ning, eng xayrlisini shariatga bog’lab, izzatu hurmatlash vojibdir.
U hazratning avlodi sahobalariga muhabbat bildrish asosida tuzdim.
Saltanim martabasini to’ra 19
va tuzuklar asosida shunday saqladimki,
Uning ishlariga aralishga hech kimning qurbi yetmas edi.
Ikkinchidan , sipohu raiyatimni umid va qo’rquv orasida saqla-
dim. Do’st - dushman bilan murosayu madora martabasida tut –
dim . Qilmishlarini aytgan gaplarini sabr - toqat va chidam bilan](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_16.png)
![o’tkazdim. Do’st - dushmandan kimki menga iltijo qilsa do’stlarga
shunday muomila qildimki do’stligi yanada 2
ortdi. Dushmanlarga
esa shunday munosabatda bo’ldimki , ularning dushmanligi do’stlik-
ka aylanib men bilan munosabati yashilandi deb ta’kidlaydilar.
____________________________________
19
Temur Tuzuklari 132 -bet P
20
Ibn Arabshoh- Amir Temur tarixi - II kitob - B - 99 -100
Uchinchidan, hech kimdan o’ch olish payida bo’lmadim . Tuzimni
totib, menga yomonlik qilganlarni Parvardigori olamga topshirdim.
Ish ko’rgan, sinalgan shijoatli er- yigitlarni qoshimda tutdim. Sofdil
kishilar sayyidlar, olimlar va fozillarga dargohim doim ochiq edi. Naf-
si yomon himmatsizlarni ko’ngli buzuq qo’rqoqlarni majlisimdan quvib
yubordim.
To’rtinchidan, ochiq yuzlilik rahm - shafqat bilan xalqni o’zimga rom
qildim. Adolat bilan ish yuritib, jabr - zulmidan uzoqroqda bo’lishiga
intildim. deb qayd etildi asarda .
<< Temur Tuzuklari >> talabalari doirasida Amir Temur o’z saltanati
O’n ikki toifadagi kishilar bilan ish yuritib mustahkamlagani tarixidan
yaxshi ma’lum . BU haqda << Saltanatim martabasi bo’lmish to’ra-
tuzuklar va qonun qoidalarni ham shu o’n ikki toifaga
bog’lab tuzdim >> deydi Sohibqiron hazratlari .
<< Temur tuzuklari >> da davlat boshqaruvining har bir sohasi va har
qaysi mansab darajasi bo’yicha muayyan tuzuklar bitilgan. Amir
Temur 12- ta eng muhim tuzuklari o’ziga xos shior qilib olganlar .
Va saltanatni tasaruffidan saqlash uchun ularga qat’iy amal qilgan.
Binorabin, ulug’ ajdodlarimiz e’tirof etganidek, “ O’z tajribamdan
sinab bildimki, agar qaysi podshoh shu o’n ikki narsaga ega bo’lmas](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_17.png)
![ekan, saltanatidan bebahra qolur ‘’ . Amir Temurning huquqiy qarash-
lari va qonunchilik tizimi butun Temuriylar saltanatida hayotning
barcha jabhalarida o’z aksini topgan. Buyuk Ipak yo’li xavfsizligini
ta’minlashga xizmat qilganki, bu bilan savdo - tijorat rivojiga katta
hissa qo’shgan . Sharqu G’arb mamlakatlarni bir - biriga yanada yaqin-
lashtirgan. Amir Temurning huquqiy qarashlari va amaliy faoliyati har
doim adolat va insof me’yorlari bilan hamohang bo’lgan. Ulug’ So-
hibqiron o’z davlati hududlarida tuzuk- to’ra va shariat qoidalari
ustuvorligini amalda ta’minlangan. Bu haqda, jumladan : << Sipohiyla
rimni hamisha janga tayyor holda tutdim, ; oylik haqlarimni
so’rattirmay vaqtida berardim. Chunonchi , Rum yurishida si
pohiylarimga o’tgan va kelajakda qiladigan xizmatlari uchun
yetti yillik oziq - ovqatlarini bir varakayiga berdim >> deyiladi.
<< Temur Tuzuklari >> da aks etgan edi. Sohibqiron saltanatida kasbu
hunar va ma’rifatli ahli muntazam ish bilan ta’minlangan. Sarmoyasi
qo’lidan ketib qolgan savdogarlarga o’z sarmoyasini qaytadan tiklab
ta’minlagan. Sarmoyasi qo’lidan ketib qolgan savdogarlarga o’z sarmo
yasini qaytadan tiklab olishi uchun xazinadan yetarli miqdorda oltin
berilgan. Dehqonlar va raiyatdan qaysi birining dehqonchilik qilishiga
qurbi yetmay qolgan bo’lsa unga ekin - tekin uchun zarur urug’lik
va mehnat qurollari tayyorlab berilgan. Inson huquqlari va manfaat
larini ta’minlashga qaratilgan bunday amaliy misollarni yana ko’plab
keltirish bo’yicha ko’plab asosli jihatlar keltirib o’tilgan. Amir Temur
asos solgan buyuk davlat o’zining turli bosqichlarida ham aks topti
radi. Sohibqironning sud va qonunchilikka bo’lgan munosabati ham
alohida o’rnak vazifasini o’taydi. Burun olti asr burun Movarounnahr
sud tizimida o’ziga xos tartib va qoidalar mavjud bo’lgan. Temur](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_18.png)
![tuzuklarida boshqaruv tartibi ikki idora : Dargoh va devonlarga
bo’lingan. Dargoh - eng oliy davlat idorasi hisoblanib, uning boshlig’i
oliy hukmdor ya’ni Amir Temurning o’zi bo’lgan. Dargoh faoliyatini
boshqarish uning vazirliklar mahalliy hokimyat idoralarini saltanat
faoliyati bilan bog’lab turish ishlarini oliy devon - << Devoni - buzruk >
olib brogan. Unga devonbegi boshchilik qilgan. Akademik Bo’riboy Ah-
medov Temur tuzuklari haqida o’zining oqilona tadqiqotlarini olib bor
gan hisoblanadi. Tuzuklardagi o’ziga xoslik aniqlik ham manba jihatdan
to’g’ri talqin qilganidan dalolat beradi. Temur tuzuklarida Amir Temur
iqtisodiyotni, har qanday saltanat poydevori , deb tushungan. << Davlatu
saltanat - deb ta’kidlaydi. Temur o’zining tuzuklarida uch narsa bilan
mulk, xazina va lashkar bilan tirikdir. >> Bu bilan Temur davlatning
yashashi 21
va ijtimoiy roli uchun avvalo, iqtisodiy imkoniyatlarga
kelib chiqib, barcha mintaqalar << xususida to’la ma’lumotlarga ega
bo’lishi va ularning iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo’lishi mumkin>>.
Amir Temur asosiy ishlab chiqarish vositasi bo’lgan yer egaliga
tartiblarini saqlab qoladi va bunga yer maydoning miqdori egalik
huquqini davlat manfaatini ko’zda tutib, o’zgartirishga harakat
qildi. Temur mehnatining yaratuvchanlik faoliyatini nazarda tutib
uni ijtimoiy qadriyat deb tushunadi. Amir Temur tuzuklarga katta
e’tibor bergan. Chunki Temur nazarida davlatning tayanchi
hisoblangan. Temurning siyosiy huquqiy qarashlari uning ahloqiy
qarashlari bilan asoslanadi. 22
Shuning uchun ham Temur nazarida har
qanday siyosatchi muvaffaqiyati podshoning o’z fuqorolariga bo’lgan
rahmdilligi saxovatdandir. Temur o’z siyosatida ham adolat
haqqoniylik bilan birgalikda fikr mulohazalar olib boradi. Temur
tuzuklaridan ko’p misollar keltirish mumkin: ularning naznida dunyo](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_19.png)
![boyligi emas inson qadri ustun turgan. Shuning bilan birga
tasavvufnung yassaviya tariqatiga ixlosi baland bo’lganligi haqida
dalillar mavjud. Buning sababi bir tomondan <<Yassaviya ta’limoti
uzining mustahkam intizomi, pok islomiy-mashabiy irfoniy tasavvufiy
g’oyalari bilan turkiston xalqlarini mug’ullar zulmi va istibdodiga
________________________________________
21
Muminov Amir Temur tarixi o’rta osiyo Toshkent 1968 B-28-29
22
Якубовский А.Ю. Темур Б 70
Temur tuzuklarida yetitta idoradan iborat yaxlit davlat apparati
Bo’lgan .
1. Bosh vazir devoni ( mamlakat va xalq ishlari bo’yicha vazirlik)
2. Harbiy vazirlik ( qo’shimcha taaluqli ishlar vazirligi)
3. Moliya ishlari vazirligi
4. Saroy vazirligi
5. Adliya vazirligi ( Bosh qozi devoni)
6. Davlat xavfsizligi vazirligi ( devoniy mushrif)
7. Tashqi aloqalar vazirligi ( devoni rasoyil )
Mazkur ijroiya tashkiloti bu yerda o’ziga xos ravishda ish olib borganini
ko’rishimiz mumkin. Davlatni boshqarish san’ati, o’ziga xos uslub
jamiayat a’zolarining yo’naltirgan xatti - harakatlari ham tuzuklarda
o’z o’rnini egallagan. Atoqli rus olimi D. Logofet << Temur Tuzukla
rini o’rganib unga Turkistonda Yevropadan 500- yillar oldin vujud
ga kelgan konstitutsiyaviy kodeks bir so’z bilan aytganda Amir
Temur saltaning tayanchi hisoblangan tuzuklar haqida gap bora
yotganligi haqida bilib olishimiz mumkin. 23
O’zga mamlakatlarni
zabt, etish idora qilish g’anim lashkarlarini sindirish, dushmanni tuzoq
qa tushurish do’st- dushman orasida muomila murosayu madora
qilish xususida ushbu tadbir va kengashlarni qo’lladim. Pirim Zaynid
din Abubakr Toybodiy 24
yozdilarki Temur saltanati yurishlarida to’rt](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_20.png)
![narsani qo’llasin.
1. Kengash.
2. Mashvaratu - maslahat
3. Hushyorligu mulohazalik
4. Ehtiyotkorlik
Chunki kengash mashvaratsiz saltanatni barcha qilgan ishlari va
aytgan so’zlari xato bo’lgan johil odamga qiyoslah mumkin: uning
so’zlari va qilmishlari boshiga pushaymonlik va nadomad keltirgan.
1.3 Amir Temur va Temuriylar davrida harbiy yurishlar
va islohotlar.
Amir Temur davrida malakatda harbiy yurishlar ko’p bo’lib ular
doimo g’alaba bilan tugani ma’lum. Sohibqironnning betakror , har
biy san’ati va iste’dodi qobilyati zabardast harbiy islohatchi
hamda atoqli sarkarda sifatida yaqqol ko’zga tashlandi. U eng
qudratli va intizomli armiyani barpo etishga, harbiy qismlarni
yurish va jang vaqtida oqilona boshqarishga , paydo bo’lgan har
qanday g’ov va to’siqlarni tadbirkorlik bilan yengishga qo’shindagi
jangovar ruh, vatanga muhabbat va sadoqat tuyg’usini doimo
yuksaltirib borishga muvaffaq bo’lgan. O’zbekiston tarixi Temurbekni
sharqning eng buyuk sarkardalaridan biri sifatida, haqli ravishda
tan oladi. Uning harbiy iste’dodi asosan ikki yo’nalishda : mohir
harbiy tashkilotchi va atoqli sarkarda sifatida yorqin namoyon bo’la
di. 23
Amir Temur barpo etgan armiyaning tuzulishi Chingizxon
tuzgan qo’shin tizimi va tuzulishiga ma’lum darajada yaqin bo’l-
sada , biroq quydagi jihatlari bilan farqlanadi.
. Sohibqiron armiyasi umumxalq xarakteriga ega emas edi.
. qo’shinga oliy bosh qo’mondon ko’rsatgan aniq talabga binoan](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_21.png)
![Chorvadorlar qatori kosibchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan
mashg’ul o’troq aholidan ham sezirarli miqdorda askar olingan. 24
________________________________________________________
23
Amir Temur O’rta osiyo tarixi Toshkent. 1968. B 28- 29 Mo’minov I . M Yakobisky
Ning << Oltin O’rda va uning qulashi >> T: 1956, 288- 318 b. Amir Temurning harbiy san’at
Tarixi nomli parcha Turon tarixi jurnali 1992- yil 1- son 10-14
24
Yakubovskiy Oltin O’rda b - 70 Tesizlar T: O’zbekiston 1996- b 25- 26 Ibn Arabshoh
Amir Temur tarixi. Ikki jildlik T. << Mehnat >> 1992
. Qo’shinda harbiy kuchlar asosini tashkil qiluvchi otliq askarlar
bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar ham bo’lgan.
Ma’lumki, Chingizxon qo’shini piyoda askarlarga ega bo’lmagan. 25
. Amir Temur Sharqda birinchilardan bo’lib, o’z armiyasiga o’t
sochar qurol, ya’ni to’p - ra’dni olib kirdi. 26
. Sohibqiron tog’li hududlarda jang harakatlari olib boruvchi
piyodalardan tuzilgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi.
. Amir Temur jahon harbiy san’ati tarixida birinchilardan bo’lib,
Qo’shinni jang maydonida yetti qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini
joriy qiladi. 27
. Amir Temur armiyasida ayollardan tuzilgan bo’linmalar bo’lib,
Ular jang chog’I erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik
va matonat namunalari ko’rsatganlar. 28
Sohibqiron armiyasida muntazam qo’shinga xos bo’lgan ko’pgina
belgilar mavjud edi : qo’shin son jihatdan aniq va puxta tashkil
qilingan. Uning jangovar tartibi - yasovul jangdan - jangga takomil
lashtirib borilgan, armiya o’z zamonasining ilg’or qurol va texnika
si bilan qurolangan. Aynan bir turdagi qurol - yarog’ , aslaha - anjom,
bilan ta’minlangan. Qismlar bir - biridan, kiyim boshi, tutgan bayroq
yoki tug’i orqali ham farqlangan. 29
Bunday ajralib turish jang](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_22.png)
![paytida qo’shinni boshqarishda juda qo’l kelgan.
__________________________________________
25
Amir Temurning harbiy sarkada sifatida talqini : T: 1996 B 27-28
26
Yakubovskiy Temur Tarixi. B> 70
27
Belenskiy poyevleni ognestalog orujiya O’rta osiyo va eron XIV - XVI 1949
28
Amir Temur ko’ragoniy Zafar Yo’li. T: << Nur >> 1992
29
Ahmedov Sohibqiron Temur ( hayoti va ijtimoiy- siyosiy faoliyati) T : 1996
Dushman mudoofasini turli usullar yordamida barbod qilish, g’anim
tomonning yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo’lgan.
shaharlariga qo’qqisdan kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning
boshliqlarini va ayniqsa, lashkarboshilarini hibsga olish, qal’a hamda
qo’rg’onlarni uzoq muddat davomida munozara qilish yov kuchlarini
iloji boricha keng qamrovda qurshab olish, uning qishloq , shahar,
tuman, viloyatlarini birin - ketin fath etish, dushmani batamom yakson
etgunga qadar ta’qib qilish, fath bo’lgan yutlarni boshqarish
uchun o’zining ishonchli vakilllarini tayinlash singari strategik
maqsadlarini ko’zlab ish yuritish Amir Temurga ko’plab zafarlar olib
keldi.
Taktika jihatdan Temurbek armiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega
edi . Qo’shin yetti qismga - qo’lga ajratilgan, razvedka a’lo darajada
yo’lga qo’yilgan, qismlarining jang maydonida hamda yurish vaqtida
talab darajasida yo’lga qo’yilgan, qismlarning jang maydonidagi ham
harakat qilishi uchun zarur tadbir va rejalar ishlab chiqilgan,
ularni jang paytida operativ boshqarishga alohida katta e’tibor
qaratilgan. Temurbek o’nlik, yuzlik, minglik hamda tuman qo’mondonla
rini tanlash masalasiga bevosita rahbarlik qilgan. Lashkarboshlilik
salohiyatiga ega bo’lgan qo’mondonlarning to’g’ri tanlanganligi va](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_23.png)
![o’z joyiga qo’yilganligi askar hollarda jang natijasining muvaffaqiyatli
yakunlanishiga sezirarli ta’sir ko’rsatgan.
Sohibqironning harbiy san’ati rivojiga qo’shgan ulkan xizmatlardan
yana biri - qo’shin qanotlarini jang chog’ida dushman hujumidan
muhofaza qilish va aksincha g’anim kuchlarini yon tomondan aylanib
o’tib, unga ortidan zarba berish maqsadida tuzilgan otliq qism –
kunbul - kunbulning joriy etilishidir. Bunday mutlaqo yangi harbiy
qism, tarixining guvohlik berishicha, Aleksandr Makendoskiy , Gannibal
Lyudovik XIV , Buyuk Fridrix , Chingizxon kabi dongdor sarkardalar
qo’shinida bo’lmagan. Faqat XIX asrning atoqli lashkarboshisi
Napoleon Bonapart armiyasining jangavor tartibida qo’shin qanotlarini
himoyalovchi qism mavjudligini kuzatish mumkin. Harbiy mutaxasislarning,
Napoleon sharq mamlakatlariga harbiy safar qilishdan avval Temurbek
armiyasi tuzilishini, uning jang olib borish yo’l-yo’riqlarini sinchiklab
o’rgangan, zarur topgan taktik usullarini o’zlashtirgan mulohazasi,
Harbiy qo’mondonga beriladigan eng xolis baho uning janglarda erish
gan g’alabasidir. Shu nuqtai nazardan Amir Temur tarixdagi buyuk
sarkardadir 31
<< Qilich ushlay olgan qo’lgina saltanat mayog’ini ushlashi mum-
kin>>. - der edi Temur. U pytlarda harbiy san’atkorlik siyosiy pesh-
qadamlikka teng ma’noni ifodalagan. 32
Lekin urush uning tushuncha-
sida nima bo’lgan. Amir Temurning siyosati boshqa usulllar bilan
urushish, ya’ni zabt etilgan mamlakatlar va davlatlar ustidan nazo-
rat qilish, ham balki siyosatni, u qanaqa siyosat bo’lmasin, yirik
harbiy o’yinning bir qismi sifatida tushungan.
Shu bois Amir Temurning keng miqiyosli siyosatini tushunmoq
uchun, eng muhimi. << Urush >> tushunchasini XIV asr kontekst
da aniqlab olish juda muhim hisoblanadi. Amir Temur o’zi ishg’ol](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_24.png)
![etgan yerlardan ketgach, o’zidan keyin puxta va muhim boshqarish
san’ati juda kamdan - kam qoldirgan. Shuning uchun ham bir marta
______________________________________________
30
Sharafiddinn Ali Yazdiy Zafarnoma . Toshkent Kamalak 1994 - B 103-113.
31
Nelson. A. Temur harbiy strategiya va ulkan siyosatchi sifatida. T: O’zbekiston 1996- B 31
32
Nelson. Temur buyuk sarkarda tezislar T: O’zbekiston B- 25 Amir Temur va uning
Jahon tarixida tutgan o’rni va roli mavzusidagi xalqaro anjuman. Tezislari
ishg’ol qilgan shaharlarini ikki, uch va hatto to’rt marta qayta
egallab shaharlar, mamlakatlar uning tushunchasida nazorat ob’ekti
emas, balki yurish, harakat qilish maydoni bo’lgan.
Mazkur tushunchani qanday qilib, qadimgi yoki hozirgi kun geosi-
yosat konsepsiyasiga singdirish mumkin. Zero, uzoq o’tmishdan to
hozirgi kunga qadar insoniyatning hududga munosabati ijtimoiy va
siyosiy birlashmalar tuzishda asosiy mezon bo’lib, kelmoqda. Lekin,
bunday munosabat ham har xil bo’lishi mumkin. Masalan, ayrimlar
hududga o’z mulki sifatida qaraydilar. Hududga nisbatan bo’lgan
siyosat, hozirgi kunda egalik qilish, raqobat tushunchalari bilan uy-
g’unlashgan holda ko’rinadi. Shunday qilib, geosiyosat nisbatan keng
ahamiyat kasb etadi. Va hudud bilan hokimyat orasidagi o’zaro mu-
nosabat to’g’ridan -to’g’ri yerlarni zabt etish, ishg’ol qilish bilan birga
cheklanib qolmasdan, o’ziga yana boshqa bir qator masalalar yer-
larga alyans , migratsiya va hokimyatining boshqa qirralarini o’z ichiga
oladi. Shu nuqtai nazardan Temurning yana bir jihatiga tan bermay
iloj yo’q-u bir qator madaniyatlararo yaxshigina ko’prik o’rnatgan : ma-
salan ko’chmanchilar bilan o’troq xalqlar orasida, mo’g’ullar, turklar,
forsiylar, G’arb va Sharq o’rtasida va hokozo. 33
Amir Temurning birinchi maqsadi urug’ hokimligidan ustun bo’lgan qo-
nuniylikni yuzaga keltirish edi. U dushman qabilalarni to’liq yo’qotish](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_25.png)
![o’rniga ularning ichiga nominal hokimlikni kuchaytirish yo’li bilan
saylov tizimini joriy qiladi va shu vaqtning o’zida ularning hokimlik
vazifalarini bajarish uchun zarur bo’lgan real qobilyatlarni susaytiradi.
Qachonki, u urug’ hokimligiga jiddiy qodir biror dushmandan xalos
bo’lishni xohlasa, boshqa dushmanga u bilan hisoblashishga imkon
tug’dirib, berardi. Shunday qilib, u ustomonlik bilan o’zini qabilalararo
adovat ustiga qo’yishga erishdi. Amir Temurning strategik tafakkuri bunda
ittifoqlikni yo’lga qo’yishni ikki darajada - urug’ va mintaqada amalga
oshiradi. Va shu ikki darajada umrining oxirigacha ishlab keldi. Ittifoq-
chilarda strategik maqsadlarda foydalanish tug’ma noziklik bilan qorishib
ketdi. Jang mobaynida Temur noziklashib, qolgan qismlarga yordamga
shoshilar, chunki uning butun rejasini barbod qilishlari mumkin edi. uning
farosati va iymoni shunchalik kuchli ediki, hatto u yurishlarining eng
zarur nuqtalarida to’xtatib qo’yib undan ham yangiroq yurishlarning
boshlab qo’yar edi. Lekin, shu vaqtda avval qo’yilgan maqsadlarni
sedan chiqarmasdi. Kelajak yurishlarini mukammal ravishda tayyorlaydi-
gan startegik bo’lgan Chingizxondan farqli o’laroq, Temur haqiqiy
realist edi 34
Temurning strategik dahosi usta geosiyosiy arbob bo’lish qobilyatiga
ko’proq xosdir. Birinchi, qarashda tartibsiz ko’ringan yurishlar izchil
xususiyatga ega bo’lmasalar, ham aniq bir rejaga asoslangandi. Temur
salatanatiga turli madaniyatlarni o’zida mujjasam etgan va bugungi kun-
gacha yashab kelayotgan Yevroosiyo g’oyasini shaxsan ishlab chiqqan
birinchi shaxs edi. Grosset ta’kidlashicha, << uning imperiyasi turkiy
forsiy qonunchilik tizimi turkiy- chingiziy va siyosiy- diniy tartibi- arab>
deb aytgan edi. Zaruriyati jihatidan Temur bu xislatlarni ustamonlik
bilan birlashtirgan shaxslardan biri edi. Amir Temur shunday yetuk](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_26.png)
![siyosiy arbob va sarkarda ediki, u ko’chmanchilarning qobilyatlarini
mo’g’ulllarning jasoratini, mo’minlarga xos iymon - e’tiqodini o’zida mu-
jjasamlashtirgan edi.
__________________________________________
33
Nelson Temur harbiy strategik tezislar B-31
34
Nelson temur tarixiga oid jarayonlar va qissalar tarixi 33-34 B
Shu ma’noda u o’sha paytlarda ko’p jihatdan ilg’anmaydigan
tushuncha bo’lmish hozirgi zamon << sivilizatsiyalar to’qnashuvi >>
ning dastlabki darakchisi bo’ldi. Hamma madaniyatlar ma’lum ma’no-
da o’ziga xosdir, lekin ularning turli elementlari vaqt o’tishi bilan
o’zgaradigan strategik qadiryatlarga aylantirilishi mumkin. Temur bu
nazariy tushunib yetgan Markaziy Osiyodagi birinchi shaxs edi. va
uning taktik dahosi buni amalga oshirdi.
Umuman aytganda, Amir Temur geostratigiyasining qabilaviy min-
taqaviy jihatlari bir- birlari bilan o’zaro bog’liqdirlar. Shuni eslatib
o’tish kerakki, Temurning siyosiy jihatdan daholigi va harbiy qobil-
yati uning har bir alohida mintaqada joriy etgan qonunchiligida
ko’rindi.
Temur o’zining kamchiliklarini tushunar edi, lekin uni u boshqalar-
ning kamchiligida to’g’ri xulosa chiqarish bilan to’ldirib borar edi.
Masalan, To’xtamishning ishni paysalga solishi, Boyazid manmaligi
Fors amirlarining o’zlariga bino qo’yganliklari sababli, va boshqalar-
dan oqilona foydalanganini ko’rishimiz mumkin . 35
Temurning kuchi uning << butkul tugatish o’rniga ichdan qulatish
qurish o’rniga tenglashtirish>> yo’lidan borib buning natijasini o’z
yutuqlarida ko’rishimiz mumkin. Bu narsa hozirgi zamon geosiyosat
ga ham juda mos keladi desak mubolag’a bo’lmaydi. Bundan tash](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_27.png)
![qari u Markaziy Osiyodagi voqealar boshqa hamma mintaqalarga
ham albatta, ta’sir etadi, deb tushungan. Shu bilan birga u olib
brogan siyosat harbiy yurishlar to’g’ridan - to’g’ri bo’lmasa ham
___________________________________
35
Nelson. R. Temur harbiy strategik va ulkan siyosatchi sifatida talqin qilinishiga doir
Chora - tadbirlar majmua. Tezislar. B -33
Ma’lum ma’noda o’zga, tashqi mamlakatlarga ham o’z ta’sirini o’tkaz
ganligi bizga tariximizdan ma’lum . masalan, u mo’g’ullarning Xitoyga
bo’lgan xavfini Oltin O’rdani olish bilan Moskva Russiga bo’lgan
xavfni bartaraf etadi. Shunday qilib, Litvaliklar Polovestlarning Rossi-
yaga hujumlari ham barham topadi. U Konstantinopolning Usmon-
li Turklar tomonidan zabt etilishini yarim asr orqaga surdi, biroq
turlarni Kichik osiyodan ta’qib etib borib Yevropada bir umrga qo-
lishlariga imkon berdi.
Bundan ko’rishimiz mumkinki, Amir Temur hozirgacha yashagan
ajdodlar orasida ham bundan so’ng yashagan avlodlar orasida
ham eng buyuk shahs bo’lib qolaverdi.
Amir Temur bir necha yillar davomida olib brogan qahramo-
nona kurashlari tufayli 150 yillik mo’g’ullarning hukmronligiga yakun
yasadi. U xalqning ozodlik kurashiga boshchilik qilib vatan mus-
taqilligi va ozodligini tikladi. U mustaqillik va ozodlik ramziga
aylandi.
Buyuk davlat arbobi va mashhur lashkarboshi Amir Temur
o’zining butun hayotini o’zbek xalqi ozodligi va taraqqiyoti
uchun kurashga bag’ishladi. U hamisha vatan ishqi va xalq
dardi bilan yashab, jang maydonlarida qahramonlik na’munalarini
namoyish etdi. << Boshimga - deydi Amir Temur- pulat dubulg’a eg-](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_28.png)
![nimga dovdudiy sovut kiydim, belimga esa misr qilingini bog’lab,
bahodirligu kurash taxtiga o’tirdim… Saltanat to’nini kiygach, tinch-
ligu so’g’ligim ketdi, o’z tushagimda rohatda uxlash, huzur-halova-
vatdan voz kechdim, ranju mehnat tortdim. Har xil tadbirlar qo’l-
lab g’anim qo’shinlarini sindirdim. Amirlar va sipohlarning isyonla-
rini ko’rdim, ulardan achchiq so’zlar eshitdim. Va bular mening
qarashlarimga ta’sir etdi deb ta’kidlaydi. Lekin sabru- bardosh
bilan o’zimni eshitmagan va ko’rmaganga solib, ularni tinchit-
dim. Qilich ko’tarib jang maydoniga otildim va shu tariqa
dunyoda nom chiqardim >>. 36
Darhaqiqat, Amir Temur vatan mus-
taqilligi va yurt ozodligini tiklash, uning taraqqiyotini ta’minlash,
Turkiston zaminini jahon davriga olib chiqa olgan buyuk inson
edi.
<< Amir Temur tarixi >> asarining muallifi Ibn Arabshoh ham
Sohibqironning fazilatlarini sharhlab, yozgan : << Temur tengi fe’l-
atvori chuqur mulohazali kishi bo’lib tafakkur dengizining qa’ri yo’q
va ( uning ) tadbiri tag’icha na tekislugu, na g’adir - budur, orqali
yo’l topiladi>>.
Xalq mafkurasi Amir Temur siymosida va faoliyatida to’la ifoda-
sini topadi. U, bu davrda ham siyosiy, iqtisodiy, va ma’naviy asos
larga ega edi.
Vatan - yurt g’oyasining tutgan muhim o’rni 1370- yilda Amir
Temur davlatining barpo etilishida namoyon bo’ladi. Bu yerda uning
mustaqillikni tiklash haqidagi da’vati amalga oshirildi. Markazlashgan
va qudratli davlatni yuzaga keltirish mafkuraning asosiy yo’nalishiga
aylandi : << Movaraunnahr viloyatini ( mo’g’ullar ) vujudining xas- xashagi
dan tozalaganimdan keyin … - o’zimcha kengashdimki, << Xudo bitta,
uning sherigi yo’qdir. Shunday bo’lgach, Alloh taolining muqaddas](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_29.png)
![mulki bu - yer yuzida egalik qiladigan ( kadxudo) kishi ham bitta bo’-
lishi kerak >>. 37
____________________________
36
Temur tuzuklari - B - 49 54
37
Temur tuzuklari - B -35
Amir Temur o’zining bunday siyosatini hokimyatni qo’lga olgunga
qadar va keyin ham izchilik bilan olib borib butun mamlakat
da tinchlik va osoyishtalikni ta’minladi. Umuman olganda, Amir
Temur davlatchiligi, uning boshqaruvdagi o’ziga xos tamoyilllari, na-
faqat bugungi o’zbek milliy davlatchiligi, balki jahon ma’rifiy dav
latchiligining tamoyillariga asos bo’lmoqda. Buni nimalarda ko’rishimiz
mumkin.
Eng avvalo, Sohibqironning << Barcha ishlarimning to’qqiz ulu-
shuni kengash, tadbir va mashvarat qolgan bir ulushi esa qilich bilan
bajo keltirdim >>. 38
degan dono o’gitlari malakatlar Prezedentlarining
dunyo muamollarini va ichki masalalarni hamjihatlik, oshkora muzo
koralar yo’li bilan hal etish tarafdorlari sifatida amalga oshirilayot
gan faoliyatida o’z ifodasini topmoqda 39
Xalqaro masalalarni hal
etishda << tomonlarning bir - biriga yon berish, va murosa yo’li
bilan hal etish bir- biriga yqainlashuvi har bir mamlakat hududiy
yaxlitligining saqlanishi, barcha manfaatdor tomonlarning muzokora ja-
rayonlari qay tarzda bo’lmasin tashqaridan ta’sir etish va arala-
lashuvga yo’l qo’ymaslik >> tamoyillari Amir Temurning mashvaratu
kengash vositasida siyosat yurutishini eslatadi.
Mamlakat parlamentlari va hukumatlarining o’z sessiya va ken-
gashlarida muhim dolzarb masalalr yuzasidan ochiq fikr almashinuvi
temurona demokratiyaning yangi shaklidagi ko’rinishidir.](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_30.png)
![Ikkinchidan, esa Amir Temurning << chaqaloqlarni yig’latmangiz , bo
lalarga ozor bermangiz- bu gunohi azim erur degan so’zlari mavjud.
______________________________
38
Amir Temur o’g’itlari T : << Navro’z >> 1992 Amir Temur Ko’ragoniy Zafar yo’li
T : << Nur >>.
39
Mo’minov A. Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni T : << Fan >> 1998
Bunday gunohni Alloh xush ko’rmagay>> degan gaplari bizning
Prezedent ham xalqaro hamjamiyat davlatlari rahbarlarining onalar
va bolalarga g’amxo’rligi ularga tibbiyot xazinasi ko’rsatish va ijti-
moiy muhofaza qilishni rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan,
tadbirlari xalq ta’limi va bolalar tarbiyasini isloh qilish hamda xo-
tin - qizlar hayotini yaxshilash borasida olib borilayotgan ishlari so-
hibqiron davlat shajarasining Amir Temur ma’naviyatining davom
etayotganligidan dalolat beradi.
Ulug’ bobokalonimizning birgina << Kuch - adolatda >>, degan gap
lari bugun nafaqat o’zbekiston balki butun dunyoda yangi davlat
qurulishiga, asos qilib, olindi. Huquqiy demokratik, adolatli davlatni
barpo etish, insonparvar fuqorolik jamiyatini shakillantirish tamoyillari
avvalo amir Temur mamlakatdorlik maktabining ilg’or jahoniy tajriba
lar bilan uyg’unlashishga mahsuldir.
Sohibqironning : << Davlatu salanat uch narsa bilan : mulk davlat
hududi , mamlakat, xazina va ishlar bilan tirikdir degan fikrlarni bil-
dirib o’tadi. Amir Temur davlatni boshqarishda asosan ijtimoiy ,
iqtisodiy, siyosiy jarayonlarga tayanadi rivojlanadi va taraqqiy eta
boradi buning asosiy sababi mamlakat hududa yuzaga kelgan vaziyat
lar va hukmdor tomonidan chiqarilgan qonunlar o’z samarasini ko’r
satdi. Bu mamlakatimizda harbiy akademiyaning tashkil etilishi yaxlit
ligi tafakkur jarayonlari tamoyillari bilan chambarchars bog’liq jara-](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_31.png)
![yon hisoblanadi. Harbiy doktrinaning ishlab chiqilishi qolaversa mam
lakat xazinasini muntazam to’ldirib boorish borasidagi izchil va oqilona
faoliyatda o’z aksini topib davlatchilik asoslarida Amir Temur saltanati
ning jahongirlik yurishlarida o’z samarasini ko’rsatib bordi buning nati
jasida mamlakatda ichki va tashqi savdo yuqori sur’atlarda ravnaq topdi.
II BOB. Temuriylar renessansining tashkil topishi va asoslari.
2.1 A.Temur va Temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyoti.
Amir Temur o’z mamlakatining ilmu - urfon, madaniyat va
san’at ahliga xorijiy ellardan ko’plab hunar- kasb ahllarini,
me’moru naqqoshlarini, olimu fozillarini olib kelib, ularga qulay
shart-sharoitlar yaratib berib ularning bilimi, tajribasi iste’dodini
ishga solib hayratomus ulug’vor bunyodkorlik va ijodkorlik ishlarini
ro’yobga chiqardi. Bu davrda bunyod etilgan betakror me’moriy
obidalar, osori- atiqalar yuksak san’at asarlari, ilmiy-madaniy meros
namunalari bunga yorqin dalil bo’la oladi. Amir Temur salohiya-
tining ajoyib ifodasi bo’lgan <<Tuzukot>>da Sohibqironning ilm-fan,
ma’rifat ahliga har doim alohida e’tibor berganligi va har bir
muhim ishni amalga oshirishda ularga qat’iyan suyanganligi
qayta-qayta ta’kidlab o’tilgan. Amir Temur davrida yashab ijod
qilgan allomalardan Jaloliddin Turonshoh (vafoti 1385), Bahovuddin
Naqshband (vafoti 1389), Xo’ja Hofiz Sheroziy (vafoti 1389), Xo’ja
Kamol Xo’jandiy ( 1391 ) Allomai Taftazoniy ( vafoti 1392) va boshqa
larni eslashimiz kifoyadir.
Movarounnahrda, xususan, Samarqanda ilm- fan va san’atning
taraqqiyotida Ulug’bek va uning atrofidan jamlangan olimlarning
o’rni va hissalari nihoyatda buyukdir. Amir Temur farmoni bilan
bunyod etilgan Samarqand, Buxoro, G’ijdivon shaharlaridagi madrasa](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_32.png)
![larda Qur’on , hadis tafsir fiqh ( din va shariat qonun - qoidalari)
riyozot ( matematika ) handasa ( geometriya ) jo’g’orifiya ( geografiya )
ilmu aruz ( poetika ) arab tili kabi dunyoviy ilmlar ham o’qitiladi.
Hatto, Buxoro madrasining darvozasiga : << Bilim olish har bir musul
mon ayolu erkakning burchidir>>. Degan kalima yozib qo’yilgan.
Amir Temur davrida o’rta osiyoda maydonga kelgan buyuk sivilizatsi
ya buyuk tarixiy shaxslarni - faylasuf va donishmandlarni shoir va
san’atkorlarni me’mor va sohibi hunarlarni yetishtirdimkim, ular o’z
navbatida jahon madaniy taraqqiyotini boyitishga hissa qo’shganlar.
Shuning uchun ham Amir Temur shaxsi uning siyosiy, ijtimoiy ,
faoliyati faylafiy qarashlari qariyib besh yuz yildan ziyod jahon
olimlarining diqqat markazida bo’lib kelmoqda . O’rta osiyo tarixining
bu yorqin va hayratomuz sahifalarni o’rganish, uni barcha ma’naviy
olamine yuzaga keltirar edi. Amir Temurning o’zi ham ilm- fan tara
qqiyotga ergashuvchi butun ilmu olimlarni sevuvchi ularni hurmatini
joyiga qo’yib e’zozlab ardoqlovchi shaxslardan biri edilar. Shuning uchun
butun olimlar va ulamolar Movarounnahrda to’planib bu yerda ko’p
lab asarlar tarixiy jaroylarni qayd eta boshlaganlar . Amir Temurning
<< ilm ahillariga ajratgan vaqtlari mablag’lari beqiyosdir >> . Sohibqiron
davrida O’rta Osiyoning mustaqil bir davlat ostiga birlashtirilishi ,
mamlakatning ichida tinchlik o’rnatilishi shubhasiz mamlakatning iqti
sodiy va madaniy taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko’rsatdi. Bu davrda
ilm - fan, adabiyot va san’at hunarmandchilik va me’morchilik
ravnaq topdi. Sohibqiron mamlakat va uning poytaxti Samarqand
ning obodonligiga katta e’tibor berdi. Buning uchun Movarounnahr-
ning hamma joyidan yaqin va o’rta sharq o’lkalaridan tobe mam-
lakatlaridan juda ko’p fan va san’at ahllarini iste’dodli sohibi hunarlar](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_33.png)
![ni me’mor va mussavvirlarni poytaxtga to’pladi.
1404-1406 yillarda Samarqandda bo’lgan Ispaniya elchisi Gonzales
De Klavixo bu haqida o’zining kundaliklarida Samarqandning beni-
hoya obodonligini, aholisi beqiyos ko’p va gavjumligini, Samar-
qandda yerli xalqdan tashqari xristianlar, yunonlar, eroniylar
turklar va arablar kabi turli qavm va turli masxabdagi
kishilar istiqomad qilishini, Temur tomonidan turli mamlakat-
lardan yuz mingga yaqin olimlar, hunarmandlar, me’morlar,
san’atkorlar Samarqandga olib keltirganini batafsil hikoya qiladi. 40
Bular hammasi Turkiston va sharq xalqlari madaniyati va
san’atini bir-biriga yaqinlashuviga olib kelgan. Bu fikrni Sharafiddin
Ali Yazdiy ham tasdiqlaydi.
Amir Temur g’oyasi bo’yicha, yaqin va o’rta sharqdan
to’plangan ilm-fan namoyondalari, sohibi hunarlar, yirik
san’atkorlar hisobiga Movarounnahr xalqlarining ijodi yanada
yuksalishi, Samarqand esa, O’rta va yaqin Sharq ijodiy
kuchlarining markaziga aylanishi bular hammasi ilm- fan
madaniyat va san’atda yangi yo’nalishlarni vujudga keltirishi
kerak edi. Temur ilm-fan va san’at namoyondalarini o’z himoya
siga oladi. Ma’lum sharoitlar yartadi, ularning tirikchiligi, ijodiy
faoliyatlari davlat hisobiga olinadi. << Temur Tuzuklari>> da bu
tadbirlar o’z ifodasini topgan : << … O’ninchi toifa hunar- san’at egala-
ridir, ularning davlatxonaga keltirib, o’rdadan o’rinlarini belgiladim 41
>
deyiladi. Bu haqiqat edi. temur davlati sa’yi- harakatlari tufayli
XIV asr o’rtalari XV asrda Samarqandda astronomiya, tibbiyot, riyozot
Falsafa, tarix kabi fanlar me’morchilik, adabiyot, san’at , xattotlik va
musiqa san’ati gurikirab rivojlanadi. Bu kabi ilm - fan tarmoqlari Sa](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_34.png)
![marqandning Amir Temur homiyligi ostida ko’plab yutuqlarga erishishiga
____________________________
40
Рюи Гонзалес де Клавихо. <<Жизнь и деяния великого Темерлана>>
дневник путешесвия по двору Темура в Самарканде 1403-1306,
С.136,245,282-283.
41
GULISTON jurnali 1967 N:6 B25
Mana shu buyuk ko’tarilish yuz berganini hisiobga olib,
akademik N.I.Konrad <<Temuriylar davrida Samarqand va Hirotda
qadimiy Markaziy Osiyoda maydonga kelgan universalizmlarning
buyuk ruhi yangidan yashay boshladi. Bu universalizm … madaniyat
ning hamma jabhasida haqiqat edi… >> deb yozgan edi.
Xuroson va Movarounnahrning o’rta asrdagi tarixida XV asr g’o
yat murakkab va ziddiyatli davrlardandir. Shunga qaramay temuriylar
davlati jahonga ajoyib davlat arboblariyu ilm va madaniyatning
buyuk siymolarini yetkazib berdi. Ikki shahar Samarqand va Hirot
o’ziga ohangrabodek ilm ahli, shoir, tarixchi, musiqachi hamda mu-
savvirlarni jalb qilar edi. Bu shaharlar hukmdorlari saroylaridan
Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi nomi bilan mashhur bo’lgan Alovu-
ddin Ibn Muhammad, Ziyouddin Jamshid kabi ilmu nujum namoyon
dalari Mirzo Ulug’bek bilan birga << Ziji jadidi Ko’ragoniy >> ustida
birgalikda ish olib borganlar. Hofizi Abru, Abdurazzoq Samarqandiy-
lar Shohruh va Ulug’bek davrlari tarixini bitganlar, ko’plab naq-
qosh va miniatyurachi musavvirlar nafis va go’zal asarlar yarat-
ganlar . Ular orasida Kamoliddin Behzod ham bor edilar. Buyuk
Alisher Navoiy o’zining << Majolis un - nafois >> nomli tazkirasida
o’zidan birmuncha avval yashagan va o’ziga zamondosh bo’lgan
besh yuzta shoir hamda olimlar haqida ma’lumotlar berar ediki,
ular o’z faoliyatlari bilan har ikkala poytaxt madaniy hayoti](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_35.png)
![ravnaqini belgilab bergan edilar.
Ilmiy izlanishlar, madrasalarda falsafiy mulohazalar olib borayot-
gan allomalar, adabiy anjumanlar, nafis majlislarda qasida va
g’azallar o’qiyotgan shoirlar ichida Zahriddin Muhammad Bobur
ning << Bu olam nizo va fitnalarga to’la kimdir bosqinchilik
qiladi . mamlakatdan va aholidan nimadur ola ketdi. 42
deganlari xu-
susida fikr yuritganlari ozmidi.
O’z davrining ilg’or davlat arbobi - Navoiy davlatmand shaxs
bo’lib, u o’z tasarrufidagi boyliklari va mablag’ining ko’p qismi
ni faqir - muhtojlar ehtiyojiga, ko’plab jamoat inshoooatlari va
binolari qurulishiga sarf qilingan. U davlatni boshqarish adolatiga
tayanishni maslahat bergan va buyuk so’z san’atkori sifatida biz-
ga ulkan adabiy meros qoldirgan. Uning << Xamsa>> si tarkibi-
nomli nasriy - falsafiy didaktik asari va ayniqsa, << Saddi Iskan-
Tarxiy manbalarning ko’rsatishicha, bu davrda Samarqand va
Hirotda Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Haydar Xorazimiy , Yaqiniy, Amiriy
Javhariy, Mavlano Toli, Bisotiy kabi shoirlar turk va fors tillari
da ijod qilganliklari haqida ma’lumotlar uchraydi. Sharq klassik
adabiyoti tarjimalariga ham e’tibor berilgan . Badiiy ijodning
g’azal , ruboiy, tuyuq kabi turlari rivoj topgan.
Alisher Navoiyning e’tirof etishicha, temuriylar davrida, ayniqsa
turk tilidagi adabiyot taraqqiyotiga jiddiy e’tibor berilgan. Chunonchi,
Navoiy turk tilida yozuvchi shoirlar haqida to’xtab : << … Temur
Ko’ragon zamoniddin farzandi xalafi Shohrux sulton zamoning
oxirigacha turk tili va shuaro paydo bo’ldilar. Va ul hazratning
avlod va axfolidan ham xushtab salotini Zuhurg’a keldi : shuaro
Sakkokiy va Haydar Xorzimiy Atoiy Va Muqimiy va Amiriylar >>](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_36.png)
![Temuriylar davridagi ilm - fan ulamolarining ko’pchiligi turk tilini yax-
shi bilganlar bu esa adabiy janralrni yorqin chiqishiga sabab bo’lgan.
_________________________
42
N. I . Konrad << ZApad I Vostok >> M : 1942 C 273- 278
Bu davrda ko’plab sohalar jumladan, tasviriy san’at - miniatyura
san’ati va monumental rassomlikda ham ko’tarilish yuz bergan.
Bir talay miniatyura asarlari maydon ga kelgan. Bizgacha yetib
kelgan tasviriy san’at yodgorliklari Samarqand, Hirot, va Buxoro-
da bu san’atning o’ziga xos uslublari shakllangani hayotni haqqo-
niy tasvirlash tomon rivojlanib borganini ko’rsatadi.
Bu davr Pir Ahmad G’iyosiddin va Xo’ja Abdulhay Sulton Uvays,
usto Shamsiddin, Do’st Muhammad, Jongir Burxoniy Mansur, Shoh
Muzaffar Mavlano Shahobiddin, Abdullo Zahriddin Azhor, Pirsaid
Ahmad Tabriziy Bobonaqqosh kabi juda ko’p musavvirlar ijod qil-
ganlar.
Samarqandning Bog’i Shamolidagi Sohibqiron qurdirgan saroy rasmla-
rini chizgan Pirsaid Ahmadning tengi yo’q musavvir bo’lganini aytib
uning, san’atidan hatto Sharqning rassomi Moniy ha uyalar edi,
deb yozadilar . Zahriddin Bobur esa Dilkusho bog’i saroyidagi rasm
larda Temurning Hindiston safari tasvirlanganini hikoya qiladi. 43
XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asr boshidagi gavjum hayot
Samarqandda musiqa, raqs, va tomosha san’atining jonlanishiga
olib kelgani turli yozma manbalarda va miniatyuralarda o’z aksini
topgan.
Temuriylar hukhmronligi davrida Samarqand, Hirot va boshqa
shaharlarda xalq sayillari va tomashalar ommaviy tus olgani va](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_37.png)
![ularda keng xalq omma qatnashgani haqida Sharafiddin Ali Yazdiy
Ibn Arabshoh, Klavixo kabi o’sha davrning mashhur muarrixlari qim
matli ma’lumotlar beradilar.
________________________
43
Zahriddin Muhammad Bobur << Boburnoma >> T : 1958 B ; 60
Klavixo Samarqandda o’tgan shunday sayil va tomoshalarning guvohi
bo’lgan : ular yashagan chodir benihoya qimmatbaho shohidan
yasalib, unda to’rt oyoqli oltin stol qo’yilgan, har bir stolga
sharob qo’yilgan oltin ko’zachalar ham qo’yilgan, zumrad va qim –
matbaho toshlar bilan ziynatlangan, ko’zachalarning tub tomoni esa
yoqutdan ishlangan. Har bir stolda ichi dur, atrofi yoqut bilan
naqshlangan oltin qadahlar qo’yilgan .
… << Imperator o’tirgan xiyobon yonida juda ko’p sozandalar
hofizlar , raqqos va raqqosalar o’tirmoqda, musiqa sadolari esa
ko’kni ko’tarmoqda edi…. Shu kuni turli - tuman tomoshalar ko’rsa
tildi , har bir san’atkor qiziq o’yinlar ko’rsatib , xalqni xursand qildi
Podsho ixtiyoridagi fillarni qizil, zangor va turli ranglarda bo’yab,
ularning tepasida katta kajava o’rnatilib, raqqos va raqqosalar
o’yin ko’rsatar edilar. Ularning o’yinlari tomashabin qiyqirig’igiga sa-
bab bo’lar, o’zining serzavqligi bilan kishini hayajonga solar edi . 44
Klavixoning 1404- yilda Temur saroyida aktyorlar tomonidan o’ynal
gan va shaxsan o’zi tomosha qilgan ma’lumoti ham o’sha zamon
sahna san’atining baddiy kamolot darajasini aniqlab olishimizda fav-
qulodda ahamiyatga ega . 45
Tarixdan ma’lumki , g’arb va sharq davlatchiligida notiqlik san’ati har
vaqt siyosiy va ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Temur va temuriylar
davlatida ham notiqlik san’ati so’z san’atiga jiddiy e’tibor berilgan.](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_38.png)
![Samarqand va Hirotda notiqlik maktablari bo’lib, ularda Mavlano Far
Hod Qozi Hishiy, Ibrohim Balxiy, Hotam Asal ustozlik qilganlar . Bunday
Ilm ahillaridan bizgacha tarixiy asarlar notiqlik yo’qiqnomalari qolgan.
____________________________
44
Klavixo - B : 282- 283.
45
Klavixo - B. 136 58 - 70
Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Amir Temur ham tengi yo’q
notiq bo’lgan. Ibn - Arabshoh Temurning notiqligiga katta baho ber-
gan. Barbara - Brey esa o’zining << Ibn - Xaldun >> sarlavhali maqola-
sida Temur nutq so’zlaganida << qarashlari o’tli, yoniq, ovozi yo-
qimli , jarangdordir >> deb ko’rsatgan. Jahongir turli hududlarda 30-dan
ortiq muhim kengash va qurultoylar o’tkazgan . 46
Bunday majlislarda davlat arboblari, qo’mondonlar, olim va fuzolo-
lar san’at va adabiyot ahillari qatnashganlar. Shohrux Mirzo , Ulug’bek
Zahriddin Bobur ham sharq notiqligining mashhur namoyondalaridan
bo’lganlar.
Movarounnahr madaniyati , ilm- fani, ayniqsa, Ulug’bek zamonida
yana yuksak cho’qillarga ko’tarildi. XV asrning yigirmanchi yillaridanoq
Ulug’bek Movarounnahr, O’rta va yaqin Sharqda buyuk olim va mada
niyat homiysi sifatida tanildi. Natijada ilm- fan bilan bir qatorda
adabiyot, xattotlik, musavvirlik, musiqa va raqs san’ati yana taraqqiy
topib, Samarqand nafis san’at markaziga aylandi.
Ulug’bek she’riyat va san’at bilan ham qiziqar, mushoiralarida qat-
nashar, san’at va adabiyot taraqqiyotiga , uning namoyondalariga ko’
maklashar edi. Alisher Navoiy << Majolisun - nafois >> da Ulug’bek
adiblarining homiysigina emas, balki she’riyatning qadriga yetuvchi edi.
o’zi ham she’r yozar edi, deb ko’rsatgan. 47
Mashhur musiqa olimi hofiz
Darvish ali Changiyning qalamiga mansub << Tuxfat us surur >> da](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_39.png)
![aytilishicha, Ulug’bekning o’zi ham musiqachi bo’lgan deyiladi.
________________________________________
46.
Temur tuzuklari B 14. Ahmedov. B. Sohibqiron Temur hayoti va ijtimoiy - siyosiy
Faoliyati T : 1996
47
A. Navoiy << Majolisun - Nafois >> B - 50
Hirot musiqa madaniyati haqida Bobur ma’lumotlari ham katta qim-
matga ega. Uning yozishicha, dong’i chiqqan ustodlar Qulmuhammad
Abdullo Marvardiy, Husayn O’diy, Darvesh bek, Yusuf O’g’loqiy (qubiz)
G’ulom Shodiy, Shayxi Noyi, Shayx Kulilar Navoiyning homiyligi orqasi
da o’z san’atlari bilan shuhrat topganlar, juda ko’p naqsh va pesh
rovlar yaratganlar.
Bobur 1506 – 1507 yilda Hirotda bo’lganida << Bog’i Safid >> dagi
Abulqosim Bobur tomonidan qurilgan << tarobxona >> da berilgan
bazmda sozandalardan Xo’ja hofiz Mirjon Samarqandiylar qatnashgani
ni yozadi. 48
Professor A. Fitrat ham XIV -XV asrlarda Movarounnahr va Hirotda ijod
qilgan mashhur sozandalardan << Ishrat >> ismli cholg’uni chaladigan
ustod Abulqosim va Husayn Boyqaroning musiqiy muallimi, andijonlik
Mavlano Yusuf Badiyi, tanburda bir tor ortidan Mahmud Shayboniy,
Abulqodir Marg’iloniy Xabibullayi Changiy, Muharramiy Changiy Ali
Shunqor, Mextar Shamsiddin kabilarni nomalari sanab o’tilgan.
Bobur ma’lumotiga ko’ra , Hirotning mashur raqqoslaridan Said Ba-
dirning o’zi kashf etgan << Hirotiy >> nomli o’yini shuhrat topgan.
Tehron muzeyida saqlanayotgan miniatyurada Husayn Boyqaro
saroyidagi
bazmlardan bir lavha berilgan. Unda saroyning bir zalida o’n ikki raq-
qosa davra aylanib zavq va jilva bilan raqs, ijro etmoqdalar , qo’llari](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_40.png)
![esa juda nozik uchmoqda, mayda qadam tashlab , barmoq uchida
o’ynamoqdalar. Raqqosalarning kiyimlari maxsus tikilgan , bir xilda
go’zal . saroyning ikkinchi qavatidan joy olgan sozandalar o’yinga jo’r
bo’lmoqda. Hirot raqs san’atini tasvirlovchi bunday miniatyuralar juda
ko’p. Hirotda ham xalq sayillari bo’lib turgan.
____________________________
48
A . Fitrat. O’zbek klassik musiqasi 62 – bet
2.2 Temuriylar davrida badiiy adabiyot .
Amir Temur va temuriylar davri madaniayatining to’laqonli mazmuni
manzarasi va ko’lami o’sha zamonda har taraflama gurkirab ravnaq
topgan . Badiiy tafakkur samarasi- badiiy adabiyotda yaqol namoyon
bo’ldi . Negaki Vatanimiz tarixining manashu chinakam Uyg’onish
davrida o’zlarining serqirra, serjilo va ijodi bilan yuksak insonparvarlik,
umumbashariy g’oyalarni tarannum etgan ko’plab zabardast adibu
shoirlar , daho ijodkorlar yetishib chiqdilar. Eng muhimi shundaki, bu
davrda badiiy tafakkurda an’anaviy bayroqdor bo’lib kelgan fors- to
jik adabiyoti bilan yonma- yon turkiy - o’zbek adabiyoti ham rivojlanib
uning namoyondalari safi ko’payib bordi. Tarjima adabiyot vujudga kel
di. Badiiy adabiyotning o’sishi bilan uzviy bog’langan holda adabiyotshu
noslik ham taraqqiy etdi, nodir asarlar yaratildi. 49
Bu davrning badiiy adabiyoti, xususan o’zbek mumtoz adabiyoti taraq
qiyotiga salmoqli hissa qo’shgan ushbu shoirlarning ilmiy merosi
o’zbek adabiyoti tarixida muhim o’rin tutadi.
Ulug’ o’zbek shoiri, mumtoz she’riyatimizning sultoni Alisher
Navoiyning katta ijodi ham shu tarixiy davr bilan chambarchars
bog’liqdir . Alisher Navoiy, Navoiy ( taxalluslari ; asl ismi Nizomiddin Mir
Alisher ) ( 1441 - yil 9- fevral - Hirot - 1501- yil 3 – yanvar ) - buyuk o’zbek](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_41.png)
![shoiri , mutafakkir, davlat arbobi. U 10-12- yoshlaridan she’r yoza boshla
gan . 15- yoshida shoir sifatida keng tanilgan. She’rlarini turkiy ( Navoiy
taxallusi bilan ) va forsiy ( Foniy taxallusi bilan ) tillarida ijod qilib
yozgan .
Buyuk insonparvar Alisher Navoiy o’rta asrdagi Uyg’onish davrining
boshqa ulug’ zotlari singari butun hayoti bilan haqiqiy inson qanday
_______________________
49
O’zbekiston tarixi o’quv qo’llanma Shamsuddinov R Mo’minov . T : sharq 2013 - B 243.
bo’lishi lozimligini ko’rsatdi. U o’z davridagi nohaqlika, adolatsizlikka qar
shi kurashdi, amaldorlarning o’z vazifalarini suiiste’mol qilishlarini
ta’magarliklarini fosh etdi, ojiz , muhtoj kishilarni o’z himoyasiga oldi.
Sulton Husayn Boyqaro 1442 – yilning fevral oyida Alisher Navoiyni o’z
saroyining bosh vaziri qilib tayinlaydi va unga << Amiri Kabir >> unvo
nini beradi. Alisher Navoiy yangi lavozimda avvalo butun kuchini
mamlakatda tinchlik va osoyishtalik o’rnatishga qaratdi. Vaqf ishlarini
tartibga solishga kirishdi. Bu davrda hech bir mamlakatga qarshi bosqin
chilik urushi olib borilmadi. Bosh vazir ( 1487 - yilgacha ) Alisher Navoiy
madaniyat va san’atning chinakam homiysi sifatida taniladi. Uning
faoliyatida ijtimoiy - siyosiy masalalarni to’g’ri hal etishga intilish, ja-
miyatdagi barcha ijtimoiy qatlamlarga, barcha qavmlarga bir xil muno-
sabatda bo’lish, hech qaysi birini kamsitmaslik, hammaning manfaatiga
barobar xizmat qiladigan jamoat binolarini qurishga alohida e’tibor
berish oldingi o’ringa chiqa boshladi. Xondamirning qayd qilishicha, 80-
yillar davomida Alisher Navoiy o’z mablag’lari hisobidan Hirotda va
mamlakatning boshqa shaharlarida bir necha madrasa, 40- ta rabot
17- ta masjid , xonaqoh, 9- hammom, 9- ko’prik, 20- ga yaqin hovuz qur-
gan yoki ta’mirlatirgan deb qayd etiladi. Ular orasida Hirotdagi << Ixlosiya
<< Nizomiya >> madrasalari , << Xalosiya >> xonaqohi, << shifoiya >> tib-](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_42.png)
![gohi, Qur’on tilovat qiluvchilarga mo’ljallangan << Dorul - huffoz >> bino-
si , Marvdagi << Xusraviya >> madrasasi, Mashhadagi << Dorul- huffoz >>
xayriya binosi va boshqa noyob me’morlik yodgorliklari bor. 50
Alisher Navoiyga Husayn Boyqaroning hurmati doimo baland bo’lgan.
Xususan, Navoiyga bir necha yuksak lavozimlarni taklif qilganlar . Ammo
Alisher Navoiy rozi bo’lmagach, unga << Muqarrabi hazrati sultoniy>>
_________________________
50
O’zbekiston tarixi qo’llanma Inoyatov T ; sharq 2013- yil B - 244 - 246
( << Sulton hazratlarining eng yaqin kishisi >> ) degan rasmiy unvon beri-
ladi . Bu bilan u davlatning barcha ishlariga aralasha olar va podshoh
bilan ko’rishish ham imkoniga ega ham bo’lar edi. Bundan ko’rinib
turibdiki u badiiy ijod bilan bir qatorda davlat ishlaridan yiroqda
bo’lmagan .
Uning ijodiga nazar tashlar ekanmiz, bunda yuksak insorparvarlik,
vatanparvarlik , yurtparvarlik, va erksevarlik g’oyalari butun tarovati bilan
namoyon bo’ladi. Alisher Navoiyning adbiy va ilmiy merosini 4 - faslga
bo’lishimiz mumkin : 1. Devonlari. 2. Dostonlari 3. Forsiy tildagi she’riy
merosi . Ilmiy - filologik , nasriy va tarixiy asarlari . 51
Shu bilan birga, XIV - XV asrlarda fors- tokij adabiyoti ham an’ana-
viy rivojlanishda davom etdi. Bu adabiyot dovrug’ini baland ko’targan,
yuksak badiiy ijod namunalarini yaratgan Kamol Xo’jandiy ( taxallusi;
ismi Kamollidin Mas’ud , 1321- 1401 ), Hofiz Sheroziy ( taxalluslari; asl ism
sharifiy Shamsuddin Muhammad ibn Muhammad, 1326 -1389 ) Abdurahmon
Jomiy ( taxallusi; asl ism - Sharifi Nuriddin Abdurahmon ibn Ahmad, 1414-
1492) , Binoiy ( taxallusi; asl ismi Kamoliddin Ali Muhamad Sabz , 1453-
1512), Hiloliy ( taxallusi; to’liq ism - sharifi Mavlono Badriddin Hiloliy Chig’a
toiy , taxminan XV asrning 70- yillari - 1529 ) singari daho so’z san’atkorlari
nomini alohida tilga olib o’tish joizdir. Ularning yuksak badiiy tafakkur](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_43.png)
![ila yaratilgan umrboqiy asarlari , mana , necha asrlardirki, tarix va davr
lar sinovidan o’tib, qanchalab avlodlar shuuruni yorqinlantirib boradi.
Amir Temur badiy adbiyotiga g’amxo’rlik qilganligi tufayli Samarqand
dunyoning ma’rifiy markaziga aylandi. Mashhur olimlar Samarqandga kel
di . Masalan, Qozizoda Rumiy Tabib Xusomiddin Kirmoniy , falakiyotshinos
Mavlono Ahmad Amir Temur davrida turli mamlakatlardan kelgan 100
dan ortiq olimlar ilmiy va ijodiy faoliayat ko’rsatgan. Temur va temu-
riylar zamonida tabiiy va gumanitar fanlar sohasida buyuk olimlar
yetishib chiqdi hamda jahon faniga munosib hissa qo’shdi. Falaki-
yotshunoslik fanida Ulug’bek, Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid va
Ali Qushchilar yangi kashfiyotlar qildi. Badiiy adabiyotda Amir temur
homiyligi ostida Movarounnahrda yig’ilgan olimu- fuzololar Amir Temur
va uning davlati harbiy yurishlari haqida bir qator badiiy asarlarni yuzaga
keltirib beradilar. Jumladan , Sharafiddin Ali Yazdiyning badiiy adabiyotdagi
<< Zafarnoma >> asarining yozilishi bunga misol bo’la oladi . Badiiy
adabiyotda Temur va temuriylar davrida xalq og’zaki ijodi namunala-
ri yaratildi. Adabiyot badiiy uslub jihatidan takomillashdi , adabiyotshu-
noslik va tilshunoslikka oid ilmiy asarlar yartildi . O’zbek tarjima adabiyo
ti vujudga Movarounnahr va Xurosonda O’zbek tili adabiyoti mavqeyi
ortib bordi. Xurosondagi turkiyzabon xalqlar va ularning ziyolilari Samar-
qand, Buxoro, Turkiston va boshqa shaharlardagi olimlar shoirlar va
san’atkorlar bilan o’zaro juda yaqin munosabatda bo’la boshladilar.
Temur va uning avlodlari adabiyot va san’atga , ilm - fanga yaqin
kishilar edi. Temuriylardan 22 - ta ijodkor shoir bo’lib, ular o’zlari
she’r yozish bilan birga ijodkorlarga homiylik qilgan. Xalil Sulton
Husayn Boyqaro kabilar o’z she’rlaridan devon tuzganlar .
Xurosondagi adabiy hayotning rivojida Boysung’ur Mirzo ( Shohruxning o’g](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_44.png)
![li) ning o’rni beqiyos bo’lib, u o’z tashabbusi bilan fanlarning barcha
sohalariga va badiiy adabiyotga katta hissa qo’shgan. Uning rahhbarligi
ostida << Shohnomasi>> ning ko’p qo’lyozmalarini qiyoslash asosida
ishonchli badiiy matn yartildi. Boysung’urning o’zi ham forsiy va turkiy
tilda she’rlar yozgan. Xullas, XV - asr o’rtalarida Xurosonda o’zbek
adabiyotining yangi maktabi yuzaga keldi. Temurlarning akasriyati bevosita
ilm va she’riyat bilan shug’ullanganlar. Amir Temurning o’zi Navoiyning
xabar berishicha, sher’ni yaxshi o’qir va anglar edi. O’gli Shohrux Mirzo
o’qtin - o’qtin baytlar bitar edi. Temurning nabirasi Sulton Iskandarning
Haydar Xorazimiydan o’tkazib tuyuq aytganini Navoiy << Majolis-un-
Nafois>> tazkirasida tazkirasida qayd etgan edi. XV - asrning birinchi
yarmida ijod qilgan adbilar sifatida Xo’jandiy , Amiriy, Lutfiy, Atoiy
ko’rishimiz mumkin.
Temuriylar davrida badiiy adabiyotda Alisher Navoiy ilk bor turkiy
tilda xamsa yaratdi. Bu asar umumjahon adbiyotining yuksak cho’qqisi
bo’lib qoldi. Badiiy adabiyotda Temur davrida Movarounnahr va Xuro
sonda badiiy adabiyot ham yangi bosqichga ko’tarildi. Shu davrda fors-
tojik o’zining rivojlanish pog’onasiga erishgan bo’lsa o’zbek adabiyoti
Alisher Navoiy , Mavlono Lutfiy, Durbek, Atoiy , Sakkokiy , Gadoiy, Sayyid
Yaqiniy ijodlari misolida o’z taraqqiyotining eng yuksak bosqichiga ko’tarildi
Abdurahmon Jomiyning << Haft avrang >> A. Navoiyning << xamsa>>,
<< Xazoyin - ul maoniy>> asarlari shu davr adabiyotining shoh asarlari
edi. Jomiy yetti dostondan iborat asariga << Haft avrang >> ( Yetti taxt)
deb nom qo’yar ekan, Temuriylar sulolasidan yetti ( Amir Temur, Xalil Sul-
ton, Shohrux, Ulug’bek, Abulqodsim Bobur, Abusaid , Mirzo Husayn Boyqaro)
ni ko’zda tutgan bo’lsa, Navoiy o’z << xamsasini>> yaxlit holatda Husayn
Boyqaroga bag’ishlagan va bu bilan ikki muallif ham shu davr hukmdor-](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_45.png)
![lariga o’zlarining , ma’lum ma’noda minnatdorchiliklarini namoyon etgan.
Abdurahmoniy Jomiy Temuriylar ilm- fan va adbiyotining faxri sharq
Sher’iyatini yuksaklikka ko’targan so’z san’atkorlaridan biridir. U bir necha
asrdirki, Navoiy bilan yonma - yon O’zbek shoir va adabilariga ham
ustozlik qilib kelmoqda va har doim shunday bo’lib qoladi.
XV asr jahon ma’naviyatining buyuk siymolarini yetishib chiqqanligi bu
Amir Temurning badiiy adabiyotiga rahnamo sifatida chiqanligi va o’zi
haqida qayd etirigan asarlari misol sifatida olishimiz mumkin. Amir Temur
davrida badiiy adabiyot sohasida ijod qolgan shoirlar va adiblar
va asarlarining nomlari :
1. Qutb Xorazimiy XIV - asr shoir, tarjimon << Xusrav va Shirin >>
dostoni . Sig’noq shahrida yozilgan (1330 - 340)
2. Sayfi saroyi (1321 -1398) - Shoir, tarjimon . Bizgacha uning 10-
ortiq g’azal, qasida, qit’a , ruboiy, << Suhayl va Guldursun >> dostoni
nini << Gulistoni bit - turkiy >> asari yetib kelgan. << Sindbodnoma>
ni o’zbek tiliga qilgan tarjimasini saqlanmagan 51
She’rlarida vatanpar
varlik, odamiylik, muhabbat motivlari bilan birga ijtimoiy mavzu ham
kuylangan ( << Ko’ngul>> , << Topilmas >>, << Erur >> va boshqalar )
3. Haydar Xorazimiy (XIV asrning oxiri - XV asrning 1- yarmi ) – shoir
O’zbek mumtoz adabiyoti namoyondalaridan biri hisoblanadi.
Turkiy va forsiy tilda sher’lar yozgan, 52
devon tuzgan. Nizomiy
Ganjaviynint << Mahzan ul - asror >> asariga << Gulshan ul - asror>>
nomi bilan turkiy tilda javob yozib ( 1409- 1414 ), Sulton Iskan
darga bag’ishlangan. Asarning hajmi 639- baytdan iborat . Yaqin –
yaqingacha << Gul va Navro’z >> dostoni Lutfiy asari kelingan edi
Keyingi tadqiqotlar natijasida bu doston muallifi Haydar Xorazimi
edi . Durbek XIV asr oxiri - XV asr boshlari edi. o’zbek shoiri . Bizga](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_46.png)
![cha uning << Yusuf va Zulayho >> dostonigina 1409- yilda yozilgan.
Doston asosini Sharqda mashhur Yusuf va Zulayho haqidagi rivo-
yat tashkil etilgan edi . 53
Amiriy, XV asr shoir Boysunqir Mirzo himo
yasida yashagan. Amiriyning turkiydagi bir devoni hamda << Dahnom>
_______________________________
51
Amir Temur . Ko’ragoniy . Zafar yo’li T: << Nur >> 1992.
52
Amir Temur o’g’itlari . T : << Navro’z >> 1992
53
Ahmedov B. Sohibqiron Temur hayoti va ijtimoiy - siyosiy faoliayti T : 1996
<< Chog’ir va Bang munozarasi >> asarlari yetib kelgan. Forsiydagi
asarlaridan 2 baytgina ma’lum : biri << majolis un - nafois >>
ikkinchisi Yaqiniyning << O’q va yoy munozarasi >> da saqlangan .
Amiriy << Dahnoma >> ( 1429 ) asari bilan noma janrini rivojlantira
di. Yaqiniy ( XV asrning birinchi yarmi ) shoir Yaqiniyning bizgacha
faqat << O’q va Yoy >> asari saqlanib qolgan. Bu asar Yusuf Amiriy
Ahmadiy an’analarining davomi sifatida maydonga kelgan.
Gadoiy - ( 1403- 1404 - XV asr oxiri ) shoiri. O’zbek mumtoz adabiyo
tining namoyondalaridan biri hisoblanadi. Gadoiy - taxallusi bo’lib asl
ismi hozircha noma’lum . U g’azal janri, aruz ilmi va she’riyat qoidala
rini yaxshi bilgan . Asosan turkiy o’zbek va qisman fors tilida g’azal ,
qit’a , tuyuq, mustazod, qasidalar yaratgan. Gadoiy o’z ijodi bilan XV
asr o’zbek mumtoz she’riyati rivojiga katta hissa qo’shgan. Xususan,
uning g’azallari mazmunan hayotiyligi , badiiy va shaklan barkamolligi
bilan ajralib turadi. Uning sher’lari aruzning xalq qo’shiqlariga yaqin
ramal , hazaj bahrlarida yozilgan . Tili xalqona sodda, vazni yengil, shux
va o’ynoqi . gadoiyning XV asr 2 - yarmi XVI asr boshlarida noma’lum
kotib tomonidan ko’chirilgan.
<< Devoni Gado >> asari bor. Unga 2974 misradan iborat 230-
g’azal 1 mustazod, 1 qasida, 5 qit’a tuyuq kirgan. << Devoni Gado>>](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_47.png)
![asari bor. << Devondagi >> qasida temuriy shahzoda Muhammad Jahon
gir Mirzoning o’gli Halil sulton madhiga atab yoziladi.
Bunday asarlar Temuriylar davridagi badiiy adabiyotdagi sermahsul ya-
ratilgan asarlar bir qator saltanatning ichki va tashqi aloqalarida o’z sama
rasini ko’rsata borar edi . Amir temuriy va temuruylar davrida badiiy adabi-
yot sohasidagi shoirlar tomonidan Temur haqida va saltanatiga haqida bitil
gan asarlar ham badiiy adabiyotning ajoyib durdonalaridan biridir deb qa-
raladi. Atoiy ( XV asr )- shoir Yassaviy avlodidan. G’azalnavis -lirik
shoir . Uning lirikasida xalq iboralari, ta’birlar , maqol va matallar
ertak mavzulariga oid so’zlar ko’p. G’azallarini asosan aruzning ramal
bahrida yozgan. Vazni yengil, misralari qisqa, so’zlari oddiy, uslubi
sodda va ravon. Shuning uchun ham uning she’rlari xalq qo’shiqlariga
aylanib ketgan. Atoiy tajahuli orifona laf va nasr kabi tasfir vosita va
usullari ham yaratgan. Shoir ijodi bizgacha to’la yetib kelmagan. Devoni
ning taxminan yarmidan ko’pi XVI asrda ko’chirilgan, 260- g’azalni o’z
ichiga olgan qo’lyozma nusxasi Sant - Peterburga saqlanadi.
Sakkokiy ( XV asr ) - shoir o’zbek mumtoz adbiyoti namoyondalaridan
biri. Sakkokiy shoirning- taxallusi uning asl ismi ma’lum emas. <<sakkok
Pichoqchi>> so’zidan olingan bo’lib shoir hunarmand oilada tug’ilgan.
U o’zbek adabiyotida qasida janriga asos solgan. Xo’ja Muhammad Porso
Xalil sulton, Ulug’bek va Arslonxo’ja tarxonlarga bag’ishlab qasidalar yoz-
gan . Qasidalaridan birida Ulug’bekni xalqning mehribon hukmdori ma’rifat
parvar va buyuk olim sifstida ulug’laydi. Shoir o’zbek dunyoviy liri-
kasini ham mazmun shakl jihatidan boyitgan. Shoir g’azallari va qasidala
ri devon qilib to’plangan bo’lsa- da, to’liq nusxasi bizgacha yetib kel-
magan. Sakkokiy devoni Londonda, Britanya muzeyida va O’zbekiston
Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutida ( inv. N : 7685 ) saqlanadi](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_48.png)
![Lutfiy, Mavlano Lutfiy ( 1366-1465) - O’zbek mumtoz adabiyoti namoyon
dalaridan biri. O’z zamoning << Malik ul - kalomi >> , ya’ni << So’z pod
shosi >>. Lutfiy - turkiy she’riyatda maktab yaratgan san’atkor. Navoiyga
qadar o’zbek she’riyatida Lutfiy darajasiga yetadigan shoir bo’lmagan.
U birgina turkiy tilda asarlar yaratib qolmadi, balki fors tilida ham
qasidalar yozdi. Lutfiy ijodida haqiqat va adolatni sevish, shavqat va
muruvvatli bo’lishni targ’ib qilish, ilm va san’atni sevish kabi fikrlar
katta joy olgan. Bizgacha shoirning XVI - XX asrlar mobaynida ko’chi
rilgan turkiy devonining 33- qo’lyozma nusxasi yetib kelgan bo’lib, ular
Toshkent, Dushanbe, Istanbul, Tehron, London, Parij, Sankt - Peterburgkut
Kutubxonalari va qo’lyozma fondlarida saqlanadi. Olim E. Ahmadxo’jayev
ning anilashi bo’yicha, Lutfiy qalamiga mansub mavjud she’rlarning
umumiy miqdori 2274- bayt yoki 5548 - misradan ortiq. Ularning katta
qismi ( 2886 )bayti g’azal janrida yozilgan.
Temuriylar davrida badiiy adabiyot ham ilmiy - nazariy , ham amaliy
jihatdan yuqori bosqichga ko’tarildi. Bu davr badiiy adabiyotida o’tmish
an’analariga ota - bobolardan qolgan yozuvlarga ham e’tibor katta edi.
Temuriylar davlatida Tarixnavislik, badiiy adabiyot, ta’lim va fan sohasi
davlat devonxonalari va xo’jalik ishlarida rasmiy diplomatik munosabat
larda ikki xil yozuv - eski uyg’ur va arab alifbolari ishlatilgan.
Temur davlatining badiiy adbiyotdagi tarixini XIV - XV yuz yiliklar
qadimgi turkiy yozuvdan arab xatiga o’tish davri sanaladi. Shunga
qaramay, badiiy adabiyotning tarixnavislikda shu qatori davlat hujjatchilik
ishlari xalqaro diplomatik munosobatlarda esa uyg’ur xatining mavqeyi
yuqori edi. Qadimgi turk yozuvi an’anasini saqlab, turk islom dunyosida
uyg’ur so’ngi bor qo’llagan temuriylardir. Temurbek o’z saltanida badiiy
adabiyotda o’ziga xos asarlarda , bilim kishilari orasida ota - bobolardan](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_49.png)
![meros qolgan uyg’ur xatining keng amal qilishiga xayrixohlik qildi va
buning ijrosiga katta e’tibor qaratdi. Temuriylar davrida uyg’ur xati tur-
kiy yozma adabiy tilning yetakchi butun bir saltanatning ish yurutuv
chi rasmiy yozuviga aylandi.
Oltin O’rda hamda Temuriylar davlatida badiiy adabiyotda uyg’ur
xatining keng amal qilganligi haqida tarix kitoblarida qayd etilgan. Mash
hur tarixchi Ibn Arabshoh << Ajoyibu- l maqdur fi navoibi Taymur>>
kitobida uyg’ur xatining tarixini to’g’risida yaxshi ma’lumot bergan .
Yozma manbalarga tayanadigan bo’lsak Amir Temur ko’zi tirikligida
o’z yorliqlarini , bitiklarini uyg’ur xatida yozdirgan. Badiiy adabiyotda
ham qo’llangan. Ana shunday manbalardan biri o’z davrining obidasi
sifatida tarixda qolgan. Bu Amir Temurning adabiyot sohasida qancha
lik qiziqganligidan dalolat beradi. Badiiy adabiyotda Sohibqironning
chet mamlakatlarning hukmdorlariga ham uyg’ur xatida maktublar
yo’llagnliklari haqida ma’lumotlar saqlangan.
XIV - XV asrlarda Movarounnahr va Xurosanda badiiy adabiyotda
kitobat san’ati gullab yashnadi. O’sha davrlari Yazd, Hirot, Samarqand
madaniy markazlarida uyg’ur xatida bituvchi xatotlarning maktablari
yuzaga keldi. Hirotda ko’chirilgan uyg’ur yozuvli qo’lyozmalar Shohruxn
ning Samarqanda Mirzo Ulug’bekning Yazda esa Mir Jaloliddin ( Jaloliddi
Mir Chaqmoq ) ning buyrug’I va otaliqi ostida bitildi. Temuriylar badiiy
keyinchalik arab yozuviga o’tila boshlagach , uyg’ur xatida yozuvchi
kotiblar alohida nom bilan atala boshladi. Mahmud Qoshg’ariyning yozi
shicha xon maktublarini uyg’ur xatida yozuvchi kotib ilmg’a atalgan
XIV - XV yuz yilliklarda esa uyg’ur xatiga bituvchilarni badiiy adabi
yot namoyondasi deganlar. Temurbek o’zi adabiyotga judayam qiziqanligi
bois olimlarga asarlar yozdirgan. Chunki adabiy janrlar ularning mo-](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_50.png)
![hirona yo’nalishlari kishini o’ziga tortar edi. Amir Temur homiyligi
ostida Movarounnahrda barcha olimu fuzalolar to’plandi . Bunga asosiy
sabab barchani ilmli qilish bo’lgan edi . Temuriylar davlati, jamiayat va
davlat boshqaruvi, Xalqaro diplomatik munosabatlari haqidagi ma’lu-
motlar ham adabiy asarlarda saqlanib qolgan. Badiiy adabiy sohasidagi
bu sohada erishilgan yutuqlar ham Temuriylar davrida o’ziga xos davrni
yuzaga keltirar edi. Temuriylarni davrini ochib beradi.
2.3. Temuriylar davri me’morchilik .
Amir Temur va temuriylar davri me’morchilik san’ati o’ziga xos us-
lublar bilan yaratilgan. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me’mor
chilikda namoyon bo’ladi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan << Qudratimiz
ni ko’rmoq istasang - binolarimizga boq >> degan yozuv Temur davla
tining siyosiy vazifasini ham anglatar edi. Temur davrida Movaroun-
nahr shaharlari qurulishida istehkomlar, shoh ko’chalar, me’moriy
majmualar keng ko’lam kasb etadi. Ilk o’rta asrlardagi shaharning
asosiy qismi bo’lgan << Shahriston >> dan ko’lam va mazmuni bilan
ko’lam va mazmuni bilan farq qiluvchi << hisor >> qurulishini
Samarqand va Shahrisabzda kuzatish mumkin. Temur shaharlarni qu-
rishda saltanat poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e’tibor berdi
Shaharda << Hisori >> qal’a , ulug’vor inshootlar va tillakor saroylar
bunyod etirdi. Samarqandga kiraverishdagi Ko’hak tepaligida cho’-
pon ota maqbarasi Ulug’bek davrida qurilgan bo’lib, bu inshooatda
mutanosiblik, umumiy shaklning nafisligi, bezaklarida ulug’vorlik uyg’un
lashib ketgan. Temur davrda Samarqanda Afrosiyobdan janubda
mo’g’ullar davridagi ichki va tashqi o’rnida qurila boshladi hamda
bu maydon qal’a devori va handaq bilan o’ralib ( 1371 ) Hisor
deb ataldi. Hisor 500 - gektar bo’lib devor bilan o’ralgan. Sha-](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_51.png)
![harga oltita darvozadan kirilgan. Shahar me’morchilik qurulishida oid
bo’lib , shahar mahalarlardan iborat bo’lib, guzarlarga birlashgan.
Shaharda me’moriy majmualar shakillanishi Temur va temuriylar da-
virining eng katta yutug’i bo’ldi. Me’morchilik taraqqiyotining yan-
gi bosqichiga ko’tarildi, inshootlar ko’lami birga uning shakli
ham ulkanlashdi. Bu jarayonlar muhandislar, me’morlar va naqqosh
lar zimmasiga yangi vazifalarni qo’ydi. Temur davrida gumbazlar tu
zilishida qirralar oralig’i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ich –
karidan yoysimon 53
bo’ldi. Me’morchilikda tashqi gumbazni ko’tarib
turuvchi poy gumbazning balandligi ostida oshib bordi. Gumbaz
osti tuzilmalarining yangi xillari ishlab chiqdi. Aniq fanlardagi yu-
tuqlar me’morchilik yodgorliklarida aniq ko’rinadi. ( Shohizinda, Ah-
mad Yassaviy, Go’ri Amir maqbaralari, Bibixonim masjidi, Ulug’bek
madrasasi.) Ularning old tomoni va ichki qiyofalari yaxshi tasvirlan-
gan 54
. Me’moriy shakillarning umumiy uyg’unligini belgilovchi geomet
rik tuzilmalarining aniq o’zaro nisbati bor. Bezak va sayqal ishla
lari ham bino qurilishi jaroyinida baravar amalga oshirilgan.
Temuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va Xu-
roson me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar muhandislar me’mor
lar va naqqoshlar zimmasiga yangi vazifalarini qo’ydi. Temur davrida
gumbazlar tuzulishida qirralar oralig’i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar
tuzulishida qirralar oralig’i kengaydi. Ichkarida yoysimon qovurg’alarga
tayangan tashqi gumbazni ko’tarib turuvchi poy gumbazning balandli
gi oshdi. Amir Temur davrida old tomoni va ichki qiyofasi rejalarini
tuzishda me’moriy shakillarning umumiy uyg’unligini belgilovchi geomertik
tuzilmalarining aniq o’zaro nisbati bor. Beazak va sayqal ishlari ham
bino qurulishi jarayonida baravar amalga oshirilgan. 55
Me’morchilikda](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_52.png)
![bezaklarda ko’p ranglilik va naqshlar xilma - xiligi kuzatiladi. Epigrafik
bitiklarni binoning maxsus joylariga xattotlik san’atini mukammal egal
lagan ustalar olti xil yozuvda ishlangan. Bular me’morchilikda o’ziga
xos ravishda shakillangani bilan yuzaga kelganini ko’rishimiz mumkin.
____________________________________
53
Amir Temur o’gitlari T : << Navro’z >> 1992
54
Ahmedov A. Ulug’bek Muhammad Tarag’ay T: 1994
55
Amir Temur Ko’ragoni Zafar yo’li T : << Nur >>
Me’morchilikda koshin qatlamlarida tasvir mavzu kam uchraydi. Oqsa
roy peshtoqlarida sher bilan quyoshning jufti tasviri uchraydiki, bu
ramziy ma’noga ega. Temur va Ulug’bek davrida bino ichining bezagi
ham xilma -xil bo’lgan. Devor va shift, hatto gumbaz ham naqsh bi-
lan ziynatlangan. Temur davrida qurilgan binolarda ko’k va zarhal
ranglar ustun bo’lib, dabdali naqshlar ishlangan, Ulug’bek davrida Xi -
toy chinnisiga o’xshash oq fondagi ko’k naqshlar ko’p uchraydi.
Bu davrda diniy inshootlar, hukmdor saroylari, aslzodalarining qarorgoh
lari ko’plab qurildi. Temur Hindiston yurishidan so’ng ( 1399) Samarqan
dagi jome masjidi qurdiradi. Uning ro’parasida Bibixonim madrasasi
va maqbara bunyod ettiradi. Ulug’bek Buxoro Jome masjidini kengayti
rilib qayta qurish ishlarini boshlagan, biroq u XVI asrda qurib
bitkaza
di.
Temur davrida Saroy Mulk xonim Go’ri Amir majmuasida madrasalar
qurilgan. Ulug’bek Samarqand , Buxoro va G’ijduvonda madrasalar
bunyod etirdi. XV asrda madrasa me’morchiligi o’zining uzil- kesil
qiyofasiga ega bo’ldi. Madrasa qurilishi yagona tizim bo’yicha rejalash
tirilsa ham, asosiy shakillari, ularning o’zaro nisbatlari va bezaklariga
ko’ra har biri o’zining qiyofasiga ega edi. Temuriylarning ikki san’at](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_53.png)
![durdonasi - Samarqandagi Ulug’bek va Hirotdagi - Gavharshodbegim mad
rasalari yagona tizim rejasi bo’yicha qurilgan bo’lsa, bir - biridan farq
qiladi.
Temuriylardan davridan qolgan maqbara , din arboblari va ruhoniylar
qabrini o’z ichiga oluvchi to’siq - xazira, avliyolar qadamjolari, dahma
alohida guruhni tashkil qiladi. Samarqandda Temur davrida shayx Sog’ar
jiy hilxonasi - Ruhobod maqbarasi va temuriylar hilxonasi Go’ri Amir
Shuningdek, Shohi Zinda majmuasida peshtoqli maqbaralar guruhi quriladi.
Amir Temur davrida ijodiy izlanishlar samarasi dahmalarning me’moriy
ko’rinishiga ham ta’sir o’tkazadi. Shohi Zinda majmuasida sakkiz qirra
li maqbara va hozirgacha Qozizoda Rumiy maqbarasi kelinayotgan
( << Sultonning onasi uchun qurilgan asli noma’lum >> ) maqbara quri
ladi . Ulug’bek Buxoro, G’ijdivon, Shahrisabz, Termiz, Toshkentda ham
noyob obidalar qurdirgan. Ammo, qurulish miqiyosi va bezaklar bo’yi
cha Samarqandagi obidalar ustunlik qiladi. 56
Toshkentda Zangiota maqba
rasi va Shayhontohur majmuasi bo’lib, Qaldirg’ochbey XV asrning birin
chi yarmiga doir 57
ma’lumotlar uchraydi. Temuriylar davri me’morchilik
uslublari o’ziga xos uslubda bo’lib, bu binolarning naqshlari va yuqori
qismiga berilgan zangori qismida berilgan san’at asarlari ham me’mor
obidalari tarix zarvaqlaridan nom olganligi ma’lum. Temuriylar davri-
ning eng noyob me’moriy obidalaridan bo’lgan Go’ri amir hisoblanib
unda tarixning barcha buyuk shaxslari qayd etilgan. Me’moriy obidalar
asosan tarixni yoritishda o’ziga xos uslubiy jarayonlardan biri hisob-
lanadi. Amir Temur har bir bosib olgan joyida go’zal va betakror
binolarni barpo ettirib, o’zidan so’ng binolari orqali eslab turishi lo-
zimligini qayd etib turar edi. Amir Temur homiyligi ostida ko’plab
binolar, shaharlar minoralar, davlatlar gullab yashnadi . Bunday saxovat](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_54.png)
![pashalik mamlakat ravnaqi uchun asosiy manba sifatida qayd etilar
edi. Temur << Kuch adolatdadir >> ya’ni 58
har bir qurdirgan binosida
o’ziga xos ravishda noyob binolarning yuzaga kelganini ko’rishimiz
mumkin. Temur davrida qurilgan Shirinbeka, opa, Bibixonim, Tuman opa
____________________
56
Amir Temur tarixi va bosib o’tgan yo’li T : 1997 B 25- 58
57
Temur tarixi . Aliqulov T : 1995 B 14- 45
58
Temur tuzuklari T: 14- 17 betlar
Temur davrida ulkan inshoot - Turkiston shahreida Ahmad Yassaviy
maqbarasi bu maqbara musulmon sharqining me’moriy yodgorliklar
orasida eng noyobidir.
Qadamjolar me’morchiligi ham o’ziga xos tuzulishga ega Temur
Buxorada Chashmayi Ayub ( 1380 ) yil qurdiradi. Shuningdek, Temur
Shahrisabzda ziyorat va dafn marosimlari uchun << Xazira - << Dor us
siyozat >> ( 1389- 1400) xilxonasini qurdirgan. O’g’li Jahongir vafot
etgach Shahrisabzda maqbara ( Hazrati imom ) qurdirganlar. Unda
Samarqand me’morchiligi an’analarini ko’rishimiz mumkin .
Samarqandagi Ulug’bek rasadxonasi me’morchilik san’atining noyob
yodgorligidir . Rasadxona diametri 48 - metrli aylana shaklda bo’lib
uch qavatdan iborat.
Temuriylar davrida qurilgan saroylar ikki xil bo’lgan. Birinchisi ,-
ma’muriy - siyosiy maqsadda bo’lib, qal’a yoki shahar ichida qurilgan.
Ikkinchisi shahar tashqarasidagi bog’larda qurilgan qarorgohlarda qabul
marosimlari majlislar o’tkazilagan va hordiq chiqarilgan. Shahrisabzdagi
Oqsaroy gumbazining diametri 22 – metr bo’lib, toq va ravoqlari beqi
yos bo’lgan. Temur va Ulug’bekning asosiy qarorgohi Samarqandagi
Ko’ksaroy va Bo’stonsaroy deyiladi. Shuningdek, shahar tashqarasida](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_55.png)
![12- ta bog’ va saroylar bunyod etirgan.
Ulug’bek davrida Samarqandning Registon maydoni shakillandi . << Ma
Jidi muqatta , >> 210- gumbazli Ko’kaldosh jome masjidi qad ko’tardi.
Shohi Zindada ayrim maqbaralar, Shahrisabzda Ko’kgumbaz masjidi,
<< Chilustun >> va << CHinixona >> saroylari uning davrida qurildi.
XV asrning ikkinchi yarmida Samarqandda Xo’ja Ahror madrasasi
Ishratxona maqbarali bunyod qilindi. Temur davrida qurilgan barcha
Obidalarida naqqoshlik va xattotlik bilan birga tasviriy lavhalar ham
mavjuddir . Ichki bino devorlarda oq va moviy tabiat manzaralari tas
virlanadi . 59
Movorounnahr va Xurosonning XV - asr me’morchiligi
haqida so’z olib borar ekanmiz, unda hozirgi zamon me’morchilikda
infrastruktura deb ataladigan uyg’unlikka erishishga harakat qilingan
Masalan, XV - asrning 80- yillarida Injil anhori bo’yida qurib bitkazil-
gan majmuasida uy- joylardan tashqari madrasa, xonqoh, shifoxona,
hammom , hovuzlar, savdo rastalari qurilgan bo’lgan. Dam olish
joylari bilan to’ladi. Bunda asosan Amir Temur davrining judayam
bunyodkor bo’lganligi va bu davrdagi binolar baland qilib qurulib
davlatning gullab yashnaganligidan dalolat beradi. Amir Temur
davrida arxitektura ham o’ziga xos uyg’onish davrini bosib o’tgan.
Arxitektura uslubida me’morchilik naqsh va rangga alohida e’tibor
berilgan , binolarning yangi turlari va kompozitsiyalari ijod qilganlar.
Samarqand shahrining eng noyob me’moriy yodgorliklaridan biri
Amir Temur maqbarasidir. Bu inshooat 1404- yilda Amir Temur
ko’rsatmasi bilan Kichik Osiyoga yurish vaqtda ( 1403 - yilda ) vafot
yetgan sevimli nevarasi , taxt vorisi Muhammad Sultonga atab qu-
rilgan. Bir oz vaqt o’tgach 1405- yilning fevral oyida Xitoyga yu-
rish qilgan chog’ida Amir temur vafot etadi va u ham shu yerga](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_56.png)
![dafn qilinadi.
Yuksak shaharsozlik usullariga ega, me’moriy dekor san’atiga
boy koshinkorlik ishlari juda ham sifatli, arka va sferik gumbazlari-
ning arxitekturaviy shakl va proporsiyalari uyg’unlashgan tarixiy yod-
gorliklarga serob Samarqandda yana bir yangi uslub - relyefli bezak
qo’llanilgan . Bu usulda ishlangan jahondagi ikkita asar ham shu
yerdadir ( Bibixonim masjidi va amir Temur maqbarasi )
Maqbaraning ichki tomoni to’rtburchak, tashqi ko’rinishi sakkiz to -
monli prizma shaklida . Prizma ustiga ko’p qovurg’ali gumbazni ko’-
tarib turuvchi silindr shaklidagi baraban o’rnatilgan . Binoning tepa
qismi ko’p qovurg’ali gumbaz bilan yakunlagan. Uning usti, maqbara
devorlari zangori. Havo rang va oq sirli koshinlar . Geometrik shakli
dagi naqshlar bilan bezatilgan. 60
Maqbaraning tashqi devorlariga
qur’ondan olingan ba’zi suralar bitilgan. Maqbaraning tashqi tomonini
ustalar gumbazga katta ahamiyat berganlar. Gumbaz ostgi qismining
diametri 15- metr, balandligi 12- metr bo’lib, 64- qovurg’ali ishlangan,.
Gumbazning usti sir berilgan zangori rangli koshinlar bilan qoplangan. 61
Maqbara ichining balandligi va bezaklarning boyligi kishini hayratga
soladi . Maqbaraning o’rtasiga o’rnatilgan sag’ana toshlarida yozuvlar
bor . Shular orasida Amir Temur qabri ustiga qo’yilgan to’q yashil rang
li nefrit tosh diqqatga sazovor. Amir Temur uning ikki nabirasi ( Mu-
hammad Sulton va Ulug’bek ) ( Shohrux va Mironshoh) va boshqalarning
sag’analari marmar panjara bilan o’ralgan.
Maqbaraning sharq tomonidagi ravoqning pastidagi zinadan maqbara-
ning ostgi qavatidagi dahmaga tushiladi . Maqbaraning shifti 12- gum
baz qilib qiya ishlangan . Ichki bezaklari juda sodda 62
ishlangan. Sag’ana-
lar yuqorida qanaday ishlangan bo’lsa bu yerda ham shunday ishlangan.](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_57.png)
![Uning noyob me’morchilik san’ati darajasiga ko’targan. Maqbara hajmi-
ning aniqligi, tashqi va ichki bezaklarining boyligi maqbara arxitekturasi-
ning monumental va ulug’vorligini ko’rsatadi, va uni dunyodagi eng
_____________________________
59
Norqulov. Temuriylar davri madaniyati tarixidan lavhalar urganch - xorazm 1996
60
Temur va Ulug’bek davri tarixi. T: Qomuslar bosh tahriryati 1996
61
Mo’minov. A. Temurning O’rta osiyo da tutgan o’rni T : 1968
62
O’ljayeva . Amir Temur va temuriylar davrida milliy davlatchilik T : fan 2005
noyob me’moriy obidalardan bo’lgan. Amir Temur Movarounnahr taxti-
ni egallagan dastlabki davrdanoq bunyodkorlik ishlariga katta e’tibor be-
radi , ya’ni , asosan shaharlar tizimida mustahkam binolar yartishga ki-
rishadi. Shu sabali, u davlat tizimini kuchaytirishdan tashqari har bir
shaharni himoya vositalari bilan ta’minlash, karvon yo’llarida himoya
qo’rg’onlarini yaratish bo’yicha juda katta hajmdagi qurulish ishlarini
amalga oshirdi.
Salatanatning yirik shaharlari Shahrisabz, Qarshi, Samarqand, va Tosh
kentda mudoofa devorlari, mustahkam darvozaxonalar barpo etirdi .
Karvon yo’llarida dunyoda birinchi bor pochta xizmatiga inshooat - be
katlar qurdirdi.
Amir Temur Samarqandni afrosiyobdan janubda, mo’g’ullar davridan
oldingi tashqi shahar o’rnida shakillantirdi. 1371- yili Sohibqironning buy
rug’I bilan maydoning barcha joylari qa’la devori bilan o’rab olindi . Va
bu joy Hisor deb ataldi, uning g’arbiy qismida ark qal’a devori barpo
etildi . Amir Temurning Samarqandagi qal’asi poytaxtning mustahkam
ma’muriy markazi edi. Amir Temur yana bir ulkan sahaharsozlik va
me’moriy g’oyani, ya’ni Samarqandni yer yuzidagi eng katta va
go’zal shaharga aylantirishdek maqsadni amalga oshirish uchun butun](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_58.png)
![kuch - qudratini ishga soldi. Shahar atrofidagi maskanlar esa o’sha davr
mashhur shaharlariga monand yo’dosh shaharlarga aylanishini niyat qildi
Samarqandning tevarak - atrofida Qohira, Damashq, Bog’dod, Sultoniya,
Sheroz nomli ko’plab qishloq maskanlarining paydo bo’lishi bejiz emas
Shaharda Amir Temur tomonidan qurdirilgan shahar - qal’a qarshisi-
da Registon majmuasining yaratilishiga asos solindi. Amir temur jome
madsjidi va uning qarshisidagi << Qo’sh inshooat usulida qurilgan ulkan
madrasadan tashkil topgan majmualar shular jumlasidandir. Shahar me’-
morchilik qoidalariga amal qilingan . Me’morchilik qoidalari asosan quril
ganligi haqida ma’lumotalar berib o’tiladi . XV asr shaharsozligining
Temur davri yo’nalishini namoyon etadi. 63
Me’moriy ansambillar juda
ajoyib qilib yartilganligi peshtog’i g’oyatda baland va ulug’vor ko’ri
nishga ega bo’lgan inshooatlar majmuasi tarzida qurilgan. Samar-
qandagi me’morchilik ansambillari bu shaharsozlik usuliga namunali
misol bo’la oladi. Qadimiy Afrosiyobning shahriston xarobalarida qolgan
Temur davri me’morchiligining ya’ni Hazrati Xizr va Cho’ponota majmua
lari Sohibqiron e’tiboridan chetda qolmagan. 64
Sohibqironning bunyod-
korlik faoliyatida shahar atrofida jannatmakon bog’lar yaratish va
ular ko’shk- saroylar bunyod etish sharq me’morchiligida 65
ulkan
yutuqlarga erishgani haqida ma’lumotlarni keltirib o’tadi. O’sha davr
me’morchiligining shoh asarlari - mahobatli ko’shk saroylarining ko’plab
qurulishi qadimiy bog’ tuzish me’morchiligida yangicha yo’nalish
paydo qildi. Samarqand atrofida qurilgan Bog’i Naqsh jahon , Bog’i
Bexisht, Bog’i Dilkusho, Bog’i Shamol kabilar shular jumlasidadir .
Me’morchilikda bog’larni bezatish san’atini yuzaga keltirar ekan bir
necha bor ijobiy samara berib ko’proq monumental me’morchilikka
yaqin ehtiyojlarga ham javob bera boshladi. Davlat miqiyosida qabul](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_59.png)
![lar o’tkaziladigan ma’muriy shuningdek maishiy tadbirlar o’tkaziladi
gan saroylar, bog’lar bilan hamo - hang tarzda bunyod etilishi o’z
navbatida yangicha me’moriy yechimdagi bog’ - saroy turlarini keyin
chalik sharq me’morchilik san’atida bir qator yutuqlarga oid Sohibqiron
___________________________________
63
Yusupova D. Amir Temurning jahon tarixida Ilmiy muxarrirlar T: Sharq 2001
64
Ahmedov A. Temur haqida haqiqat T: Kamalak 1992
65
Fayziyev T: Temuriylar shajarasi - T : yozuvchi 1995- 352 bet
Temur me’morchiligida asosan sharqona mentalititga xos jarayonlarni
ko’rib o’tgan. Amir Temur har bir inshooatning bunyod etirishidan mu-
boshirlar va me’morlarga amaliy ko’rsatmalar berib, qurulishni qat’iy
nazoaratga olgan. Bu borada, Tuzuklarda shunday fikralar mavjud
<< Shaharlarda masjidlar, madrasalar, xonaqohlar yo’llarda karvonsaroy
lar va daryolar ustiga ko’prik qurmoqqa buyruq berdim. Muhandisalar
me’morlar, mening uchun ulug’vor imoratlarning va men uchun o’zim
daraxtlar o’tqazgan bog’larning tarxlarini chizib berdim >>. Bu esa har
bir ishning dastlab puxta ishlangan loyihasi ishlab chiqilganidan dalolat
beradi. Zamonaviy O’zbekiston me’morchiligida Sohibqiron dahosi bilan
yaratilgan me’moriy g’oyalar mujjassam bo’lgan boy merosdan oqilona
foydalanish bugungi me’mor va ustalar oldidagi mas’uliyatli vazifalar –
dan biri bo’lib qoldi. Amir Temur davri me’morchiligi ana’analariga
xos ravishda bunyod etilgan mustaqillik inshooatlaridan Toshkentdagi
Temuriylar tarixi davlat muzeyi, Samarqand yaqinidagi Imom al - Buxoriy
yodgorlik majmuasi kabi binolardagi me’moriy yechimlar bu vaziafani ba
jarishga kirishilganidan dalolatdir. Demak, Sohibqiron davri me’morchiligi,
bunyodkorligi, shaharsozlik sohasini ilmiy va nazariy jihatdan boyitgan
g’oya va usullarini o’rganishimiz davrimizning talabidir. Ilmiy tadqiqiy](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_60.png)
![vazifalardan yana biri Amir Temur islohotlariga oid so’ngi izlanishlar
asosida ularning asl vazifalarini ham ochib berishidan iborat. Masalan,
Shahrisabzda Amir Temur bobomiz tavalludining 660- yiligi tadbirlari
tarkibida << Dorut -ut tilovat >> << Dorus - siyodat >> majmualarida
olib borilgan ularning me’moriy yechimlariga oid fanda hukm surib
kelayotagn ilmiy farazlarga oid kiritish imkonini beradi. Shuning uchun
ham Temur davridagi bunday chiroyli obidalar bilan faxrlansa arziydi
desak mubolag’a bo’lmaydi deyishimiz mumkin.
Xulosa
O’zbekiston Respublikasi Prezendenti Mirziyoyev Shavkat Miromonivich
bugungi o’zbek milliy davlatchiligini bunyod etishda ham, olis o’t-
mishni baholashda ham, porloq istiqbolni belgilashda ham Amir
Temur siymosi , uning tafakkuri, siyosati, boshqaruvdagi taktika va
strategiyasiga hurmat bilan qaraganlar. Ayni paytda Amir Temur shaxsi
va uning boy merosini , ulkan maktabini bugungi kuning muqaddas
darsxonasi deb biladi. Shu ma’noda uning Toshkentda Amir Temur
haykali ochilishiga qaratilgan e’tiborlardan ham bilishimiz mumkin. Bun-
ga misol tariqasida << Temur Tuzuklari >> da bo’lgan hurmat e’tibor
bilan ifodalashimiz mumkin.
<< Vatanimiz istiqlolini yanada mustahkmalash, uni himoya qilish,
yurtimiz shon- shavkatini yuksaltirish, adolat, insof va diyonat hukm-
ron bo’lgan erkin jamiyat mehnatkash xalqimizga munosib farovon ha-
yot qurish bizning insoniy va fuqorolik burchimizdir .
Biz orzu qilgan buyuk davlatni bunyod qilish barchamizdan mus –
tahkam iroda, imon - e’tiqod, milliy g’urur tuyg’usi, buyuk ajdodlarmiz
dan meros qolgan ma’naviy an’analarini davom etirishimizni talab](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_61.png)
![qiladi. Bilaklarimizda kuch, qalblarimizda kelajakka ishonch bo’lmog’I
shartdir .
Mamlakatimizning markazida , qadimiy va go’zal poytaxtimiz jonajon
Toshkentimiz o’rtasida qad ko’targan ulug’ bobomiz siymosi xalqimizga
faxr va g’urur baxsh etmog’i muqararr!
Bu siymo mard, tanti , halol va g’ayratli xalqimizni birlashtirishda ,
jipslashtirishda , iymon - oqibatli bo’lishda, qudratli kelajagimizni qurishda
bizga yangi - yangi kuch - quvvat va shijoat bag’ishlaydi>> .
Amir Temurning tarixiy xizmati , uning insoniyat taraqqiyotida tut-
gan o’rni sharq ijtimoiy - siyosiy jarayonlariga ta’siri faqat shular bilan
kifoyalanmaydi . O’zbekiston tarixida Amir Temurning boshqaruvdagi takti-
kasi va strategiyasi, milliy xavfsizlik va mudoofa, adolatli fuqorolik jamiya-
tini takomillashtirish borasidagi tajribalari olamshumul ahamiyat kasb
etgan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Amir Temur nomi va uning davri
bizning tariximizdan butunlay o’chirib tashlangan bir paytda Temur harbiy
maktabi tajribalari, taktika va strategiyasi eng ilg’or va rivojlangan dav-
latlar va qurolli kuchlari tizimlarida muhim bir qo’llanma sifatida
o’rganib kelindi.
Akademik Bo’riboy Ahmedovning fikrlaricha , birinchidan, Sohibqiron
mamlakatda kuchayib ketgan feodal tarqoqlikka, mayda guruhlarga
barham berib, el - yurtni yagona tig’ ostiga birlashtira oldi, markazlash
gan yirik davlatga asos soldi. Natijada ziroatchilik , hunarmandchilik,
savdo- sotiq, fan va madaniyat rivojiga mustahkam zamin yaratildi.
Ikiknchidan, Amir Temur bir qator xalqlar va mmlakatlarning ozod
bo’lishiga yordam berdi.
Uchinchidan, Movarounnahrni yuksak dehqonchilik makoniga , hunar-
mandchilik, ilm- fan va madaniyat rivojlangan ilg’or mamlakatga](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_62.png)
![aylantirdi.
To’rtinchidan, Sohibqironning sa’y - harakati bilan ko’plab shahar
va qishloq obod etildi, Shahrisabz, Samarqand, Buxoro, Turkiston ,
Toshkent, singari shaharlarda madrasalar , karvonsaroylar, maqbaralar,
bog’lar va bozorlar barpo etildiki, bular o’zbek milliy me’morcholigi-
ni yuksak mavqeyga ko’tardi, uning maktabiga asos soldi.
Mustaqillik davri tom ma’noda Amir Temurning qayta qurilish
davri bo’ldi. U bobokalonimiz vasiyatlarining ro’yobga chiqayotgani
bilan qimmatlidir. Amir Temurga munosabat, uning tarixiy xizmatini
munosib baholash, va hurmatini o’rniga qo’yish xususida gapirar
ekanmiz , bu masalada tarixchilarning o’rni kattadir.
Birinchidan, Amir Temur qadiryati mustamlakachilik yillarida ongu
shuurimizdan o’chirib tashlangan. Milliy g’ururimizni qayta tiklash
millatni millat , davlatni davlat qilish uchun tafakkur va tushunchala-
rimizdagi parokandalikka barham berib, milliy zamin va milliy ruh haqqi
hurmati uchun birlashmog’imiz kerak. Uning beqiyos faoliyati va
o’lmas merosi xalqimizning milliy tuyg’usini, buyuk va jahonshumul
an’analariga voris ekanligini chuqur anglashga xizmat qiladi.
Ikkinchidan, Xalqimizning milliy g’ururini, milliy ongini yuksaltirish
uchun qariyib unutilgan tariximizni qayta tiklash lozim. Amir Temur esa
shu ko’hna tarixning buyuk cho’qqisidir.
Uchinchidan, Farzandlarimizni, kelgusi avlodni ulug’ ajdodlarimizning
nomi va merosi bilan faxrlanishga o’rgatish ularni anashu buyuk
an’analarining davomchisi sifatida tarbiyalash, milliy g’ururni yuksaltirish
uchun kerak. Shu ma’noda Sohibqironning << Aziz avliyolar, sahobalar
maqbaralarini, qutlug’ qadamjolarni ziyorat etmog’ni ham farz, ham
qarz deb bilur edim >> , degan gaplari bugungi kunda yurtimizda](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_63.png)
![ulug’ ajdodlarga, olimu - fozil bobolarimizga munosabatimizning tarixiy
uyg’unligini ko’rsatib turibti.
To’rtinchidan , Amir Temur qadiryati bizga demokratik , huquqiy,
qudratli O’zbekiston davlatini barpo etish uchun, << O’zbekiston kela-
jagi buyuk davlat >> degan g’oyani ro’yobga chiqarish uchun kerak.
Yangi jamiyat, yangi hayot, yangi tafakur, qolaversa, butun davlatchilik
asoslarini qayta tiklayotgan bir paytda Amir Temur o’zbek xalqiga
tog’dek tayanch bo’lib xizmat qiladi, uning oliyjanob ishlariga beqiyos
safarbarlik ruhi baxsh etadi.
Beshinchidan, bu benazir qadiryat mamlakatimizning jahon
hamjami
yatidan munosib o’rin egallashi, kelgusi avlodlariga ozod va obod
Vatan qoldirish uchun kerak. Darhaqiqat, Amir Temur va temuriylar
davriga oid << Kuch - qudratimizga shak- shubhangiz bo’lsa, biz qurgan
binolarga boq >> degan edi. Bugun esa, Amir Temurning quydagi so’z
lari bizga faxr, iftixor tuyg’ularini paydo qiladi. Keyingi yillarda yuzlab
yangi binolar, yo’llar va ko’priklar shifoxona va oshxonalar ko’kram
maishiy xizmat uylari, millliy shakl va mazmunga ega bozorlar qurilga-
nini bunga misol qilishimiz mumkin. Bu ishlarning barchasi << Xon
bo’lsang-da bog’ yarat, gado bo’lsang-da bog’ yarat , bir kun mevasini
tatirsan >> , degan xalq maqolini yodga soladi. Keyingi yillarda yaratil
gan bog’ - rog’lar, daraxtzorlar, va o’rmonlar bir necha ming gektarni
tashkil qiladi. Mamlakatimiz hududida joylashgan o’nlab aziz zotlar, islom
dining ulkan ulomolari boshqa tarixiy namoyondalarining maqbaralari
qayta tiklandi, ta’mirlandi. Dunyo xalqlarining diqqatini tortadigan mo’jiza
viy ziyoratgohlarga aylantirildi.
Eng avvalo Sohibqironning : Barcha ishlarimizning to’qqiz ulushini
kengash tadbir va mashvarat qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_64.png)
![keltirdim >> degan dono o’gitlari bugungi dunyo mamlakatlarini va ichki
masalarini hamjihatlik, oshkora muzokoralar yo’li bilan hal etish tarafdori
sifatida amalga oshirilayotgan faoliyati o’z ifodasini topmoqda.
Prezedentining mamlakat parlamenti vazirlar mahkamasi yig’ishlari
Viloyat kengashlari sessiyalarda ishtirok etishi, mamlakat hayotining
eng muhim dolzarb masalalari yuzasidan ochiq fikr almashivu Temurona
demokratiyaning yangi shakldagi ko’rinishidir.
Amir Temurning << chaqoloqlarni yig’latmangiz, bollarga ozor ber-
mangiz bu gunohu azim erur. Bunday gunohni Alloh xush ko’rmagay >>
Bilim olish uchun barcha eshiklar ochiqdir degan gaplari bor. Bugungi
kunda onalar va bolalarga g’amxo’rlik ko’rsatish va ijtimoiy muhofaza
qilishni rivojlantirish borasidagi tadbirlari xalq ta’limi va bolalar tarbiyasi
ni isloh qilish hamda xotin - qizlar hayotini yaxshilash borasida olib bora-
yotgan ishlari Sohibqiron davlat shajarasining Amir Temur madaniyati
davom etayotganidan dalolat beradi.
Ulug’ bobokalonimizning birgina << Kuch - adolatda, >> degan gaplari
bugun O’zbekistonda yangi davlat qurulishiga asos qilib olindi. Huqu-
qiy demokratik adolatni davlatni barpo etish , insonparvar fuqorolik
jamiyatini shakillantirish tamoyillari avvolo Amir Temur mamlakatdor-
lik maktabining ilg’or jahonshumul tajribalari bilan uyg’unlashgan mahsu
lidir. Amir Temurning O’zbek davlatchiligi tarixi uning rivojlanish tamo-
yillariga qaraydigan bo’lsak, uning qanchalik mahoratli sarkarda dono
hukmdor sifatida bilib olishimiz mumkin. Mustaqillik yillarida O’zbekiston
olimlarining samarali tadqiqotlari natijasida milliy tariximizning ilgari
noma’lum bo’lgan sahifalari ochildi. Tarixiy o’tmishimizning ko’p jihatla
ri kashf etildi.](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_65.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati :
1. Karimov. I.A << Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q >> . T:<< Sharq>>1998
2. Amir Temur Ko’ragoniy. Zafar yo’li. T: << Nur >> 1992
3. Amir Temur o’g’itlari. T: << Navro’z >> 1992.
4. Ahmedov A. Sohibqiron Temur hayoti va ijtimoiy - siyosiy faoliyati
5. Ibn Arabshoh . Amir Temur tarixi . Ikki jildlik. T: << Mehnat >>
1992.
6. Mo’minov I. Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va
roli T: << Fan >> 1998
7. Boboyev H. B. Amir Temur va temuriylar saltanati - T: Kamalak ,
1996.
8. Bo’riyev. Temuriylar davri manbalari. T: << Fan >> 2001
9. Dadaboyev. H. Amir Temurning harbiy mahorati. - T: 1996.
10. Ziyoyev . Buyuk Amir Temur Saltanati va uning taqdiri – T: 2008
11. Azamat Ziyo o’zbek davlatchiligi tarixi - T: << Sharq>> -2000
12. Shamsutddinov Vatan tarixi T:- 1996
13. Muhammadjonov. A. Temur va Temuriylar saltanati . Tarixiy ocherk
T:1996
14. Norqulov. N. Temuriylar davri madaniyati tarixidan lavhalar. Xorazm-
1996
15. Pugachenkova Temur davri o’ziga xos xususiyatlari. T: 1996
16. To’xtayev. Temur va temuriylar davri tangalari. T:<< Fan >> 1992](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_66.png)
![17. Uvatov. Sohibqiron arab muarrixlari nigohida - T: << Sharq>> -1996
18. O’zbek davlatchiligi ocherklari. D. Olimova. T : << Sharq>>- 2001
19. O’ljayeva. SH. M. Amir Temur va temuriylar tarixida milliy
davlatchilikning rivojlanishi T: << Fan >> 2005
20. Xojixonov. Temuriylar madaniyati va ma’naviyati . Sam.
So’g’diyona ,1996
21. Fayziyev. T. Temuriylar shajarasi. T: 1995-352- bet.
22. Habibullayev. A. Amir Temur va Ibn Xaldun. T: 2004
23. Xolbekov. M. Amir Temurning yozishmalari. Sam. Meros :1996
24. Ahmedov. A. Amir Temur haqida haqiqat : Somon yo’li – T:
Kamalak,1992
25. M. Xayrullayev. A. O’rinboyev. O. Bo’riyev. - Amir Temur
O’zbekiston tarixida : T; << Sharq >> - 2001
26. Hamdam. Sodiqov. Amir Temur saltanatida xavfsizlik xizmati.
27. Bo’riboy. Ahmedov. Amir Temurni yod etib.
28. A. Temur. << Temur Tuzuklari >> 15- 85-63 betlar
29. J. yaxshilikov. Sh. Ahadov. Temuriylar ma’naviyati. T: 1999
30. B. Ahmedov. A. aminov << Temur tuzuklari >> T: 2007
31. Amir Temur o’g’itlari. T: Cho’lpon - 1992
32. Amir temur va temuriylar davrida san’at . T: 1996
33. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi 1-2 – jildlar. T; Mehnat - 1992](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_67.png)
![34. Karimov. I. A. Amir Temur faxrimiz, g’ururimiz, T:
O’zbekiston ;1996
35. Temur tuzuklari << Hilol mediya >> - 2018
36. M. Sherov. B. Xaitov. Amir Temur tuzuklariga harbiy - siyosiy
sharh chirchiq ; 2021
37. M. Rahimov. A. Zamonov. O’zbekiston tarixi : T: Fan - 2019
38. Sharafiddin ali Yazdiy << Zafarnoma>> asari.
39. Nizomiddin << Zafarnoma>> .](/data/documents/94ed2448-675c-43fa-91d9-93a80f319c76/page_68.png)
O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni . KIRISH …………………………………………………………………………………………..3 I BOB A.Temur va Temuriylar davlati tarixiga oid manbalar. 1.1 Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk saltanatning tashkil etilishi………………………………………………………………..8 1.2 << Temur tuzuklari>> muhim tarixiy manba sifatida yoritilishi……………………………………………………………………………………………...14 1.3 A. Temur va Temuriylar davrida harbiy yurishlar va islohotlar………………………………………………………………………………………………17 II BOB Temuriylar renessansining tashkil topishi va asoslari . 2.1 A. Temur va Temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyoti …………27 2.2 Temuriylar davrida badiiy adabiyot ravnaqi ……………………..34 2.3 Temuriylar davrida me’morchilik ……………………………………………43 III BOB Xulosa……………………………………………………………………………..54 Foydalangan va manba adabiyotlar ro’yhati………………………60
KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik sharofati bilan tariximizning ko’pdan-ko’p sahifalari, eng avvalo, Amir Temurning O’zbekiston tarixida tutgan o’rni haqida Yurtboshimiz Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, <<Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, fuqorolik ongini shakllantirmoqda>> 1 . Bobokalonimiz Amir Temur O’zbekiston tarixida kam uchraydigan buyuk davlat arbobi edi. XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asr boshida Movarounnahrda milliy birlikni yuzaga keltirgan mustaqil davlatga hamda temuriylar uyg’onish davriga asos solgan. O’rta asr madaniyati, ilm-fani, san’ati taraqqiyotiga bebaho hissa qo’shgan , uning benazir homiysi bo’lib tanilgan bu ulug’ zitning muborak nomi har turli mafkuraviy ta’sirotlarga, kamsitilgan va adolatsiz baholarga qaramay, asrlar osha avlodlarning faxri va iftixori bo’lib keldi. 1996-yil mamlakatimizda Amir Temur yili sifatida keng nishonlandi. Buning ta’siri ostida Temuriylarning O’zbekiston tarixida tutgan o’rni va uning dolzarb masalar bilan chambarchars bog’liqligi haqida bir qator masalalar ko’rib chiqildi. O’zbekiston tarixi va Temuriylar davlatida ilm-fan, badiiy adabiyot , davlat boshqaruv tizimi harbiy islohotlar va me’morchilik tizimi haqida bir qator omillarni keltirib o’tilgan edi. << Amir Temur va temuriylar >> mavzusida nemis va o’zbek olimlari ishtirokida xalqaro ilmiy << Biz o’zbeklarni ulug’, bunyodkor xalq deb dunyoga tarannum etyapmiz va aslida ham shunday,- deb ta’kidlaydi Sh. Mirziyoyev YUNESKOning Parijdagi qarorgohida so’zlagan nutqlarida ta’kidlab o’tdilarki, ijodkor, shaxs bo’lganini fan, madaniyatga homiylik qilib, O’zbekiston tarixi sivilizatsiyasi taraqqiyotiga beqiyos hissa qo’shganini olam ahliga bildirish edi… 3 ____________________________________ 1 И . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хафсисликка тахдид баркарорлик шартлари ва тарракиет кафолатлари . Т ., << Узбекистон >> 1997, - Б . 140 2 Жураев Т . A мир Темур дахосининг тантанаси << Олти аср адолати >> Т ., << Узбекистон >>, 1998, - Б .94-95
Vatanimiz tarixida uyg’onish davrining ikkinchi bosqichi Amir Temur va Temuriylar davriga to’g’ri keladi. Bu davrda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti bilaning uning biirgalikda uning ma’naviy - madaniy hayotining ham gurkirab rivojlanishiga, ilm-fan adabiyot, va san’at sohalarining o’sishiga bu soha olimlarining iste’dodli va ijodining kamol topishiga qulay shart- sharoitlar yaratildi. Bu o’rinda Amir Temur , Shohrux Mirzo, Ulug’bek, Boysunqur Mirzo, Sulton Husayn, kabi ulug’ siymolarning shaxsiy ibrati tahsinga loyiqdir. Shu bois ham Amir Temur davri madaniy hayot tarixini taqdid qilish tarixshunosligimizdagi dolzarb masalalardan biridir. Mana shundan kelib chiqib mazkur bitikuruv malakaviy ishimizda bu masalani yoritishini asosiy maqsad qilib oldik. Bituruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Mavzuning dolzarbligidan kelib chiqib, A. Temur va temuriylar davrida madaniy hayot tarixini milliy istiqlol mafkurasi, milliy g’oya ruhida tahlil qilish va nzariy xulosalar chiqarish taqdiqot maqsadini tashkil qiladi. Shu maqsadan kelib chiqib, tadqiqotga quyidagi vazifalar qo’yildi: - Amir Temur shaxsi va nasabiga doir ma’lumotlarni berish - Markazlashgan Amir Temur davlatining tashkil topishi jarayonini yoritish; - Amir Temur va Temuriylar davridagi madaniy hayot rivojini ochib berish - Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyoti va unga ta’sir o’tkazgan omillarni yoritib berish; - Temuriylar davri badiiy adabiyoti taraqqiyotini va bu davrda ijod qilgan olimu fuzalolar ilmiy merosini o’rganish - Temuriylar davrining 5 o’zgacha o’ziga xos jihatlari va buning o’zbekiston tarixida ajralmas qism sifatida ko’rib o’tilishi _____________________________________________ 4 I. Karimov . << Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q>> Toshkent << Sharq >> 1998, -B 15 5 Temur davlati tarixi B. Ahmedov T : 1998 b 126 -158 betlar
Mavzuning o’rganilish darajasi . Mustaqillik sharofati bilan O’zbekiston tarixida Amir Temur va temuriylar davlatining tutgan o’rni mavzusida shu paytga qadar bizlarga noma’lum bo’lgan tarixiy- ilmiy hamda badiiy asarlar, monografiyalar, risolalarni endilikda o’rganish imkoniga ega bo’ldik. Turli davrlarda yozilgan bu tadqiqotlarni biz bir xil tarzda qabul qila olmaymiz . shu bois ham biz ularni shartli ravishda bir necha guruhlarga bo’lib o’rganamiz. Birinchi guruhga o’z davrining tarixnavislik an’analariga rioya qilgan holatda yozilgan solnomalar mualliflari Nizomiddin Shomiy ( << Zafarnoma >>), G’iyosiddin Ali ( Temurning Hindistonga yurishi kundaligi ) Hofiz- Abru (<<Zubdat ut-tavorix >> - ya’ni <<Tarixlar sarasi>> , Abdurazzoq Samarqandiy (<< Matla us - Sa’dayn>> , Mirxond ( << Ravzat us -safo>>) , Xondamir (<<Xabib as -siyar>>), Muinidzin Notanziy (<< Muntaxab ut - tavorix -ya’ni – tarixlar saylanmasi) singari mahalliy tarixchi olimlarni kirgizisak bo’ladi. Bu Tarixchilar bevosita Amir Temur davrida yashab ijod etgan bo’lib, sodir bo’lgan tarixiy voqealarni o’z ko’zlarini bilan ko’rganlar, o’zlari ham ishtirok etganlar. Ikkinchi guruhga mansub mualliflar, bu turli -tuman mamlakat olimlari, adiblari bo’lib, ular Temur va uning avlodlari davrida yashab ijod etganlar. Ibn Arabshoh 6 Rui Gonsalesde Klavixo 7 va XVI asrdan to bugungi kungacha ijod qilib kelayotgan ijodkorlar bor. Forest (1543), Perodino (1553 ), Meksiya (1564), ning << Buyuk Temur kitobi >>, Silvestr De Sasi, Sharida, Elayes- Fermor, Mignapelli, Feridunbey va boshqalarning sohibqironga atab yozgan asarlari . Keyingi yillarda farang olimlari Lyusen Keren 8 , Jan Pol Ru, V. Furniyo ( Samarqand -1400-1500Temurlan poytaxti ; imperiya va uyg’onish yuragi. 1995) F. Bressand ( << Mo’jizakor Samarqand >>), amerikalik sharqshunoslar Betritsa Farbes Mane 9 , Jon Vuds va nemis olimi Genri Ryomerning asarlarida ham Amir Temur davlati va uning ichki siyosati doir ma’lumotlar berib o’tilgan. ______________________________________ 6 Ibn Arabshoh . << Amir Temur tarixi >>, ( Temur tarixida taqdir ajobiyotlari) T: Mehnat , 1991-1992. 7 Rui Gonsales de Klavixo << Samarqandga Temur saroyiga sayohat>> kundaligi ( 1403-1406) T: Adolat. 1998
8 L. Kren. << Temurlan yohud Temur xoqon salatanati Parij 1978: Muallif Temurlan davrida Samarqand yo’li . 1990 Uchinchi guruhga oid mualliflar, bu Rossiya mustamlakachiligi davrida ijod qilgan tarixchi olimlardan hisoblanar edilar. XIX asr birinchi yarmida Peterburgda xizmat qilgan fransuz olimlari M.SHarmua 9 , Moskva professori T.N.granovskiy (1813-1855) 10 kabi olimlar asarlarida Temurning istilochilik yurishlarining shafqatsizligini, shu bilan bir qatorda uning sarkarda va harbiy boshliq sifatidagi talantini jang vaqtida qo’shinlarni boshqarish sa’natining ustasi ekanligini tan oladilar. Temur istilochilik yurishlarining asosida << ma’lum bir iqtisoduy reja>> bor, ya’ni Yevropa- osiyo savdosiga karvon yo’llari ustidan to’liq nazorat o’rnatganligi haqida bir qator fikrlar yotar edi. Umuman Amir Temur va uning saltanati tarixiga qiziqish O’zbekiston tarixda va tarixnavisligida o’chmas iz qoldirgan desak bo’ladi. Sharq tillarida 900-ga yaqin bo’lsa, Yevropa tillarida 500-dan ziyod , tadqiqotlar namoyon bo’lar edi desak bo’ladi. Ulardan 300- dan ortiqrog’iga bag’ishlangan dastlabki ilmiy ko’rsatkich yaratildi 11 . O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni ijtimoiy -iqtisodiy - siyosiy jihatlarini o’z ichiga olgan holatda boyib borar edi. Temuriylar davlatining o’zbek davlatchiligidagi o’z o’rni tizimlari mamlakatdagi ichki va tashqi aloqalari haqida bir qator fikrlarni keltirib o’tishimiz joyimiz hisoblanadi. Amir Temur va Temuriylar tarafidan yozilgan ko’plab, asl va noyob asarlar ,o’rta asarlar yozma manbalari Sohibqiron davri haqida ayniqsa ichki siyosatiga doir ma’lumorlarni keltirib o’tar edi. Istiqlol yillarida buyuk amir Temur va uning saltanati tarixini o’rganishga doir ulkan ishlar amalga oshirildi. Amir Temur merosini o’rganishga doir bir qator adabiyotlar mavjud sanaladi . O’zbekiston tarixida Amir Temurning << Kuch _adolatdadir>> kabi so’zlari hali -hanuzgacha vatanparlik tuyg’usuni inson ongida payvand qila olar edi. Temur davlati o’zining harbiy jihatdan kuchli davlat ekanligi kuchli harbiy tayyorgarlil tashqi alioqa munosabatlarining kuchliligi o’ziga xoslik kabi jaroylar bilan bog’lab o’tiladi. Temur tarixi va uning dolzarblik jihatidan o’rganish tamoyillari bilan bir qator masalalarni bog’lab qiyoslab t akomillashtirib keladi. __________________________________________ 9 Mans Beatrise Fordes. The rise and rule of Tamerlan.- Gambridge, 1989, 228 p.1 Introduction.