logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. O‘ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORT MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHNING TARIXIY, IJTIMOIY VA PEDAGOGIK AHAMIYATI

O‘ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORT MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHNING TARIXIY, IJTIMOIY VA PEDAGOGIK AHAMIYATI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

163.283203125 KB
Скачать
O‘ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORT MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHNING TARIXIY, IJTIMOIY VA PEDAGOGIK AHAMIYATI MUNDARIJA KIRISH . 4-9 I BOB . O‘ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORT MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHNING TARIXIY, IJTIMOIY VA PEDAGOGIK AHAMIYAT LAR I NING O ’ ZIGA XOS XUSUSIYATLARI . 10-40 I.1. O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tashkil qilinishi va rivojlanishi . 10-22 I.2. Respublikada jismoniy madaniyat va sport xodimlari bilan ta’minlash shart- sharoitlari va istiqbollari . 23-28 I .3. Ommaviy sog ’ lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya va sport xodimlari hamda xalq milliy o ‘ yinlari bo ‘ yicha mutaxassislar tayyorlash masalalari . 28-31 I .4. Xalq milliy o‘yinlari sog’lomlashtiruvchi omillar sifatida . 31-35 I.5. Mutaxassislar tayyorlash va ularni malakasini oshirishdagi yangi yo‘nalishlar va ularning ahamiyati. 35-39 I Bob bo’yicha xulosa. 39-40 II BOB. TADQIQOT USULLARI VA UNI TASHKIL ETISH… 41-43 2.1. Tadqiqot vazifasi . 41 2.2. Tadqiqot uslublari 42 2.3. Ilmiy - uslubiy adabiyot manbalarini tahlil qilish va amaliy tajribalarni umumlashtirish 42 2.4. So‘rovnomani o‘tkazilishi va tashkil etilishi 42 2.5. Matematik-statistik uslub 43 2 .6. Tadqiqotning o‘tkazilishi 43 III BOB . O‘ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORT MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHNING TARIXIY, IJTIMOIY VA PEDAGOGIK AHAMIYAT I TAHLIL LAR NING VOSITA VA USLUBLARI . 44-70 3.1. Talabalarni jismoniy madaniyat va sportga oid ilmiy malakalarni hosil qildirish ni ng rivojlanganligini aniqlash bo’yicha anketa natijalari tahlili . 44-49 3.2. Talabalarni ijtimoiy foydali mehnatga va tashkiliy ishlarga o’rgatish samaradorligi . 49-59 3.3. Jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashda tavsiya etiladigan modeli dan foydalanish uslublari. 60-69 3.4.Pedagogik tadqiqot natijalari . 69-70 III BOB BO’YICHA XULOSА . 70-71 UMUMIY XULOSA . 72-75 AMALIY TAVSIYALAR . 76-77 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI . 78-82 1 Kirish. Dissertatsiya ishining dolzarbligi. Mustaqil davlatimizning ertangi kuni uning gullab yashnashi va rivojlanishi ko‘p jihatdan o‘sib kelayotgan avlodning sog’lom bo‘lishiga bog’liq. Bu esa o‘z navbatida Vatanimizning kelajagi, farzandlarimiz jismoniy, aqliy va ma’naviy kamol topishi uchun qulay sharoitlar yaratishini taqozo etadi. Jismoniy madaniyat va sport hamisha jamiyat hayotining ajralmas qismi bo‘lib kelgan. Bizgacha mavjud bo‘lgan ijtimoiy jamoalar ham o‘z rivojlanishida jismoniy tarbiya va sportga kata ahamiyat bergan. Jismoniy madaniyat va sport, jamiyatdagi insonlarning manfaatini ifodalashga xizmat qilib, uni himoya qilgan va yo‘l ko‘rsatgan. O‘rta Osiyoning mashhur olimi, o‘rta asr yuksalish kurashchisi Abu Ali ibn Sino (mil. 980-1037) 1002-1011 yillarda Xorazmshohning vaziri Abul Hasan Ahmad ibn Muhammad al- Sahlidan “Tozalik haqida risola” nomli kitob yozishga buyurtma olgan. U Abu Ali ibn Sinoning butun dunyoga mashhur “Tib qonunlari” ga asos bo‘ldi. Olim risolasining qo‘yidagi beshta mustaqil boblarga bo‘lgan: 1. Toza havo 2. Hammom 3. Taom 4. Jismoniy harakat 5. Uyqu va (Harakat) tetiklik Ibn Sino o‘z risolasining to‘rtinchi bobi o‘n yettinchi faslida: jismoniy tarbiya mashqlari saviya va son jihatdan juda uzoq va kishini charchatadigan bo‘lmasligi kerak. Ular juda tez ham bo‘lmasligi kerak aks holda ular qisqa davom etishiga qaramay kishiga uzoq bo‘lib tuyuladi, shuningdek bu mashqlar o‘ta bo‘sh bo‘lmasligi ham kerak. Bundan ko‘rinadiki, Abu Ali ibn Sino o‘rta asrlardayoq jismoniy tarbiya mashg’ulotlarining inson hayotida tutgan o‘rni va mohiyatini nazariy jihatdan asoslab bergan. Bu nazariy asoslarga tayanib jismoniy tarbiya va sport 2 mashg’ulotlarining asoschilari va pedagoglari P. F. Lestgaft, L. P. Motveev, N. G. Ozolin, M. Zauifskiy. O‘zbek olimlaridan F. A. Karimov, R. S. Usmonxo‘jayev, SH. Xonkeldiyev va boshqalar hozirgi zamon jismoniy tarbiya mashg’ulotlari nazariyasini ishlab chiqishdi va hozirgi yangi innovatsiyalarni joriy qilmoqdalar. XII-XIV asr o‘zbek poeziyasining atoqli namoyondasi mashhur ruboiy nafis shoir otash xalqparvar ajoyib sportchisi ham bo‘lgan. Umumiy kurash bo‘yicha xalqaro musobaqalarda qatnashib xamma raqiblarini yenganda g’oliblik evaziga mukofot emas balki shu joylar hokimlari Xorazmdan keltirilgan qullar va olimlarni ozod etishni talab qilgan. O‘sha davrda sportning bu turi Turkiston hududida gurkirab rivojlangan hamda xalq orasida juda ommabop bo‘lgan. Ajdodlarimiz jismoniy tarbiya va sportning keyingi taraqqiyoti Temuriylar davriga to‘g’ri keladi. Davlat tuzumi va kuchli qo‘shinlarni tuzgan A.Temur o‘z askarlarini jismoniy tayyorgarligiga katta e’tibor bergan. “Temurnoma” da yozishlaricha, Temur o‘spirinlik davrida tengdoshlari bilan o‘zining ko‘p vaqtini harbiy o‘yinlarga ajratgan. Ulug’ shoir va mutaffakir Alisher Navoiy o‘z asarlarida jismoniy tarbiya g’oyalarini oldinga surib, o‘z qahramonliklarini jismonan kuchli va baquvvat insonlar sifatida ta’riflagan. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport tarixi chuqur ildizga ega. O‘tmishda kurash, yugurish, uloq va boshqa milliy o‘yinlar xalq orasida keng tarqalgan har xil tantanalar, Navro‘z dini bayram va to‘ylarda musobaqalar o‘tkazilgan. Bu urf- odatlar bizning hozirgi kunlarimizda ham davom etib taraqqiy etmoqda. 1991-yil Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng , barcha sohalar kabi jismoniy tarbiya va sportga katta e’tibor qaratildi. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, ma’rifiy va milliy madaniy istiqlol sari rivojlanib tarkib topmoqda. Bu o‘z navbatida ixtisosli xodimlarni tayyorlash sifatini yaxshilash hamda ularning malakasini oshirish kabi masalalarni keskin rivojda olg’a surmoqda. Ma’lumki, barcha oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari hamda umumta’lim maktablarida jismoniy tarbiya darslari o‘tkaziladi. Sport maktablari, sport jamiyatlari va turli tashkilotlarda sport mashg’ulotlari va musobaqalari olib boriladi. Korxona va tashkilotlarda mehnat unumdorligini 3 oshirish maqsadida ishlab chiqarish jismoniy tarbiya mashg’ulotlari olib borilmoqda va tashkil etilmoqda. Eng muhimi sog’lom avlodni kamol toptirishda maktabgacha bolalar muassasalarida jismoniy tarbiya ishlarini tashkil qilishning zamonaviy ish uslublaridan foydalanishga alohida urg’u berilmoqda. Bunday faoliyat turini tashkil qilish va boshqarish jismoniy tarbiya va sport xodimlari zimmasidadir. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya sohasida mutaxassis xodimlarni tayyorlashning o‘zihga xos xususiyatlari, talablari va vazifalari mavjud. Shuningdek, sport tashkilotlari, jamiyatlari, uchrashmalari va turli assosatsiyalarda ixtisosli rahbar xodimlar faoiliyat yuritadilar. Bunda Respublika Prezidentining “Sog’lom avlod uchun” farmoni alohida ahamiyat kasb etadi. Bu sohalarda ishlash uchun mutaxassis xodimlar tayyorlash muhim va dolzarb muammolardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari IX- sessiyasida “Jismoniy tarbiya va sport to‘g’risida”gi qonunning qabul qilinishi, O‘zbekiston Milliy Olimpiya qo‘mitasi (1992 yil 21-yanvar) tarkibiga rasman a’zo bo‘lib kirishi Respublika aholisi o‘rtasida milliy sport turlari va o‘yinlarini targ’ibot qilish hamda rivojlantirish, maktabgacha bolalar muassasalarida jismoniy tarbiya ishlarini tashkil qilish kabi muhim talablar qo‘yilmoqda. Bu jarayonlar mutaxassis xodimlar tayyorlash va ularga bo‘lgan ehtiyojlarni o‘rganish va ularning malakasini oshirish sifatlarini yanada takomollashtirishni taqozo etadi. Shu sababdan bu muammolarni ilmiy pedagogik jihatdan asoslab berish va hal qilish yo‘llarini ko‘rsatish mavzuning o‘ta dolzarb ekanligini isbotlaydi. Dissertatsiyasining maqsadi: Bo‘lajak jismoniy madaniyat ixtisosli xodimlarini tayyorlashdagi faoliyatlarini ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilish, hamda hozirgi zamon talablari asosida xodimlar tayyorlash yo‘llari va jarayonlarini o’rganishdan iboratdir. Dissertatsiyasining vazifalari: qo‘yidagilardan iborat: 1. Respublikada mutaxassis xodimlarni tayyorlashning tarixiy rivojlanish yo‘llarini o‘rganish. 2. Hozirgi kunda jismoniy tarbiya va sport sohasidagi xodimlarga bo‘lgan talab va ehtiyojlarni o‘rganish. 4 3. Mutaxassislar tayyorlashdagi ijtimoiy pedagogik faoliyatlarini nazariy tahlil qilish va amaliy takliflar ishlab chiqish. 4. Ommaviy sog’lomlashtirish va xalq milliy o‘yinlarini tashkil qilishga doir xodimlar tayyorlashni asosiy yo‘llarini o‘rganib chiqish. Tadqiqot ishini olib borishda ixtisosli xodimlarni tayyorlash ularga bo‘lgan ehtiyojlar va talablarni nazariy taxlil qilish va ularning malakasini oshirish shu sifatlarni o‘rganish maqsadida qo‘yidagi usullar qo‘llaniladi: 1. OZK larida mutaxassislar tayyorlash, rasmiy hujjatlar bilan tanishish , mutaxassislar tayyorlashga doir maxsus adabiyotlarni taxlil qilish. 2. O‘quv amaliyotlari jarayonida talabalarning ixtisoslikka bo‘lgan qiziqishi, e’tiqodi va amaliy malakalarini nazariy jihatdan tahlil qilish. Pedagogik kuzatishlar olib borish. 3. Aholi o‘rtasida mutaxassis xodimlarga bo‘lgan talablar va ehtiyojlarni o‘rganish uchun sosialogik tadqiqotlar o‘tkazish. 4. Amaliy tavsiyalar va metodik tavsiyanomalar ishlab chiqish. Tadqiqot ishlarini o‘tkazishda asosan qo‘yidagi davrlarni oldik. Ya’ni O‘zbekistonning 1991 va undan keyingi yillar hamda respublikaning mustaqillik sharoitida faoliyat ko‘rsatish davridir. Dissertatsiyasining tadqiqot ob’ekti va predmeti: Tadqiqotlar asosan SamDU axborot resurslar markazida ilmiy adabiyotlar tashkil qilinib, 20 2 1 yil sentabr oyidan 2022 yil mart oyigacha bo’lgan vaqt oralig’ida jismoniy tarbiya va sport sohasiga yo‘naltirilgan Samarqand Olimpiya zaxiralari kollejida olib borildi. Ilmiy izlanish va tadqiqot jarayonlarida Samarqand Olimpiya zaxiralari kolleji o’quvchilari faoliyati hamda mutasaddi xodimlari faoliyati tadqiqotni predmeti sifatida qamrab olindi. Tadqiqotni asosi qilib, avvalo jamiyat taraqqiyoti haqida qonuniyatlar respublika boshqaruv idoralarining qonun va qarorlari hamda jismoniy madaniyat va sportning ijtimoiy- iqtisodiy va tarbiyaviy mohiyatlariga tayanadi. Shuningdek milliy qadriyatlar ma’naviy ma’rifiy tavsilotlardan maqsad yo‘lida foydalanildi. 5 Dissertasiyasining nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot davomida qayd etilgan ilmiy natijalar, ularning muhokamasi, foydalanilgan test uslublari, anketa so’rovnomalari, ishning yakuniy xulosalari O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tarixiy, ijtimoiy va pedagogik ahamiyat i asosida pedagogik nazorat vositalari va uslublarini ishlab chiqishda samarali foydalanish mumkin. Dissertasiyasining ilmiy yangiligi: 1991-2022 yillar. O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportning rivojlanish bosqichlarini to’rtta asosiy yo’nalishlarga ajratishimiz mumkin bo’ldi: birinchi ommaviy sport, ikkinchisi bolalar sporti, uchinchi yo’nalish xotin-qizlar sporti, so’ngi yo’nalish yuqori natijalar sporti. Boshqaruv idoralari rahbariyati hamda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mutaxassis xodim tayyorlash, malakalarini oshirish, ularni faoliyatini yaxshilash bilan bog’liq bo‘lgan ko‘rsatmalar, belgilab qo’yilgan ijtimoiy soha yo’nalish kategoriyalariga amal qilindi. Samarqand va Tayloq Olimpiya Zahiralari Kollejida faoliyat ko‘rsatayotgan mutaxassis xodimlarning ishlari, istak va talablari bilan bevosita tanishildi. Ularga maxsus anketa tarqatildi, suhbatlar o‘tkazildi. Ikkala kollejda tahsil olayotgan talabalar mashg’ulotlarida qatnashib, ularning amaliy tayyorgarlik va bo‘lajak ish faoliyatiga bo‘lgan munosabatlari o‘rganildi. Tadqiqotda O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida jismoniy tarbiya va sport sohasida erishilgan yutuqlarni qiyosiy tahlil qilish asosida mazkur sohaning rivojlanish yo’nalishini aniqlash asosiy maqsad qilib olindi hamda joylarda ommaviy sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya va sport ishlarini tashkil qilishda mutaxassis xodimlarga bo‘lgan ehtiyojlar o‘rganildi. Dissertasiyasining ilmiy farazi: Respublikada jismoniy tarbiya va sport mutaxassis xodimlar tayyorlash ma’lum darajada yangi talablar va rejalar asosida olib borilmoqda, lekin xozirgi kunning talablari bo‘yicha ommaviy sog’lomlashtirish ayniqsa xalq milliy o‘yinlarini tashkil qilish bo‘yicha xodimlar tayyorlash, jismoniy madaniyat va sport harakatida vujudga kelayotgan 6 menejment, marketing, tijorat va tadbirkorlik sohalari bo‘yicha ixtisosli xodimlarni tayyorlashda ishlar endigina tashkil qilinmoqda. Magistrlik dissertasiyasining tuzilishi va hajmi: Dissertasiya ishi 82 betdan iborat, xulosa, adabiyotlar ro’yxati. Dissertasiya ishi 5 ta jadval bilan boyitilgan. Adabiyotlar sharhi va tahlili: Shuni eslatish kerakki, Respublika hayoti bilan bog’lanib bir qancha olimlarimiz: A. K. Atoyev, R. I. Islomov, R. A. Abdumalikov, J. E. Eshnazarov, A. A. Abdullayev, K.A.Alimov, K. K. Xoldarov, F.Ahmedov va boshqalar jismoniy tarbiya va sport sohasida ixtisosli xodimlarni tayyorlash hamda ularni faoliyatini rivojlantirish masalalari muammo sifatida bir muncha ko‘tarilgan. E’tirof etish kerakki , jismoniy tarbiya va sport sohasida mutaxassis xodimlarni tayyorlash masalallariga doir samarali usullarni ishlab chiqqan H. Xamidov hamda K. D. Yarashev mutaxassislar tayyorlashda milliy shart-sharoitlarni, milliy bayram va ommaviy tadbirlarni tashkillashtiruvchi xodimlar tarbiyalash xususida bir qancha samarali tavsiyalarni berib o‘tgan. 7 I BOB. O‘ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORT MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHNING TARIXIY, IJTIMOIY VA PEDAGOGIK AHAMIYAT LAR I NING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport tarixiy bosqichlari jismoniy madaniyat va sport har doim jamiyat hayotining ajralmas bir qismi bo‘lib kelgan. XIII-XIV asrlarda Movarounnaxrda markazlashgan davlat tuzish bilan san’at ilm fan taraqqiy etib bordi. Bu jarayonda olim va ulamolar Samarqandga yig’ilishgan. 1370-yillarda A. Temur markazlashgan davlatni tashkillashtirish jarayonida harbiy xizmatchilarni kuchli jasur bo‘lish uchun jismoniy mashqlarga e’tibor qaratgan. Ulug’ shoir va mutaffakir Alisher Navoiy o‘z asarlarida jismoniy tarbiya va sport g’oyalarini oldinga surib, o‘z qahramonlarini jismonan kuchli , baquvvat va chiroyli inson sifatida ta’riflagan. 1917-yillarda yangi tizim maktablari tashkil qilingandan so‘ng, diniy bilimlar uyg’unlashtirilib olib borilgan. Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida jismoniy tarbiya va sport to‘garaklari talabalarni insonparvarlik ruhida o‘z mutaxassisligi bo‘yicha zamonaviy talablarga mos ravishda tayyorlashda umumiy fanlarning ajralmas bir qismi hisoblanadi. U har bir talabaning o‘z mutaxassisligiga jismonan tayyorlashida shaxs sifatida shakllanishida muhim bir vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan birga u sog’liqni mustahkamlash omili bo‘lib talabani kelajakda yetuk mutaxassis qilib tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Jismoniy tarbiya oliy o‘quv yurtlari dasturiga fan sifatida 1928-yildan kiritilgan. Ungacha mutaxassislar qisqa kurslarda tayyorlangan. 1921 yilda Farg’ona va Toshkent shaharlarida jismoniy tarbiya mutaxassislarini tayyorlashni ko‘zda tutib 3 oylik kurslar ochildi. Shu yili bu kurslarni 60 kishi tugatdi. 1926 yilda ham jismoniy tarbiya yo‘riqchilarini tayyorlaydigan 3 oylik kurslar ochildi. O‘sha yilning o‘zida ularni 30 kishi bitirib chiqdi. 1926 yilning noyabr oyida o‘rta Osiyo xalq xo‘jaligini tezda yuksaltirish va bu o‘lkada mutaxassislar kamligini hisobga olib mamlakatning sharqida birinchi 8 oliy texnika o‘quv yurti o‘rta Osiyo paxtachilik irrigatsiya- politexnika oliygohi hozirda Toshkent davlat texnika universiteti tashkil etildi. Pedagoglarni va mutaxassislarni tayyorlashda turli Oliygohlar va O‘quv yurtlari tashkil qilindi. Jumladan: 1933-yilda Jismoniy tarbiya mutaxassislarini tayyorlash uchun Samarqand shahrida bir yillik kurs ochildi. 1935-yilda O‘zbekistonning birinchi Prezidenti Yo‘.Oxunboboyevning farmoyishi bilan birinchi jismoniy tarbiya texnikumi ochildi. 1949-yilda Toshkent Davlat muallimlar tayyorlash Instituti qoshida birinchi marta Oliy malakali Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarini tayyorlash bo‘limi ochildi. 1954-yilda Farg’ona, Nukus, Andijon Davlat muallimlar oliygohida Jismoniy tarbiya fakulteti ochildi. 1955-yilda O‘zbekiston Respublikasi Jismoniy Tarbiya texnikumi asosida O‘zbekiston Davlat jismoniy tarbiya Instituti ochildi. Bugungi kunda mustaqil O‘zbekistonda 56 Oliy o‘quv yurti shu jumladan Universitet 600 dan ziyod o‘rta maxsus kasb hunar kollejlari bo‘lib, ularning hammasida jismoniy tarbiya kafedrasi ishlab turganini qayd etish mumkin. Jismoniy tarbiya va sport talabalar kun tartibida muhim o‘rin olgan ko‘pgina o‘quv yurtlarida va yotoqxonalarda sport shu’balari ishlab turibdi. Shu’balarni yuqori malakali o‘qituvchi va sport ustozlari boshqarib borishadi. Jismoniy madaniyat va sport sohasida Respublikamizning bir qancha olimlari va ilmiy tadqiqotchilar, asperantlar izlanishlar olib bormoqdalar. Hozirda davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro musobaqa kuch qudratini namoyon etish bellashuvi asosan ikki yo‘nalishda sport va jismoniy tarbiya hamda aql-zakovat ya’ni intellektual faoliyat sohasida ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Ilmiy ta’bir bilan aytganda xalqning jismoniy intellektual salohiyatini ro‘yobga chiqarish. Bu borada tegishli zahiralarini shakllantirish XXI arsda taraqqiyot va yuksalish kafolatiga aylanib bormoqda. Bu xaqiqatni chuqur va har tamonlama idrok etish mamlakatimiz Prezidenti Islom Abdug’aniyevich Karimov mustaqillikka erishgan dastlabki 9 kunlarimizdan boshlab yurtimizda sog’lom va barkamol avlod tarbiyasini davlat siyosatining eng muhim va ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylantirish bu borada o‘ziga xos milliy tizim yaratish chora tadbirlarini ko‘rdi. Ana shu maqsadda istiqlolning dastlabki yillaridayoq “ Sog’lom avlod uchun ” xalqaro hayriya jamg’armasi tashkil etildi, onalar va bolalar salomatligini mustahkamlash, sog’lom bola , sog’lom nasl uchun kurash yo‘lida salmoqli qadam qo‘yildi. Birinchi davlat mukofotining “Sog’lom avlod uchun ” ordeni deb atalgani bu boradagi intilishlar qanchalar qat’iy va uzoq maqsadlarini ko‘zlaganidan dalolat edi. Muhimi shundaki, davlatimiz rahbari mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish nafaqat bolalar va o‘smirlarni balki butun xalqni ommaviy sport harakatiga jalb qila oladigan o‘ziga xos samarali tizimni shakllantirish, sog’lom va barkamol avlodni voyaga yetkazish ishlarining uzviy va ajralmas qismi deb bildi. Bu sohadagi tadbirlarni o‘zaro uyg’un va mushtarak tarzda tashkil etish taklifini berdi.Bugun mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sport sohasida aholining turli qatlamlarini qamrab olgan samarali milliy tizim vujudga kelgani va u hozirdanoq yaxshi natijalar berayotgani nafaqat o‘zimizning balki horijiy mutahasislar tamonidan tan olinib e’tirof etilayotganligi mazkur sohadagi ishlarning naqadar puhta o‘ylab uzoqni ko‘zlab amalga oshirganini ko‘rsatadi.Takidlash joizki bunday oliyjanob ishlar o‘tish davrining nihoyatda murakkab bosqichida amalga oshirila boshlagani bilan yanada ahamyatlidir.Ana shu ezgu ishlar hozirgi kunda ham izchillik va qatiyat bilan davom etirilib xalqimiz avvalo yoshlarimiz o‘rtasida sog’lom turmush tarixini targ’ib etishga mustahkam zamin bo‘lmoqda.Mamlakatimizda jismoniy intellektual resurslarining ro‘yobga chiqarishni taminlamoqda. Zero jismoniy tarbiya va sport sohasida yangi bir avlod vakilarining maydonga chiqqani ularning jahon miqyosida qo’lga kiritgan yutuqlari,hammani g’ururlantiradi .Jumladan boks bo’yicha olimpiyada chempioni Muhammad Qodir Abdullayev,jahon chempioni Artur Grigoryan, Tennisimiz malikasi Iroda To’laganova Shaxmatimiz va futbolimiz yulduzlari Rustam Qosimjonov hamda Mirjalol Qosimov kabi ko’p sport sohasida erishgan ulkan 10 yutuqlari mamlakatizmda amalga oshiralayotgan ijobiy islohatlar –yaratilgan shart sharoitlar mevasidir. Yoshlarimzning sog’lom va baquvvat bo’lib voyaga yetgan va O’zbekiston sharafini dunyo miqyosida munosib himoya qilayotgani mamlakatimiz nufuzining tobora ortib borayotganidan darak beradi. Mana shunday sport yulduzlari timsolida yurtimizning yorug’ kelajagiga ishonch mustahkamlanib boradi. Bugungi kunda respublikamizda sportning ayniqsa yoshlar orasida ommaviylashib borishini taminlovchin birlamchi omil munosib shart-sharoitlar yaratildi. Zamonaviy sport inshoatlari ,o’yingoh va majmualarining barpo etilishi o’quvchi yoshlarning ommaviy sport musobaqalari bilan to’la qamrab oladigan “Umid nihollari”, “Barkamol avlod”, “Universiada” o’yinlaridan iborat uch bosqichli milliy tizmning shakllanishiga asos bo’ldi. Natijada sport jismoniy tarbiya yoshlar dunyo qarashiga ijobiy ta’sir etib, jismoniy intellektual resurslar rivojini yangi bosqichga ko’tarilishini ta’minlamoqda. 1.1. O’zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashni tashkil qilinishi va rivojlanishi. Jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tarixiy va ijtimoiy pedagogik ahamiyati, mamlakatimiz ijtimoiy iqtisodiy, siyosiy va milliy mustaqillikni qo’lga kiritib buyuk davlat qurish uchun zo’r ishtiyoq bilan qadam tashlayotgan jamiyat hayotining hamma sohalarida islohatlar o’tkazish hamda tub burilishlar sodir bo’layotgan tarixiy bir davrda yashayapmiz. Ma’lumki, jamiyat hayoti ijtimoiy-iqtisodiy, shart sharoitlar o’zgarib borishi bilan maktabga ta’lim muassasalariga umuman mutaxassislar tayyorlash sohasiga yangicha talablar qo’shila boshladi. Jamiyatimizni yangilash va iqtisodiyotni yangicha tashkil etish respublikamizni qudratli va gullab yashnagan o’lkaga aylantirish borasida oldimizdagi ulug’vor vazifalarni jisman va ma’nan sog’lom o’qimishli avlodgina amalga oshira olishini unutmasligimiz kerak deb ta’kidlaydi birinchi Prezident I.A.Karimov Ozbekiston Respublikasi Oliy kengashning o’n to’rtinchi sessiyasida so’zlagan nutqida. 11 Darxaqiqat Respublikamiz xalq xo’jaligining barcha sohalari bo’yicha yetuk mutaxassis xodimlarni tayyorlash mustaqilligimizni mustahkamlashning muhim omillaridan biridir. Prezidentimiz uqtirib o’tganlaridek “Jismonan va ma’nan sog’lom o’qimishli avlod ”ni tarbiyalab yetishtirish masalasi umuman mamlakatimizning kelajak taqdiri bilan bog’liq jiddiy muammo ekanligi kun sayin oydinlashib bormoqda. Bu esa respublikamizda XXI asr pedagoglar, murabbiylar, xalq ta’limi xodimlari qisqasi yosh avlodni kamolga yetkazish uchun xizmat qiladigan barcha kishilar ota-onalar zimmasiga katta ma’suliyat va vazifalar yuklaydi. Jahon madaniyati fan va texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichi insoniy tafakko’rning yuksak parvozi fikr inqilobi bilan chambarchas bog’lanib ketgan “ Sog’ tanda sog’lom aql ” – deydi dono xalqimiz. Aqliy kamolot sari intilgan jamiyat jismoniy kamolot orqali o’z maqsadiga erishadi. Boshqacha aytganda, kishining jismoniy va ma’naviy , ruhiy asoslari uyg’un ravishda rivojlanadi, inson barkamollik yuzaga keladi. Bularning barchasi jamiyat hayotida umumxalq madaniyatining uzviy qismi bo’lgan jismoniy madaniyatining naqadar katta ahamiyatga ega ekanligini bildiradi. Binobarin xar bir millatning madaniylik darajasi uning sog’lomligi jismoniy kamolotidarajasi bilan ham belgilanadi. Ma’naviy, moddiy va jismoniy madaniyati bir-biriga mutanosib ravishda taraqqiy topgan xalqlarni, millatlarniyuksak madaniyat sohiblari deb atash mumkin. Ma’lumki jismoniy madaniyatni ko’tarish muayyan moddiy, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, pedagogik, tabiiy shart-sharoitlarning mavjudligi bilan bog’liq. Bizning tariximizdan shu narsa ayon bo’ldiki, mustamlakachilik asoratida qolgan xalqning umuman milliy madaniyatiga, qadriyatlariga putr yetgani singari milliy jismoniy madaniyatning taraqqiyotiga ham jiddiy ziyon keltirar ekan. Bunga xalqning milliy an’analarini yo’qotish ma’naviy sarchashmalaridan begona qilish orqali erishish paydo bo’lishar ekanlar. Xususan milliy madaniyatimizning, qadriyatlarimizning bir bo’lagi bo’lgan xalq millat o’yinlarini sport turlarini olaylik. Ma’lumki xalq milliy o’yinlari va sport turlari avvalo maxalliy sharoitdan, tabiat va iqlim 12 xususiyatlaridan kelib chiqqan va unga moslashgan. Shu bilan birga turli yosh va jinsdagi kishilarga muvofiq keladigan xilma-xil ko’rinishlarga ega. Ular shug’ullanuvchilarga turli tuman jismoniy va ma’naviy sifatlarni kamol toptirishga xizmat qiladi. Xalq milliy o’yinlari turlari o’z ishqibozlariga, muxlislariga, hakamlarga ega bo’lib tomoshabinlarda doimo zavq va faxr uyg’otib kelgan. Masalan, ko’pkari chopadigan moxir chavandozlar haqida uloqchi, poygachi otlar haqida kurash yerga o’tgan polvonlar haqida aytilgan hikoyalar xalq orasida sayyor rivoyatlarga aylanib ketgan. Mexmonxonalarda to’y xashamlarda, yig’inlarda ularning nomlari va maxoratlari qayta-qayta tilga olingan. Bularning hammasi yosh avlodni tarbiyalashga, ularning ham jismonan ham tarixan baquvvat, tetik, shijoatkor, mard, halol bo’lib o’sishiga zamin tayyorlagan ya’ni uning qalbida xavas uyg’otish uchun xizmat qilgan. Bilamizki bolaning yuragida ungan xavas kurtagi obrazli qilib aytganda u bilan birga voyaga yetib boradi va bir kun kelib ajoyib samaralar berishi tayin. Bu esa kishini komillik sari boshlaydigan davrlar sinovidan o’tgan vositalaridan biridir. Xalqimiz boshidan kechirgan mustamlakachilik davrida ham iloji boricha milliy qadriyatlarimizdan yiroqlashtirishga, hayotiy, ma’naviy ildizlarimizdan maxrum etishga xarakat qilib kelingan. Xususan yigitlarni abjir, kuchli, chaqqon, mard eng muhimi mag’rur qilib tarbiyalaydigan milliy sport turlaridan biri ko’pkurashni turli yo’llar bilan ta’qib ostiga olingani xatto sho’ro zaminida asl zotli uloqchi otlarning go’shtga tortishib qirib yuborganligi puxta rejalashtirilib o’tkazib kelingantadbirlardan boshqa narsa emas. Chunki buning tagida ikki boshli g’addol niyat ko’zga tashlanadi. Birinchisi yoshlarni ota-bobolari asrlar mobaynida shug’ullanib kelgan jismoniy rivojlanish vositalarining biridan maxrum qilish bo’lsa, ikkinchisi ularning g’ururini so’ndirish, o’z oti, o’z yurti uning go’zal an’analari bilan faxrlanish xissini yo’qotish edi. Umuman mashum mustamlakachilik siyosatini oqibatlari shunga olib keldiki, 80-yillarda sobiq markaz matbuotida o’zbek yigitlarining ko’pchiligi xarbiy xizmatni o’tashga jismoniy jixatdan yaroqsiz degan maqolalar paydo bo’la boshladi. Garchi bu maqolalarning zaminida xalqimiz sha’niga nopisandlik, 13 pastnazar bilan tosh otish istagi bo’lsada unda necha o’n yillar davomida olib borilgan shum tadbirlarning natijasi yuzaga chiqqanligi ham sir emas. Masalani yana bir tomoni sobiq ittifoq davrida jismoniy madaniyat va sport bilan bog’liq xarakatlar haqida hiyla rejalar, qaror va farmonlar paydo bo’lganligiga qaramay ularning juda ko’pchiligi amalga oshmasdan qog’ozlarda qolib ketganligiga ham bog’liq. Ma’lumki jismoniy tarbiyaning vositalari bo’lgan xalq milliy o’yinlari ko’pkari, poyga, yayov poygaga quloq cho’zma chillik o’yini chavgon, podabosh, kurash, oqsuyak, oltin qovoq va xokazolar odatda maxsus sport inshootlarini moddiy mablag’larni talab qilmagan xar yerning o’z tabiiy sharoitdan kelib chiqqan holda o’yinlar tashkil etilavergan. Yevropa tipidagi jismoniy tarbiya va sport mashg’ulotlariga xali o’tib ketish xalqimizning an’anaviy jismoniy mashg’ulotlaridan rasmiy jismoniy madaniyat va sport xarakatlaridan deyarli voz kechish bu soxada keskin uzilish ro’y berishiga olib keldi. Ehtimol xalqimizning jismoniy madaniyatini yanada oshirishga jiddiy e’tibor berilib buning uchun ko’p miqdorda mablag’lar ajratilganida yaxshi natijalarga erishish ham mumkin edi. Ammo yuqorida aytganimizdek, xalq ko’zidan yiroq botiniy maqsadlar bo’yicha yo’l bermas edi. Yevropaga jismoniy mashg’ulotlar va sport o’yinlarining joriy etilishi kutilgan natijalarni bermaganligi, keng xalq jismoniy madaniyat harakatiga aylanib ketmaganligining sabablaridan yana biri bu sohaning murabbiylari, ustozlari, mutaxassis xodimlari, maxalliy xalq orasida deyarli yo’q ekanligidadir. Bilamizki, masalan milliy kurash bo’ladigan bo’lsa, uning qoidalariyu mezonlari, uslub va usullari xalq orasidav ma’lum keksa polvonlar yoshlarga ustozlik qilib, tarbiyalab boravergan. Ko’pkari haqida ham shuni aytish mumkin. Uning ham o’z mashqlari, tarbiya usullari davomida shakllanib kelgan ustozlar, tarbiyachilar xalq orasida son-sanoqsiz. Har bir yosh polvon yoki chavandoz o’z iqtidoriga, maxorat darajasiga qarab ustozlardan ta’lim va tarbiya olaverishgan. Maxorati oshgani sayin nomdor ustozlarning, polvonlarining nazariga tushib boravergan. Qarabsizki bu borada, ya’ni hozirgi ta’bir bilan aytganda mutaxassis hodimlarga zoriqish sezilmagan. Hamma narsa o’zining tibbiy tarixiy oqimida davom etgan. 14 Demak, Yevropacha jismoniy tarbiya va sportni joriy etish uchun mutaxassis hodimlar tayyorlash zaruriyati umuman xalqimizning jismoniy madaniyat taraqqiyotining garovi hisoblangan. Biroq butun Respublikaning ehtiyojini butunlay qondirishga yetadigan miqdordagi mutaxassis hodimlarni tayyorlash oson ish emas. Bu o’n yillar davomida kuchli say harakatlar natijasida amalga oshirilishi mumkin bo’lgan katta vazifa edi. Muhimi shundaki, O’zbekistonimiz istiqlolga erishib yangicha ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy sharoitlarda yashayotgan hozirgi pallada jismoniy madaniyat va sport harakatini keng avj oldirish uchun bu sohaning mutaxassis hodimlarini yetarli darajada tayyorlash muammosi yana ko’ndalang bo’lib qoldi. Jismoniy tarbiya va sport sohasidagi axvol tahlikali bir holatda ekanligi milliy mustaqillikni qo’lga kiritilganidan keyin oshkor aytila boshladi. Shuning uchun ham 1992-yil 14-yanvardayoq Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov “ Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi qonunga imzo chekdi. Bu qonun 2000-yilda yangi tahriri ishlab chiqildi. Shubhasiz bu qonun O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish uchun muxim asos va dasturi amalda vazifasini o’taydi. U “ jismoniy tarbiya va sport shu jumladan sportning texnik turlari soxasidagi munosabatlarning xuquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslarini belgilab beradi”. Qonunlarda xuquqlarning jismoniy tarbiya va sport soxasidagi xuquqlari bayon etilib , Davlat “Jismoniy tarbiya va sport”ni, shu jumladan sportning texnik turlarini rivojlantirishga mablag’ ajratadi, bu soxada davlat boshqaruvi idoralarini tuzadi, axolining barcha guruxlarini jismoniy chiniqtirish tizimini ishlab chiqadi. Mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash jismoniy tarbiya va sport soxasida ilmiy tadqiqotlar o’tkazish hamda fuqarolarning bu boradagi ma’naviyatlarini xuquqiy jihatdan himoya qilish ishlarini uyushtiradi. Anashu ko’rsatmalardan kelib chiqqan holda tadqiqotchilar oldida O’zbekistonda jismoniy madaniyat va sport soxasida mutaxassislar tayyorlash va qayta tayyorlash shuni yangicha ishga solish uning pedagogik negizlarini ishlab chiqish, ta’lim- tarbiya jarayonining mazmuni va usullarini tashkillashtirish vazifalari turadi. To’g’ri respublikamizda jismoniy va sportni rivojlantirish yoshlarning bu soxadagi bilim, malaka va ko’nikmalarini xosil qilish va mustaxkamlash O’zbekistondagi 15 jismoniy madaniyat va sport xarakati juda keng ko’lamga ega. Uning ravnaqini ta’minlashda ko’p yillik tajribalardan sinovdan o’tgan jismoniy tarbiya tizimimiz munosib xizmat qilib kelmoqda. Ma’lumki jismoniy tarbiyaning ilmiy asoslar va faqat jismoniy madaniyat va sport bilangina emas shuningdek tibbiyot, biologiya, fiziologiya, pedagogika, psixologiya, tarix, sotsiologiya, iqtisod, matematika, texnika, ekologiya singari xilma-xil soxalar bilan ham chambarchas bog’lanib kelgan. Shuning uchun ham O’zbekistonda jismoniy madaniyat va sportning xilma-xil masalalarga jismoniy tarbiya muammolariga bag’ishlab yaratilgan darsliklar, o’quv metodik qo’llanmalar tavsiyanomalarni ham qo’shsak, qilingan ishlarning miqyosi yanada kengayib, salmog’i oshadi. O’zbekiston axolisi o’rtasida jismoniy tarbiya va sport ishlari quyidagi soxalar bo’yicha davlat dasturi asosida amalga oshiriladi va buning uchun jismoniy madaniyat va sport soxasidagi mutaxassis xodimlar jalb etiladi. 1. Maktabgacha bolalar muassasalarida 2. Barcha turdagi umumta’lim va maxsus maktablarda 3. O’rta maxsus kasb-hunar kollejlarida 4. Oliy o’quv yurtlarida 5. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari malaka oshirish muassasalarida Anashu bosqichlarda ilmiy metodik jihatdan to’g’ri jismoniy tarbiya berishda tegishli manbalardan foydalanib kelinmoqda. Xususan davlat ixtiyorida bo’lgan muassasalar maxsus oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida jismoniy tarbiyaning o’ta muxim va murakkab vositalari o’rganiladi. Maktabgacha yoshdagi va kichik yoshdagi maktab o’quvchilarini jismoniy tarbiyalash borasida T. S. Usmonxo’jayev, D. J. Sharipova, F. N. Nasriddinova, R. S. Salomov, M. Maxkamjonov kabi olimlarning ishlari jismoniy tarbiya va sport xodimlari ayniqsa o’qituvchilariga asosiy qo’llanma bo’lib xizmat qilmoqda. Bolalarni jismoniy kamolotga erishtirishda maktab va oilaning vazifalari haqida A. Orifboyev, A. K. Atoyev, J. Eshnazarovni ilmiy tadqiqotlari dissertasiyani yoritishda juda katta ahamiyatga ega. Maktab o’quvchilarini jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullantirish ( T. S. Usmonxo’jayev, A. K. Atoyev, S. T. Ardumonov) ularni 16 ommaviy sog’lomlashtiruvchi sport tadbirlariga jalb etish ( R. Abdumalikov, J. T. Toshpulatov, A. A. Abdullayev) yoshlarni sayohatlarga olib chiqish ( T. X. Xoldarov ) masalalari bo’yicha ham ancha tadqiqotlar o’tkazilib darsliklar o’quv qo’llanmalar va metodik tavsiyanomalar yaratilgan. Respublika axolisining katta yoshdagi barcha tabaqalari orasida jamoatchilik asosida ommaviy jismoniy tarbiya va sog’lomlashtirish tadbirlari olib boriladi. Bular: 1.Ishlab chiqarish korxonalari va turli muassasalardagi sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya 2. Maxalla, qishloq va axoli istiqomat qiladigan joylardagi jismoniy tarbiya va sport 3. Sog’lomlashtirish markazlaridagi jismoniy tarbiya Ishlab chiqarish korxonalarida mexnat unumdorligini oshirish maqsadida sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyani tashkil qilishda mutaxassis xodimlar tomonidan qo’llanma sifatida tavsiya etilgan adabiyotlar orasida V. D. Chernevskiyning ilmiy ishlari va metodik tavsiyalari muhim ahamiyatga egadir. Iqtidorli yoshlarning sport mashg’ulotlari ularni yirik jamoa yig’inlarida jaxon sport musobaqalarida mamlakat sharafini himoya qilishga tayyorlash eng muhim vazifalardan biridir. Bu vazifalar asosan quyidagi muassasalarda bajariladi: 1. Bolalar va o’smirlar sport maktabi 2. Olimpiya o’rinbosarlarini tayyorlovchi sport maktablari 3. Oliy sport mahorati maktabi 4. Sport klublarida tuman, shaxar, viloyat va respublika sport tashkilotlari va jamiyatlarining terma jamoalarida Shuni ta’kidlash kerakki barcha o’quv yurtlari, ishlab chiqarish korxonalari, turli muassasa axoli turar joylarida jismoniy tarbiya va sport bo’yicha tashkil qilinadigan tadbirlarning turlari benixoya ko’p. Ularni tashkil qilish uchun katta miqdorda mutaxassis xodimlar talab etiladi. Yana shunisi muhimki sport musobaqalarini turli xil sog’lomlashtirish va sayohat tadbirlarni tashkil qilish, unda faoliyat ko’rsatuvchi raxbar, xodimlar, mutaxassislar jamoatchi faollarning 17 vazifasini belgilovchi xamda ularga qo’llanma sifatida xizmat qiluvchi bir qator dasturlar, o’quv metidik qo’llanmalar, metodik tavsiyanomalar yaratishdi. R. Abdumannonov, T. T. Yunusov, A. K. Akramov, A K. Mamadiyorov va boshqalarning xizmatlarini ko’rsatish lozim.Biroq shuni aytish lozimki, jismoniy tarbiya va sport soxasidagi mutaxassis xodimlarning ish faoliyatini yaxshilash uchun mazmuniy shakllariva vazifalari haqida qanchalik o’quv metodik qo’llanmalar yaratilmasin, ilmiy tadqiqotlar o’tkazilmasin ularda bevosita mutaxassislarni tayyorlash ayniqsa ommaviy sog’lomlashtirish ishlarini, xalq milliy o’yinlarini tashkil qiluvchi malakali xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash masalalari jiddiy yaratilmagan, uning pedagogik asoslari ilmiy jihatdan ishlab chiqilmagan. Bu muammolar keyingi yillarda R. Abdumannonov, T. T. Yunusov hamda K. O. Yarashevlarning ba’zi tadqiqotlarida e’lon qilingan metodik qo’llanma va tavsiyanomalarida bir muncha tilga olingan, baxolangki hammaga xaqiqat o’qitish uchun o’qigan bo’lishi, ta’lim berish uchun ta’limni bilishi zarur. Agar jismoniy tarbiyaning turli bo’g’inlari sport va sog’lomlashtiruvchi faoliyatning xilma-xil ko’rinishlariga mos mutaxassislarni tayyorlab yetishtirilmas ekan zamonaviy ta’lim mazmuni va usullari bilan yana va malaka bilan qo’llantirilmas ekan barcha sayi harakatlar kutilgan natijani bermaydi. Mutaxassis xodimlar tayyorlashning sifatini yaxshilash soxalarini aniqlash, ularga bo’lgan ehtiyojini belgilab berish uchun bu boradagi tajribalarni umumlashtirish kechagi va bugungi quyidagi holatlarni taqqoslash yangicha ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy sharoitlarning xususiyatlarini xisobga olish zarur. Ma’lumki jismoniy ma’lumotga intilish extiyoji inson vujudining o’sib kelishi, o’sishi voyaga yetishi bilan uzviylikda sodir bo’ladigan tabiiy asosga ega. Inson tanasining go’zalligi, qomat va jussasining nuqsonsizligiga intilish, shu yo’lda uni jismonan parvarishlash, chiniqtirish, takomiliga yetkazish uchun kurashish odamzotning eng qadimgi kashfiyotlaridan biri xisoblanadi. Odamni mexnatga va mudofaga tayyorlash uchun jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishi ham eng ko’xna faoliyatlaridan biridir . Demak o’z-o’zidan ma’lumki insoniyat tarixi jismoniy madaniyat tarixi hamdir. Inson bolasining tarbiyasi esa har doim o’zida jismoniy tarbiyani 18 mujassam etgan yana shu narsa ayonki tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi va tarbiyachi muqarrar sur’atda ishtirok etadi. Qadimgi insoniy tarbiya mutaxassislarning ustoz va murabbiylarning faoliyati haqida mazkur tadqiqot doirasida kuzatuv olib borishning imkoniyati yo’q. Shuning uchun ishda asosan hozirgi zamon tushunchasidagi jismoniy tarbiya va sportga oid mutaxassislar tayyorlash tarixiga nazar solish bilan kifoyalanamiz. Ta’lim-tarbiyaning o’sishi ishlab chiqarishda texnikaning qo’llashni mexnatkashlar turmush sharoitining ijtimoiy, iqtisodiy jihatdan yaxshilanib borishi jismoniy tarbiya sport va turmushni rivojlantirish hamda bu soxalar uchun mutaxassis tayyorlashni talab etmoqda. Shu sababdan jismoniy tarbiya soxasidagi xodimlarning sifati ularga bo’lgan ehtiyojlarini o’rgatib chiqish hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biri bo’lib xisoblanadi. Bu shuning uchun : O’zbekistonda jismoniy tarbiya bo’yicha xodimlarining xolatini o’rganib chiqish. Respublika oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida jismoniy tarbiya xodimlarni tarbiyalash bilan bog’liq masalalarni o’rganish zarur. Ilmiy izlanishlar sport ta’limotlari va o’quv yurtlarining faoliyati bilan yaqindan tanishish xamda kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, respublikada jiamoniy tarbiya mutaxassislarini tayyorlashga doir katta tadbirlar amalga oshirilmoqda. Respublikamizda davom etayotgan islohatlar jarayonida iqtisodiy , ijtimoiy , madaniy va boshqa ko’pgina sohalarda katta muammolar borligi hammaga ma’lum. Shunday bo’lsada aholini ayniqsa yosh avlodni sog’lig’ini muhofaza qilish, ularni jismonan kamol toptirish har qanday muhit va sharoitda ham diqqat markazida bo’lishi kerak chunki inson doimo tarbiyaga jumladan jismoniy tarbiyaga muhtojdir. Zamon talablariga to’la javob bera oladigan eng yetuk malakali mutaxassislar tayyorlash ularni o’rniga qo’yish va ularga g’amxo’rlik qilish nazariy va amaliy bilim hamda malakalarini doimiy ravishda takomillashtirib borish ancha murakkab ma’suliyatli vazifalardan hisoblanadi. 19 Ma’lumki, xalq xo’jaligi korxonalarida mehnat unumdorligini oshirishning asosiy omillaridan biri jismoniy tarbiya vositalari hisoblanadi. O’quvchi va ishchi yoshlarni mehnat va Vatan mudofaasiga tayyorlash, aholini sog’lig’ini mustahkamlash, ularning umrini uzaytirish, jismoniy tarbiya va sportning ahamiyati amaliy jihatdan to’la isbotlangan. Respublika davlat Jismoniy tarbiya va sport qo’mitasining rasmiy ma’lumotlariga ko’ra 1993-yilgi yirik ishlab chiqarish korxonalarida jismoniy tarbiya bo’yicha kamida 2-3 yo’riqchi metodistlar bo’lgan. Umumta’lim maktablarida ham 4-5 tadan jismoniy tarbiya o’qituvchilari dars bergan, o’rta maxsus o’quv yurtlarida 6-7 tadan jismoniy tarbiya o’qituvchilari faoliyat ko’rsatgan. Respublika oliy o’quv yurtlarida jismoniy tarbiya kafedrasi va sport klubi kollejlarida 10-15 tadan o’qituvchilar faoliyat ko’rsatgan Universitetlar pedagogika institutlari jismoniy tarbiya fakultetlarida 200 dan ortiq professor o’qituvchilar faoliyat ko’rsatmoqda. Ma’lumotlarga qaraganda Respublikamizda 8.5 mingdan ortiq umumta’lim maktablari bor. 608 ta kasb hunar kollejlari mavjud. Ularga 28 mingdan ortiq jismoniy tarbiya mutaxassislari dars beradi va yo’riqchilar mehnatkashlarning ishlab chiqarishi jismoniy tarbiyasini o’tkazishda hamda ommaviy jismoniy tarbiya sog’lomlashtirishi va sport ishlarini uyushtirib unga rahbarlik qiladi. Toshkent , Samarqand , Buxoro , Andijon , Navoiy , Farg’ona , Namangan , Qashqadaryo , Surxondaryo , Sirdaryo , Jizzax , Qoraqalpog’iston , Xorazm kabi barcha viloyat va tumanlarda, mahallalarda sport sog’lomlashtiruvchi sport inshoatlari qurilib, amalda sog’lom turmush tarsi shakllantirilmoqda. 20 1.2. Respublikada jismoniy madaniyat va sport xodimlari bilan ta’minlanish shart sharoitlari va istiqbollari. Mustaqil respublikamiz aholisining ijtimoiy-madaniy va jismoniy kamolotga yanada yaxshilash XXI asr arafasida amalga oshirilishi lozim bo’lgan juda ko’p muammolar mavjud. Respublika birinchi prezidenti I.A.Karimovning ta’kidlashicha “ Yoshlarga harbiy ta’lim beruvchi butun tizimning roli ham beqiyosdir . U jamiyatimizning jismoniy va ma’nan baquvvat a’zolarini jaxon sivilizatsiyasi yutuqlarini xalqimizning madaniy-ma’naviy qadriyatlarini o’zlashtirib olgan vatan fidoiylarini tayyorlash kerak ”. E’tirof etish lozimki, respublikamizning bir qancha olimlari SH. R. Salomov va boshqalarning O’zbekiston sport ravnaqi mutaxassis xodimlarini tayyorlash borasidagi xizmatlari kattadir: Respublikamiz prezidenti va Vazirlar mahkamasi tomonidan ishlab chiqarilgan farmon va qonunlar ichida “ Jismoniy madaniyat va sport to’g’risidagi ” (1992-2015) mutaxassis xodimlarni tayyorlash va ularni malakasini oshirish (1997) bo’yicha qabul qilingan hujjatlar hayotda o’z ifodasini topdi. Shuningdek respublika aholisi orasida jismoniy tarbiya va sportni targ’ibot qilish bo’yicha (1993) madaniy tadbirlarga sportni qo’shib olib borish, (1996) jismoniy madaniyat va sportni yanada rivojlantirish (1999) xususida qabul qilingan qarorlarni hayotga joriy etishda jismoniy tarbiya va sport turizm sohasidagi mutaxassislar hamda jamoatchi faollar kata xizmat qildi. Ma’lumki, respublikamizda jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirishda asosan madaniyat va sport idoralari tomonidan belgilangan tadbirlar bajarib kelindi. Shu tufayli jahon sporti musobaqalari tarkibiga kiritilgan sport turlariga alohida e’tibor berildi. Aholi turar joylarida ishlab chiqarish korxonalari va turli muassasalarida ommaviy sog’lomlashtiruvchi jismoniy madaniyat va sport sayyohat ishlarini tashkil qilishga doir maxsus xodimlarni tayyorlash asosan respublikada 1997 yildan boshlab amalga oshirildi. E’tirof etish joizki sport turlari bo’yicha murabbiylar va o’qituvchilar tayyorlashda O’zbekiston davlat jismoniy tarbiya 21 Instituti viloyatlardagi oliy o’quv yurtlarining jismoniy madaniyat fakultetlari faoliyat ko’rsatib kelinmoqda. Shu tufayli mutaxassis tayyorlash son va sifat jihatidan birmuncha o’sganligi kuzatish mumkin. Xususan respublika Turizm va sport Vazirligi ma’lumotlariga qaraganda respublikada 1987-yilda 25218 nafar jismoniy madaniyati mutaxassisi bo’lgan bo’lsa, 1992-yilga kelib ularning soni 29301 kishiga yetdi. Qaraqalpog’istonda 1987-yilda xodimlar soni 1464 nafar kishi bo’lsa, 1992-yilga kelib uning soni 2004 kishiga yetdi. Samarqand viloyatida (3427), Jizzax (896-1046), Sirdaryo (799-966) va boshqa viloyatlarda ham ko’rsatkichlarni ancha o’sganligi ko’zga tashlandi. Toshkent shaxrida bunday ko’rsatkichlar dinamik taraqqiyotga ega emas. Chunki aksariyat sport maktablari, umumta’lim maktablari va barcha o’quv yurtlarida ish joylari xodimlar bilan avvaldan birmuncha to’ldirilgan. Shu tufayli xodimlarning soni aytaylik 1987 yilda 3508 kishini tashkil qilgan bo’lsa, 1992 yilda bu raqam 3170 ga tushgan. 1997 yilda esa bu ko’rsatgichlar yanada pasaydi. Respublikada jismoniy madaniyat va sport soxasida faoliyat ko’rsatayotgan xodimlar tarkibini aniqlash natijasida shu narsa ma’lum bo’ldiki, mustaqillik yillarida ham O’zbekistonda jismoniy madaniyat harakati bo’yicha ishlayotgan kishilarning anchagina qismi shu soxaning mutaxassislari emas. Xususan 1987 yil respublika bo’yicha 25218 xodim ishlagan bo’lsa, ularni 4117 nafari na oliy van a o’rta maxsus jismoniy tarbiya ma’lumotiga ega bo’lmagan kishilardan iborat. Bu esa jami ishlovchilarning 116 qismini tashkil etadi. Shuningdek 1991 yili 2931 kishidan 4125 nafari, 1992 yili 29301 kishidan 4116 nafari shu soxa bo’yicha ma’lumotga ega bo’lmagan xodimlardir ya’ni 1991- 1992 yillari “Begonalar” soni jami xodimlarning o’rta hisobda 117 qismini tashkil etgan. 1996-1997 yillarda bunday holat yanada ko’paygan. Bu esa respublika bo’yicha jismoniy tarbiya sport turizm axolini ommaviy sog’lomlashtirish bilan shug’ullanuvchilar orasida maxsus ma’lumotga ega bo’lmagan xodimlarning ortib borish tamoyili mavjudligini ko’rsatdi. To’g’ri Toshkent shaxri Samarqand, Buxoro, Toshkent viloyatlarida buni aksi ko’rsatildi. Ularga mutaxassis xodimlar ortib brogan. Ammo Namangan, Jizzax viloyatlarida 22 “Begona” larning salmog’i ancha oshgan. Bularning hammasi jismoniy tarbiya va sport soxasida mutaxassis xodimlar tayyorlashga kuchli ehtiyoj borligidan mutaxassis xodimlar tayyorlashning istiqbolli rejalari yaxshi ishlanmaganligini, yohud bajarilmay kelganligini dalolat beradi. Respublikaning jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari bilan ta’minlash darajasi o’rganilar ekan yana bir muammo diqqatni o’ziga tortadi. Bu ham bo’lsa xotin-qizlar jismoniy tarbiya masalasidir. Ma’lumki mamlakatimiz axolining yarmidan ko’pini xotin-qizlar tashkil etadi. Biroq jismoniy madaniyat va sport soxasidagi mutaxassis xotin-qizlarga kelsak, ularning soni 1987 yilda respublika bo’yicha jami jismoniy tarbiya xodimlariga nisbatan oliy o’rta xisobda 1113, 1991 yil 1116 ni, 1992 yil 1120ni tashkil etgan. Bularning orasida maxalliy millat vakillari qancha ekanligi haqida ma’lumotga ega ekanmiz, har qalay ular juda kam sonni tashkil etishi o’z-o’zidan ma’lum. Keyingi paytlarda xotin-qizlar jismoniy tarbiyasi masalasi turli ilmiy matbuot soxalarida tez-tez ko’tarilib turibdi. Xatto maktablarda, o’quv yurtlarida bolalarga jismoniy tarbiya darslarida alohida-alohida mashg’ulotlar o’tkazish xaqidagi fikrlar eshitilib turibdi. Biz bu milliy psixologik va ijtimoiy muammoning qanday xal etishi xususida yuritmoqchi emasmiz. Ammo xotin-qizlarga ularning fiziologik xususiyatlariga muvofiq jismoniy yuklama berish ularni rivojlantirish o’ziga xos jihatlarini ma’naviy tarixiy xolatlarini xisobga olib ish tutish tarafdorimiz. Buning uchun esa xalqimiz “ qush tilini qush biladi” deb aytganiday xotin-qizlardan jismoniy madaniyat xususiyatlarini maktabgacha tarbiya ommaviy sog’lomlashtirishi va turmushi milliy o’yinlarda o’zlashtiruvchi tashkilotga yo’riqchilar to’plab tayyorlab yetishtirish kerak. Bu shunchaki gap emas balki, mamlakatimizning umumiy jismoniy madaniyatini ko’tarishga, sog’lom avlodni tarbiyalab yetishtirishga jiddiy zamin tayyorlashi muhim ijtimoiy pedagogik omillardan biridir. Kuzatishlar natijasida shu narsa ayon bo’ldiki respublikadagi jismoniy madaniyat va sport harakatining soxalari sport murabbiylari bilan xar holda talabga javob beradi. Biroq axolini ommaviy sog’lomlashtirish, maktabga tayyorlash muassasalarida jismoniy madaniyat mashg’ulotlarini olib borish va joylarda turli harakatli xalq milliy o’yinlarini tashkil etish bo’yicha mutaxassislar 23 tayyorlash masalasi ham talab darajasidan juda past. Prezidantimizning tashabbusi bilan boshlangan sog’lom avlod uchun harakatli dasturni bajarish avvalo maktabgacha bolalar muassasalarida jismoniy tarbiyalash kichkintoylar organizmini chiniqtirishdan boshlashlari lozim. Buning uchun esa ular bilan ishlashga maktabgacha yoshlarning fiziologik, psixiologik xususiyatlarini xisobga olgan xolda mashg’ulotlar o’tkazishga yarasha bilim, malaka va mahoratga ega bo’lgam mutaxassislar zarur. Ma’lumki umumta’lim maktablari respublikalarda ko’p jamoalarni tashkil qiluvchi soxadir. Shu tafayli mutaxassis xodimlarni tayyorlashda ana shu turlariga alohida e’tibor beriladi lekin maktab o’qituvchisidan darsdagi barcha turlaridan dars berish talab qilinsayu talablarni institutda sport ixtisosiga ajratib o’qitilsa, bu turga ko’proq ishtirok berilmasa, to’g’ri boshqa turlar ham o’rgatiladi yetarli yo’l yo’riqlar beriladi lekin talabaning e’tibori sportning bittagina turiga ko’proq qaratiladi. Viloyatlardagi raxbarlar jismoniy tarbiya o’qituvchilari va maktab o’qituvchilari bilan o’tkazilgan rasmiy uchrashuvlar, suxbatlar Toshkent shaxri maktablaridagi faoliyatlarni pedagogik kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, maktab dasturidan barcha turlardan dars berish va o’quvchilarni qanoatlantirish borasida katta kamchiliklar mavjud. Ya’ni ba’zi sport turlari uchun inshootlar va jihozlar yetishmasligi tuman shaxar sport musobaqalari rejalarida gimnastika, suvda suzish kabi turlar yil sayin kamayib borishi oqibatida faqat futbol, voleybol, basketbol, qo’l to’pi, kurash turlaridangina darslar va musobaqalar jonli o’tkazilmoqda. Buning asosiy sabablari yuqorida ta’kidlaganimizdek sport turining bittasigina ixtisos qilinib olinishi barcha xolatlar deyarli barcha jismoniy tarbiya fakultetlari faoliyatida kam uchraydi. Oliy ta’lim berishda yo’l qo’yilayotgan bu kamchilikni jismoniy tarbiya va sport xodimlari malakasini oshirish vaqtida bir muncha bartaraf etishga erishilayotganligini e’tirof etish kerak. Jismoniy tarbiya va sport soxasidagi mutaxassislarning ko’payishi va sport tadbirlarining ommalashishi natijasida respublikada mutaxassis xodimlarning malakasini oshirish katta muammo bo’lib qoldi. Shu tufayli 1976 yilda O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti qoshida malaka oshirish fakulteti 24 tashkil etildi. Unga dastlabki davrlarda faqat oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarining jismoniy tarbiya o’qituvchilarigina jalb etildi. 1980 yildan boshlab esa ishlab chiqarish korxonalari tuman sport tashkilotlaridagi yo’riqchi metodistlar kursi ham faoliyat ko’rsata boshladi. O’zbekiston respublikasi mustaqillikka ega bo’lgandan keyin unda respublika oliy o’quv yurtlari xuzuridagi jismoniy tarbiya fakultetlarining o’qituvchilari, sport maktablarning muarabbiylari ham o’z malakalarini oshirishga muyassar bo’ldilar. 1980 yilda 74 ta yo’riqchi murabbiylar sport qo’mitalari jamiyatlarni raxbarlari malaka oshirgan bo’lsalar, 1985 yilda esa ularning soni 100 dan, 1990 yilda esa 150 dan oshdi. 1991 yildan boshlab bu fakultetda pullik kurslar tashkil qilindi. Unda zamonaviy sport turlari bo’yicha murabbiylar tayyorlash va ularning malakasini oshirish ishlari talablar asosida amalga oshirib kelinmoqda. Birgina 1991-yilning o’zida sharqona yakkakurash turlaridan 523 kishi yo’riqchi metodistlardan 229 kishi va shahar tumanlarining sport rahbarlaridan 26 kishi bu kursdan o’tdilar. Bu faoliyatlar 1992-1994 yil va 1995-1997, 1998-2008 yillarda yanada takomillashtirildi. Ma’lumki, respublikada jismonoy tarbiya va sportni rivojlantirish ommaviy sog’lomlashtirish tadbirlarini tashkil qilish eng muhim o’quvchi yoshlarning jismoniy kamolotini ta’minlashda o’quv yurtlarining jismoniy tarbiya o’qituvchilari alohida ahamiyat kasb etadi. Shu sababdan oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlaridagi mutaxassis xodimlarining malakasini oshirish, ularni qayta tayyorlash masalalariga alohida e’tibor qaratilib kelinmooqda. Malaka oshirish fakulteti o’quv rejasi sport turlaridagi texnik-taktik yangiliklar , o’yin qoidalari, mashqlarining o’rgatilishining yangi usullariga katta o’rin berilgan. Fakultet tashkil qilinganidan beri uning shu rejasiga har yili 150- 175 kishining malakasini oshirish mo’ljallangan. O’qigan davrlarda respublikada jismoniy tarbiya va sport sohasidagi mutaxassislarning aksariyati kamida 2-3 marttadan malaka oshirish kurslaridan o’tib bo’ldi. Juda ko’p o’quv yurtlari o’z xodimlari tarkibini yosh mutaxassislar bilan to’ldirdilar. Shu sababli 1991-1993 yillarda o’z malakasini oshiruvchilar soni nisbatan kamaydi: 1991 yilda 120 kishi, 25 1992 yilda 135 kishi, 1993 yili 110 kishi. Umuman olganda 1976-1992 yillar mobaynida oliy o’quv yurtlaridan 1343 va o’rta maxsus o’quv yurtlaridan 1329 kishi malakalarini oshirdilar. Bozor iqtisodiyoti munosabatlari tufayli bu ko’rsatgichlar 1995-1996 yillarda bir muncha kamayganligini ko’rish mumkin. 1.3.Ommaviy sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya va sport xodimlari hamda xalq milliy o‘yinlari bo‘yicha mutaxassislar tayyorlash masalalari . Ozbekiston Respublikasining mustaqil taraqqiyoti aholini turmush madaniyatini tobora yuksaltirish va sog’lom turmush tarzini joriy eta bilishda ham sezilmoqda. Yurtimizda aholining sog’ligini muhofaza qilish o’quvchi yoshlarning jismoniy kamolotini ta’minlash yuzasidan tajribalar orttirilmoqda. Keyingi yillarda ommaviy sog’lomlashtirishga qaratilgan juda ko’p tadbirlar o’tkazildi. Ishlab chiqarish korxonalarida “ yaxshi dam , mehnatga hamdam ” shiori ostida musobaqalar va sayyohatlar respublikaning deyarli barcha sanoat shaharlarida o’tkazildi va ular mehnatkashlarning turmush madaniyatiga singib bordi. Shunungdek stadionlar, sport klublari, sog;lomlashtirish markazlari o’quv yurtlarining sport majmualarida sport to’garaklari jamoalar sog’lomlashtiruvchi turli guruhlar tashkil qilindi. Ularda sog’ligi zaiflashgan turli yoshdagi kishilar o’quvchi yoshlar ixtiyoriy ravishda muntazam shug;ullandilar. Xususan Toshkentdagi”Traktor”, “To’qimachi”, Navoiydagi “Navoiyazot” , “Sug’diyona”, Samarqand viloyati Kattaqo’rg’on tumanidagi “Yog’” , zavodini markaziy stadionlar, suv havzalari, sport zallarida shug’ullanuvchilarning sog’ligi va xoxishiga qarab, ularni turli guruhlarga bo’lish hamda ularga chipta berib, shug’ullantirish vaqtlarini belgilashga to’g’ri keladi. Bu jarayonning o’zi eng oddiy va zarur mashqlarni o’rganish, suvda suzish, yugurish, turli vositalar bilan mashq bajarishni tashkil qilishni taqozo etadi. Buning uchun esa eng avvalo mutaxassislar, shart-sharoitlar, asbob-uskunalar, shuningdek tibbiy xizmat ta’minoti talab qilindi. Ma’lumki bu tadbirlar O’zbekistonning bozor munosabatlariga o’tishi tufayli yangi shakl va mazmun asosida rivojlanmoqda. Hozirgi kunda faqat yirik ishlab chiqarish korxonalarining sport majmualari yoki 26 markazlashgan sog’lomlashtirish joylaridagina emas, balki o’quv yurtlarining sport bazalarida, barcha sport maydonlarida va boshqa sport majmualarida sog’lomlashtiruvchi guruhlar pullik shaklda katta faoliyat ko’rsatmoqda. Muhimi mahalla , ko’cha va qishloqlardagi futbol, voleybol, basketbol maydonlarida katta va o’rta yoshdagi kishilar hamda o’quvchi yoshlarning o’zaro sport musobaqalarini tashkil qilish kengaymoqda. Bu o’yin va tayyorgarlik mashqlari pulsiz o’tkazilib, g’oliblar mahalla oqsoqollari qo’mitasi tuman hokimiyati tomonidan moddiy rag’batlantirilmoqda. Bu tadbirlarni tashkil etish ommaning ularga jalb qilishning ahamiyati shundaki kishilar o’zlarining sog’ligini mustahkamlash uchun tushungan hamda harakat qilishga o’rgatilmoqda. Bunday tadbirlar jamoatchilik o’zaro hurmat, qadriyatlarni tiklash, yoshlarni har tomonlama tarbiyalashga asos bo’lmoqda. Aholi o’rtasida sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya tadbirlarini tashkil qilishning o’ziga xos jihatlari bor. Bu avvalo xalqning milliy madaniyati, urf- odatlari rasm- rusumlari va an’analari bilan bog’lanadi. Shu sababdan O’zbekiston jaxonda jismoniy tarbiya vositalari va sportning barcha turlari va shakllarini majbo’riy ravishda qo’llab bo’lmasligi sobiq ittifoq davridagi qariyb 70 yil ichida ma’lum bo’ldi. Aholi sog’ligini muhofaza qilish sog’lom avlodni tarbiyalab yetishtirish mustaqil O’zbekistonning hozirgi kuni va kelajagini ta’minlashda asosiy omillardan biri ekanligi endilikda ko’pchilik tomonigdan tan olinmoqda. Shu boisdan aholi o’rtasida ommaviy sog’lomlashtirish tadbirlarini yaxshi yo’lga qo’yish choralari ko’rilmoqda. Respublikada jismoniy tarbiya va sport sohasida mutaxassis xodimlarni tayyorlashda bu narsa e’tibordan chetta qolayotgani emas. 1900 yildan boshlab bu ixtisosdagi talablarga asosan “ Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya ” maxsus fan sifatida o’rgatilmoqda. Ularning nazariy va amaliy mashg’ulotlari hamda o’quv amaliyotlari asosan ishlab chiqarish korxonalarining sport klublari, yirik mahalla , mavze’lar tuman sport bo’limlari faoliyati bilan bog’langan holda hamkorlikda o’tkaziladi. Lekin achinarli holati shundan iboratki tashkilotlardagi o’qituvchi ixtisosligi bo’yicha bitirib chiqqanlar o’z sohalarida faoliyat ko’rsatmayotgani. Chunki viloyat sport tashkilotlari va ularning quyi 27 jamoalarida ularni rejali ravishda ishga joylashtirishda deyarli e’tibor qaratishmaydi. Maktabgacha bolalar muassasalari respublikada keng tarmoqqa ega bolalarnikichik yoshdan sog’lom qilib o’stirish, ularni salomatligini yaxshilash sohasida qonunlar, qarorlar juda ko’p. Ba’zi sog’lomlashtirish tadbirlari maxsus dasturlarda o’z ifodasini topgan. Ular yuzasidan metodik qo’llanmalar tayyorlangan hozirgi paytda bolalar bog’chalarida pedagogika fakultetlari va o’rta maxsus pedagogika bilim yurtlarining bitiruvchilari faoliyat ko’rsatmoqda. Yosh bollarni bog’chada ko’p kasal bo’lishlari, jismoniy harakatning kamligini inobatga olgan holda hozirgi sharoitda bog’chalarga oliy ma’lumotli pedagog jismoniy tarbiya yo’riqchisini shtat birligi asosida ishga qabul qilmoqda. Bu esa o’z navbatida bolajonlarimizni sog’lom va chiniqqan baquvvat bo’lib voyaga yetishiga turtki bo’lmoqda. Keyingi 4-5 yil ichida yirik shahar va tumanlarda sharoiti yaxshi bo’lgan jismoniy tarbiya mutaxassislari faoliyat ko’rsatmoqda. Dastlabki natijalar juda yaxshi ya’ni maxsus dastur va rejalar asosida bolalar bilan mashg’ulotlar ochiq havoda o’tkazilmoqda. Turli o’yinlar bo’yicha musobaqalar tashkil qilinmoqda. Ular haqida respublika televideniyasi muntazam ravishda yaxshi ko’rsatuvlar berib borayotganini guvohi bo’lishimiz mumkin. Yana shunisi quvonchliki, Samarqand, Toshkent, Farg’ona viloyatlaridagi bir qator pedagogika bilim yurtlari ham boshlang’ich sinf va bolalar bog’chalari uchun jismoniy tarbiya o’qituvchilarini tayyorlamoqda. Yaqin 4-5 yil ichida bu sohadagi mutaxassis xodimlarni mehnat samarasi ko’rinib qolishi kerak. Respublikada milliy qadriyatlar qayta tiklanib aholining madaniy va ma’naviy saviyalari tobora ortib bormoqda. Navro’z mustaqillik kuni sayllar hosil kabi ommaviy namoyishlarda “Ot o’yinlari” , “tosh ko’tarish”, “arqon tortish” va turli xil harakatli o’yinlar o’z mazmun mohiyatini shakllarini boyitib bormoqda. Bunday tadbirlarning zamonaviy rejalari o’yinlarni tarbiyaviy , ijtimoiy ahamiyatlarini oshirish, ularni tashkil qilish uchun mablag’lar ajratish hamda daromad mablag’larini topish masalalari hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Uning murakkabligi yana shu bilan izohlanadiki, bu tadbirlarni yetarli darajada muvafaqqiyatli uyushtirish 28 mutaxassisning qo’lidan kelishi mumkin. Demak, bu mutaxassis xodimlarni tayyorlashni zamon taqozo qilmoqda. 1.4. Xalq milliy o’yinlari sog’lomlashtiruvchi omil sifatida. Ishning avvalgi sahifalarida ta’kidlaganidek, O’zbekistonning mustaqillikka erishuvi milliy qadriyatlarimizni qayta tiklash, ularni zamon ruhi bilan sug’orishga beqiyos imkoniyat yaratdi. Ma’lumki, milliy qadriyatlar sarasiga xalq milliy o’yinlari ham kiradi. Zero kurash, ot o’yinlari (ko’pkari poyga, otdan ag’darish, kamondan o’q otish, qilichbozlik) dolzarblik harakatli o’yinlar qadim zamonlardan buyon xalq orasida keng qo’llanilib kelinayotgan milliy boyligimizdir. Anashulardan faqat kurashga sport maqomi berilgan va kurash bo’yicha rasmiy musobaqalar o’tkazildi, sport darajalari berildi. Lekin shuni aytish kerakki , milliy istiqlolimiz kurashning jonlanishiga , keng targ’ib qilinishiga sabab bo’ldi. Xususan, Termiz shahrida o’tkazilib kelinayotgan (1993-1995-1997) sharqning buyuk allomasi xakim At-Termiziy xotirasiga bag’ishlangan kurashchilar turniriga ko’rsatilayotgan e’tibor alohida taqsinga loyiqdir. Bu turnirga Markaziy Osiyo mamalakatlari polvonlaridan tashqari Afg’oniston, Eron, Turkiya va boshqa davlatlardan kelgan kurashchilar ham turnir ishtirokchilariga O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimovning tabriknoma yo’llashi va musobaqada maxsus Prezident sovrinini ta’sis etilishi hamda unga musobaqa maqomini berilishi uning baland mavqe’idan dalolatdir. “Sport” gazetasining xabar berishicha (1995 yil 14-20 aprel soni ) musobaqani saralash bosqichlarida 300 mingdan ziyod polvonlar qatnashgan. Anashu dalilning o’zi xalqimiz orasida kurashning naqadar ommalashganidan darak beradi. Kurash singari azaldan xalqimizda keng tarqalgan milliy sport turlaridan yana biri ot o’yinlaridir. Ot o’yinlari 1000 yillardan beri kishilarning jismoniy va ruhiy kamolotiga xizmat qilib kelgan. Shuning uchun xam eng qadimgi xalq og’zaki ijodida ham ot o’yinlari haqida ko’plab ma’lumotlar bor. 29 Tarixdan ma’lumki, kishilar ot yordamida turli xayotiy faoliyatlarini amalga oshirganlar. Ayniqsa, harbiy yurishlar otsiz bo’lmagan, askarlar ot ustida jang qilishni o’rganganlar. Iskandar Zulqarnay yoki Amir Temur qo’shinlari minglab chaqirim masofalarni otlarda yurib o’tishgan. Bunday faoliyatlar o’z-o’zidan ma’lumki, xalq, ot o’yinlarini takomillashtirish turli tadbirlarni amalga oshirishda sababchi bo’lgan. Shunga asosan hozirgi ot o’yinlarining kelib chiqishi va rivojlanishi bir necha ming yillar avvalgi davrga borib taqaladi deyish mumkin. Ot o’yinlarining turlari mazmuni va ularni o’tkazish tartibi hamda qoidalari avloddan-avlodga o’tib o’rganilib kelgan. Biroq, fan texnika rivoji otlardan ulov va ish xayvoni sifatida foydalanish ehtiyojining susayganligi sababli ot o’yinlari rasman ta’qiqlanishi oqibatida xalqimizning muhim qadriyatlarining biriga zarba berilgan edi. Endilikda bu yo’qotishning bartaraf etish choralari ko’rilmoqda, ammo bu oson kechmaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, O’zbekistonda milliy ot o’yinlari haqida birorta durustroq o’quv yoki metodik qo’llanma yaratilgan emas. Ammo quvonarlisi shundaki, xalq milliy o’yinlarining tarixiy, ijtimoiy, tarbiyaviy mohiyatlari haqida juda ko’p mulohazalar yoritilmoqda. Keyingi yillarda Respublika matbuoti milliy o’yinlaridan foydalanish va ularni ommaga keng singdirishga katta xizmat qilmoqda. Buning dalili sifatida “Sport” gazetasida e’lon qilingan N.Jalilning “Chavandozlar o’tgan bu yurtda” (1991 yil 8-yanvar), I.Qurbonalining “El netib topgan meni kim men o’zimni topmasam” (1992 yil 20- aprel), I.Abdurahmonov o’zining “Ko’pkari” (1992 yil 18-noyabr) maqolalari , T.S.Usmonxo’jayevning “Milliy xarakatli o’yinlar” (1996- yil ) kabi ko’plab maqolalarni ko’rsatish mumkin. Xalq milliy o’yinlarining aksariyati tarixiy rivojlanish natijasida o’z mazmuni va shakllarini boyitib kelgan. Ular bizning zamonamizda ham yangi mazmun va shaklga ega bo’lgan holda rivoj topib bormoqda. Buning guvohi sifatida 1991 yildan beri Jizzax viloyatining Forish tumanida o’tkazilib kelinayotgan xalq milliy o’yinlari Respublikada musobaqasini ko’rsatishning o’zi kifoyadir. 1994 yil 8-mayda Forishda o’tkazilgan navbatdagi o’yinlarga “Xalq 30 milliy o’yinlari olimpiadasi” deb nom berildi. “Xalq so’zi” ro’znomasining 1994 yil 19-may sonida “Alpomishlar o’tgan bu elda” nomli kattagina maqolada bu o’yin dasturlariga kirgan “Bo’ron” , “Chavandozlar” , “Qirqtosh” , “Elkada kurash” , “Olib qochar” , “Tortishmachoq” , “Mindi” kabi turlar haqida maroqli hikoya qilishgan bu o’yinlarning tarbiyaviy ahamiyatlari nihoyatda katta ekanligini qatl etish bilan birga , mamlakatimizda sog’lom avlod uchun kurash bu faqat bemor kishilarni davolash yoki turli kasalliklar tarqatishga yo’l qo’ymaslik degani emas, balki shu jarayonlargacha bo’lgan sport sog’lomlashtirish ishlariga e’tiborini kuchaytirish lozimligini xam bildirishini mualliflar X. Nabiraev va R. Jumonovlar to’g’ri ta’kidlashgan. Xalq milliy o’yinlari milliy qadriyatlarimizning ulug’vorligini olamga tarqatishda benihoyat katta omildir. Bu o’yinlarning dovrug’ini yanada oshirish uchun respublika olimpiadasi emas “Alpomishlar ” deb atashni taklif qiladi. Zero, xalq o’yinlari musobaqasini o’tkazishdan asosiy maqsad xam Alpomishdek mard, alp qomat paxlavon yigitlarni , Barchinoydek go’zal qizlarni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat. Xalq milliy o’yinlaridan musobaqalar o’tkazish qo’’lab quvvatlansa, yangi tashabbuslar yuzaga kelsa, darxaqiqat o’zbek sporti Osiyo o’yinlari qolaversa jaxon birinchiliklari hamda Xalqaro olimpiya o’yinlari dasturi tarkibiga kirishi ehtimoldan holi emas. Bu istak va orzularga erishish uchun esa juda katta ishlarni amalga oshirish lozim bo’ladi. Chunki xalq milliy o’yinlari xalq qonuniy ravishda sport darajasiga erishgan emas, ya’ni sport maqomini olgan emas. Ba’zi mualliflar jurnalistlarning yo’lidan borib xarakatli o’yinlarni, mashqlarni “Milliy sport” deb aytganimiz bilan xech narsa o’zgarib qolmaydi. Chunki sportning o’ziga yarasha qonun-qoida va tartiblari bo’ladi. Bu qonun va qoidalarga rasmiy jixatdan ega bo’lmagan turlar, o’yinlar, musobaqalarning taqvimiy rejalariga kiritilmaydi. Oqibatda o’yinlardan rasmiy musobaqalar o’tkazilmaydi. Shu sababdan ham ular bo’yicha sport unvonlari berilmaydi. Xozirgi paytda xalq milliy o’yinlarining mazmunini yoritish ularni sport darajasiga ko’tarish uchunbiq qator olimlar mutaxassislar izchil harakat qilmoqdalar. Ularga sport maqom berishga tayyorlanayapti. Xususan 1991 yil aprelda Forish tumanida 31 xalq milliy o’yinlari birinchi Respublika musobaqasi o’tkazish oldida professor R. Abdumalikov va T. T. Yusupov tomonidan “ Ko’pkari xalq milliy o’yinidir “risolasi ko’pchilikka xavola etildi. 1993 yil aprelida Termiz shaxrida “ Jismoniy tarbiya va sportda qo’llaniladigan o’zbekcha atamalar” mavzusida Respublika ilmiy anjuman o’tkazildi. Unda pedagogika fanlari doktori professor A. K. Atoyev, professor R. Abdumalikov, J. T. Toshpo’latov, X. T. Rofiyev ot o’yinlari va milliy xarakatli o’yinlar xaqida juda qimmatli muloxazalar bildirilib ularning ayrimlariga sport maqomini berish taklifini kiritganlar. 1994 yil may oyida bo’lib o’tgan “ Xalqaro olimpiya qo’mitasining 100 yilligiga bag’ishlangan birinchi Respublika ilmiy anjumanida” ham milliy o’yinlarining turlari ularning ijtimoiy pedagogik asoslari haqida ko’p muloxazalar bo’ldi. Shuni ta’kidlash lozimki, 1997 yilda jismoniy tarbiya va sport mavzusida o’tkazilgan respublika ilmiy ommaviy kengashlarining materiallarida ham respublika seminar kengashlarini “ Samarqand Davlat Universiteti “ maqolalarida xalq milliy o’yinlari bo’yicha muammolarini xal qilish yo’llari ishlab chiqildi. Lekin xalq milliy o’yinlarini axoli o’rtasida yanada ommalashtirish, ularning mazmunlarini o’quvchi yoshlarga o’rgatishda ham jiddiy kamchiliklar bor. Respublikada bozor iqtisodiyoti munosabatlari chuqurlashayotgan sharoitda axolini ommaviy sog’lomlashtirish va sport tadbirlariga jalb qilishning yangicha yo’llarini topish va joriy etish lozim. Buning uchun sport soxasidagi umumdavlat tadbirlaridan tashqari xususiy sarmoyani ham bu yo’nalishga qaratish choralarini ko’rish kerak. Xususan: -Sport inshootlarini barpo etish, sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya bilan shug’ullanish maskanlari qurish; -Jismoniy madaniyat va sportning tarbiyaviy sog’lomlashtiruvchi moxiyatini keng targ’ib qilish; -Ommaviy sog’lomlashtirish va jismoniy tarbiya ishlari uchun maxallalar, mavzeylar, qo’rg’onlar shuningdek mexnat jamoalarida maxsus shtat yo’qligi, 32 borlarida ham mutaxassis xodimlar ishlamasligini nazarda tutib bu kamchilikni bartaraf qilishga kirishish; -Shuningdek sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya va milliy o’yinlar bo’yicha mutaxassis xodimlar tayyorlash ishini ham rejali ishga solish; -Navro’z mustaqillik kuni xosil bayrami va boshqa ko’pgina an’anaviy bayramlarda milliy o’yinlar ko’p qo’llanib kelinsada, ularga Respublikada mavjud sport turlari orasidan o’rin berilgan emasligini nazarda tutib, bu o’yinlarga sport maqomini berishni tezlashtirish zarur; -Bularning hammasi bugungi hayotimizning xususiyatlaridan kelib chiqayotgan muhim tashkiliy tadbirlardir. 1.5. Mutaxassislarni tayyorlash va ularning malakasini oshirishdagi yangi yo’nalishlar va ularning ahamiyati. Yuqori malakali jismoniy madaniyat va sport xodimini tayyorlash keng qamrovli va o’ta murakkab pedagogik va psixologik jarayon hisoblanadi. Ma’lumki, jismoniy tarbiya va sport bilan aholining deyarli barcha tabaqalari shug’ullanadi. Shu sababdan mutaxassisdan shug’ullanuvchilarning psixologik xususiyatlari jismoniy holati va boshqa ijtimoiy funksional jihatlarini yaxshi bilishini taqozo etadi. Shuningdek tashkilotchilik tadbirkorlik faoliyatlarini ham o’zlashtirib olish zarurati tug’iladi. Demak, bo’lajak mutaxassis turlicha fan egallashi ijtimoiy pedagogik tadqiqotining tamoyil va metodlaridan xabardor bo’lishi shart. Jismoniy tarbiya o’quv yurtlari mutaxassislarini tayyorlashda talablarni yuqorida qayd etilgan pedagogik jarayonining nazariy va amaliyoti bilan to’la qurollantirish lozim. Buning uchun esa o’quv rejalariva dasturlarini zamon talablari asosida takomillashtirish talab etiladi. Bu sohada UZDJTU Respublika oliy o’quv yurtlaridagi jismoniy tarbiya fakultetlari, pedagogik bilim yurtlari, olimpiya zahiralari bilim yurtlari o’z ish faoliyatlarini yangi tartibda olib borishga kirishmoqdalar. Respublikamizning iqlim ekologik va ijtimoiy madaniy turmush sharoitlarini hisobga olgan holda barcha fanlar va sport turlari bo’yicha yangi dasturlarni ishlab chiqmoqda. 33 Umumiy dunyoqarashni shakllantiruvchi fanlardan hamda pedagogika va psixologiyadan tashqari “Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi” , “Odam anatomiyasi” , “Odam fiziologiyasi” , “Jismoniy madaniyat va sportni boshqarish” , kabi fanlar hamda gimnastika, yengil atletika, suzish, kurash, futbol va boshqa sport o’yinlarining o’quv rejasiga kiritilishi shuningdek, talabalarni amaliy faoliyatga tayyorlovchi sayyohat va o’quv amaliyotga yetarli o’rin ajratilishi O’zbekiston mustaqilligi sharoitida maydonga kelgan yangicha talablar taqazosidir. “Jismoniy tarbiya va to’g’risida ” , “Ta’lim to’g’risida” gi O’zbekiston Respublikasi qonunlari xamda “Sog’lom avlod uchun” ordenini ta’sis etish haqida prezident farmonida ommaviy sog’lomlashtirish ishlarini tashkil qilish, milliy sport o’yinlarini jonlashtirish va xalq ommasi orasida keng targ’ib etish, jismoniy tarbiya va sport tashkilotlari oldiga ulkan vazigfalar yuklatiladi. Bularni amalga oshirishda mutaxassis xodimlarni tayyorlash, ularning nazariy bilim va amaliy ko’nikmalarini, birgina sport mashg’ulotlarini o’tkazish, sport musobaqalarini tashkil qilishgagina qaratish emas balki, milliy sport o’yinlari xamda sog’lomlashtirish tadbirlarini uyushtirishga ham ularni o’rgatish lozim bo’ladi. Talabalar bilan dastlabki mashg’ulotlarida “ixtisoslikka qarshi” kursining mazmuni bilan tanishtiriladi. Unda qayd qilinishicha oliy jismoniy tarbiya o’quv yurtlari talabalarining asosiy ish faoliyatlari o’quv ishlari , ilmiy tadqiqot ishlari, sport mahoratini oshirish va ijtimoiy ishlardan iborat. O’quv ishlar asosan maxsus jadvallar asosida tashkil qilinadi. Unda talabalar ma’ruza tinglaydilar. Seminar va ommaviy labalatoriya mashg’ulotlarida qatnashadilar. O’tkazilgan pedagogik tajribalar va kuzatishlar natijasida shu narsa ayon bo’ldiki, fanlarning mazmuni va kundalik hayoti bilan bog’liqligini to’la o’zlashtirib olish muayyan qiyinchiliklar bilan kechadi. Shu sababdan talabalar ma’lum rejalar asosida vazifalar va topshiriqlarni mustaqil ravishda bajarishlari zarur. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, talabalar quyidagi talablar asosida o’z faoliyatlarini tashkil etsalar ijobiy natijaga erishadilar. 1. Ma’ruzalarni yozib olish, vazifa va topshiriqlarni aniq bilib olish, maslahatlarga kelish, savol javobga qatnashish. 34 2. Adabiyotlarni tanlash, ular bilan ishlash va mustaqil ravishda mulohaza qilish. 3. Mashg’ulotlar vaqtida dalil va aniq javob berish barchada qanoat hosil qilish. 4. Ilg’or talab darajasiga erishish uchun intilish, faollik ko’rsatish. 5. Reyting tizimi talablariga to’la rioya qilish. Jismoniy tarbiya va o’quv yurtlarining o’quv rejasida boshqa nazariy fanlar qatorida “Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish” hamda “Jismoniy madaniyat tarixi” fanlari alohida o’rin tutadi. Shuning uchun ham talabalarni mazkur fanlarni o’zlashtirish jarayonini bayon qilish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Bir- birlari bilan uzviy bog’liq bo’lgan bu fanlarda jismoniy tarbiyava sportni kelib chiqishi, uning taraqqiy taraqqiyotio’tkaziladigan sport tadbirlari ularga ommani jalb qilish ishlarini tashkil qilish va boshqarish kabi faoliyatlar ularni asosiy mazmunini tashkil etadi. “Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish ” fani jismoniy tarbiya vositalari undan foydanlanish tartiblari axolini sport bilan shug’ullanishdagi turli jarayonlarni o’z ichiga oladi. Ommani jismoniy tarbiya va sport sayyohatiga ko’proq jalb qilish, ishlab chiqarish korxonalari, turli muassasalarda ishlab chiqish gimnastikasi, ertalabgi gigiyenik gimnastika , sog’lomlashtirish jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini tashkil qilish, jismoniy tarbiya va sport bo’yicha jamoatchi xodimlar tayyorlashda bu fanlarning ahamiyati kattadir. Sababi , fanning mazmunidan qo’yidagi katta boshqaruvchilik sohalar mujassamlashgandir. - Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari; - Jismoniy madaniyat va sportni boshqarishda respublika organlari kengashi ishtiroki; - Jismoniy madaniyat va sportni boshqarish vazifalari ishlarni rejalashtirish, targ’ib qilish, ularni joylashtirish; - Bolalar va o’smirlar sport maktablari ishlarini uyushtirish; - Xalqaro sport harakatini tashkil qilish va boshqarish ishlari. Jismoniy madaniyat yo’nalishlari ish faoliyatini o’rganish va uning va uning btahlili shundan dalolat beradiki, ma’ruzalarni o’tishda o’quvchilar ba’zan 35 eng zarur matireallarni yozdirish va qiziqarli voqealarga bir necha bor to’xtalish mumkin. Xayotiy misollar keltirish bilan barchaning diqqati va e’tiborini alohida jalb qilishlari mumkin. Shu sababga ko’ra har bir talaba avvalo ma’ruzalarni diqqat bilan eshitishi, imkoni boricha uni boshidan ohirigacha yozib ulgurishi lozim. Buning uchun talaba tezkorlik bilan ishlanma tuzishga o’rganishi, ma’ruza mazmunini tez tahlil qilish va uni o’z so’zlari bilan yozma bayon eta olishi, yillar, nomlar, tadbirlar, qarorlar va boshqa muhim dalillarni o’z nomi bilan yozib borishi, foydalanishi uchun tavsiya qilingan asosiy va qo’shimcha adabiyotlarni to’la yozib olishi zarur. Ma’ruzalar jarayonida seminarlarga tayyorlanish , referatlar tayyorlash va mustaqil o’rganishga doir vazifalar, mavzular, ko’rsatib beriladi. Ma’lumki, har bir talaba faqat yaxshi trener yoki o’qituvchi bo’lishgina emas, balkimohir tashkilotchi , yetuk sport tijoratchisi, homiy, zamon talabiga javob bera oladigan rahbar xodim bo;lishini ham o’rganish , uni oldindan yaxshi tasavvur qila bilishi lozim. Bo’lajak mutaxassislarning asosiy faoliyati sport ixtisosi bilan bevosita bog’liq. Chunki u bilan shug’ullanish birinchi kursdan oxirgi davlat imtixonlarigacha davom etadi. Samarqand shahar OZK dars jarayonlarida bevosita qatnashib talabalarning faoliyatini kuzatish imtixon kurs ishlarining natijalarini tahlil qilish sayohat dars mashg’ulotlari , o’quv amaliyotlarini o’tkazishdagi ish faoliyatlarini o’rganish shuni ko’rsatdiki, bitiruvchi talabalarning o’zlashtirishlarini juda yuqori deb ham bo’lmaydi. (80-85 %) o’z ixtisoslariga bo’lgan qiziqish ya’ni , gimnastika (40-50%), yengil atletika (60-65 %) , sport o’yinlari (70-80 %) va boshqa turlarda dastlabki vaqtdagi (2-3 kurslarga nisbatan 90-100 %) ancha pastlagan. Bu narsa ayniqsa, hozirgi bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida kuchaygan talabalar buning tub sabablarini qo’yidagicha ifodalaydi: - Axoli o’rtasida jismoniy tarbiyaga qiziqish kam (70-75 %) - Qishloqlarda sportga kam e’tibor (60-70 %) - O’qituvchilarning moddiy manfaatlari juda past darajada. 36 Shuni qayd etish kerakki, bu xollarning o’tkinchligi va inson sog’ligini muhofaza qilish, sog’lom avlod uchun kurash tobora borayotganini va unda jismoniy tarbiya muhim o’rin egallashi talabalarga tushuntirilmoqda. Ma’lumki, jismoniy tarbiya xodimlari jumladan jismoniy tarbiya muammolari maktabdagi o’z vazifalarini bajarishlari uchun mahoratli sportchi bo’lishi bilan birga kuchli pedagog, keng dunyoqarashga ega , bilimli, inson ham bo’lishi kerak. Zero, buyuk ma’rifatchi Abdulla Avloniy o’zining “Turkiy guliston yohud axloq” asarida yozilganidek “ Badan tarbiyaning fikr tarbiyasiga ham yordami bordir. Jism ila ruh ikkisi bir chaponning o’ng ila tersi kabidir. Agar jism tozalik ila ziynat turmasa yomon qiliqlardan saqlanmasa, har vaqt ustidagi kiri ichiga o’tadur ”. O’zbekistonning mustaqillik davri tarixiga ham ko’p vaqt bo’lmasada, oliy jismoniy tarbiya o’quv yurtlarida yuqorida ta’kidlangan klassik pedagogik ta;lim amalga oshirishi zarur shart-sharoitlar yaratilganligini qayd etish lozim. I Bob bo’yicha xulosa Mavzu yo’nalishi doirasida qayd etilgan ilmiy-uslubiy ma’lumotlar va mutaxassis olimlar fikri-mulohazalari tahliliga asosan quyidagi xulosalarni e’tirof etish mumkin.Ushbu muammo bo’yicha adabiyotlarni tahlil qilish orqali biz O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tarixiy, ijtimoiy va pedagogik ahamiyati adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tarixiy, ijtimoiy va pedagogik ahamiyatining amaliy ahamiyati beqiyos ekanligi e’tirof etilgan. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport tarixi chuqur ildizga ega. O‘tmishda kurash, yugurish, uloq va boshqa milliy o‘yinlar xalq orasida keng tarqalgan har xil tantanalar, Navro‘z dini bayram va to‘ylarda musobaqalar o‘tkazilgan. Bu urf- odatlar bizning hozirgi kunlarimizda ham davom etib taraqqiy etmoqda. 1991-yil Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng , barcha sohalar kabi jismoniy tarbiya va sportga katta e’tibor qaratildi. Mustaqil O‘zbekiston 37 Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, ma’rifiy va milliy madaniy istiqlol sari rivojlanib tarkib topmoqda. Bu o‘z navbatida ixtisosli xodimlarni tayyorlash sifatini yaxshilash hamda ularning malakasini oshirish kabi masalalarni keskin rivojda olg’a surmoqda. Ma’lumki, barcha oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari hamda umumta’lim maktablarida jismoniy tarbiya darslari o‘tkaziladi. Sport maktablari, sport jamiyatlari va turli tashkilotlarda sport mashg’ulotlari va musobaqalari olib boriladi. Korxona va tashkilotlarda mehnat unumdorligini oshirish maqsadida ishlab chiqarish jismoniy tarbiya mashg’ulotlari olib borilmoqda va tashkil etilmoqda. Eng muhimi sog’lom avlodni kamol toptirishda maktabgacha bolalar muassasalarida jismoniy tarbiya ishlarini tashkil qilishning zamonaviy ish uslublaridan foydalanishga alohida urg’u berilmoqda. 38 II BOB.TADQIQOT USULLARI VA UNI TASHKIL ETISH. O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tarixiy, ijtimoiy va pedagogik ahamiyat larida asosan m utaxassislarni tayyorlash va ularni malakasini oshirish masalalari muhim ahamiyat kasib etadi. Jismoniy madaniyat va sport sohasida kasb tanlash , uni egallash hamda samarali mehnat qilish tushunchalari talabalik yillarida tom ma’noda shakllanadi. Kasbga mahorat masalasi keyinchalik ham mutaxassisning ish faoliyati samaradorligini belgilab beruvchi jiddiy ijtimoiy psixologik omillardan hisoblanadi. Shu tufayli o’zlari tanlagan ixtisosliklari yuzasidan talabalarning fikr- mulohazalarini bilish va shunga yarasha yo’l-yo’riqlar ko’rsatish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. 1985-1995 yillarda O’zbekiston Davlat Jismoniy tarbiya instituti hamda viloyatlardagi universitet va pedagogik institutlari jismoniy tarbiya fakultetlarining bitiruvchi talabalari o’rtasida maxsus varaqa (anketa) tarqatilib, ularning mutaxassislikni egallash va keyingi istiqbollari haqidagi fikrlari o’rganiladi. Bu anketa tarqatish usulida Samarqand OZK hamda Tayloq OZK bitiruvchi sinf, kurs talabalari o’rganiladi hamda meyzonlar asosida qo’llash tavsiya etiladi. 2.1. Tadqiqot vazifalari 1. A nketa tarqatish usulida Samarqand OZK hamda Tayloq OZK bitiruvchi sinf, kurs talabalarining O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tarixiy, ijtimoiy va pedagogik ahamiyat lari ning samarasini o’rganish ; 2. Samarqand OZK hamda Tayloq OZK bitiruvchi sinf, kurs talabalarining O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tarixiy, ijtimoiy va pedagogik ahamiyat laridan foydalanishda pedagogik testlashni qo’llash samaradorligini aniqlash. 3. Samarqand OZK hamda Tayloq OZK bitiruvchi sinf, kurs talabalarining O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tarixiy, 39 ijtimoiy va pedagogik ahamiyat lari yuzasidan tayyorgarlik holatini aniqlash va ularni bilim darajalarini oshirish. 2.2. Tadqiqot uslublari. Ishda quyidagi tadqiqot uslublaridan foydalaniladi: 1. Maxsus ilmiy-uslubiy adabiyotlarning nazariy ta h lili. 2. Anketa so‘rovi. 3. Pedagogik kuzatuvlar. 4. Pedagogik testlash. 5. Matematik statistika uslublari. 2.3.Ilmiy-uslubiy adabiyot manbalarini tahlil qilish va amaliy tajribalarni umumlashtirish Ilmiy-uslubiy adabiyotlar tahliliga ko‘ra, Samarqand OZK hamda Tayloq OZK bitiruvchi sinf, kurs talabalarining O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tarixiy, ijtimoiy va pedagogik ahamiyat lari oid o‘quv-uslubiy va ilmiy adabiyotlar o‘rganildi va tahlil qilindi. Bilim darajasi rivojlanishi, testlar nazariyasi, o‘quv-mashg’ulotlarni tashkil etish va rejalashtirish, shuningdek, tadqiqot natijalarini ishlab chiqish uchun matematik statistika uslublarini qo‘llash bo‘yicha adabiyotlar o‘rganildi. O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tarixiy, ijtimoiy va pedagogik ahamiyat lari tahlil qilindi va kerakli ma’lumotlar dissertatsiya ishiga kiritildi. 2.4 So‘rovnomani o‘tkazilishi va tashkil etilishi So‘rovnoma Samarqand OZK hamda Tayloq OZK bitiruvchi sinf, kurs talabalarining O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tarixiy, ijtimoiy va pedagogik ahamiyat lari ga oid testlar hamda qo‘llanilishiga oid savollar bo’yicha o‘tkazildi. So‘rovnomada 6 ta savol tuzilib shular asosida faoliyat turi o‘rganildi. 40 2.5. Matimatik-statistik uslub Tadqiqot natijasiga ko‘ra ko‘rsatkichlari aniqlanib, ularning samaradorlik ko‘rsatkichlari o‘rganildi va olingan natijalarni o‘rtacha arifmetik ko‘rsatkichlari aniqlandi. 2.6. Tadqiqotning o‘tkazilishi Magisrtrlik dissertatsiya ishida pedagogik kuzatuvlar va tadqiqot ishlari 2020- yil sentyabrdan 2022-yil aprel oylarida Samarqand OZK hamda Tayloq OZK bitiruvchi sinf, kurs talabalari ishtirokida olib borildi. Unda O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tarixiy, ijtimoiy va pedagogik ahamiyat lari o‘rganildi va tadqiq qilindi. 41 III BOB. O‘ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORT MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHNING TARIXIY, IJTIMOIY VA PEDAGOGIK AHAMIYAT I TAHLIL LAR NING VOSITA VA USLUBLARI . 3.1. Talabalarni jismoniy madaniyat va sportga oid ilmiy malakalarni hosil qildirish ni ng rivojlanganligini aniqlash bo’yicha anketa natijalari tahlili . Mutaxassislarni tayyorlash va ularni malakasini oshirish masalalari. Jismoniy madaniyat va sport sohasida kasb tanlash , uni egallash hamda samarali mehnat qilish tushunchalari talabalik yillarida tom ma’noda shakllanadi. Kasbga mahorat masalasi keyinchalik ham mutaxassisning ish faoliyati samaradorligini belgilab beruvchi jiddiy ijtimoiy psixologik omillardan hisoblanadi. Shu tufayli o’zlari tanlagan ixtisosliklari yuzasidan talabalarning fikr- mulohazalarini bilish va shunga yarasha yo’l-yo’riqlar ko’rsatish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. 1985-1995 yillarda O’zbekiston Davlat Jismoniy tarbiya instituti hamda viloyatlardagi universitet va pedagogik institutlari jismoniy tarbiya fakultetlarining bitiruvchi talabalari o’rtasida maxsus varaqa (anketa) tarqatilib, ularning mutaxassislikni egallash va keyingi istiqbollari haqidagi fikrlari o’rganilgan. Biz ham bu anketa tarqatish usulida (2020-2022 yillar mobaynida) Samarqand OZK hamda Tayloq OZK bitiruvchi sinf , kurs talabalarini o’rgandik. A nketa natijalari tahlili Tadqiqotdan oldin olingan natija № Javoblar Tayloq OZK Samarqand OZK 1. O’z yo’nalishimni bilaman. 55 % 60% 2. Sport turlarini men uchun ahamiyat yo’q. 30 % 25 % 3. Ota-onamning xoxishi tufayli o’qishga kirganman 15 % 15% 42 № Talabalarning ish faoliyati haqida fikri. Tayloq OZK Samarqand OZK 1. Maktablarda musobaqa o’tkazishga sharoit bor, o’qituvchilik qilish qiyin emas 25% 35% 2. Jismoniy tarbiya dasturidagi turlarni to’la tashkil eta olish oson emas, sharoitdan kelib chiqqan holda. 25% 35% 3. Darsdan keyin o’quvchilar shaxsiy ishlari bilan band, mashg’ulot va musobaqalarga kelishmaydi. 10% 15% 4. Keyinchalik boshqa soha bo’yicha o’qiyman 10% 15% Tadqiqotdan so’ng olingan natijalar № Javoblar Tayloq OZK Samarqand OZK 1. O’z sohamni to’g’ri tanlaganman. 70 % 75 % 2. Futbol, voleybolga qiziqanimdan o’qishga kirganman. 25 % 25 % 3. Ota-onam, o’qituvchilarning xoxishi tufayli o’qishga kirganman 5 % - 43 № Talabalarning ish faoliyati haqida fikri. Tayloq OZK Samarqand OZK 1. Maktablarda musobaqa o’tkazishga sharoit bor, o’qituvchilik qilish qiyin emas 30 35 2. Jismoniy tarbiya dasturidagi turlarni to’la tashkil eta olish oson emas, sharoitdan kelib chiqqan holda. 30 40 3. Darsdan keyin o’quvchilar shaxsiy ishlari bilan band, mashg’ulot va musobaqalarga kelishmaydi. 10 15 4. Keyinchalik boshqa soha bo’yicha o’qiyman 5 10 Ko’rinib turibdiki, yoshlarning muayyan qismi jismoniy tarbiya hamda uning asl mohiyati haqida chuqur tushunchaga ega bo’lmaganligi tufayli bo’lajak kasbga chin xavas qilib, keyin o’qishga kirmagan. Oqibatda kollejlarda ma’lum darajada qiynalgan , o’qishga qiziqmagan va jismoniy tarbiya o’qituvchiligiga ixlos uyg’onmagan talabalar bitiruvchilar orasida ham anchagina uchraydi. Yana shuni ta’kidlash o’rinliki, jismoniy tarbiya harakatini boshqarishni tashkil qilish (nazariy fan) , o’quv amaliyotlari, xatto o’z mutaxassisligidan boshqa sport turlarini mashg’ulotlaridan masalan: gimnastika, yengil atletika , darsida ularning shug’ullanishlari yuzasidan kuzatishlar olib borilganda ko’pchilik 1-2 kurs talabalarining o’z sport turidan boshqasiga qiziqishi deyarli yo’qligi ma’lum bo’ldi. Bu albatta fanlarning o’qitish , o’rgatish va metodika bilan qurollantirish ishlarida hali anchagina zaif jihatlar borligidan dalolat beradi. Talabalarga tarqatilgan varaqalardagi savollarga berilgan javoblar , tahlil qilinganda shu narsa ma’lum bo’ldiki, aksariyat bitiruvchilar voleybol, (70 %) futbol (80 %) , basketbol (60 %) , qo’l to’pi (55 %) , yengil atletika (45 %) gimnastika (35 %). 44 Suvda suzish kabi turlar bo’yicha mutaxassis xodim tayyorlash zarur, o’quv rejasiga binoan sharqona bellashuvlar va milliy o’yinlarni kiritish , ularni barchaga barobar (45-50 %) o’rgatish zarurligini ta’kidlaydilar. Ularning ayrimlari jismoniy tarbiya va sport sohasidagi mutaxassislarga, pedagogika, psixologiya, kimyo, metrologiya, chet tillarni o’rganishi va ular ajratilgan o’quv soatlarni oshirib borishining xojati (35-40 %) deb hisoblaydilar. Talabalarning bo’lajak ixtisosligi tasavvur qilishlarini aniqlash maqsadida berilgan savollarga javoblari ularning jismoniy tarbiya o’qituvchisining vazifalari va faoliyatlari va xislatalari to’g’risida bir muncha aniq fikrga ega ekanligini ko’rsatdi. Jismoniy tarbiya o’qituvchilarining yaxshi xislatlari: ( so’ralganda nisbatan % hisobida) № XISLATLAR BO’SM Sam.shahar 1. Mashqlarni o’zini bajarib ko’rsatish 20 % 2. Madaniyati, toza va ozoda kiyinishi 25% 3. Boshqa fan o’qituvchilaridan talabchanligi bilan ajralib turishi 20% 4. Darsni o’z vaqtida o’tish, qattiq qo’lligi 23% 5. O’z bilimini takomillashtirib borishi 25% 6. Kamtarinligi, xushmuomalaligi 20% 7. O’quvchilar bilan til topishi 30% 8. O’quvchilarga o’rnak bo’lishi 15% Jismoniy tarbiya o’qituvchilari va sport to’garaklari murabbiylari yoshlarga barcha mashqlarni albatta o’zlari bajarib ko’rsatishlari shart. Buning boisi shundaki, o’quvchi yoshlar ko’pincha namuna ko’rsatishlariga ishtiyoqmand bo’lish bilan birgalikda amalda ular ko’rgan narsalarni tezroq qabul qilish qobiliyatlariga egadir. Jadvaldagi ko’rsatgichlar shundan dalolat beradiki, talabalar o’qituvchi va murabbiyning madaniyati, kiyinishi va toza yurishi yoshlarni ko’proq jalb etadi 45 va ularga katta havas uyg’otadi. Shu boisdan talabalar o’qituvchi va murabbiylarning eng yaxshi xislatlari deb talabchanlik ni e’tirof etadi. Dars va mashg’ulotlarni o’z vaqtida boshlash va talabalarni sevishni alohida ko’rsatadilar. Talabalarni diqqat e’tiboriga sazovor bo’lgan xislatlardan yana mutaxassis xodimlarining kamtarligi, xushmuomalaligi o’quvchi yoshlar bilan tez til topa bilishi kabilarni tan olishdi. Talabalarning yuqorida qayd etilgan o’qituvchi va murabbiylarining xislatlariga yuqori baho berishi bejizga emas. Albatta , chunki ular jismoniy tarbiya va sportni boshqarish, sport ixtisosligi, pedagogika, sport psixologiyasi va boshqa fanlarda nazariy jihatdan o’qituvchi va murabbiyning siymosi haqida to’la tushunchaga ega bo’ladilar. Eng muhimi shundaki, talabalar ta’lim berayotgan ustozlarining birinchiliklari, turnirlar va boshqa sport musobaqalarida barcha faoliyatlarini izchil kuzatish hamda 3-va 4 kurslardagi o’quv amaliyotlari jarayonida, shunungdek sayyohatlar chog’ida o’zaro muloqotlar, turli suhbatlarda ulardagi xislatlarini o’rganib, o’z navbatida ustozlarining yaxshi fazilatlarini o’zlariga singdirib, kelajak faoliyatiga tayyorlanib boradilar. Talabalarning mulohazalaridan xo’jalik, ishlab chiqarish korxonalari va boshqa ko’pgina jamoalarda jismoniy madaniyat jamoasi va sport klublarining tashkil qilinishi hamda ularda faoliyat ko’rsatayotgan mutaxassis xodimlar va jamoatchi faollarning xizmatlariga ham e’tibor berayotganligini guvohi bo’lishimiz mumkin. Respublikaning deyarli barcha viloyatlaridagi ko’pgina maktablar, o’rta maxsus va oliy o’quv yurtlarining sport zallari, futbol va boshqa o’yin aydonlari , ayniqsa suv havzalarida pullik xizmatlar yaxshi yo’lga qo’yilgan. Shu sababdan talabalar bu sohani yanada rivojlantirishni afzal ko’rmoqdalar. Mutaxassis xodimlarning ish faoliyatini yaxshilash va ommani sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya va sportga jalb etishga xar bir jamoa o’zining moddiy-texnikaviy bazasiga ega bo’lishi zarurligi ta’kidlanadi. 46 Axoli o’rtasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish yo’llari haqida talabalar o’z munosabatlarini bildirganlarida shu narsa ma’lum bo’ldiki, bitiruvchi talabalarning nazariy bilim va hayotiy tajribalarini ortirgan malakalarini faol ishga solib , kechayotgan voqealarni chuqur tasavvur etadilar. Shu bilan birga ularning respublika Prezidenti tomonidan chiqarilgan “Sog’lom avlod uchun” ordeni ta’sis etish haqidagi farmon, “ Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida ” gi qonun va respublika Vazirlar Mahkamasi tomonidan chiqarilgan. 3.2 Talabalarni ijtimoiy foydali mehnatga va tashkiliy ishlarga o’rgatish samaradorligi . Bo’lajak jismoniy tarbiya xodimlarining ilmiy salohiyatini shakllantirish, ularni pedagogik tadqiqot usullari bilan oliy jismoniy tarbiya ta’limining muhim shartlaridan biridir. Binobarin, O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti, Farg’ona, Samarqand, Buxoro, Andijon davlat universitetlari, Qo’qon va Jizzax davlat pedagogika institutlarining jismoniy tarbiya fakultetlarida talabalarning ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil qilish, turli ko’riklar, ilmiy-nazariy anjumanlar o’tkazish yo’lga qo’yilgan. Bunda talabalar ilmiy jamiyati va kafedralaridagi ilmiy to’garaklar namunali faoliyat ko’rsatmoqda. Ma’lumotlar va rasmiy hujjatlarni o’rganish natijasida ma’lum bo’lishicha , 1985-1900 yillar mobaynida Tbilisi, Riga, Selinograd, Almati va boshqa shaharlarda o’tkazilgan ilmiy-nazariy anjumanlar, ko’riktanlovlarda respublikamizda 100 dan ortiq talabalar qatnashib, ularning ko’pchiligi faxriy yorliqlar va mukofotlar olishga sazovor bo’lishgan. Keyingi yillarda O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya institutida respublika talabalarining ilmiy-nazariy anjumanlari , ko’rik tanlovlar o’tkazilishi an’anaga aylanib qoldi. Bunday anjumanlarda har yili barcha oliy o’quv yurtlarining 200 dan ortiq vakillari o’zlarining ilmiy tadqiqot ishlari bilan qatnashmoqdalar. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi , fiziologiya kafedralari o’tkazib kelayotgan an’anaviy respublika talabalar olimpiadasida ham juda ko’p ilmiy ma’ruzalar , diplom loyihalari va referativ ishlar muhokama qilinmoqda. 47 Jismoniy tarbiya va sport ixtisosligi egallashda ilmiy izlanishning bunday ilk qadamlari o’z samarasini bermoqda. Buni ilmiy to’garaklarning sobiq faol a’zolari , xozirgi kunda taniqli mutaxassis va olim sifatida shakllangan ba’zi mutaxassislar misolida ham ko’rish mumkin. Masalan, O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya institutida o’qigan va hozirgi paytda shu yerda pedagogika faoliyati bilan barchaga namuna bo’layotgan professorlar K.T.Raximjonova , Yu.M.Yusupova , G.G.Arzumanov , R.D.Xolmuxammedov , J.A.Akramov va boshqalar, Buxoro Davlat universitetining professori, pedagogika fanlari doktori A.K.Atoyev , dosent X.A.Botirov , Farg’ona Davlat universiteti professori, pedagogika fanlari doktori SH.X.Xonkeldiyev, Samarqand Davlat universiteti dosenti X.T.Rofiyev shular jumlasihdandir. Jismoniy tarbiya fakultetlarida tahsil olgan A.A.Abdullayev (Farg’ona), J.Eshnazarov (Samarqand) , T.Xoldorov , X.Meliyev va shunga o’xshash bir qator yoshlar nomzodlik dissertatsiyalarini muvaffaqiyatli yoqladilar. Ilmiy tadqiqot ishlari asosan ilmiy to’garaklar , labaratoriyadan boshlanadi. Xususan, O’ZDJTI ning jismoniy tarbiya tarixi va harakatini boshqarish kafedrasida uchta fan bo’yicha to’garaklar faoliyat ko’rsatadi: 1. O’zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixini o’rganish. 2. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish muammolarini o’rganish. 3. Ommaviy jismoniy tarbiya va sog’lomlashtirish ishlari, sayyohat va xalq milliy o’yinlarini o’rganish. Bu to’garaklarda xar yili 100 ga yaqin talabalar faol ishtirok etadilar. Ularga kafedraga ishlab chiqilgan va uning muammoviy mavzulari bilan bog’langan sohalar bo’yicha aniq mavzular berildi. 1986-1997 yillar mobaynida o’tkazilgan institut va respublika talabalarining ilmiy-nazariy anjumanlarida shu kafedraning olimlari va yetakchi mutaxassislaridan T.T.Yunusova , R.A.Qoziyev, R.A.Abdumalikov , R.A.Rafiqova , A.K.Akramov , N.M.Mallaboyev , R.D.Xolmuhammedov , E.Yu.Daurenov , L.O.Jalilova kabilar ilmiy rahbarlik qilgan talabalar o’z ma’ruzalari bilan muvaffaqiyatli qatnashdilar. 48 Shuni ta’kidlash lozimki, O’zbekiston mustaqil bo’lgach, talabalarning ilmiy metodik ishlari milliy o’yinlarni o’rganish, ularni hayotga keng ko’lamda tadbiq etish yo’llariga qaratildi. 1992-1997 yillarda o’tkazilgan talabalarning ilmiy-nazariy anjumanlari buning dalili bo’la oladi. Ilmiy to’garaklar ishlari fandagi yangi yutuqlarni o’rganish va xal qilinishi kerak bo’lgan muammolarni ko’tarib chiqishi, iloji boricha ularni yechishga qaratilgan. Talabalarni ilmiy tadqiqot ishlariga jalb etishga ularning kundalik turmush tarzini to’g’ri rejalashtirish muhimdir. Ma’lumki, haftaning ba’zi kunlarida sport trenirovkasi yoki musobaqalar bo’lmaydi. Shu sababdan kundalik rejimda kamida bir ikki soat vaqtni ilmiy adabiyotlar o’qish, to’garak yoki konsultatsiya , turli labaratoriya tajriba ishlarida qatnashish, ma’ruzalar tayyorlash va shunga o’xshash faoliyatlarga ajratilsa, ilmiy to’garak rahbari yoki mavzuning ilmiy rahbari ko’rsatmasiga rioya qilib, vazifalarni o’ta puxta bajarib borilsa ayni muddao bo’ladi. Hozirgi yangilanish sharoitida jismoniy tarbiya va sport sayyohatga mehnatkash ommani hamda o’quvchi yoshlarni jalb qilish muhim vazifalardan biridir. Aholi turar joylari, ishlab chiqarish muassasalari madaniy sport komplekslari, qishloqlarda ayniqsa mahalliy xotin qizlar orasida jismoniy tarbiya sportni tashkil qilishning yangi shakl va usullarini ishlab chiqish , bu ishda jismoniy tarbiya faollarning ma’suliyatini yanada oshirish eng dolzarb muammolar sirasiga kiradi. Ertalabgi gigiyenik gimnastika , ishlab chiqarishdagi sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya guruhlardagi mashg’ulotlarning umrni uzaytirish , ishlab chiqarish qobiliyatini oshirishdagi o’rnini o’rgava diplom ishlarini nish ham talabalar uchun zaruriy jarayonlardan hisoblanadi. Ilmiy to’garaklarda ana shu muammolar ustida ish olib borish maqsadga muvofiqdir. Bu muammolarni o’rganish va ba’zi ilmiy natijalarga erishish talaba uchun ilmiy dunyoqarash doirasini kengaytirish , kurs va diplom ishlarini yozish, referatlar tayyorlash , institut va respublika miqyosidagi ilmiy-nazariy 49 anjumanlarda ishtirok etish , ilmiy to’plamlarda, jurnal va gazetalarda maqolalarbilan chiqish kabi imkoniyatlarni beradi. Kuzatishlar natijasida shu narsa ayyon bo’ldiki, agar talaba qo’yidagi shartlarga rioya qilgan holda harakat qilsa, uning ilmiy amaliy faoliyati yaxshi samara berar ekan: - o’zi qiziqqan sohani yaxshi bilish uchun kafedralardagi ilmiy to’garaklarga a’zo bo’lib kirish; To’garak rahbari yoki ilmiy rahbarningmavzular ustida ishlashga doir maslahat va topshiriqlarga to’la amal qilish; - materiallar yig’ish, tegishli adabiyotlarni o’qish va uni izchil taxlil qilishga o’rganish; - eksperiment o’tkazish yo’llarini, usulini egallab olish; - yangi ilmiy adabiyotlarni to’plab borish, shaxsiy kutubxona hosil qilish; - yig’ilgan materiallarni raxbar bilan birgalikda ishlab chiqish, ilmiy ma’ruzalar, tezislar tayyorlash va anjumanlarda ishtirok etish; - kurs va diplom ishlarini ilmiy mavzular, muammolarga bog’lash; - ilmiy munozalarda, baxslarda faol ishtirok etish, ilmiy farazlar tuzishga o’rganish; - ilmiy to’plamlarda, gazeta va jurnallarda maqolalar bilan qatnashish; Talabalarning sport mahoratini muntazam oshirib borish yo’llari: Jismoniy tarbiya va sport sohasida mutaxassis bo’lib yetishish uchun avvalo biron sport turini to’la egallash, mahoratini sayqallashtirib borish talab qilinadi. Shu bilan birgalikda o’quv rejasi va maktab jismoniy tarbiya dasturidagi sport turlari bo’yicha xam amaliy malakaga ega bo’lish zarur. Sport mahorati, texnika, taktika, nazariy bilimlar, qoidalar va yuqori razryad normativlarini bajara olish darajasi bilan belgilanadi. 50 Jismoniy tarbiya instituti va fakultetlarida sport mahoratini oshirish masalasi sport ixtisoslari bo’yicha mavjud kafedralarda amalga oshiriladi. Mahoratli murabbiy, o’qituvchi yoki tashkilotchi rahbar ko’pgina sport turlarining sirlari, qoidalari, mazmuni, texnika va taktikasidan to’liq xabardor bo’lishi zarur. Bu malaka va amaliy ko’nikmalarni sport trenirovkasi va sport turlari bo’yicha o’tkaziladigan majbo’riy darslar jarayonida, shuningdek sport musobaqalari davrida qo’lga kiritish mumkin. Sport mahoratini egallash xar bir talabadan sport trenirovkasi jarayonida texnik va taktik qoidalar, harakatlar majmuini yaxshi o’zlashtirish, trenirlar tomonidan berilgan tegishli vazifalarni mustaqil bajarishni , ularga qayta qayta takrorlashni talab etadi. Shuni ta’kidlash kerakki, sport mahoratini oshirib borish jarayonlarida talabalar jismoniy tarbiya jamoalari, sport to’garaklardagi, sport tashkilotlari ishlaridagi rahbarlik uslublarini xam o’rganib borishi lozim. Shunday paytlarda o’z ixtisosi bo’yicha sport turi bilan jismoniy madaniyat harakatini boshqarish fani qo’ygan vazifalarni bog’lab o’rganishi, olgan bilim va orttirgan ko’nikmalarini o’quv amaliyoti jarayonlarida amalda qo’llashlari kerak. Tadqiqotlar natijasida talabalarning sport mahoratini oshirish yuzasidan bajariladigan ishlari va ixtisosligi bo’yicha mustaqil izlanishlar uchun zarur bo’lgan ba’zi tavsiyalar ishlab chiqildi. Ular asosan qo’yidagilar: - o’z ixtisosligidagi sportga aloqador yoki turdosh sport turlariga ko’proq e’tibor berish, ularning asosiy mazmuni va qoidalarini to’la o’rganish: - amaliyotlar jarayonida hakamlik qilish, jamoatchilik asosida mashg’ulotlar o’tkazishga to’g’ri keladi, shu sabali bu faoliyatlarga doir maxsus o’quv va metodik hamda ilmiy adabiyotlarni o’qib borish; - sport turlari, ayniqsa o’z ixtisosligi bo’yicha maxsus mashqlar majmuasini tuzish, yig’ish va to’plab borish, amaliyotda uni to’la qo’llash; 51 - trenirlarning ilg’or tajribalarini o’rganish, yirik musobaqalarni kuzatish, sportdagi yangi texnika, taktika va qoidalarni o’z vaqtida o’rganib borish, bu sohadagi seminar mashg’ulotlarida ishtirok etish; - yuqori sinf o’quvchilari orasida jismoniy tarbiya, sport va sayyohatni keng targ’ibot qilib borish, ular bilan tez-tez uchrashib turish; - pedagogik va ixtisoslik bo’yicha o’quv amaliyoti va jarayonlaridayoq bolalarni trenirovka qildirish ish usullarini chuqur o’rganib borish. Tadqiqot natijalarining ko’rsatishicha talabalarning sport mahoratini oshirishga bo’lgan talablar O’ZDJTI Samarqand, Buxoro, Farg’ona va boshqa viloyatlardagi jismoniy tarbiya fakultetlarida eng muhim vazifalardan biri qilib qo’yilgan. Shu sababdan talabalar sport musobaqalarida yaxshi natijalarga erishmoqdalar. Bu esa yaxshi mutaxassis bo’lishning garovidir. Talabalarni foydali mehnat va tashkiliy ishlarga o’rgatish. Respublikamizda milliy qadriyatlarni to’la tiklash va ma’naviy – ma’rifiy ishlarni chuqurlashtirish borasida katta tadbirlar olib borilmoqda. Hozirgi yangilanish va mustaqillik har bir mutaxassis xodimdan yuksak ongli bo’lish, ijtimoiy siyosiy jihatdan yetuk, tadbirkor bo’lishni talab etadi. Bu fazilatlarni talabalik yillarida shakllantirish ta’lim va tarbiyaning dolzarb vazifalaridandir. Bugungi talaba ertangi mutaxassis, ya’ni tarbiyachi, tashkilotchi, targ’ibotchi, tadbirkor bo’lar ekan, yoshlarga zamon ruhi bilan yashahsni o’rgatish, eng ilg’or va xayot uchun zarur barcha faoliyatlarni singdirish juda muhim. Hozirgi oshkoralik qaror topayotgan va bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o’tilayotgan sharoitda bo’lajak sport mutaxassislarining g’oyaviy siyosiy jihatdan yetuk va yuksak ongli bo’lish talab qilinadi. Zero busiz to’la ma’nodagi zamonaviy mutaxassis bo’lish mushkuldir. Bo’lajak jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarining bu fazilatlarini rivojlantirish uchun qo’yidagi tavsiyalarga amal qilish yaxshi natijalar beradi: 52 - ota-onalarga , o’qituvchilarga taqlid qilish va ularning ijobiy tomonlarini o’zlashtirishga intilish; - milliy qadriyatlar, yangi urf-odatlarini taqlid qilib o’rganish; - odob-axloqqa doir kitoblar, turli nashrlarni o’qib borish va o’zaro muhokama qilish, ulardan to’g’ri xulosa chiqarish; - jamoa bo’lib o’tkaziladigan milliy madaniy va sport tadbirlarida faol ishtirok etish; - guruh, kurs, fakultet va institut xayotida faol qatnashib borish, o’zining yaxshi xususiyatlari bilan namuna bo’lish; - yangilanish va mustaqillik ruhi bilan o’tkazilayotgan ma’rifiy yig’ilishlarda qatnashish; - topshiriqlarni o’z vaqtida bajarish, boshqalardan xam huddi shuni talab qilish - talabalar yotoqxonasi, kafedralar, o’quv auditoriyalari, sport bazalarida o’z-o’zini boshqarishga tegishli bo’lgan faoliyatlarda namuna ko’rsatish; - xorijiy tillarni o’qish. turmush madaniyati va ish faoliyatlari bilan tanishib borish; - qishloqda zamonaviy madaniyat va turmush sharoitini yaxshilashga doir tadbirlarda faol targ’ibotchi bo’lish, ko’ngilochar sport kechalarida qatnashish; - o’z kasbiga hurmat bilan qarashga o’rganish, shu sohada ishlayotgan ustozlar faoliyatlarini izchil o’rganib borish, ularni sport muxlislari va axoli o’rtasida muntazam targ’ib qilish; - televideniya va matbuot sahifalardagi kundalik voqealar, xalqaro axvol, sport axborotlarini doimiy ravishda ko’rib o’qib borishga odatlanish; - tashkiliy yig’ilish mashg’ulotlarida va o’zaro munozaralarda g’oyaviy- siyosiy mavzularda ma’ruzalar bilan tez tez chiqib turish va faol qatnashib borish; - ixtisoslik bo’yicha o’quv amaliyotlari jarayonlarida targ’ibotchi vazifasini bajarish; 53 - Milliy o’yinlarni o’rganish va anjumanlarda ma’ruza qilish, uning keng yoyishga harakat qilish; - Jismoniy tarbiya harakatining turli tarmoqlari ish faoliyatini o’rganib borish, ularni mablag’ bilan ta’minlanish manbaalari, yo’l va usullarini o’zlashtirib olish; - Yangicha ish yuritish, tadbirkorlik, ishbilarmonlik uslublarini o’rganish va jismoniy tarbiya sohasiga uni tadbiq qilishni bilib olish; - Sport matbuotlariga muntazam ravishda obuna bo’lish, buni targ’ib qilish; - Olimpiya harakatining tarixini, hozirgi muammolarini puxta o’rganish; Talabalarning o’quv amaloiyotlarini tashkil qilish. Mutaxassis xodimlarni tayyorlashda talabalarning olgan nazariy bilim va amaliy ko’nikmalarini mustahkamlashda o’quv amaliyotlarini to’g’ri tashkil qilinishi muhim ahamiyat kasb etadi. Oliy o’quv yurtlarining o’quv rejasida talabalarning o’quv amaliyotini o’tkazishga alohida o’rin berilgan. 1990-1991 yil va undan oldingi oldingi davrlarda o’quv amaliyoti deyarli barcha kurslarda qo’yidagicha tashkil qilingan: 1 kursda 6 hafta 1991-1992 o’quv yilidan boshlab 1 kurslarda o’quv amaliyoti o’tkazilmaydigan bo’ldi, bu bizning fikrimizcha maqsadga mvofiqdir. Chunki 1 kurs talabalari nazariy bilimlarni chuqurroq o’rganishlari lozim. 2 kurs talabalari o’quv amaliyotiga qo’yilgan talablar hozirgi kunning muhim vazifalarini tahlil qilish, pedagogika, psixologiya, jismoniy tarbiya nazariyasi va sport mutaxassisligidan olgan ma’lumotlarini xayotda qo’llash kabi juda zarur masalalarga qaratildi. Shu sababdan talabalar hafta mobaynida umumta’lim maktablar, sport maktablari, ishlab chiqarish korxonalarida (jismoniy tarbiya jamoalari, sport klublari) bo’lib, ularning ish mazmuni,tuzilishi, vazifalari va sharoitlari bilan tanishadilar. Rahbariyat, mutaxassis xodimlar, tashkilotlarning rahbar yoki vakillari bilan suhbatda bo’lishadi, ularning ish uslublarini o’rganadilar. Jismoniy tarbiya darslari, sport 54 to’garaklari mashg’ulotlar o’tkazishda yordamchi sifati yoki mustaqil tashkilotchi bo’lib qatnashishlari mumkin. O’quvchilar, ishchilar, sportchilar bilan jismoniy tarbiyaning mohiyati, sportdagi yutuqlariva boshqa mavzularda jonli suhbatlar tashkil qilishadi. O’quv va to’garak mashg’ulotlarini rejalashtirish, ularga konspektlar tayyorlash, mashg’ulot joylariga kerakli sport jihozlarini qo’yish, joylashtirish ishlarida ko’maklashadilar. Yana shu faoliyatlar asosida tegishli hujjatlarni rasmiylashtiradi. So’ngra o’z faoliyatlarini baholash uchun barcha xujjatlarni rahbar va o’qituvchilarga topshiradilar. O’quv amaliyoti yakuniga bag’ishlangan anjuman (konferensiyalar) rahbar axborot beradi va talabalarning baholarini e’lon qiladi. Bu faoliyat kengroq mazmunda va ish miqdorlari oshirilgan holda 3 kursda yana davom ettiriladi. Bunda ta’lim-tarbiya, sport to’garaklarni tashkil qiliosh, musobaqalar o’tkazishga alohida e’tibor beriladi. Eng katta talab darslarni to’g’ri tashkil qilish, uni sifatli qilib o’tkazish, o’qituvchiga qo’yilgan barcha talablar talabalarga yuklatiladi. Sport maktablari, sport tashkilotlari va quyi jismoniy tarbiya jamoalari ish faoliyatida bevosita qatnashish murabbiy, yo’riqchi o’quv amaliyotining ikkinchi bosqichida tashkil qilinadi. O’quv amaliyoti darslarida talabalar barcha ish turlari bo’yicha (dars va dasdan tashqari ) tegishli hujjatlarni tayyorlab, o’z rahbariga topshiradi. Ular tomonidan tuzilgan hujjatlar va amaliy faoliyatlar baholanadi. O’quv amaliyoti yakuni maxsus anjumanda muhokama etilib, talabalar bahosi e’lon qilinadi. Sport jamoalarida band bo’lgan yoki biron sabab bilan o’quv amaliyotida qatnashmagan talabalarga alohida vaqt ajratilib beriladi va ular bu faoliyatni bajaradilar. 4 kursdagi o’quv amaliyoti o’tgan amaliyotlarni mustahkamlash o’quv tashkiliy ishlarni uyushtirishga qaratilgan. Bunda har bir talaba bo’lajak ish sohasi (o’qituvchi, murabbiy, tashkilotchi) bo’yicha o’quv amaliyotiga jalb etiladi. Ya’ni maxsus hay’atda qaysi joyda va kim bo’lish ishlashi xaqida taqsimotdan o’tishiga qarab o’quv amaliyotiga yuboriladi. Xususan, maktablarga taqsimlanganlar albatta maktabga o’quv amaliyotini o’taydilar, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlariga 55 taqsimlanganlar oliy o’quv yurtlariga amaliyot o’tash uchun yuboriladi., trenirlik- murabbiylakga taqsimlanganlar asosan sport maktablariga yuboriladi, sport tashkilotlari, korxonalar va shunga o’xshash sohalarga taqsimlanganlar biron tuman sport qo’mitasi yoki sport klubiga yuboriladi. Har bir talaba o’z sohasi bo’yicha o’quv amaliyoti jarayonida asosan qo’yidagi faoliyatlarni bajaradi: 1) shaxsiy rejalarni (har xaftaga alohida) tuzish; 2) kundalik daftar tutish va unda qilingan ishlarni qayd qilib borish; 3) o’quv mashg’ulot trenirovkalarining yillik ish rejalari va konspektlarini tayyorlash; 4) sport tadbirlarining yillik kalendar rejasini tuzish; 5) sport musobaqalarini o’tkazish nizomini tayyorlash; 6) o’z sport turi bo’yicha muntazam mashg’ulot o’tkazish; 7) jamoatchi xodim ( xakam, trener, yo’riqchi) tayyorlash, semenar mashg’ulotlarini tashkil qilish va o’tkazish; 8) o’rtoqlarining darsi va mashg’ulotlarini pedagogik tahlil qilish; 9) jismoniy tarbiya va sportning hozirgo kundagi mohiyati , taraqqiyoti, va muammolariga bag’ishlangan mavzularda suxbat o’tkazish; 10) sport jihozlarini harid qilish, o’quv yig’inlarini o’tkazish, musobaqalar tashkil qilish uchun moliyaviy hujjatlar (smeta) tuzish yoki sport klubining yillik moliyaviy hujjatlarini o’rganib, smeta tayyorlash; 11) o’quv amaliyoti o’tkazayotgan jamoaning barcha faoliyatlarini chuqur o’rganish asosida ma’lumotnima tayyorlash; 12) o’quv amaliyoti jarayonida qilingan ishlar asosida yozma va statistik hisobot tayyorlash; 13) o’quv amaliyoti o’tkazganlik haqida tavsifnoma olish; 14) o’quv amaliyotidan tutilgan daftarni baholash uchun rahbarga topshirish; 15) yakuniy anjumanda qatnashish va bahoni eshitish; 56 Yuqorida ko’rsatilgan ish turlari va ularning miqdori, hajmiga o’quv amaliyotining umumiy rahbari(fakultet vakili) tomonidan o’zgartirishlar kiritilishi mumkin. Keyingi yillardagi tajribalar shuni ko’rsatadiki, har bir talaba bo’lajak ish joyiga borib o’quv amaliyotini o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Shuning uchun talaba va raxbarlar astoydil ishonch asosihda kelishib , o’quv amaliyotini o’tkazish uchun viloyatlarga (fakultet raxbari ruxsati bilan) yuborishi mumkin. O’quv amalioyotlarini maqsad yo’lida sifatli va tashkiliy asosda o’tkazish uchun qo’yidagiliarni bajarishi kerak: 1) jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi, jismoniy tarbiya va sportni boshqarish, sport mutaxassisligi va ularga aloqador bo’lgan fanlarni bevosita xayot bilan bog’lab, talabalarga chuqurroq bilim va malakalar berib borish; 2) talabalarning o’quv amaliyoti bilan bevosita bog’langan faoliyatlarini aniq belgilash, ularning ma’suliyatini yanada oshirish, talabchanlikni kuchaytirish; 3) guruhlarga bo’lingan talabalarga eng tajribali o’qituvchilarni raxbar etib tayinlash; 4) o’quv amaliyoti o’tkaziladigan joylardagi(maktab, sport klublari, sport maktablari va x.k.) mas’ul xodimlarning talabalarga bo’lgan e’tibori va ma’suliyatini oshirish; 5) tartib va intizomga qat’iy rioya qilish, talabalarning bir xilligiga erishish; Shuni ham ta’kidlash joizki, 1994/95 o’quv yilida O’ZDJTI o’zining o’quv rejasini qayta ishlab chiqdi va uni tasdiqlatish uchun oliy ta’lim vazirligiga tavsiya etdi. Unda ba’zi bir fanlarga ajratilgan ortiqcha soatlar qisqartirilib, ular asosan sport mutaxassisligi va amaliy mashg’ulotlarga berildi. Shuningdek, o’quv amaliyotiga doir ba’zi masalalar xam ixchamlashtirildi. Yangi o’quv yili rejada sog’lomlashtirish, maktabgacha bolalar muassasalari va sport menejmenti bo’yicha mutaxassis xodimlarni tayyorlashga alohida e’tibor berildi. 57 3.3. Jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashda tavsiya etiladigan modeli dan foydalanish uslublari. O’zbekiston mustaqillikga erishgandan so’ng boshqa soxa kabi jismoniy madaniyat va sportga ham katta e’tibor berildi. Uni tashkiliy qo’mita, boshqaruv ishlarida o’zgarishlar qilindi va takomillaashtirildi. Milliy sport turlariga katta e’tibor berib, xalqaro sport turiga aylantirldi. Jismoniy madaniyat va sportni ommalashtirish ishlari tashkil qilindi va amalga oshirilmoqda. Ta’lim muassasalarida jismoniy madaniyat darslari o’rganib chiqildi va qo’shimchalar kiritilib milliylik, milliy urf odatlarimizga moslashtirilib yangi dastur ishlab chiqildi va amalda joriy etildi. O’zbekistonda jismoniy madaniyat tizimi to’liq ishlab chiqildi, tizimni yurgizish uchun jismoniy madaniyat mutaxassislari yetarli bo’lmog’i va shu bilan birgalikda mutaxassislikni puxta egallaganliklariga e’tibor oshdi. Umuman olganda mustaqil O’zbekistonda rivojlangan davlatlar qatoriga chiqarish uchun barkamol yetuk kishilarga ehtiyoj oshib bormoqda. Bunday kishilarni tarbiyalash omillaridan biri jismoniy tarbiya, shu bois jismoniy madaniyat va sport davlat siyosati darajasigacha ko’tarildi. Respublikani dunyoga tanitishni, uni qudratini kishilarni jismoniy imkoniyatlarini namoyon qilishni asosiy vositalaridan biri shubhasiz sportdir. Jismoniy madaniyat va sport hozirgi kunda jamiyatni ajralmas qismiga aylanib ulgurgan. U kishilarni sog’ligini mustahkamlash bilan birga millatlararo, davlatlararo totuvlikni saqlashga do’stona munosabatda bo’lishga yaqindan yordam beradi. Shuni to’g’ri tushungan hukumat jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirish to’g’risida bir qancha qaror va farmonlar qabul qildi, hamda jamg’armalar tashkil qilindi. Ularni ijrosi doimo nazorat qilib boriladi. Modellashtirish so’zlarini ta’rifi tushunchalari . – modelchi model yasovchi usta, ishchi. Model, biror narsaning huddi o’zidek yoki kichraytirib olingan, kattalashtirib olingan nusxasi. Andoza, nusxa, ko’ylakni yangi modeli tasviriylar uchun xomaki material bo’ladigannarsa. Rassom bu asarni boshlar ekan, 58 eng avvalo ma’lum estetik kechinmalarni uyg’otadigan, o’y so’rishga majbur etadigan zavq baxsh etadigan model tanlash kerak. Quruvchilik qolip tayyorlash uchun yog’och yoki metaldan yasalgan nusxa model sex i. Modernizatsiya zamonaviy talab va didga moslab o’zgartirish, zamonaviylashtirish, uskunalarni modernizatsiya qilish; Modernizasiyalamoq, modernizatsiya qilmoq, zamonaviylashtirmoq, uskunalarni modernizatsiyalash va yangi yalpi o’zlashtirish yo’li bilan ishlab chiqarish quvvatini oshirmoq; Modellash- fizik hodisa va jarayonlarni model yordamida tadbiq qilish, obektlar (jonli va jonsiz tizimlar, muhandislik konstruksiyalari, fizik, kimyoviy, bilologik, ijtimoiy jarayonlar hamda loyihalanishdagi obyektlar)ning modellarini yasash. Fizik, Matematik, elektro-kibernetik va boshqa xillariga bo’linadi. Fizik modellashga tadqiqot tekshirilayotgan jarayonning fizik tabiati va geometric tuzilishi asl nusxasidek ammo undan miqdori o’lchami va tezligi jihatidan farq qiladigan modelda olib boriladi. Mutaxassislik tushunchasi. Mutaxassislik biror bir kasb sohaga yo’naltirilgan. Shu sohaga oid barcha nazariy va amaliy bilimlarni o’ziga jamlagan yo’nalish demakdir. Biz yashab turgan xozirgi zamonda bir qancha mutaxassisliklar mavjud. Har bir soha o’z tarixiy taraqqiyotga egadir. Sohalar, mutaxassisliklar xayot kechirish yashash sharoitidan turli ehtiyojlar sababli vujudga keladi. Ularni ayrimlarini juda qadimda paydo bo’lgan bo’lsa, ayrimlari yaqin o’tmishga borib taqaladi. Masalan ustachilik, hunarmandchilik, quruvchilar qadimda paydo bo’lgan bo’lsa, mashinasozlik, elektron hisoblash kompyuter, dasturlash, programma tuzish va shu kabi sohalar mutaxassisliklar tarixi yaqin o’tmishga borib taqaladi. Mutaxassis ma’lum bir yo’nalish yoki jamiyat uchun ma’lum bir ishni amalga 59 oshirish uni tashkil qilish, olib boorish va nazorat qilishkabilarni o’z ichiga oladi. Shunday sohalar borki, biror soha mutaxassisi ikkinchi bir sohani tushunmasligi mumkin. Shu bois mutaxassis tushunchasini ayni shu yo’nalishni puxta egallagan kishilarga nisbatan aytiladi. Mutaxassislikni modellashtirish. Mutaxassislikni modellashtirish biror soha ma’lum bir darajada chegaralash yoki aniqlashtirish demakdir. Biz ma’lum moddiy predmetlarni ob’yektlarini modellashni ma’lum darajada tushunamiz. Mutaxassislikni modellashtirish unga nisbatan ancha murakkab ya’ni u sohani puxta bilmasdan turib modellashtirib bo’lmaydi. Yana shuni aytish mumkinki, bir kishi modellashtirishni amalga oshirishi ancha murakkab. Chunki ayrim mutaxassisliklar keng qamrovli bo’lib, anchagina bilim va tajriba talab qilinadi. Jismoniy madaniyat mutaxassisligini modellash anchagina murakkab hisoblanadi, chunki u ancha keng qamrovli soha hisoblanadi. Ba’zida bir sohani bir necha yo’nalishi alohida – alohida modellashtirib, so’ngra ular birlashtiriladi va yaxlit model hosil bo’ladi. Masalan, jismoniy tarbiya o’qituvchisini modeli, sportchi tayyorlaydigan murabbiyni modeli, hakamlik modeli, sport klublarini modeli, federatsiyalarni modeli, sport tashkilotlarining modeli, sportchilarni modeli va xkz. Yuqorida aytib o’tilganidek bu sohani modellashtirish bir kishini qo’lidan kelishi juda qiyin. Anashu har bir yo’nalish ustalari shu sohaga pishgan uni yaxshi yomon tomonlarini ko’rgan. Kishilar yuqori natijaga erishgan kishilar soha yo’nalishlarini modelini yaratadi va ular yuqori bilimga ega mutaxassislar tomonidan umumlashtirilibbirlashtiriladiva yagona mutaxassislik modeli yaratiladi. Mutaxassislikni egallash degani yuqoriga keltirilgan yo’nalishlarni mukammal egallash degani emas, balki bir yo’nalishni chuqur egallash boshqalarini ma’lum darajada egallash, lekin har bir yo’nalishdan xabardor uning asosiy mazmunini bilishlari shart. Shundagina mutaxassis deyish mumkin. 60 Modellashtirishni maqsadi mazmuni shundan iboratki, sohani aniqlashtirish, sohani mutaxassislikni egallamasdan turib uni ma’lum ma’noda ko’ra bilish, uni murakkab va oson tomonlarini anglash mutaxassis bilishi amal qilishi lozim bo’lgan ishlarni oldindan anglay bilish. Shu orqali mutaxassislarni yo’naltirishdan oldin unga qobiliyati, qiziqishi, fiziologik jihatlari va individual xususiyatlarini hisobga olib sohaga yo’naltiriladi. Modellashtirish ilmiy-amaliy bilimlarni yetuk va kamchiliklarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Shu bois eng samarali tomonlari mujassamlashtirilib, modellashtiriladi. Tavakkalchilik albatta yaxshi samara bermaydi. Undan tashqari mutaxassis kishini adashtirishi sohani zaiflashuviga shu orqali uni jamiyatdagi mavqe’iga zarar keltirishi mumkin. Modellashtirishdan asosiy maqsad, ko’zda tutilgan narsani, sohani ma’lum ma’noda oldindan ko’ra bilish va shunga qarab ishni oldindan rejalashtirish imkonini beradi. Mazmunli modellashtirishni amalga oshirish uchun ko’zda tutilgan nazariy va amaliy bilimlar tajribaga tayanish ilmiylikka asoslanish va undan chekkaga chiqmagan holda ish tutish demakdir. Masalan, modellashtirilmagan soha tavakkalchilik kishilarga va davlatga katta zarar yetkazadi va aytilgan natijani bermasligi kishi umrini befoyda o’tkazishi mumkin. Shu fandan kelib chiqadigan vazifalar: 1. Modellashtirishni maqsadini chuqur anglash; 2. Modellashtirshni ahamiyati; 3. Modellashtiriladigan sohani chuqur anglash; 4. Modellashtirishda nimalarga ahamiyat berishini va nimalarni hisobga olishini; 5. Modellashtiriladigan mutaxassislikni kichik yo’nalishlarga bo’lishni va ularni umumlashtirishni; 6. Mutaxassislikni tarixini uni istiqbollarini o’rganish; 7. Jaxon andozalarini zamon talablarini o’rganish; 8. Xalqaro zamonaviy bilimlarni o’rganish ulardan nusxa olish; 61 9. Oldinni ko’ra bilishni zamon taraqqiyotini hisobga olishi-yu boshqa mutaxassisliklardan ularga bo’ladigan yangiliklardan xabardor bo’lishini, kerak bo’lsa ularga moslashtirishni hisobga olishni, omma ehtiyojlarini hisobga olishni, oldinni ko’ra bilish va to’g’ri qaror qabul qilishni, yo’qotishlarga va isrofgarchilikka yo’l qo’ymaslikni, sohani jamiyat oldidagi o’rni va mavqeini yanada oshirishni, sohani sifat samaradorligini oshirish jamiyat taraqqiyotidagi o’rnini oshirishini, sohani ijobiy tomonlarini yanada kengaytirishni, zamonaviy va istiqbol talablariga javob beradigan mutaxassislarni modelini yaratish. Fandan kelib chiqadigan vazifalar anashular. Jismoniy madaniyat o’qituvchisining modeli. Jismoniy madaniyat o’qituvchisining modeli haqida gap ketganda biz bir soxa mutaxassisini uni ustasini yaratilish, tayyorlanishi tasavvur qila boshlaymiz, yani o’z bilim doiramizda kelib chiqib tajribamizga tayanib uni o’z ongimizda tasavvur qilamiz, ya’ni modelni o’ngimizda yaratimiz. Jismoniy tarbiya o’qituvchisini tayyorlash uchun avvalam bor shu soxaga munosib kishini ya’ni fiziologiya jismoniy, psixik, ruhiy ichki dunyosi qobiliyati, iqtidori va shu kabi tomonlari talabga javob beradigan bo’lishi shart. Uning ya’ni shaxsning shu qobiliyatlari asosan mutaxassislikka kirish imtihonlari sinovidan o’tadi. Mutaxassislik bo’yicha o’qishga qabul qilingan shaxs DTS bo’yicha ta’lim olib boradi va olgan bilimlarini o’zlashtirishi baholanib shu asosida kursdan- kursga o’tkaziladi va o’qishni unutadi. Jismoniy mutaxassisi olinishi kerak degan narsalar: 1. Har bir sport turidan xabardor bo’lishini, uning musobaqa qonun-qoidasini bilishi; 2. DTS ga kiritilgan sport turlarini puxta o’zlashtirish har bir sport turini musobaqa qoidasi va mashg’ulot o’tkazishni bilishi. 62 Sport turlariga oid sport maydonlarini, ular o’lchamlari standart nostandart sport turlarini ham amaliy ham nazariy tomonlarini puxta o’zlashtirish, odam organizmini morfologik global imkoniyatlarini, uni tuzilishini bilishi shart. Har bir beriladigan mashqni o’zi amalda bajara olishi, bajarilishi texnikasini tushuntira olishi, sport yangiliklaridan xabardor bo’lishi, o’z xuquqini bilishi, o’quvchilarga namuna bo’lishi, tartib-intizomga qattiq rioya qilishi. Yaxshi pedagog, psixologik bo’lishi, o’quvchilar bilan ishlay bilishi o’quvchilarni ergashtira olishi, o’quvchilarni individual qobiliyatlarini farqlay olishi va shunga ko’ra yuklama bera olishi, o’quvchilarni musobaqalarga tayyorlay olishi va yutuqlarni qo’lga kiritishi, jismoniy tarbiya o’qituvchisini ishbilarmon, kerak bo’lsa tadbirkor bo’lishi lozim. Shundagina o’ziga-o’zi sharoit yaratibo’z dars mashg’ulotlarini o’ta oladi. Murabbiy ishining modeli. Murabbiy o’zini sport turini mukammal egallagan bo’lishi, shu sport turi bilan shug’ullanishi va musobaqalarda ishtirok etgan bo’lishi kerak. Murabbiy o’zi tayyorlaydigan sport turini umumiy va maxsus texnik, taktik, psixik tomondan mukammal tayyorlashi sportchi organizmini morfofunksional imkoniyatlarini mukammal bilishi kerak va sportchilarni individual xususiyatlarini ulardagi harakat qobiliyatlarini anglay olishi lozim. Sportchini mazkur bilim bilan tayyorlab, undagi har bir ichki kechinmalarini hisobga olishi va shunga qarab muomala qilishi lozim. Murabbiy sport turini nozir tomonidan guruh bilan unga asoslanib shogirtiga yoqlab boradi. Murabbiy shogird o’rtasidagi muomala nozik bo’lib ayniqsa musobaqa sharoitida namoyon bo’ladi. Birgina imo-ishoralari orqali o’z shogirtiga ko’rsatma beradi. Raqibni aniq tomonini ko’rsata oladi. Kuchli murabbiy raqibga qarab uni taktikasiga qarab shogirtiga ko’rsatma beradi va o’z taktikasini o’zgartiradi, musobaqada g’olib chiqadi. Yaxshi murabbiy sportchilarni saralab olishga kata ahamiyat beradi va adolatli yondashadi, chunki qobiliyatli iqtidorli sportchi kelajakda yuqori 63 ko’rsatkichlarga erishadi, bu murabbiyni yutug’i hisoblanadi. Kuchli murabbiy sportchi birgina bellashuvini ko’rib, uni kamchiligini aniq ayta oladi va kerakli ko’rsatmalar beradi. Musobaqalarda faqatgina sportchi g’olib chiqmaydi, asosan murabbiyni mehnati to’g’ri taktika tanlay bilishi raqib va o’z sportchisini imkoniyatlarini taqqoslash va shunga ko’ra taktik usullarni to’g’ri tanlash, yaxshi murabbiyni ishi murabbiy saxiy, bag’ri keng, uzoqni ko’ra oladigan, kechirimli, kuchli psixologik pedagog bo’lishi lozim, shundagina yaxshi murabbiy bo’la oladi. Undan tashqari sport turini uni asbob-anjomlari mukammal bilishi gigiyenik omillarga qat’iy rioya qilishi, jihozlarni avaylab asrashi, kerak bo’lsa ta’mirlab borishi shart. Murabbiy sport klublari va qo’mitalari bilan hamkorlikda ish olib borishi, yangiliklaridan xabardor bo’lishi kerak. O’zini sport turidan bo’lib o’tadigan yuqori darajali musobaqalarini borishi va malakali sportchilar bellashuvidan nimanidir olishi va o’z shogirtlariga o’rgatishi kerak. Jismoniy tarbiya va sport tashkilotchisi. Jismoniy tarbiya va sport tashkilotchisi- bu jismoniy tarbiya va sportdan xabardor bo’lmog’i , eng muhimi sportni hurmat qiladigan, sportchilarni qadrlaydigan bo’lishi shart. Undan tashqari o’zlari ham sport bilan shug’ullangan, sport turlarini tushunadigan musobaqa qoidalarini biladigan intizomli, qat’iyatli bo’lishi shart. Sport tashkilotchilari mutaxassislikka ega bo’lishlari, ya’ni shu sohada tehsil olgan bo’lishlari kerak. Sport tashkilotchilari o’z mutaxassisliklarini puxta egallamagan bo’lmasalar ishni yaxshi olib borolmaydilar. Sport tashkilotchilari, sport maydonlari, jihozlarini mukammal bilishlarini, ulardan foydalanishlarini va asrashlarini bilishlari shart. Hozirgi zamon sport tashkilotchilari ishbilarmon tadbirkor, xushmuomalali bo’lishlari shart. Shundagina kishilar qalbidan joy egallay oladi va rejalashtirilgan ishlarini amalga oshira oladilar. Sport tashkilotchilari nafaqat rasmiy balki norasmiy sport musobaqalarini ko’ngil ochar sport o’yinlariyu, musobaqalarini tashkil qila olishlari lozim. Sport tashkilotchilari, sport qo’mitalari, klublari va sport maydonlarida ish yuritadilar. 64 Undan tashqari norasmiy sport tashkilotchilarini ham biz bilamizki, ular aholi turar joylarida mahallalarda, qishloqlarda ish olib boradilar, ular bundan moddiy naf ko’rmaydilar, lekin qiziqish, qobiliyat, iqtidor tufayli shunday ishlarni amalga oshiradilar. Ular tashkil qilgan sport musobaqalarini o’zlari boshqaradilar, ya’ni xakamlik qiladilar. Ana shunday kishilar mutaxassislikka o’qitilib, tashkilotchilik lavozimiga joylashsalar ulardan haqiqiy, halol vijdonan ishlaydigan xodimlar chiqadi. Tashkilotchilar nafaqat sport musobaqalarini tashkil qiladi, balki shu ishlari orqali jismoniy tarbiya va sportni ommalshuviga sababchi bo’ladi. Bundan tashqari kishilar ruhini ko’tarib xursandchilik olib keladi, do’stona munosabatlarni tiklaydi va kishilarga ko’tarinki ruh kelajakda ishonch hislatlarini tarbiyalaydi. Tashkilotchilar shu orqalijamoaga foydasi tegadi va o’z sohasini targ’ibot qiladi. Tashkilotchilar doimo tashabbuskor serg’ayrat bo’lishlari maqsadga muvofiq bo’ladi. Shodmonov Jamol Karimovich. 1973-yil Qashqadaryo viloyati Chiroqchi tumanida tug’ilgan. 1996 yil Samarqand Davlat Universiteti Jismoniy madaniyat fakultetini tugatgan. Dzyudo bo’yicha oliy toifali murabbiy. 1995 yildan buyon SamOZK da faoliyat yuritib kelgan. Uning qo’l ostidagi shogirtlari Dzyudo bo’yicha talabalar o’rtasida Jaxon chempioni, qurolli kuchlar o’rtasida jaxon chempioni, Osiyo chempioni sovrindori, jaxon chempionati kumush medali sovrindori. Pekin shahridagi 29-Olimpiada o’yinlari qatnashchisi. Kurbanov Jaxongir Axadovich. 1983-yil tug’ilgan. 1998 yil SamOZKga o’qishga kirgan, 2002 yil bitirgan. Samarqand Davlat Universiteti Jismoniy madaniyat fakultetini 2006 yilda bitirgan. Boks sport turi bo’yicha mutaxassis, natijalari: 2 karra O’zbekiston chempioni, Jaxon chempionati saralash g’olibi, Xalqaro turnirlar g’olibi, O’zbekiston chempioni, birinchi toifali murabbiy. Raximov Akmal 1976 yil Qashqadaryo viloyatining Qarshi tumanida tug’ilgan. 1995 yil sport maktabiga o’qishga kirgan. 1995 yil Jismoniy madaniyat fakultetiga o’qishga kirgan. Sambo sport turi bo’yicha oliy toifali murabbiy, 2 65 karra Jaxon chempioni, 3 karra Osiyo chempioni. 1997 yil Jaxonning eng kuchli sambochisi. Sport yo’riqchisi. Jismoniy tarbiya va sport yo’riqchisi shu soha bo’yicha ma’lumotga ega bo’lishi o’zi sport bilan shug’ullangan, hech bo’lmasa oddiy musobaqalarga xakamlik qila bilishi va barcha jismoniy madaniyat va sportni tashkiliy ishlaridan xabardor bo’lishishart. Undan tashqari sportni sevishi, hurmat qilishi, uni asl mazmunini anglay bilishi lozim. Sport yo’riqchisi asosan hujjatlar bilan shug’ullanib, u sport tadbirlarini asosiy tashkilotchisi hisoblanadi va shu bilan birga o’tgan har bir tadbirni rasmiylashtirib, , xujjatlashtirib, ma’lum vaqtga kerakli tashkilotlarga hisobot berib boradi. Sport yo’riqchilari mutaxassislarini qo’l ostidagi murabbiy yoki o’qituvchilarini nazorat qilib, ularga kerakli ko’rsatmalar berib boradi va yaqindan yordam beradi. Uslubchilar asosan sport klublari, sport maktablari federatsiyalarga bo’lib, ular murabbiy va xodimlarga uslubiy ko’rsatmalar berib, amalga oshiriladigan va amalga oshgan ishlar xujjatlari ustida ko’proq ish olib boradi va eng so’ngi uslubiy tavsiyalarni beradi. Sport inshoati xodimi. Sport inshoati hodimi o’z kasbini sevadigan , halol, vatanparvar va sportni sevadigan bo’lishi shart, shundagina u haqiqiy mutaxassis bo’ladi. Undan tashqari, u bilishi kerak bo’ladigan tomonlar ham mavjud. 1. Sport maydon va binolarini o’lchamlari; 2. Bino qurilishi , arxitekturani bilishi; 3. Xar bir sport turiga xos sport jihoz va anjomlarini; 4. Anjomlarni o’rnatilishini bilishi; 5. Sport jihozlarini saqlash va ta’mirlash; 66 6. Sport maydon, zalni va jihozlarni, maydonlarini sonini va uni yaroqlilik darajasini. 7. O’ziga tegishli sport jihozlarini, maydonlarni sonini va uni yaroqlilik darajasini; 8. Binolarni umumiy ahvolini, unu yaroqlilik darajasi; 9. Gigiyenadan xabardor bo’lishni-yu javobgarlikni his qilish; 10. Sport maydon, zal va jihozlarni musobaqaga tayyorlay bilishni; 11. Tashkilotchilik qobiliyati; 12. Sport turidan xabardor bo’lish va favqulodda xakamlik qila bilish. 13. Albatta birinchi yordam ko’rsata bilish. Sport inshoati hodimi o’ziga tegishli barcha jihozlaru maydonlar va binolarga javobgar shaxsdir. Uni ya’ni bin ova jixozlarni talon-taroj bo’lib ketishiga, yo’qolishiga aslo yo’l qo’ymasliklari, o’z mulkidek asrab avaylashlari, kerak bo’lsa qo’ldan kelsa ta’mirlashlari shart. 3.4.Pedagogik tadqiqot natijalari . Yuqoridagilarni inobatga olgan holda tadqiqot natijalari shuni ko’rsatadiki, o’quvchi yoshlar va talabalarning o’ziga xos individual tartibdagi faoliyatlariga doir ma’lumotlar tahlil qilindi, xulosalar chiqarildi. Maqsad, O’zbekiston yoshlarining tipik obrazlari va ularda ijobiy xislatlarni shakllantirish. Ilmiy tadqiqot metodlari ichida yetakchi metod so’rovnoma va test savollaridan foydalanishdir. So’rovnoma-anketa (fransuzcha- “tekshirish” ma’nosini bildiradi) metodi qo’llanilganda yaratilgan ilmiy farazning yangiligini bilish, aniqlash, o’quvchilarning yakka yoki guruhli fikrlarini, qarashlarini, qanday kasblarga qiziqishlarini, kelajak orzu-istaklarini bilish va tegishli xulosalar chiqarish, tavsiyalar berish maqsadida o’tkaziladi. 67 Ko’rinib turibdiki, yoshlarning muayyan qismi jismoniy tarbiya hamda uning asl mohiyati haqida chuqur tushunchaga ega bo’lmaganligi tufayli bo’lajak kasbga chin xavas qilib, keyin o’qishga kirmagan. Oqibatda kollejlarda ma’lum darajada qiynalgan , o’qishga qiziqmagan va jismoniy tarbiya o’qituvchiligiga ixlos uyg’onmagan talabalar bitiruvchilar orasida ham anchagina uchraydi. Yana shuni ta’kidlash o’rinliki, jismoniy tarbiya harakatini boshqarishni tashkil qilish (nazariy fan) , o’quv amaliyotlari, xatto o’z mutaxassisligidan boshqa sport turlarini mashg’ulotlaridan masalan: gimnastika, yengil atletika , darsida ularning shug’ullanishlari yuzasidan kuzatishlar olib borilganda ko’pchilik 1-2 kurs talabalarining o’z sport turidan boshqasiga qiziqishi deyarli yo’qligi ma’lum bo’ldi. Bu albatta fanlarning o’qitish , o’rgatish va metodika bilan qurollantirish ishlarida hali anchagina zaif jihatlar borligidan dalolat beradi. III BOB BO’YICHA XULOS А . Umumiy xulosalar yig’ilgan holda asosiy maqsad qilib, yoshlarni jismonan va ma’nan sog’lom bo’lib tarbiyalashda asosiy ko’rsatgich bo’lib, jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini o’z sohasi ustasi qilib tarbiyalash va o’qitish, malakasini oshirish yo’llarini va samaradorligini kengaytirish borasida amalga oshiril iyotgan ishlar salmog’ini ko’paytrirsh iboratdir. Ayniqsa, yuqori natijalar sportini rivojlantirish, xalqaro maydonda kuchli raqobat qila oladigan yuqori malakali sportchilarni tarbiyalash, turli sport turlarida munosib zaxira tayyorlash va ilmiy-amaliy salohiyatga ega yetuk mutaxassis kadrlarni yetishtirish mamlakatimiz siyosatining ustuvor yo’nalishiga aylandi. O’tgan davr ichida sportchilarimiz erishgan yutuqlarni tahlil qilib, O’zbekistonda sportning rivojlanish istiqbolini belgilab olish imkoniyati tug’ildi. Tadqiqotda O’zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida jismoniy tarbiya va sport sohasida erishilgan yutuqlarni qiyosiy tahlil qilish asosida mazkur sohaning rivojlanish yo’nalishini aniqlash asosiy maqsad qilib olindi. 68 Shuni ta’kidlash kerakki, sport mahoratini oshirib borish jarayonlarida talabalar jismoniy tarbiya jamoalari, sport to’garaklardagi, sport tashkilotlari ishlaridagi rahbarlik uslublarini xam o’rganib borishi lozim. Shunday paytlarda o’z ixtisosi bo’yicha sport turi bilan jismoniy madaniyat harakatini boshqarish fani qo’ygan vazifalarni bog’lab o’rganishi, olgan bilim va orttirgan ko’nikmalarini o’quv amaliyoti jarayonlarida amalda qo’llashlari kerak. Tadqiqotlar natijasida talabalarning sport mahoratini oshirish yuzasidan bajariladigan ishlari va ixtisosligi bo’yicha mustaqil izlanishlar uchun zarur bo’lgan ba’zi tavsiyalar ishlab chiqildi. Respublikaning deyarli barcha viloyatlaridagi ko’pgina maktablar, o’rta maxsus va oliy o’quv yurtlarining sport zallari, futbol va boshqa o’yin aydonlari , ayniqsa suv havzalarida pullik xizmatlar yaxshi yo’lga qo’yilgan. Shu sababdan talabalar bu sohani yanada rivojlantirishni afzal ko’rmoqdalar. Mutaxassis xodimlarning ish faoliyatini yaxshilash va ommani sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya va sportga jalb etishga xar bir jamoa o’zining moddiy-texnikaviy bazasiga ega bo’lishi zarurligi ta’kidlanadi. 69 UMUMIY XULOSA . O’zbekistonda mustaqillik tufayli sodir bo’layotgan tub iqtisodiy, madaniy va ma’rifiy o’zgarishlar Respublika aholisining turmush tarzini yanada yaxshilash, sog’lom avlodni tarbiyalash omiliga aylanmoqda. Ma’lumki, aholi turmush madaniyatining ko’tarishning negizini aholi salomatligini, mehnatga layoqatligini ta’minlash tashkil etiladi. Bu esa o’z navbatida jismoniy tarbiya va sportni jonlashtirish, uni axolining turmush qatlamlari orasida keng yoyish, chinakam ommaviy xarakatga aylantirishni taqozo qiladi. Bularni amalga oshirish mutaxassis xodimlarning yetarliligiga, ularning samarali faoliyatiga bog’liq. O’tgan davr ichida sportchilarimiz erishgan yutuqlarni tahlil qilib, O’zbekistonda sportning rivojlanish istiqbolini belgilab olish imkoniyati tug’ildi. Tadqiqotda O’zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida jismoniy tarbiya va sport sohasida erishilgan yutuqlarni qiyosiy tahlil qilish asosida mazko’r sohaning rivojlanish yo’nalishini aniqlash asosiy maqsad qilib olindi. “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi Qonunning qabul qilinishi (1992 yil 14 yanvar) , O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog’lom avlod uchun” ordenini ta’sis etish to’g’risidagi farmon chiqarishi (1993 yil mart) , O’zbekiston milliy Olimpiya qo’mitasi tashkil etilib (1992- yil yanvar) , uning Xalqaro Olimpiya qo’mitasiga rasman a’zo bo’lishi (1992-yil mart), O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish, bu sohada mutaxassis xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlashga chinakam qonuniy zamin hozirladi. 1991 yil aprelidan buyon Jizzax viloyati Forish tumanida xalq milliy o’yinlari Respublikasi musobaqasi an’anaviy ravishda muvaffaqiyatli o’tkazilib kelinmoqda. 1991-2016 yillar davomida O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishi to’rtta asosiy yo’nalishlarda kuzatish mumkin: ommaviy sport, bolalar sporti, xotin-qizlar sporti, yuqori natijalar sporti. Statistik ma’lumotlarga qaralganda O’zbekistonda sport bilan shug’ullanuvchilar soni 1990-yilda 448 ming 800 nafar o’quvchi turli sport turlari bilan shug’ullangan bo’lsa, 2014-yilga kelib esa bu ko’rsatgich 2 million 219 ming nafar, 2015-yilga kelib esa 2 million 900 ming nafar 70 o’quvchilar sport bilan shug’ullanmoqda, bu esa yuqoridagilarni inobatga olib, shuni anglatadiki, mamlakatimizda sportga berilayotgan e’tiborning yuksak bir ko’rinishidir. Mahalla, mavze’, qo’rg’onlarda milliy o’yinlar va xalqning sevimli sport turlari bo’yicha ommaviy sog’lomlashtirish sport musobaqalari o’tkazilmoqda. 1992-2022 yillar mobaynida Respublika jismoniy tarbiya va sportni aholining kundalik turmush tarzi madaniyatiga singdirish, ayniqsa xalq milliy o’yinlarini sog’lomlashtirish tadbirlarida qo’llash hamda ular bilan bevosita bog’liq bo’lgan muammolarga bag’ishlab 20 ga yaqin ilmiy-nazariy va amaliy respublika anjuman kengashlari o’tkazildi. Yuqorida qayd etilgan tadbirlarni tashkil qilish va ularni boshqarish asosan jismoniy tarbiya, sport va sayohat sohasidagi mutaxassis xodimlar katta faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Tadqiqotlarning natijalariga ko’ra Respublikada misli ko’rilmagan juda katta tadbirlar amalga oshirilayotib kelinmoqda, xususan aholi o’rtasida ommaviy sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya, sport, sayohat ishlari hozirgi davrga kelib ancha o’sib bormoqda. Bunga asosiy sabab qilib, sport inshoatlarining yetarli bo’lishi, mutaxassis xodimlarning ko’payib borishi va aholi o’rtasida jismoniy tarbiyaning mohiyatini targ’ibot qilish ishlari yaxshi ekanligidadir. O’zbekistonning istiqbolini ta’minlash, aholi salomatligini mustahkam- lash kelajak avlodning sog’lom bo’lishiga erishishida mutaxassis xodimlar tayyorlash, ularni ish bilan ta’minlash va malakasini oshirib borish zarur bo’ladi. Respublika birinchi Prezidenti I.A.Karimovning iborasi bilan aytganda: “ Bizning yana bir maqsadimiz- har tomonlama kamol topgan, yetuk sog’lom avlodni tarbiyalashdir . Shu tufayli mustaqil davlatimizning birinchi ordeni xam “ Sog’lom avlod uchun ” deb ataldi. Sog’lom avlodni esa sportsiz tasavvur etib bo’lmaydi ”. Mustaqil bo’lgandan so’ng, ildam odimlayotgan va dadil qadam tashlayotgan O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya xarakati o’z faoliyatini 71 og’ishmay amalga oshirib bormoqda. Bu albatta jismoniy tarbiya sohasidagi ko’p mingli mutaxassislar va bir necha millionli sportchilar, jismoniy tarbiya bilan shug’ullanuvchilarning faol mehnati xamda hamda so’nmas ixlosining natijasidir. Bunda jismoniy tarbiya sohasidagi oliy va o’rta ma’lumotli xodimlar tayyorlashda ibratli mehnat qilayotgan O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti, viloyatlardagi universitet va pedagogika institutlarining jismoniy tarbiya fakultetlari hamda Samarqand, Termiz, Kosonsoy, Angren pedagogika bilim yurtlari professor-o’qituvchilarining g’oyat katta hissasi bor. Respublikada “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi qonunning qabul qilinishi, O’zbekiston milliy Olimpiya qo’mitasining ta’sis etilishi, shunga o’xshash bir qator tadbirlarning o’tkazilayotganligi aholi o’rtasida , ayniqsa o’quvchi yoshlarning jismoniy tarbiya va sportning yaxshilashga qaratilganidan dalolat beradi. Bu o’z navbatida mutaxassislar tayyorlash tartibiga ham yangiliklar kiritishda ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Shunday bo’lsada, gimnastika, yengil atletika, suzish, o’zbek milliy kurashi va boshqa bir qator zarur sport turlari bo’yicha mutaxassislar unchalik yetishmaydi. Tashkilotlarning nazariy va amaliy saviyalari xali uncha yuqori darajada emas. O’zbek milliy ot o’yinlari va omma o’rtasida milliy o’yinlarni tashkil qilishga doir mutaxassis yo’q hisobi. Jismoniy tarbiya sohasida mutaxassislar tayyorlovchi o’quv yurtlarining moddiy-texnika va o’quv-sport bazalari qoniqarli darajada emas. Talabalar foydalanishi uchun zarir darsliklar va o’quv qio’llanmalari o’zbek tilida juda kam. Talabalarning nazariy bilim va amaliy malakalarini takomillashtirish, o’quv amaliyotlarini sifatli qilib o’tkazishda hali kamchiliklarimiz bor. Mutaxassis tayyorlashning istiqbolli rejalari hozirgi kunning talabiga to’la javob bermaydi. Bu muammolarni hal qilish uchun oliy o’quv yurtlari raxbariyati faoliyatini kuchaytirish lozim. O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya va institutini Respublika Oliy ta’lim vazirligi ixtiyoriga o’tkazish kerak bo’ladi. Respublikada jismoniy tarbiya va sport ishlariga rahbarlikni tubdan o’zgartirish kerak. Buning sababi shuki, boshqaruvchilikka ikki hokimiyatchilik mavjud. Bu 72 faoliyat fikrimizcha yangilanayotgan davrda mustaqil davlat uchun ortiqchadir. Ya’ni iqtisodiyot va moliyalashtirishda chalkashlik ko’p. O’quvchi yoshlar mexnatkashlar ommasini sog’lomlashtirishda va milliy sport ishlarida kam manfaat keltirmoqda. Buning ba’zi bir tomonlari oydinlashtirilsa, qo’yidagi xulosalarga kelishimiz mumkin: 1. O’zbekistonda jismoniy tarbiya va yuqori turuvchi vazirlik, tashkilot umumiy rahbarli qilish bilan birga juda ko’p vazifalarni o’z zimmasiga olgan, ya’ni terma jamoa tuzish, tayyorlash, sport maktablariga rahbarlik, sport inshoatlarni o’ziga qaratish va h.k. bularning hammasi moliyaviy mablag’lar bilan bog’liq bo’lib, uni asosan davlat fondidan oladi. Bu manbalar yetarli emas. 2. Respublika kasaba uyushmalari federatsiyasi qoshidagi “O’zbekiston” jismoniy tarbiya-sport jamiyatlari (SO) ham deyarli shu ishlarni olib boradi. Bu oradagi farq shundaki, bu jamiyat moliyaviy faoliyatlarni asosan kasaba uyushmalari va o’zlarining xo’jalik hisobiga yuritiladi. Shu boisdan aholi o’rtasida, ayniqsa o’rta va katta yoshdagi mehnatga yaroqli kishilar o’rtasida jismoniy tarbiya va sport ommalashayotir. Respublikada jismoniy tarbiya va sportni tashkil qilishning yana bir katta tarmog’i yuzaga keldi. 1992 yil yanvarida O’zbekiston Milliy Olimpiya qo’mitasi tashkil qilindi. Bu tashkilot ham o’z navbatida boshqaruvchilikda yirik muammolarni keltirib chiqardi. Maktabgacha bolalar muassasalarida sog’lomlashtirish jismoniy tarbiyasini tashkil qilish va unga ixtisosli xodimlarni tayyorlashda dadil qadam qo’yilmoqda. Bu sohaning moddiy-texnik bazasini yaratish va mutaxassislar tayyorlash ishlarini jadallashtirish lozim bo’ladi. Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida ixtisosli xodimlarni tayyorlashva xalq ta’limi tizimida qisqa kurslar tashkil etish lozim. Shuni e’tirof etish joizki, Respublikada jismoniy madaniyat harakatini boshqarish va jamoalarda ommaviy sog’lomlashtirish hamda sport ishlarini tashkil qilish va sohada ixtisosli xodimlarning ish faoliyati bilan uzviy bog’liqdir. Shu sababdan bu mutaxassislarni tayyorlash va ularning malakasini oshirish muammolarini yaxlit ravishda baholash zarur. 73 AMALIY TAVSIYALAR. Rahbarlik yoki boshqarishni tashkil qilish davlat ixtiyorida bo’lishi adolatdan bo’lar edi. Agar shu inobatga olinadigan bo’lsa, qo’yidagi tartib asosida rahbarlik ishlarini olib borilishini tavsiya qilar edik: 1. O’quvchi yoshlarning jismoniy tarbiya, sog’lomlashtirish va sport ishlariga rahbarlik faqat xalq ta’limi va Oliy ta’lim vazirliklar tomonidan olib borilishi va tegishli sport inshoatlari, trenirlar ular hisobiga o’tkazilishi kerak. 2. Ishchi, xizmatchi va boshqa qatlamdagi kishilarning jismoniy tarbiya, sog’lomlashtirish va sportiga kasaba uyushmalari qoshida tashkil qilingan jamiyat rahbarlik qilsa yaxshi bo’lardi. 3. Respublikadan tashqari bo’ladigan sport tadbirlariga qatnashishni ta’minlovchi mutasaddi tashkilot faqat O’zbekiston Milliy Olimpiya qo’mitasi bo’lishi lozim. Bu tashkilot vazirliklar va kasaba uyushmalari Markaziy sport klublari hamkorligida ish olib boradi. 4. Ishlab chiqarish korxonalari va turli muassasalarda xar 300-500 kishi hisobiga 1 tadan jismoniy tarbiya va sport tashkilotchisi (instructor metodist) shtatini belgilash. 5. Mutasaddi tashkilotlat, o’quv yurtlaridagi olimlar, yetuk mutaxassislar aholi o’rtasida, ayniqsa qishloq mehnatkashlari ongiga jismoniy tarbiyaning nazariy va amaliy bilimlarini singdirishda tegishli targ’ibot ishlarini muntazam ravishda olib borishi kerak. 6. Osiyo o’yinlari va Olimpiya dasturiga sport turlari bo’yicha maxsus murabbiy tayyorlash, ular uchun seminarlar, kurslar tashkil qilish lozim. Jismoniy tarbiya o’qituvchilarini tayyorlashda faqat ish tajribasiga ega bo’lgan va tarbiyaviy ishlarni xush ko’radigan yoshlarnigina institut va fakultetlarga qabul qilish. 7. Viloyatlardagi universitet va pedagogika institutlari jismoniy tarbiya fakultetlarini qisqartirish. 8. a) O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya va sport qo’mitasi qoshida ilmiy markaz tashkil qilish, barcha maxsus adabiyotlar muhokamasini shu markazda o’tishini tashkil qilish. 74 b) O’zDJTI da o’qish muddatini murabbiylar uchun 2 yillik muddatga qisqartirish lozim, ya’ni yetuk sport mahoratiga ega bo’lgan sportchilarga ko’proq nazariy, metodik va ilmiy yo’nalishdagi fanlargina o’qitilishi lozim, ularni faqat nazariy o’qitish. 9. Respublikamizdagi turli ishlab chiqarish korxonalarida, turli mutaxassislar, ayniqsa qishloq sharoitidagi xo’jaliklar xamda aholi turar joylarining katta va kichikligidagi miqdorlarga qarab xalq milliy o’yinlari xamda sog’lomlashtiruvchi tadbirlarni tashkil qilish uchun xar yili kamida 500-700 ta ixtisosli xodimlarni tayyorlash, ularni ish bilan ta’minlash. 10. Xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari kabi jismoniy madaniyat va sport sohasida xam iqtisodiy munosabatlar, tijorat ishlari, marketing, menejment kabi yangi sohalar vujudga keldi. Ular bozor iqtisodiyoti qonunlari asosida o’z mazmun va shakllarini rivojlantirmoqda. Shu sababli bu sohada ham ehtiyoj va talablarga qarab ixtisosli xodimlar tayyorlashni zamon taqozo etmoqda. 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI . 1.Mamlakatimiz birinchi prezidenti I.A.Karimov “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li”. Toshkent O’zbekiston, 1992-yil 1 tom 36 bet. 2.Mamlakatimiz birinchi prezidenti I.A.Karimov “Buyuk kelajagimizning huquqiy kamoloti” T. Sharq. 1993-yil 2 tom 92-bet. 3.Mamlakatimiz birinchi prezidenti I.A.Karimov “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” T. O’zbekiston, 1997-yil. II-bob. 32 bet. 4.Mamlakatimiz birinchi prezidenti I.A.Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” T. O’zbekiston, 1998-yil 132-bet 7 tom. 5.Mamlakatimiz birinchi prezidenti I.A.Karimov “O’zbekiston Respublikasi Oliy kengashining XIV sessiyasi materiallarini ta’lim muassasalarining o’quv dasturiga kiritish to’g’risida”. T. 1999-yil. 7 tom. 396-bet 6.Mamlakatimiz birinchi prezidenti I.A.Karimov “O’zbekiston- bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li”. T. O’zbekiston, 1998-yil. 1 tom. 213-bet. 7.SH.M.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” . Toshkent: “ O’zbekiston ”, 2017-yil 8.SH.M.Mirziyoyev “ Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi ”. Toshkent: “ O’zbekiston ” 2017-yil 9.SH.M.Mirziyoyev “ Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ”. Toshkent: “ O’zbekiston ”. 2016-yil 10.O’zbekiston Respublikasi “Konstitutsiyasi” T.: O’zbekiston 1992-yil 11.O’zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi qonuni (1992-yil 14-yanvar). 12. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog’lom avlod uchun” . Ordenini ta’sis etish to’g’risidagi Farmoni (1993-yil 4 mart). 13.O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni. 76 14.“O’quv talaba yoshlarni sportga jalb qilishga qaratilgan uzluksiz sport musobaqalari tizimini tashkil etish to’g’risida”gi 244-sonli qarori. 15.J.E.Eshnazarov “Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish”. Darslik 2007 yil 16. J.E.Eshnazarov “Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida zamonaviy pedagogic va axborot texnologiyalari”. Toshkent 2008 yil 17.J.E.Eshnazarov, T.Xayitov “O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportning dolzarb muammolari” mavzusidagi Xalqaro konferensiyalar to’plami. Termiz 2001 18.J.E.Eshnazarov N.Xayitov “Ta’lim tizimida sportni rivojlantirishning dolzarb psixologik muammolari”. Samarqand 2005-yil. 19. Abdumalikov R.A, Alibekov Sh., Norqulov Sh., “Xalq milliy o’yinlari mazmunida ma’naviyat asoslari”. Toshkent, 1995 yil 9-bet 20. Axmatov M Jismoniy intellektual resurslarini boshqarishni takomillashtirishning ba’zi masalalari. Тезис научной конфер. “ Десять лет экономических реформ в Узбекистане : достижения проблеми и перспективи ”. Т.: Берлин-Бону . 2001 21.Axmatov M. “O’zbekistonda jismoniy intellektual o’yinlarini shakllantirish masalalari ” Xalqaro –ilmiy amaliy anjuman materiallari. Jismoniy tarbiya va nazariyasi hamda amaliyotning muammolari. T. 20-21-bet 22. Axmatov M. “ Respublika uzluksiz sport musobaqalar tizimining qatnashchilari sog’lig’ining holatini monitoringi” ma’lumotlar bazasi O’zbekiston Respublikasi Davlar patent idorasi 5(43), Bet., 182-183 23. Axmatov M. “Respublika uzluksiz sport musobaqalar tizimining qatnashchilari jismoniy ko’rsatgichlari va sport natijalari monitoringi” ma’lumotlar bazasi O’zbekiston Respublikasi Davlat patent idorasi 5(43), 2003 P-183 24. Axmatov M. “Ommaviy sport tadbirlari kundaligi” ma’lumotlar bazasi O’zbekiston Respublikasi Davlat patent idorasi 5(43), 2003 P-183-184 25. Axmatov M. Umumta’lim maktablari o’quvchilarining “Umid nihollari” sport musobaqalarining yangi tashkiliy asoslari. Xalq ta’limi, 2004 Bet. 4-11 26. Axmatov M. “Uzluksiz ta’lim tizimida ommaviy sport harakatining tashkiliy va boshqaruv asoslari” “Fan-sportga” 2004 №2 S 10-26 77 27. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi qonuni. 2000 28. “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi faoliyatining yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to’g’risida Prezidenti farmoni. 29. O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidentining “O’zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish to’g’risida” gi farmoni 24-sentyabr 2002 yi 30. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 28-may 1999-yil qarori “O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlar to’g’risida” gi 271-sonli qarori. 31.O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 31 oktyabr 2002 yil “O’zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’arrmasi faoliyatini tashkil etish to’g’risida” gi 374 sonli qarori. 32.Rizqiyev T.T, Axmatov M. “Uzluksiz sport harakati umumuzoq dasturiy majmuasi” . O’zbekiston Respublikasi Davlat patent idorasi 5(43), 2003 yil B.178- 179 33.Rizqiyev T.T Axmatov M. “Milliy ta’lim modeli asosida o’quvchi yoshlar o’rtasida uzluksiz sport musobaqalarini tashkil etish va samarali boshqarish” dasturiy majmuasi. O’zbekiston Respublikasi Davlat patent idorasi 5(43), 2003 1.180X 34.Maxkamjonov K. M. Nasriddinov F. N “Maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarning jismoniy rivojlanishi va tayyorligini takomillashtirish”. Toshkent . 1995 yil 74- bet 35.Maxkamjonov K. M. “Katta sinovlarga yo’llanma” Fan sporti 1998 yil №11. 40-41 BET 36. Maxkamjonov K. M. “Sog’lom avlod uchun” 1997 yil №2 Bet 27 37. Normurodov A. N. “Jismoniy tarbiya” Toshkent , “O’zbekiston” 1998 yil bet 47 38. Normuhammedov K . I . Б абаков A . Н . “Реализация закона о физкультуре дошколних учреждения важных этап формирования здорового поколения” 78 “Sog’lom avlod tarbiyasi buyuk davlat qurish zaminidir ”. Ilmiy amaliy anjuman materiallari , I qism . Toshkent : 1993 yil 202 Bet 39. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog’lom avlod uchun ” ordeni ta’sis etish to’g’risidagi Farmoni (1993 yil 4 mart) Turkiston gazetasi 1993. 40.Abdumalikov R, Yunusov T.T Akramov A. K, “Fizkultura harakatini kengaytirish yo’llari”. : Toshkent “Medesina” 1998. 41. Abdumalikov R, Ten K.P, “Jismoniy tarbiya fakultetlarida talabalarning pedagogic praktikalarini tashkil qilish. Metodik tavsiyanoma” . Toshkent .: 1998 yil 102 bet 42. Abdumalikov R, “Ko’pkari xalq milliy o’yini”. Toshkent O’zDJTI nashriyoti bo’limi 1991 yil 16-bet 43. Abdumalikov R, Yarashev K. D “Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya ishlarini tashkil qilish. Metodik tavsiyanoma” . Toshkent O’zDJTI nashriyot bo’limi 1992 yil 64 bet 44. Abdumalikov R, Yarashev K. D “Jismoniy tarbiya mutaxassis kadrlarga bo’lgan talablarni o’rganish masalasi. Metodik tavsiyanoma ” . Toshkent O’zDJTI nashriyot bo’limi 1992 yil 92 bet 45. Abdumalikov R, Yarashev K. D, Qudratov R, “Ko’pkari. Milliy ommabop kitob”. Toshkent O’zDJTI nashriyot bo’limi 1997 yil. 103 bet 46. Amir Temurning jangovor faoliyatida jismoniy chiniqish masalasi. Ilmiy to’plam . Toshkent O’zDJTI nashriyot bo’limi 1996 yil. 54 bet 47. Atoyev A. K. “Farzandingiz barkamol bo’lsin”. Toshkent O’zDJTI nashriyot bo’limi 1997 yil. 48. Mirsaidov M . S . , Shokirov A . D . “Физическая культура и спорт в условиях рынка ”. Toshkent “ O ’ zbekiston ”, 1992, 118 bet . 49. Nasriddinov F . N ., Shaternikov E . K ., “ Inson omilini shakllantirishda jismoniy tarbiya va sport ” Toshkent “ O ’ qituvchi ”, 1993 yil ,83- bet . 50. Yunusov T . T ., Abdumalikov R , “ O ’ zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni boshqarishni tashkil qilish yo ’ llari ” O ’ quv qo ’ llanma . Toshkent : O ’ zDJTI nashriyot bo ’ limi 1992 yil . 222- bet 79 51 . Djalilova L . A “ Jismoniy tarbiya va sport tarixi ” T ., 2013- 143 bet 52. Shakirjanova K . T “ Jismoniy tarbiya va sportdagi uzliksiz ta ’ limni tashkil qilish ” O ’ quv uslubiy qo ’ llanma . T., O’zDJTI, 2012.- 116-bet. Internet saytlari 1. http://www.twirpx.com – adabiyotlarning elektron varianti. 2. http://www.referat.ru - referat va elektron darsliklar 3. http://www.SamDU.uz - adabiyotlarning elektron variantlari 4. www.istedot.uz - elektron variantlari 5. www.sport.uz - elektron variantlari 6. www.ziyoUz.uz - elektron variantlari 7. www.matbuot.zn.uz - elektron variantlari 8. www.fan.zn.uz - elektron variantlari 9. www.jamiyat.zn.uz - elektron variantlari 10. www.dissertant.uz - elektron variantlari 80

O‘ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORT MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHNING TARIXIY, IJTIMOIY VA PEDAGOGIK AHAMIYATI MUNDARIJA KIRISH . 4-9 I BOB . O‘ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORT MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHNING TARIXIY, IJTIMOIY VA PEDAGOGIK AHAMIYAT LAR I NING O ’ ZIGA XOS XUSUSIYATLARI . 10-40 I.1. O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashning tashkil qilinishi va rivojlanishi . 10-22 I.2. Respublikada jismoniy madaniyat va sport xodimlari bilan ta’minlash shart- sharoitlari va istiqbollari . 23-28 I .3. Ommaviy sog ’ lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya va sport xodimlari hamda xalq milliy o ‘ yinlari bo ‘ yicha mutaxassislar tayyorlash masalalari . 28-31 I .4. Xalq milliy o‘yinlari sog’lomlashtiruvchi omillar sifatida . 31-35 I.5. Mutaxassislar tayyorlash va ularni malakasini oshirishdagi yangi yo‘nalishlar va ularning ahamiyati. 35-39 I Bob bo’yicha xulosa. 39-40 II BOB. TADQIQOT USULLARI VA UNI TASHKIL ETISH… 41-43 2.1. Tadqiqot vazifasi . 41 2.2. Tadqiqot uslublari 42 2.3. Ilmiy - uslubiy adabiyot manbalarini tahlil qilish va amaliy tajribalarni umumlashtirish 42 2.4. So‘rovnomani o‘tkazilishi va tashkil etilishi 42 2.5. Matematik-statistik uslub 43 2 .6. Tadqiqotning o‘tkazilishi 43 III BOB . O‘ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORT MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHNING TARIXIY, IJTIMOIY VA PEDAGOGIK AHAMIYAT I TAHLIL LAR NING VOSITA VA USLUBLARI . 44-70 3.1. Talabalarni jismoniy madaniyat va sportga oid ilmiy malakalarni hosil qildirish ni ng rivojlanganligini aniqlash bo’yicha anketa natijalari tahlili . 44-49 3.2. Talabalarni ijtimoiy foydali mehnatga va tashkiliy ishlarga o’rgatish samaradorligi . 49-59 3.3. Jismoniy madaniyat va sport mutaxassislarini tayyorlashda tavsiya etiladigan modeli dan foydalanish uslublari. 60-69 3.4.Pedagogik tadqiqot natijalari . 69-70 III BOB BO’YICHA XULOSА . 70-71 UMUMIY XULOSA . 72-75 AMALIY TAVSIYALAR . 76-77 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI . 78-82 1

Kirish. Dissertatsiya ishining dolzarbligi. Mustaqil davlatimizning ertangi kuni uning gullab yashnashi va rivojlanishi ko‘p jihatdan o‘sib kelayotgan avlodning sog’lom bo‘lishiga bog’liq. Bu esa o‘z navbatida Vatanimizning kelajagi, farzandlarimiz jismoniy, aqliy va ma’naviy kamol topishi uchun qulay sharoitlar yaratishini taqozo etadi. Jismoniy madaniyat va sport hamisha jamiyat hayotining ajralmas qismi bo‘lib kelgan. Bizgacha mavjud bo‘lgan ijtimoiy jamoalar ham o‘z rivojlanishida jismoniy tarbiya va sportga kata ahamiyat bergan. Jismoniy madaniyat va sport, jamiyatdagi insonlarning manfaatini ifodalashga xizmat qilib, uni himoya qilgan va yo‘l ko‘rsatgan. O‘rta Osiyoning mashhur olimi, o‘rta asr yuksalish kurashchisi Abu Ali ibn Sino (mil. 980-1037) 1002-1011 yillarda Xorazmshohning vaziri Abul Hasan Ahmad ibn Muhammad al- Sahlidan “Tozalik haqida risola” nomli kitob yozishga buyurtma olgan. U Abu Ali ibn Sinoning butun dunyoga mashhur “Tib qonunlari” ga asos bo‘ldi. Olim risolasining qo‘yidagi beshta mustaqil boblarga bo‘lgan: 1. Toza havo 2. Hammom 3. Taom 4. Jismoniy harakat 5. Uyqu va (Harakat) tetiklik Ibn Sino o‘z risolasining to‘rtinchi bobi o‘n yettinchi faslida: jismoniy tarbiya mashqlari saviya va son jihatdan juda uzoq va kishini charchatadigan bo‘lmasligi kerak. Ular juda tez ham bo‘lmasligi kerak aks holda ular qisqa davom etishiga qaramay kishiga uzoq bo‘lib tuyuladi, shuningdek bu mashqlar o‘ta bo‘sh bo‘lmasligi ham kerak. Bundan ko‘rinadiki, Abu Ali ibn Sino o‘rta asrlardayoq jismoniy tarbiya mashg’ulotlarining inson hayotida tutgan o‘rni va mohiyatini nazariy jihatdan asoslab bergan. Bu nazariy asoslarga tayanib jismoniy tarbiya va sport 2

mashg’ulotlarining asoschilari va pedagoglari P. F. Lestgaft, L. P. Motveev, N. G. Ozolin, M. Zauifskiy. O‘zbek olimlaridan F. A. Karimov, R. S. Usmonxo‘jayev, SH. Xonkeldiyev va boshqalar hozirgi zamon jismoniy tarbiya mashg’ulotlari nazariyasini ishlab chiqishdi va hozirgi yangi innovatsiyalarni joriy qilmoqdalar. XII-XIV asr o‘zbek poeziyasining atoqli namoyondasi mashhur ruboiy nafis shoir otash xalqparvar ajoyib sportchisi ham bo‘lgan. Umumiy kurash bo‘yicha xalqaro musobaqalarda qatnashib xamma raqiblarini yenganda g’oliblik evaziga mukofot emas balki shu joylar hokimlari Xorazmdan keltirilgan qullar va olimlarni ozod etishni talab qilgan. O‘sha davrda sportning bu turi Turkiston hududida gurkirab rivojlangan hamda xalq orasida juda ommabop bo‘lgan. Ajdodlarimiz jismoniy tarbiya va sportning keyingi taraqqiyoti Temuriylar davriga to‘g’ri keladi. Davlat tuzumi va kuchli qo‘shinlarni tuzgan A.Temur o‘z askarlarini jismoniy tayyorgarligiga katta e’tibor bergan. “Temurnoma” da yozishlaricha, Temur o‘spirinlik davrida tengdoshlari bilan o‘zining ko‘p vaqtini harbiy o‘yinlarga ajratgan. Ulug’ shoir va mutaffakir Alisher Navoiy o‘z asarlarida jismoniy tarbiya g’oyalarini oldinga surib, o‘z qahramonliklarini jismonan kuchli va baquvvat insonlar sifatida ta’riflagan. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport tarixi chuqur ildizga ega. O‘tmishda kurash, yugurish, uloq va boshqa milliy o‘yinlar xalq orasida keng tarqalgan har xil tantanalar, Navro‘z dini bayram va to‘ylarda musobaqalar o‘tkazilgan. Bu urf- odatlar bizning hozirgi kunlarimizda ham davom etib taraqqiy etmoqda. 1991-yil Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng , barcha sohalar kabi jismoniy tarbiya va sportga katta e’tibor qaratildi. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, ma’rifiy va milliy madaniy istiqlol sari rivojlanib tarkib topmoqda. Bu o‘z navbatida ixtisosli xodimlarni tayyorlash sifatini yaxshilash hamda ularning malakasini oshirish kabi masalalarni keskin rivojda olg’a surmoqda. Ma’lumki, barcha oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari hamda umumta’lim maktablarida jismoniy tarbiya darslari o‘tkaziladi. Sport maktablari, sport jamiyatlari va turli tashkilotlarda sport mashg’ulotlari va musobaqalari olib boriladi. Korxona va tashkilotlarda mehnat unumdorligini 3

oshirish maqsadida ishlab chiqarish jismoniy tarbiya mashg’ulotlari olib borilmoqda va tashkil etilmoqda. Eng muhimi sog’lom avlodni kamol toptirishda maktabgacha bolalar muassasalarida jismoniy tarbiya ishlarini tashkil qilishning zamonaviy ish uslublaridan foydalanishga alohida urg’u berilmoqda. Bunday faoliyat turini tashkil qilish va boshqarish jismoniy tarbiya va sport xodimlari zimmasidadir. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya sohasida mutaxassis xodimlarni tayyorlashning o‘zihga xos xususiyatlari, talablari va vazifalari mavjud. Shuningdek, sport tashkilotlari, jamiyatlari, uchrashmalari va turli assosatsiyalarda ixtisosli rahbar xodimlar faoiliyat yuritadilar. Bunda Respublika Prezidentining “Sog’lom avlod uchun” farmoni alohida ahamiyat kasb etadi. Bu sohalarda ishlash uchun mutaxassis xodimlar tayyorlash muhim va dolzarb muammolardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari IX- sessiyasida “Jismoniy tarbiya va sport to‘g’risida”gi qonunning qabul qilinishi, O‘zbekiston Milliy Olimpiya qo‘mitasi (1992 yil 21-yanvar) tarkibiga rasman a’zo bo‘lib kirishi Respublika aholisi o‘rtasida milliy sport turlari va o‘yinlarini targ’ibot qilish hamda rivojlantirish, maktabgacha bolalar muassasalarida jismoniy tarbiya ishlarini tashkil qilish kabi muhim talablar qo‘yilmoqda. Bu jarayonlar mutaxassis xodimlar tayyorlash va ularga bo‘lgan ehtiyojlarni o‘rganish va ularning malakasini oshirish sifatlarini yanada takomollashtirishni taqozo etadi. Shu sababdan bu muammolarni ilmiy pedagogik jihatdan asoslab berish va hal qilish yo‘llarini ko‘rsatish mavzuning o‘ta dolzarb ekanligini isbotlaydi. Dissertatsiyasining maqsadi: Bo‘lajak jismoniy madaniyat ixtisosli xodimlarini tayyorlashdagi faoliyatlarini ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilish, hamda hozirgi zamon talablari asosida xodimlar tayyorlash yo‘llari va jarayonlarini o’rganishdan iboratdir. Dissertatsiyasining vazifalari: qo‘yidagilardan iborat: 1. Respublikada mutaxassis xodimlarni tayyorlashning tarixiy rivojlanish yo‘llarini o‘rganish. 2. Hozirgi kunda jismoniy tarbiya va sport sohasidagi xodimlarga bo‘lgan talab va ehtiyojlarni o‘rganish. 4

3. Mutaxassislar tayyorlashdagi ijtimoiy pedagogik faoliyatlarini nazariy tahlil qilish va amaliy takliflar ishlab chiqish. 4. Ommaviy sog’lomlashtirish va xalq milliy o‘yinlarini tashkil qilishga doir xodimlar tayyorlashni asosiy yo‘llarini o‘rganib chiqish. Tadqiqot ishini olib borishda ixtisosli xodimlarni tayyorlash ularga bo‘lgan ehtiyojlar va talablarni nazariy taxlil qilish va ularning malakasini oshirish shu sifatlarni o‘rganish maqsadida qo‘yidagi usullar qo‘llaniladi: 1. OZK larida mutaxassislar tayyorlash, rasmiy hujjatlar bilan tanishish , mutaxassislar tayyorlashga doir maxsus adabiyotlarni taxlil qilish. 2. O‘quv amaliyotlari jarayonida talabalarning ixtisoslikka bo‘lgan qiziqishi, e’tiqodi va amaliy malakalarini nazariy jihatdan tahlil qilish. Pedagogik kuzatishlar olib borish. 3. Aholi o‘rtasida mutaxassis xodimlarga bo‘lgan talablar va ehtiyojlarni o‘rganish uchun sosialogik tadqiqotlar o‘tkazish. 4. Amaliy tavsiyalar va metodik tavsiyanomalar ishlab chiqish. Tadqiqot ishlarini o‘tkazishda asosan qo‘yidagi davrlarni oldik. Ya’ni O‘zbekistonning 1991 va undan keyingi yillar hamda respublikaning mustaqillik sharoitida faoliyat ko‘rsatish davridir. Dissertatsiyasining tadqiqot ob’ekti va predmeti: Tadqiqotlar asosan SamDU axborot resurslar markazida ilmiy adabiyotlar tashkil qilinib, 20 2 1 yil sentabr oyidan 2022 yil mart oyigacha bo’lgan vaqt oralig’ida jismoniy tarbiya va sport sohasiga yo‘naltirilgan Samarqand Olimpiya zaxiralari kollejida olib borildi. Ilmiy izlanish va tadqiqot jarayonlarida Samarqand Olimpiya zaxiralari kolleji o’quvchilari faoliyati hamda mutasaddi xodimlari faoliyati tadqiqotni predmeti sifatida qamrab olindi. Tadqiqotni asosi qilib, avvalo jamiyat taraqqiyoti haqida qonuniyatlar respublika boshqaruv idoralarining qonun va qarorlari hamda jismoniy madaniyat va sportning ijtimoiy- iqtisodiy va tarbiyaviy mohiyatlariga tayanadi. Shuningdek milliy qadriyatlar ma’naviy ma’rifiy tavsilotlardan maqsad yo‘lida foydalanildi. 5

Похожие

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi predmeti
JISMONIY MADANIYAT YO‘NALISHI TALABALARINING KASBIY-PEDAGOGIK TAYYORGARLIK JAROYONIDA ELEKTRON DARSLIKLARIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI
JISMONIY MASHQLAR KLASSIFIKATSIYASI
Yoshlarning sog’lom turmush tarzida jismoniy madaniyatni o’rni, ahamiyati va muammolari
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati.