ONA TILI MASHG‘ULOTLARIDA YOZMA NUTQ KO‘NIKMALARINI RIVOJLANTIRUVCHI O‘QUV TOPSHIRIQLARINI ISHLAB CHIQISH MEZONLARI MUNDARIJA K i r i s h . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I BOB. ONA TILI DARSLARIDA YOZMA NUTQNI RIVOJLANTIRUVCHI O‘QUV TOPSHIRIQLARINI TAKOMILLASHTIRISH 1.1. Ona tili ta’limida yozma nutq ko‘nikmasini rivojlantirish pedagogik muammo sifatida......................................................................................... 1.2. Imloga doir o‘quv materiallari mazmuni va ularning takomillashish jarayoni ......................................... ................................................................ 1.3. “Ona tili” dastur va darsliklarining imloga doir o‘quv materiallari yuzasidan tahlil ................................................................................... .......... 1-bob bo‘yicha xulosa............................................................................ II BOB. O‘QUVCHILARDA XATOSIZ YOZISH KO‘NIKMASINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI 2.1. Imloga doir mashqlar va uning turlari........................................... 2.2. Mashq va topshiriqlar tizimi – imloviy ta’lim samaradorligining asos i .............................................. ................................................................ 2.3. Imloga doir o‘quv materiallarini interfaol usullardan foydalangan holda o‘qitish yo‘llari .......................................... ................................................... 2-bob bo‘yicha xulosa........................................................................... III BOB. IMLOGA DOIR TAKOMILLASHTIRILGAN O‘QUV TOPSHIRIG‘INING AMALIYOTDA QO‘LLANILISHI 3.1. O‘tkazilgan tajriba-sinov ishlarining mazmuni............................... . 3.2. Tajriba-sinov natijalari tahlili 3-bob bo‘yicha xulosa.............................................................................. . UMUMIY XULOSALAR . FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR .

Kiris h Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati . Jahonda globallashuv jarayoni tezlashayotgan bir paytda tillarni asrash, ularni takomillashtirish va o‘qitish masalalari dolzarb bo‘lib bormoqda. Bugungi kunga kelib til ta’limiga doir turli interfaol usullar amaliyotda keng qo‘llanilmoqda. Har qanday tilning asosini uning tovushlar tizimi, ya’ni imlosi tashkil qiladi. Ingliz, fransuz, nemis va boshqa rivojlangan xorijiy tillarni o‘qitishga doir ilmiy adabiyotlarda imloga, xususan, talaffuzga alohida e’tibor beriladi va ta’lim jarayonida imloviy mashqlardan unumli foydalaniladi. Dunyo tajribasida talaffuz mashqlari bir bo‘lim yoki bir mavzu bilan tugab qolmaydi. Darsliklarda keltirilgan mashq turlari o‘quvchida to‘g‘ri talaffuz ko‘nikmalarining osongina shakllanishiga olib keladi. Dunyoda tillarni o‘qitish kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan bo‘lib, dars jarayonida lingivistik kompetensiyalarni shakllantirish nutqiy kompetensiyalarning rivojlanishiga olib keladi. Shu o‘rinda chet tillarni o‘qitish bilan ona tilini o‘qitish maqsadlari ma’lum ma’noda farq qilishini, ularni bir chiziqda tasavvur qilib bo‘lmasligini ta’kidlash lozim. Shunga qaramay, ingliz tilini o‘rganish bo‘yicha belgilangan darajalar ona tiliga ham tatbiq qilinmoqda. Til o‘rganishga qo‘yilgan mazkur talablar asosida tinglash, gapirish, o‘qish va yozish malakalari shakllanadi. Bunday yondashuvdan ijodiy foydalanib, ona tili darslarini ham samarali tashkil etish mumkin. Rivojlangan davlatlarning til o‘qitish metodikasida gapirish (speaking), yozish (writing) kabi mashg‘ulotlar, asosan, mashqqa tayanadi, mashq va topshiriq aniq farqlanadi, o‘z o‘rnida ishlatiladi. Shu sababli ularning til o‘rganish kompetentligi yuqoridir. Shuningdek, PISA, PIRLS kabi xalqaro baholash tizimlari orqali dunyoning ko‘plab davlatlarida o‘quvchilarning o‘qish savodxonligi aniqlanmoqda. Respublikamizda ham ona tili o‘qitish kompetensiyaviy yondashuvga asoslandi. Umumiy o‘rta ta’lim tizimidagi imloga doi r o‘quv materiallari

mazmunini takomillashtirish, o‘quvchilarda adabiy talaffuz ko‘nikmalarini shakllantirish, uning natijasida imloviy savodxonlikni oshirish bugungi kunda davlat siyosati darajasidagi dolzarb masalalardan biri bo‘lib turibdi. Imlo o‘qitish orqali o‘quvchilarda kreativ fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish zarur. Zero, “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”[9 ; 14-b], – de b ta’kidlanishi ona tili ta’limi oldiga mamlakatimiz yoshlarini o‘z fikrini og‘zaki va yozma ravishda erkin hamda savodli bayon qila oladigan mustaqil fikr sohiblari etib tarbiyalashdek dolzarb vazifalarni qo‘yadi. Shu ma’noda umumiy o‘rta ta’lim tizimida imlo o‘qitish orqali o‘quvchilarda nutqiy hamda lingvistik kompetensiyalarni, xususan, adabiy talaffuz ko‘nikmasini to‘la shakllantirish, imloviy savodxonlikni rivojlantirish, so‘z boyligining oshishiga zamin yaratish va mustaqil fikrlashga o‘rgatish uchun imloga doir o‘quv materiallarining metodik ta’minotini takomillashtirish zarurati mavjud. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 13-maydagi “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida”gi PF-4797-son Farmoni, 2017-yil 16-fevraldagi “Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’limni yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-4958-son Farmoni, 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-son qarori, Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 24- iyuldagi “Samarqand davlat universiteti faoliyatini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 571-son Qarori hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining asosiy ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. Dissertatsiya respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining I. “Demokratik va huquqiy jamiyatni ma’naviy-axloqiy va madaniy rivojlantirish, innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish”ning ustuvor yo‘nalishiga muvofiq bajarilgan.

Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ona tili o‘qitish metodikasida keyingi yillarda bir qator ilmiy-metodik tadqiqotlar olib borildi. Jumladan, Sh.Yusupova [48; b.137] va N.Yuldasheva [46; b.123] kabilar o‘z tadqiqotlarida ona tilini yangi pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitishni targ‘ib qilgan. A.Gulyamov[18; b.37], M.Saidov[40; b.25] va N.Alavuddinovalar[12; b.24] esa ona tili o‘qitish orqali mustaqil ishlash, ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish metodikasi ustida izlanishlar olib borgan. Imlo o‘qitish masalasi esa, juda kam o‘rganilgan mavzulardan hisoblanadi. X.Muhiddinova imloni rus guruhlarida o‘qitishda dastur va darsliklar mazmunidagi uzluksizlik masalasiga asosiy e’tiborini qaratadi [29; b.270]. H.Mirzohidova o‘zbek maktablarida imlo o‘qitishni qirg‘iz tiliga qiyoslab, qardosh tillarga taqqoslab tushuntirishning qulayliklari haqida fikr yuritadi [27; b.143]. M.Saidov o‘zining o‘zbek maktablarining 5-sinflarida ona tili ta’limi jarayonida tafakkurni rivojlantiruvchi o‘quv topshiriqlari va ulardan foydalanish metodikasiga doir tadqiqot ishida ona tilining “Muqaddima”, “Leksika” bo‘limlari qatori “Imlo” bo‘limini o‘qitish masalasiga ham qisman to‘xtalib o‘tgan. Unda imlo o‘qitish jarayonida, asosan, mashq va topshiriqlarni tafakkurni rivojlantirishga yo‘naltirish ko‘zda tutilgan. Ammo imlo o‘qitishning birlamchi vazifasi, ya’ni adabiy talaffuzga o‘rgatish, talaffuz mashqlari, talaffuzning imloga ta’siri kabilar e’tibordan chetda qolgan. Mazkur tadqiqotda imloga doir o‘quv materiallari mazmuni, usul va vositalarini takomillashtirish, o‘quvchilarda bugungi kunda dolzarb bo‘lib borayotgan adabiy talaffuz ko‘nikmalarini shakllantirish metodikasiga doir masalalar o‘rganilgan. D issertatsiya tadqiqotining dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi . Ushbu tadqiqot Samarqand davlat universitetining “Til va adabiyot o‘qitish muammolari” mavzusidagi tadqiqot rejasi asosida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi umumiy o‘rta ta’lim tizimida imloga doir o‘quv materiallarning metodik ta’minotini takomillashtirishdan iborat . Tadqiqotning vazifalari:

- umumiy o‘rta ta’lim tizimida yozma nutqni o‘stirishning bugungi ahvolini o‘rganish va uning ona tili ta’limida tutgan o‘rnini belgilash; - darsliklardagi yozma nutqni o‘stirishga oid o‘quv materiallarining DTS hamda dastur talablariga mosligini qiyosiy o‘rganish, shuningdek, ularni o‘qitish bilan bog‘liq muammolarning sabablarini aniqlash va yechimlarini topishga harakat qilish; - yozma nutqni o‘stirish orqali o‘quvchilarda adabiy talaffuzni shakllantirish, imloviy savodxonlikni, so‘z boyligini oshirib borish, mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishning mazmun, usul, vositalarini ishlab chiqishni takomillashtirish; - o‘quvchilar imlo o‘qitish jarayonida qaysi o‘quv materialini faqat o‘qib tushunib olishi va qaysilarini qat’iy yoddan bilishi lozimligi aniqlash, imlo o‘qitishda qanday metod, usul va texnologiyalardan foydalanish muhimligini aniqlash; - ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalarni tajribada sinab ko‘rish va olingan natijalarni statistik tahlilga tortish. Tadqiqotning ob’ekti u mumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinflarida orfografiya bo‘limini o‘qitish jarayoni hisoblanadi. Tadqiqotning predmeti ni imloga doir o‘quv materiallarining metodik ta’minoti mazmuni, usullari, tizimi va texnologiyasini takomillashtirish tashkil etadi. Tadqiqotning usullari: tadqiqot jarayonida pedagogik kuzatuv, qiyosiy tahlil, zidlash, tasniflash, suhbat, statistik tahlil, intervyu, anketa-so‘rovnomalari, pedagogik tajriba-sinov kabi bir qator usullardan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - imlo o‘qitish jarayonida talaffuzi va imlosi qiyin nutq tovushlarini o‘zlashtirishda odatlantiruvchi mashqlardan foydalanish adabiy talaffuz ko‘nikmasini rivojlantirib, imloviy savodxonlikni oshirgan; - imloga doir o‘quv materiallarini takomillashtirishda talaffuzning hududiy muammolari inobatga olinib, imloviy tahlil uchun tanlangan o‘quv materiallari polifonik, polifunksional bo‘lganda samaradorlik yuqori bo‘lishi isbotlangan;