Qadimgi Xitoy davlati

Загружено в:

23.11.2024

Скачано:

0

Размер:

39.1865234375 KB

Скачать

Mavzu :Qadimgi Xitoy davlati
Reja:
Kirish............................................................................................3
Asosiy qism...................................................................................5
I.bob.Qadimgi Xitoy davlati haqida..........................................7
I.1.Qadimgi Xitoy davlatining geografik o’rni va tabiiy
sharoitlari.....................................................................................10
I.2.Qadimgi Xitoy davlatining tarixshunosligi va
manbashunosligi..........................................................................15
I.3.Qadimgi Xitoy tarixini davrlashtirish.................................19
II.Qadimgi Xitoyda dastlabki davlatlarning tashkil topishi..21
II.1.Shan In davlati..................................................................23
II.2Sin, chjou va xan sulolasi davrida Xitoy..........................27
II.3.Qadimgi Xitoy masdaniyati haqida.................................28
Xulosa.......................................................................................29
Foydalanilgfan adabiyotlar ro’yxati ....................................30

Kurs ishining maqsadi. Xitoy Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi
mamlakatlardan biridir. Hozirgi Xitoyning g'arbiy chegaralari bizning Turon
zamiii chegaralariga kelib tutashadi. Shimolda M o'g'uliston. Rossiya, janubda
esa Himolay tog'lari orqali Hindiston bilan chegaradosh M amlakat sharqi Tinch
okeanning Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengiziarining suvlari bilan
o‘ralgan. M amlakatning katta qismi togiardan, g'arbiy tomoni dashti biyobon va
sharqiy qolgan ozroq qismi tekisliklardan iborat. Xitoyning kunchiqish tomonini
Buyuk Xitoy pasttekisligi qoplab yotadi. Iqlimi o'zig.i xos, yozi o'rtacha issiq,
qishi shimolda sovuqroq, janubda u qadar sovuq emas. Y og'in-sochin mam lakat
sharqida ko'proq, markaziy va g'arbiy qismida kamroq yog'adi. Xitoyning eng
yirik daryosi Xuanxe bo'lib, xitoyliklar uni “Tentak daryo”, “Xitoyning sho'ri"
“Ming xil kulfat keltinivchi daryo" deb ham ataydilar. Chunki u bahor oylari
toshib odamlarga k o'p tashvish va kulfat keltirgan. Bu daryo loyqaligi bois Sariq
daryo ham deyiladi. Sharqiy Xitoydan Yanszi, Sitszyan kabi katta daryolar,
g'arbiy qismidan esa Tarim daryosi oqib o'tib, G 'arbiy Xitoydagi qumliklarga
singib ketadi Bu daryolar bahor oylarida qattiq toshib xalq xo'jaligiga katta zarai
keltiradi. Xitoy o'sim liklar, hayvonot va qazilma m a'danlariga ancha boy
mamlakat hisoblanadi. Xitoyning eng qadimgi aholisi va ularning mashg'uloti.
Xitoyning qulay geografik muhiti bu yerlarda juda qadim zamonlardan boshlab
ibtidoiy va qadimgi odamlarning yashashlari uchun imkon bergan. Arxeolog va
antropologlarning bergan m a’lumotlariga ko'ra, Xitoy hududidan ibtidoiy va
qadimgi davrga mansub yodgorliklar topilgan.

Kurs ishining dolzarbligi. Bular orasida bundan 600-500 ming yil il294 gari
yashagan sinantrop - xitoy odami va Lantyan kabi odamlarning manzil-makonlari
diqqatga sazovordir. Ibtidoiy davrga raansub yodgorliklar Xitoyning juda k o'p
joylaridan topilib, ularning madaniy qatlami o ‘rganilgan. Ayni paytda Xitoyning
hamma joyidan qadimgi, so'nggi paleolit, mezolit, neolit, eneolit, jez va qadimgi
1
davriga oid ko'plab arxeologik yodgorliklar topilgan. Bu yodgorliklarni
1 tekshirgan arxeolog, antropolog olimlar X itoyda juda qadim zamondan boshlab
ibtidoiy va qadimgi odamlar yashaganligini isbotlab berdilar. Keyinchalik aholi
ko'paya borib Xitoyning ko'p joylariga borib joylashgan. Shuningdek, Xitoyga
shimol, janubi-sharqdan xilma-xil urug‘ va qabilalar kirib kelib joylashganlar.
M.av. IV -V mingyilliklarda Xuanxe daryosining o'rta oqimida bir necha neolitik
madaniy markazlar paydo bo'lgan. Xitoyning sharqiy sohillari - Szyansu va
Chjeszyan provinsiyalarida kashf clilgan Sinlyangan madaniyati keyinchalik
"Sharqiy” nomli etnoslarning paydo bo'lishiga zamin yaratgan. O 'sha davrda
Xuanxe daiyosining bosh innog'i Veyxe vodiysida mashhur. Yanshao neolitik
dehqonehilik madaniyati paydo bo'lib, xitoy xalqining eng qadimgi ajdodlari
asosi, bir qismi esa tibet-birma etnoslarining shakllanishiga sabab bo'lgan.
“Yanshao’iik lar daryo sohillarida yarim yerto'lalarda va ustunlarga o'rnatilgan
sinch uylarda yashab, dehqonehilik va hunarmandchilik bilan shug'ullangan.
Kurs ishining vazifasi .Ularning bir qismi termachilik. ovchilik va baliqchilik
bilan m ashg'ul boigan. M .av. Ill mingyillikda sharqiy “yansha”oliklar o ’rta
Xitoy tekisliklarida vashovchi janubiy qabilalar bilan aralashib ilk Xitoy tiliца
asos solganlar. Keyingi mingyillikda qadimgi Xitoy qabilalari - sya va shan
(in)lar yirik qabilaviy ittifoq tuzib, dastlabki tabaqaviy jam ivatlar negizidagi ilk
davlatlar(eng kuchlisi Shan, keyin Chjouni yaratganlar. Undan keyingi davrlarda
esa Xitoyga shimoldan lurli qabilalar kirib kelib mahalliy aholiga qo'shilib,
aralashib ketgan. Shuni ta’kidlab o'tish joizki, Janubiy Xitoyda qadimdan boshlab
har turli qabilalar yashagan. M.av. davrning so'nggi asrlarida xitoyliklar janubga

harakat qilib, mahalliy qabilalarni asta-sekin xitoy lashtira boshlaydi lar. Shunday
qilib, Xitoy aholisi hududda yashagan turli qabila va etnik guruhlardan tashkil
topgan
2
I.bob.Qadimgi Xitoy davlati haqida
I.1.Qadimgi Xitoy davlatining geografik o’rni va tabiiy sharoitlari
Xitoy M arkaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi mamlakatlardan biridir.
Hozirgi Xitoyning g'arbiy chegaralari bizning Turon zamiii chegaralariga kelib
tutashadi. Shimolda M o'g'uliston. Rossiya, janubda esa Himolay tog'lari orqali
Hindiston bilan chegaradosh M amlakat sharqi Tinch okeanning Sariq, Sharqiy
Xitoy va Janubiy Xitoy dengiziarining suvlari bilan o‘ralgan. M amlakatning
katta qismi togiardan, g'arbiy tomoni dashti biyobon va sharqiy qolgan ozroq
qismi tekisliklardan iborat. Xitoyning kunchiqish tomonini Buyuk Xitoy
pasttekisligi qoplab yotadi. Iqlimi o'zig.i xos, yozi o'rtacha issiq, qishi shimolda
sovuqroq, janubda u qadar sovuq emas. Y og'in-sochin mam lakat sharqida
ko'proq, markaziy va g'arbiy qismida kamroq yog'adi. Xitoyning eng yirik
daryosi Xuanxe bo'lib, xitoyliklar uni “Tentak daryo”, “Xitoyning sho'ri" “Ming
xil kulfat keltinivchi daryo" deb ham ataydilar. Chunki u bahor oylari toshib
odamlarga k o'p tashvish va kulfat keltirgan. Bu daryo loyqaligi bois Sariq daryo
ham deyiladi. Sharqiy Xitoydan Yanszi, Sitszyan kabi katta daryolar, g'arbiy
qismidan esa Tarim daryosi oqib o'tib, G 'arbiy Xitoydagi qumliklarga singib
ketadi Bu daryolar bahor oylarida qattiq toshib xalq xo'jaligiga katta zarai
keltiradi. Xitoy o'sim liklar, hayvonot va qazilma m a'danlariga ancha boy
mamlakat hisoblanadi. Xitoyning eng qadimgi aholisi va ularning mashg'uloti.
Xitoyning qulay geografik muhiti bu yerlarda juda qadim zamonlardan boshlab
ibtidoiy va qadimgi odamlarning yashashlari uchun imkon bergan. Arxeolog va

antropologlarning bergan m a’lumotlariga ko'ra, Xitoy hududidan ibtidoiy va
qadimgi davrga mansub yodgorliklar topilgan. Bular orasida bundan 600-500
ming yil il294 gari yashagan sinantrop - xitoy odami va Lantyan kabi
odamlarning manzil-makonlari diqqatga sazovordir. Ibtidoiy davrga raansub
yodgorliklar Xitoyning juda k o'p joylaridan topilib, ularning madaniy qatlami o
‘rganilgan. Ayni paytda Xitoyning hamma joyidan qadimgi, so'nggi paleolit,
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 3
mezolit, neolit, eneolit, jez va qadimgi davriga oid ko'plab arxeologik
yodgorliklar topilgan. Bu yodgorliklarni tekshirgan arxeolog, antropolog olimlar
Xitoyda juda qadim zamondan boshlab ibtidoiy va qadimgi odamlar
yashaganligini isbotlab berdilar. Keyinchalik aholi ko'paya borib Xitoyning ko'p
joylariga borib joylashgan. Shuningdek, Xitoyga shimol, janubi-sharqdan xilma-
xil urug‘ va qabilalar kirib kelib joylashganlar. M.av. IV -V mingyilliklarda
Xuanxe daryosining o'rta oqimida bir necha neolitik madaniy markazlar paydo
bo'lgan. Xitoyning sharqiy sohillari - Szyansu va Chjeszyan provinsiyalarida
kashf clilgan Sinlyangan madaniyati keyinchalik "Sharqiy” nomli etnoslarning
paydo bo'lishiga zamin yaratgan. O 'sha davrda Xuanxe daiyosining bosh innog'i
Veyxe vodiysida mashhur. Yanshao neolitik dehqonehilik madaniyati paydo
bo'lib, xitoy xalqining eng qadimgi ajdodlari asosi, bir qismi esa tibet-birma
etnoslarining shakllanishiga sabab bo'lgan. “Yanshao’iik lar daryo sohillarida
yarim yerto'lalarda va ustunlarga o'rnatilgan sinch uylarda yashab, dehqonehilik
va hunarmandchilik bilan shug'ullangan. Ularning bir qismi termachilik. ovchilik
va baliqchilik bilan m ashg'ul boigan. M .av. Ill mingyillikda sharqiy
“yansha”oliklar o ’rta Xitoy tekisliklarida vashovchi janubiy qabilalar bilan
aralashib ilk Xitoy tiliца asos solganlar. Keyingi mingyillikda qadimgi Xitoy
qabilalari - sya va shan (in)lar yirik qabilaviy ittifoq tuzib, dastlabki tabaqaviy
jam ivatlar negizidagi ilk davlatlar(eng kuchlisi Shan, keyin Chjouni yaratganlar.
Undan keyingi davrlarda esa Xitoyga shimoldan lurli qabilalar kirib kelib
mahalliy aholiga qo'shilib, aralashib ketgan. Shuni ta’kidlab o'tish joizki, Janubiy

Xitoyda qadimdan boshlab har turli qabilalar yashagan. M.av. davrning so'nggi
asrlarida xitoyliklar janubga harakat qilib, mahalliy qabilalarni asta-sekin xitoy
lashtira boshlaydi lar. Shunday qilib, Xitoy aholisi hududda yashagan turli urug
qabila va etnik guruhlardan tashkil topgan.
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009
4
I.2.Qadimgi Xitoy davlatining tarixshunosligi va manbashunosligi
Boshqa qadimgi Sharq mamlakatlari kabi Qadimgi Xitoy tarixini oiganishning
o'ziga xos ilmiy manbalari bor. Bular qadimgi hujjatlar. jumladan m. av. II m
ingyilikkaoid suyaklardagi hamda toshbaqa kosalari ustidagi yozuvlar b o’lib ,
ular Shan-In davlati davridagi (m.av.XVIII-XII asrlar) qadimgi Xitoyning
xo'jalik, ijtimoiy va davlat tuzumini tasvirlashga imkon birmuncha beradi. Diniy
marosimlarda ishlatiladigan jez davri idishlaridagi yozuvlar bu davrning oxirgi,
shuningdek, m.av. X II-V III asrlarga oid manbalardir. Bu yozuvlar orasida hadya
yorliqlari ham uchraydi. Sin sulolasi, ya'ni m.av. Ill asrga oid tosh barabanlardagi
yozuvlar ham katta ahamiyatga egadir. M.av. ill va milodiy 111 asrga oid Xan
sulolasi davriga mansub bo'rtma suratlar ham qadimgi Xitoy tarixi va
madaniyatini o'rganishda juda muhim manba hisoblanadi. Davri aniqlanmagan
yozm a manbalar orasida Lu podsholigi davrida. ya’ni m.av.VIII-V asrda
to'plangan “Chun-syu” va “Bahor va Kuz” kitobi alohida o'rin egallaydi. Bu
kitobning muallifi haqida turli fikrlar bor. B a’zi rivoyatlarga ko'ra, “Chun-syu”
kitohining muallifi Konfutsiy deyiladi. O 'sha davrda yaratilgan vilnomalardan
biri “Szochjuan” hisoblanadi. "Shanshu” (“Shutszin”) - ’’Tarix kitobi”, “Hujjatlar
kitobi” qadimgi Xitoyning mumtoz adabiyoti orasida alohida o'rinni egallaydi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, bu kitobga qadimgi podsholar yoki ularning
maslahatchilariga qarashli nutqlar. nasihatlar va amr-farmonlar kiritilgan. Bu
kitobda m am lakat topografiyasi va boshqarish tizimiga doir qimmatli m

a’lumotlar ham bor. Rivoyatlarga ko‘ra, kitob Konfutsiy tomonidan tahrir qilinib
qavta ishlangan ekan. Xitoyning qadimgi tarixi va madaniyatini o‘rganishda
“Shi-szin”- ”Q o‘shiqlar kitobi”ning ahamiyati ham katta. Kitob xalq qo‘shiqlari
asosida tuzilib, unda juda qadim zamonlarga oid qo'shiqlardan parchalar bor.
Kitobda xitoyliklaming eng qadimgi davrdagi chinakam havoti xalq qo'shiqlarida
aks ettirilgan. Shuningdek. kitobda m.av. I mingyillik birinchi yarmidagi xitoy
xalqining turli urf-odatlari. rasm-rusumlari, to'ylari va turinush tarzi to‘laroq
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 5
ifoda etilgan. Shuni ham aytib o'tish kerakki, “Q o‘shiqlar kitobi”ning eng
qadimgi qismi m.av. X II-V II asrlarga mansubdir. Nomi yuqorida tilga olingan
“Szo-chjuan” asarida ham m am lakat tarixiga oid ancha m a'lum otlar bor. “Szo-
chjuart”ni Xitoy adabiyotida Qadimgi Xitoy tarixiga oid birinchi to'la asar deyish
mumkin. Qadimgi Xitoy manbalari orasida m.av. XI1-VIII asrlarda tuzilgan
“Bambuk yilnomalari” ham muhim ahamiyatga egadir. Mazkur yilnoma o ‘sha
davr podsho, hokim va knyazlari uchun tuzgan yilnomalar bo‘lsa kerak. Bu
yilnomada m.av. 776-yilda quyosh tutilishi ko'rsatilgan sana. so‘nggi Shan-In
sulolasiga m ansub podsholarning ro'vxati va boshqa bir qancha qimmatli tarixiy
m a'lum otlar saqlangan. Shan-In davriga mansub fol k o iad ig an suyaklardagi
eng qadimgi iyeiroglif yozuvlari ham xitoyliklaming o'tm ish tarixini o'rganishda
muhim manbalardan biri b o iish i mumkin. M.av. II—I asrlarda Xitoyda
dastlabki tarixiy asarlar vujudga keladi. Bu jihatdan m .av,145-90-yillarda yashab
o ‘tgan tarixchi Sima Syanning 'Tarixiy xotiralar’'i katta ahamiyatga ega. Sima
Syanning bu asari Xitoyning eng qadimgi davridan m.av. II asr oxirigacha
bo'lgan tarixiy voqealami o 'z iehiga oladi. Bu kitob besh boiim dan iborat bo'lib.
unda qadimgi Xitoyning siyosiy va madaniy tarixiga oid, shuningdek,
xronologiyasini tiklash uchun zarur bo’lgan malum otlar berilgan. Tarixchi
“Tarixiy xotiralar”da qadimgi Xitoy tarixining umumiy manzarasini birinehi
marta keng ko’lamda bayon etadi. Sima Syanning bu asari Xitoy
tarixnavisligining o'zidan keyingi rivojlanishiga kuchli ta'sir etadi. Ban Byao,

milodiy 32-92-yillarda yashab ijod etgan o 'g 'li Ban Gu va qizi Ban Chjaolar
“Xan tarixi" (“Xan Shu”) tarixiy kitoblarini yozgan. Bu tarixiy asarlami
vozishlarida ular Sima Syanning tarixnavislik uslubidan keng foydalangan. Ban
Guning “Xan tarixi kitobi” Xan, aniqrogi G 'arbiy Xan sulolasi tarixiga ( m.av.
206-m ilodiy25 vil) bag'ishlangan. Ban Gu boshliq oilaviy tarixchilar yangi xitoy
tarixnavisligiga, y a’ni yangi “sulola tarixchiligi”ga asos soladilar. M ilodiy 398-
445-yillarda yashab ijod etgan tarixchi Fan E “So'nggi xan sulolasi tarixi”
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 6
kitobini yozgan. Bu kitobda Xitoyning I—III asrlai'dagi tarixi yoritilgan. Xitoy
hududidagi arxeologik yodgorliklar ilk axalqlari tarixi va madaniyatini
o'rganishda juda muhim manba hisoblanadi. Qazishmalar shuni ko'rsatadiki,
Xitoy hududida 600-500 ming yillardan beri kishilar yashab keladilar. 1921-yilda
shved olimi I.G.Anderson Xuanxe daryosining o'rta oqim idanneolit m
adaniyatigam ansub vodgorlikni topib o'rgangan. U Yanshao neolit madaniyati
nomi bilan mashhurdir. 1928-yilda esa Shan-In poytaxti Anyan shahri yaqinida
arxeologik qazishmalar oikazilib. Qadimgi Xitoy tarixining m.av. XIV—XI asrga
mansub moddiy madaniyat buyumlari topib o'rganiidi. Topilgan buyumlar 298
bizga o'sha davrdlagi Xitoyning ishlab chiqarish kuchlari va ijtimoiy tuzumi
haqida tushuncha beradi. Xitoyda arxeologik tadqiqotlar olib borish va o'rganish
ishlari u yerda xitoy inqilobidan so'ng rivoj lana boshiadi. Bu XX asrning 50-70-
yillariga to 'g 'ri keladi. Qazishmalar natijasida neolitdan Xan davrigacha bo'lgan
xitoyliklar tarixi haqida yangi. ashyoviy dalillar to'plandi. Keyingi yillarda
arxeologlar Xitoy hududidan Shan-In, Chjou va undan keyingi Xan davriga oid
yodgorliklarni o'rgandilar. Chjou davriga oid bronza idishlar Chansha yaqinidan
topilgan. U yerda fol xatlari yozilgan sopol buyum, kiyim-kechak, zargarlik va
ziynat buyumlari, yog‘och lavha va ipak matoga bitilgan qadimgi yozuvlar ham
topib o'rganildi. Bu buyumlar m.av. Ill asrga mansub Chanshadagi qabristondan
ham topib o'rganilgan. Xitoyning Shan-In davridagi qadimgi tarixini o'rgariishda
epigrafik manbalar. birinchi navbatda “fol xatlari” yozilgan buyumlarning

topilishi katta ahamiyatga egadir. Mazkur “fol xatlari” m.av. X IV -X I asrlarga
mansub ekan. Bu yodgorliklar birinchi bor 1899-yilda xitoylik olimlar Lyu Te-
yunem va Van I-junlar tomonidan ochilgan va o'rganilgan. Qazishma vaqtida
Any an shahri yaqinidan juda k o'p epigrafik yozuvlar ham topilgan. Van Go-vey,
Xu Xou-sban va boshqalar mazkur yodgorliklardan juda ko'p epigrafik
yozuvlarni topganlar. M. av. X -V II asrlarga mansub bronza idishga yozilgan
Chjou davri yozuvlari ham Qadimgi Xitoyning Chjou davri tarixi va
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
madaniyatini o'rganishda katta ahamiyatga ega. M.av. Ill va III asrga mansub
xilma-xil buyumlar va yozuvlar ham xitoyliklar tarixi va madaniyatini
o'rganishda muhim manba sifatida qimmatlidir. Istoriografiya-tarixnavislik.
Qadimgi Xitoyda tarixnavislik yoki yilnomachilikka ilk bor amaldor
zodagonlardan chiqqan Sima Syan (m.av. II--I asr), undan keyin “Birinchi (Katta)
Xan sulolasi tarixi”ni yozgan yilnomachi Ban Byao, uning o 'g 'li Byan Gu va
qizi Byan Chjaolar asos solganlar. M akedoniyalik A leksandr yurishlarii davrida
yashab ijod etgan mualliflar Ellin davlatlari va Rim ipak mahsulotlari olib
turadigan mamlakat Xitoy to'g'risida noaniq 299 va uzuq-yuluq m
a’lumotlarnigina berganlar. Yevropaliklar ungacha Xitoy haqida hech narsa
bilmagan. O 'rta asrlardan boshlab Xitoy to'g'risidagi ba'zi m a'lum otlar
venetsiyalik Marko Poloning "Sayohat" kitobida berilgan. XVI asrdan e ’tiboran
yevropalik sayyohlar, missionerlar va savdogarlar Sharqiy Osiyo bilan qiziqa
boshlagan. 1585-yili portugaliyalik M endozaning "U lug' Xitoy xalqining tarixi'’
bosilib chiqqan. Keyinchalik Yevropada qadimgi Xitoy tarixini o'rganish ishiga
fransuz sinologik (xitoyshunoslik) maktabi katta hissa qo'shgan. XIX asrda
fransuz xitoyshunosi E.Shavanni Sima Syanning “Tarixiy xotiralar” nomli tarixiy
kitobini fransuz tiliga tarjima qilishga kirishgan. U Xitoyda bo'lgan vaqtda Xan
davriga mansub bo'lgan yoddgorliklarni to‘plab nashr ettirgan. M .Grane
Qadimgi Xitoy tarixiga bag'ishlab ko'plab asai'lar yozgan. Xitoyning qadimgi
tarixi bo'yicha xitoyshunos tarixchi A.Maspero yirik asarlar yozgan. XX asrning
50-villarida G.Billensten ''X an jam iyatining siyosiy va ijtimoiy tarixi haqida"

yozgan tarixchidir. XX asrning 30-50-yillarida Go-Mo-jo, Xu Xou-syuanch,
YaKuanya, Szyan Bo-szyanya, Xe Chan-syunya kabi xitoylik tarixchilar Shan-In,
Chjao va Xan sulolasi tarixiga bag'ishlangan ko'plab asarlar yaratdilar.
Yaponiyada ham qadimgi Xitoy tarixiga qiziqish ancha ilgari boshlangan edi. XX
asr boshlarida yapon tarixchisi Xayasi Taysuke birinchilardan bo'lib tosh,
yog'och. suyak va boshqa narsalarga yozilgan fol yozuvlariga tarixiy manba
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi. 2009 8
sifatida qiziqqan. Qadimgi Xitoy tarixi bo'yicha mashhur yapon tarixchisi
Kaydzuka Sigekining tarixiy asarlari esa Xitoyda ilk davlatning vujudga kelishi
va yuksalishiga bag'ishlangan. Yaponlarning bir qancha yirik tarixchilari. shu
jum ladan M oriya Mitsuo Xan davrida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari ustida
tadqiqot olib borgan. XX asrning so'nggi o'nyiUiklarida Amerika Q o'shm a
Shtatlrida ham qadimgi Xitoy tarixiga qiziqish kuchaydi. Qadimgi Xitoy tarixi
bilan ko'proq AQShda yashagan xitoylik olimlar shug'ullangan. 300 XX asming
60-yillarida AQShda “Qadimgi Xitoy tarixini o‘rganish jam iyati” tuziladi. 1975-
yildan boshlab esa “Early China" jurnali chiqa boshlaydi. Sobiq sovet ittifoqi
tarixshunosligida Qadimgi Xitoy tarixi uch tarixiy davrga bo'linadi. Ulardan
birinchisi XX asrning 20-yillari oxiri 30-yillarning boshi. Mazkur davrda qadimgi
Xitoy tarixi haqida M.P.Jakov, E.S.lolk. M.D.Kokin. G.K.Papayan kabi
tadqiqotchilar tomonidan ilmiy maqolalar va monografik tadqiqotlar vozilib,
chop etildi. Ikkinchi davr 40-50-yillarni o 'z ichiga oladi. Bu davrda
L.V.Simonovskaya. L.I.Duman, V.V.Struve. V.I. Avdivev va boshqalarning
Qadimgi Xitoy tarixiga oid qator maqolalari va universitet talabalari uchun
yozilgan darsliklari nashr etildi. Uchinchi davr esa 60-yillardan boshlanib, bu
davrda qadimgi Xitoy tarixini o'rganishning yangi bosqichi boshlandi. Bu davrda
sobiq ittifoqda L.S.Vasilyev, S.P.Sinitsin, M. V.Kryukov, M.V.Safronov,
N.N.Cheboksarov. L.S.Perelomov, V.I.Kuzishin, V.M.Shteyn. R.V.Vyatkin,
V.S.Taskin. Y.L.Krolya kabi yirik tarixchilar, tarjimonlar qadimgi Xitoy tarixi
haqida ko'plab maqola va monografiyalar yaratdilar. Xitoy Osiyogina emas,

$butunjahon madaniyati taraqqiysiga katta hissa qo'shgan mamlakat hisoblanadi. Xilma-xil tabiiy sharoitga va turli manbalarga boy Xitoy tarixchilarning u lu g \ ko'p millionli xitoy xalqining ko'p asrlik tarixini atroflicha o'rganishi imkon beradi. Shuni ta’kidlash kerakki. qadimgi Xitoy tarixining urug'-aymoqchilik tuzumi xarobalari ustida eng qadimgi quldorlik jamiyati va mustabid davlat paydo bo'layotgan paytdan boshlab ilk Xitoy madaniyatiga asos solindi. Bu 1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016 2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 9 jihatdan ahamiyatlisi shuki, qadimgi Xitoy davlati tashkil topgan davrda vujudga kelgan xitoy iyeroglif yozuvi tarixiy an’anaga ko'ra uzluksiz ekanligini saqlab qolgan. Manbalar. Osiyoda tashkil topgan qator qadimgi davlatlar singari Xitoy hududida ham ko'plab arxeologik yodgorliklar. yozma manbalar, xalq og'zaki ijodi namunalari, epigrafik yozuvlari saqlanib qolgan. 301 M azkur manbalar va yodgorliklar orasida m.av. II mingyillikda paydo bo‘lib, o‘zining asosiy xususiyatini saqlab qolayotgan qadimgi xitoy iyeroglif yozuvidir. Shuni avtib o'itsh joizki, asrlar va ming yillar davomida ko'pgina xitoy iyerogliflarining shakl va m a'nolari o'zgartirilgan, ammo xitoylarlikning hozirgi yozuvi bilan qadimgi yoziivi o'rtasidagi m a’lum genetik bog'lanish saqlangan. Shuningdek, hozirgi xitoy tilining leksika va grammatikasi qadimgi tildan rivojlanib kelgan. Qadimgi xitoy matnlarining ba'zi as] nusxalari zamonamizgachayetib kelgan. Bu matnlar suyak parchalariga, toshbaqa kosasiga yozilgan b o ‘lib, mazmuni m unajjimga berilgan savol va qo‘yilgan talablardan iborat. Ular xenan fil suyaklari deb ataladi. Munajjim bu antik davrda: go'yo xudoning irodasini biladigan, har qandav savolga tangri nomidan javob beradigan kohinlar va ularning ibodatxonasi, karomat qiluvchi (bashorat beruvchi) odam. shuningdek folnoma. fol kitobidir. Ular m.av. II mingyillikka Shan- In davriga mansubdir. Jez davriga mansub idishlardagi qisqa-qisqa hadyanomalar m.av. II mingyillik oxiri va I mingyillikning birinchi yarmidagi C-hjou podsholigi davriga mansubdir. Kattaroq hajmdagi yozuvlar aksariyat hollarda yog'och taxtalarga, bambuk po‘stlog’i. barglari yoki ipakka yozilgan. Bambukka yozilganlari bambuk$

voqeanomalari deb ataladi. M.av. I asrda Xitoyda qog'oz ixtiro qilingan va xilma-
xil buyumlarga yozilgan yozuvlar keyinchalik kengaytirilib, qavtadan tahrir
qilinib, qog‘ozga ko'chirilgan. Hozir tarixchilar ixtiyorida qadimgi Xitoy tarixiga
oid yilnomalar mavjud. Ularning xronologiyasini aniqlash uchun tayanch nuqta
bor. Bambuk voqeanomalarida m.av. 776-yilda quyosh tutilishi ko'rsatilgan sana
m.av. X VIII-X III asrda yashagan Shan-In sulolasiga mansub podsholarning
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 10
ro'yxati va boshqa bir qancha qimmatli tarixiy m a’lumotlar saqlangan. Xitoy
o‘lkalaridan biri Lu podsholigining yilnomasini ifodalovchi.‘‘Chun-Syu”—”K
o‘kiam va kuz” asari yaratilgan bo'lib. naqllarga ko'ra uning muallifi mashhur
xitoy faylasufi Konfutsiy b o iib , u m.av. VI asrda yashab ijod etgan. 302
Qadimgi Xitoy tarixini o ‘rganishda m.av. II—I asrda yashagan Sima Syan “Shi-
szin”- ”Q o'shiqlar kitobi'’, “Shu-szin”- ”Tarix kilobi" (“Hujjatlar kitobi") muhim
ahamiyatga egadir.

1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009
11
I.3.Qadimgi Xitoy tarixini davrlashtirish
Qadimgi Xitoy tarixining davrlarga boMinishi va ularning bosqichlari. Qadimgi
Sharqning boshqa davlatlari kabi Xitoy tarixini bir necha tarixiy davrlarga b o iib
oiganiladi. Ular quyidagilar: 1. Xitoyda ibtidoiy jam oaning buzulishi va eng
qadimgi davlatlarning barpo etilishi - m. av. II ming yillik. 2. M.av. VIII—III
asrlarda Qadimgi Xitoy. 3. Xitoyda dastlabki markazlashgan davlatning qaror
topishi Sin imperiyasi davri - m.av. 221 - 207-yillar. 4. Xan imperiyasi davri
m.av. Ill—I asrlar. 5. Qadimgi Xitoy milodiy I—III asrlarda. B a’zi olimlar ilk
Xitoy tarixini sulolalar bo‘yicha tarixiy davrlarga boiishni tavsiya etganlar.
Aksariyat olimlar Qadimgi Xitoy tarixini beshta davrga b o iib o'rganish
maqsadga muvofiq ekanligini m a’qulluaydilar. Qadimgi Xitoy tarixini mazkur
tarzda davrlarga b o iib oig an ish talabalarga ancha yengillik tug‘diradi.

1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009
12
II.Qadimgi Xitoyda dastlabki davlatlarning tashkil topishi
II.1.Shan In davlati
M a’lumki, Xitoyning sharqiy qismidagi qulay labiiy geografik muhit mazkur
hududda ancha erta termachilikdan dehqonchilikka, ovchilikdan chorvachilikka o
‘tishga, nihoyat hunarmandchilik vujudga kelib rivoj topishiga shart-sharoit
yaratdi. X o'jalikning bu uch tarm og'i m.av. IV—II mingyilliklarda astasekin
rivoj topgan. Xuanxe, Yanszi va boshqa daiyo hamda soy bo'ylarida yashagan
ziroatchi qabilalar dastlab ziroatchilikning motiga dehqonchiligi bilan
shug'ullanib, bug‘doy. arpa, sholi, tariq, kunjut va boshqa dukkakli o ‘simliklar
ekib parvarish qilganlar. Chorvada qo'y, cchki, cholchqa va yirik shoxli qoramol
asraganlar. Ular tosh va jezdan har turli mehnat qurollari yasab ishlatganlar.
Keyinchalik esa hunarmand-dehqonlar yog'ochdan omoch yasab motiga
dehcionchiligidan omoch dehqonchiligiga o'tgan. Omochga ulov qo‘shib yer
haydab, ekin ekish mehnat unumdorligini bir necha hissa oshirgan. Bu davrda
chorvachilik va hunarmandchilik rivoj topgan. Ilududda mehnatning birinchi
buyuk ijtimoiy bo‘linishi sodir boigan. Chorvachilik dehqonchilikdan ajralib
chiqqan, savdo-sotiq ham rivoj topgan. Mazkur davrga kelib odamlar orasida
xususiy mulk, mulkiy tengsizlik. tabaqalanish shakllanib, Qadimgi Xitoyda ilk
davlatning vujudga kelishi uchun shart - sharoit paydo boMgan. Shan-In davlati.
Shan-In Xitoydagi eng qadimgi davlatlardan biridir. M.av. Ill mingyillikda
Xitoydagi qabilalar tarqoq yashar cdilar. X o'jalikning asta-sekinlik bilan

rivojlanishi natijasida qabilalar birlasha boshlagan. M.av. II mingyillik boshlariga
kelib Sya xonadoniga mansub kishilar qabilalarni birlashtirib, Sharqiy Xitoyda
davlat barpo etganlar. Sya xonadoniga mansub podsho303 lar kuchayib, boshqa
qo'shni qabilalarni o'/lariga itoat ettirganlar. Sya sulolasining so‘nggi podshosi
boshqa qabilalar ustidan zulmni kuchaytirgan. Shu davrda Xuanxe sohillariga
ko'chib kelgan Shan qabilasi kuchayib, qattiq janglardan so‘ng syalarni vengib
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 13
ularni o'zlariga itoat ettiradi. U lar Xuanxe daryosi havzasining katta qismini
egallaydi. M. av. XVIII asrda Chen Tan degan kishi davlat tuzib, uni o '/ qabilasi
Shan nomi bilan ataydi. U yangi sulolaning asoschisi boTgan. M. av. XVIII
asrdan boshlab sulola Shan-In deb atala boshlagan. Bu davlatning povtaxti Shan
shahri boigan. U-Din degan podsho davrida Shan-In davlati kuchayib, atrofdagi
hududlarni bosib oladi Ammo XIII asr oxiri va XII asr boshlaridan boshlab Shan-
In davlati kuchsizlatiib qoladi. Bundan foydalangan qo‘shni qabilalar birin-ketin
Shan-Inga hujum boshlaydi va uning yerlarini bosib oladi Shan-lln davlatining
xo‘jaligi. Shan-In podsholigi davrida xo'jalik ilgarigiga qaraganda ancha
rivojlangan edi. Xitoyda ilk dehqonchilik jilg'a, soy etaklari va daryo bo'ylarida
liman va qayr asosida shakllangan. M azkur davr mobaynida mehnat qurollari
takomillashgan, Shu bois mehnat unumdorligi oshgan. Keyinchalik mehnat
qurollarining takomillashuvi tufayli sug'orm a dehqonchilik ancha taraqqiy etgan.
Odamlar daryolarga to’g'on. dambalai qurib, suv omborlari barpo etishgan.
Kanallar qazib ekinzorlarni sug‘orishgan. Xitoy dehqonlari tariq, sholi, arpa,
bug'doy, choy va boshqa donli ekinlar ekkanlar. Ular sabzavotchilik va
bog’dorchilik bilan ham shug'ullangan. Tut ekib, ipak qurti boqqanlar. Ipak qui ti
pillasidan ipak tolalari olganlar. Xitoyliklar ipak qurti boqish va ipakchilikning
asoschisi hisoblanadilar. Xitoyda yaylovlar serob bo‘lgani uchun u yerlarda
qoramol. qo‘y, echki va cho’chqa ham boqqanlar. Ihykizlardan ish kuchi sifatida
foydalanilgan. Qo'sh ho'kizga temir tishli omoch qo'shib yer haydaganlar.

dalalarga ishlov berg anlar. Shan-In davfida Xitoyda miskarlik, kulolchilik,
to‘qimachilik ancha rivojlangan. Kulolchilikda qo'l charxi, to'qim achilikda esa
to‘qimachilik dastgohi ishlatilgan. Ular ipak, jun va zig'ir tolalari304 dan ip
yigirib ajoyib mato va gazlamalar to'qiganlar, ajoyib liboslar tikib kiyganlar.
Xitoy ustalari tosh, yog'och, loy va xom g'ishtdan saroylar, ibodatxonalar, uylar
va devorlar qurishgan. 0 ‘sha davrda xitoyliklar savdoga ham katta ahamiyat
bergan. Xitoydan tashqariga ipak, jun mahsulotlari, qurol-yarog' va boshqa
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 14
buyumlar chiqarilgan. Chet mamlakatlardan esa jun. teri, qimmatbaho toshlar
keltirilgan. Janubdan, ya’ni Yanszi havzasidan esa mis va qalay keltirilgan.
Xitoyda dehqonchilik. chorvachilik, hunarmandchilik va savdo sotiqning
rivojlanishi tabaqalanishni yanada kuchaytirgan. Odamlar asta-sekin boy-
badavlat, o ‘rtahol va kam bag‘al kishilarga ajrala boshlaganlar. Urushda asir
tushganlar va qarzdorlar qullarga aylantirilgan. Shunday qilib, m.av. X VIII-XIII
asrlarda Xitoyda dastlabki quldorlik davlati tashkil topgan. Bu davlat m. av. XIII
asrgacha yashab, keyinchalik o ‘z о 'm ini Chjou podsholigiga bo'shatib bergan.

1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009
15
II.Chjou, Sin va Xan sulolasi davrida Xitoy
Podsho U-Din vafotidan keyin Shan-In davlati kuchsizlana boshlaydi. Shan-Inga
qaram bo‘lgan qabilalar mustaqil bo‘lib oladi. Shunday qabilalardan biri Xuanxe
daryosining irm og'i Vey daryosi b o 'у lari da yashagan jangovar chjou qabilalari
edi. Ular asosan chorvachilik, qisman dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-
sotiq bilan sbug'ullanib hayot kechirgan. Shan-In davlati kuchaygan vaqtlarida
chjoular unga tobe bo'lib, boj-xiroj tolar edilar. Shan-In davlati
kuchsizlanganligidan foydalangan chjou qabila sardorlari Shan-Inga tez-tez
hujumlar uyushtirib, shahar va qishloqlarini talab qaytganlar. Chjou qabilalari
xo‘jalik va madaniyat jihatidan Shan-Inlaidan ancha orqada edilar. Chjou
podsholigining tashkil topishi. M. av. XIII asr oxiriXII asr boshlarida chjou
qabilalari hukmdor Chan - “Ma’rifatparvar hukm dor’ qo'l ostida birlashib
kuchaygan. 305 M. av. 1027-yili Charming o 'g ‘li U-Van boshchiligidagi katta
qo‘shin Shan-Inga bostirib kirgan. Shiddatli janglardan so'ng U-Van qo shinlari
podsho Shou Sin boshliq Shan-ln qo'shinlarini tor-mor keltirgan. Bu
mag'lubiyatdan so'ng podsho Shou Sin o'zini o‘zi o'ldirgan. Shundan keyin Shan-
In davlati qulagan va Xitoyda C'hjou podsholigi tashkil topgan. Xitov tarixida bu
podsholik G ’arbiy va Sharqiy Chjou podsholiklari davriga boiinadi. G'arbiv
Chjou podsholigi davri m.av. XII—VIII asrlarni o‘z ichiga oladi. G ’arbiy Chjou
davlatining chegarasi g'arbda Vev daryosidan sharqda Sariq dengiz sohiligacha
boMgan yerlarni egallagan edi. Uning poytaxti Vey daryosi bo'vidagi Xao shahri

edi. G‘arbiy Chjou podsholari qo'shni qabilalar, xususan junlar bilan janglar olib
borgan. Chjou podsholari mamlakatni viloyatlarga bo'lib, ularni qarindoshlari,
lashkarboshilar va amaldorlariga bo'lib bergan. Viloyat hokimlari boyib ketgach
podshoga itoat etmay qo‘ygan. Bu podsho hokimiyati kuchsizlanishiga olib
kelgan. Sharqiy Chjou podsholigi. M. av. VIII asr boshlarida Xuanxe daryosining
yuqori oqimida yashagan ko‘chmanchi jun qabilalari Chjou podsholigi yerlariga
bostirib kira boshlaydilar. Yu-Van podsholigi davrida (m.av. 788-771) chjoular
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 16
yarim ko'chmanchi junlar bilan shiddatli janglar olib borgan. M.av. 770-yili
podsho Pin-Van junlar hujumidan bezor boiib podsholik poytaxtini Xaodan
Loyanga, ya'ni Sharqqa ko‘chiradi. Shu tufayli podsholik Sharqiy Chjou nomi
bilan atalgan. Sharqiy Chjou podsholigi davri m.av. VIII—III asrlar orasidagi
davrni o'z ichiga oladi. Sharqiy Chjou podsholari g'arb tomonda jun, shimolda
di. xunn qabilalari va boshqa qabilalar bilan uzoq vaqt urushlar olib borgan.
M.av. 636-yili Chjou hukmdorlaridan Syan-Van di qabilalari bilan bo'lgan jangda
mag'lubiyatga uchragan. Syan-Van podsholik poytaxti Loyanni tashlab ehiqishga
majbur bo'lgan. M.av. VII-IV asrlarda Sharqiy Xitoy mavda podsholiklarga
boMinib keta boshlagan. Bu podsholiklarning yiriklari U, Chu, 306 Si, Szva va
Yuz kabi davlatlar edi. Bu Xitoy tarixida “Chjancho” - “Adovatlashuvchi
podsholiklar” davri deb atalgan. Bu vaqtda ular Sharqiy Xitoyda hukmronlik
qilish uchun uzoq yiillar davomida o’zaro kurash olib borganlar. Uzluksiz jang-u
jadallar, qonli urushlar natijasida goh Szin, Yuz, goh Chu, U, Si va Sinlar g‘olib
chiqqan yoki m agiubiyatga uchragan. Uzoq davom etgan urushlar va xalq
g'alayonlari tufayli M.av. I asr oxirlari-III asr boshlariga kelib Chjou podsholigi
ham kuchsizlanib barham topgan Adovatlashuvehi podsholiklaf' davrida
olib .borilgan umshlar xo'jalikning hamma sohalariga katta zarar, mamlakat
aholisi, xususan mehnatkashlar boshiga og'ir kulfatlar keltirgan. Mamlakatdagi
o'zaro urushlar va tushkunlikdan Xitoy atrofida yashagan ko'chmanchi qabilalar
foydalanganlar. Bu davrda Xitoy shimolida yashovchi qabilalarining talonchilik

urushlari kuchaygan. M. av. IV asrning birinchi yarmida Xitoyni yagona bir
davlatga birlashtirish g'oyasi tug'ilgan. Xitoydagi Chu va Sin podsholiklari
yagona davlat tuzish uchun kurasb boshlaganlar. Bu kurashda Sin podsholigi
g‘olib chiqqan. 308 Sin podsholigi Xuanxe daryosining irmoqlaridan biri Vey
daryosi havzasida joylashgan boiib, podsholikning poytaxti Sanyan shahri Vey
daryosining chap sohilida joylashgan edi. M. av. IV asr o'rtalariga kelib, podsho
Sao-chun davrida (M.av. 361-338-yillar) Sin podsholigi birmuncha kuchayadi
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 17
Shan-Yan islohoti va uning oqihatlari. Podsho Sao-chun o‘z amaldori Shan-
Yanga xo'jalik va mamlakatni boshqarish sohasida islohotlar loyihasini ishlab
chiqishini topshiradi. Shan-Yan bu islohot loyihasini ishlab chiqadi. Islohotga
ko'ra, yerni istagancha xususiy mulk qilib olish mumkin. Yerni erkin sotish va
sotib olishga ruxsat berilgan. Ilgari hosildan olinadigan soliq yer solig'i bilan
almashtirilgan. Davlatni boshqarishda ham qator ishlar qilingan. Butun podsholik
36 viloyatga bo'linib, uni podsho tayin etgan amaldorlar idora qilganlar. Eski
amaldorlar ishlaridan chetlashtirilgan va mamlakatda kuchli nazorat o'rnatilgan.
Podsholik maktab va maorif ishlariga ham katta e’tibor berib bu sohada ham
islohotlar o tkazilgan. Sin qo‘shinlari qayta tuzilib mustahkamlangan. Islohot
natijalari podsho hokimivatini ancha kuchaytirgan. Ammo Shan-Yan islohoti eski
zodagon, xalq ommasi, konfutsiychi oqim namoyandalari va qullarning
qarshiligiga uchragan. Podsho Sao-Chun vafotidan keyin islohotchi Shan-Yan
qatl etilgan. Sin podsholigining kuchayishi. M.av. 246-yili Sin podsholigi taxtiga
13 yoshli In Chjen (m.av. 246-210) o'tiradi. U qo'shni podsholiklarni o‘z
davlatiga qo'shib olish uchun katta tayyorgarlik ko‘radi. Qo‘shin saflarini
raustahkamlagach, m.av. 230-yili Xan podsholigi qo‘shinlariga qat'iy zarba berib
uni bosib oladi. M. av. 228-221-yillar orasida olib borilgan shiddatli. g'olibona
urushlar natijasida Sharqiy Xitoydagi Chjao, Vey, Chu, Si, Yan podsholiklarining
qo'shinlari tor-mor etiladi. M.av. 221-vili yuqorida nomlari keltirilgan davlatlar
Sin podsholigiga qo‘shib olingach, Sharqiy Xitoyni birlashtirish jarayoni ham

nihoyasiga yetadi. Shu tariqa Xitoyda Sin saltanati qaror topadi. In Chjen saltanat
taxtiga o'tirar ekan, o'zini “Sin Shi Xuandi” - Sin saltanatining birinchi podshosi
deb e’lon qiladi. In Chjen shimolda xunnlar bilan zafarli urushlar olib borib,
ularni Xitoy chegaralaridan nariga chekintirgan. Sin qo'shinlari Yanszi daryosi
quyi qismining janubidagi Yuz podsholigi bilan g'olibona urushlar olib borib, uni
ham Sin ga itoat ettirgan. Sin Shi Xuandi mamlakatni birlashtirgach, podsholikni
islohotchi ShanYan tuzgan qonun-qoidalarga amal qilib idora etgan. U
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 18
mamlakatni 36 viloyatga bo'lib, ularni boshqarishni o‘z amaldorlari zimmasiga
yuklagan. Eski zodagon-aslzodalar esa davlat ishidan chetlatilgan. Chunki ular
eskilikning jonkuyar tarafdorlari, yangilikning ashaddiy dushmani edi. Sin Shi
Xuandi buyrug'i bilan yangilikning dushmani hisoblangan konfutsiychi olim
tiriklayin yerga ko'mdirilgan. Boshqa tartiblar hukm surgan zamonni eslatadigan
yoki maqtab yozilgan asarlar, solnomalar kuydirilgan. Bularning barchasi keng
xalq ommasi orasida Sin Shi Xuandiga nisbatan nafrat uyg'otgan. Sin Shi Xuandi
vafotidan keyin saltanatda norozilik harakatlari kuchaydi. Shunday harakatlardan
eng kuchlisi Chu podsholigida ham boshlangan. Ular “I.Jlug" Chu qayta
tiklanmog’i kerak" shiori ostida kurash boshlaganlar. Qo‘zg'olonchilar birin-ketin
Chu shaharlarini bosib olib. Sin amaldorlaridan qattiq o'ch ola boshlaydilar. Chen
shahri bosib olingach. jamoaoqsoqollariqo‘zg‘olon rahbarlaridan biri Chen
Shennio’zlariga podsho qilib ko4aradilar. Janglarning birida Chen Shen halok
boiadi. Eski aslzodalardan bo'lgan Syan Yuy Chu qo'zg'olonchilar qo'shinining
qo‘mondoni bo 'lib oladi. Syan Yuy o'zini “Chu hokinii” — “Chu vani” deb e'lon
qiladi. Bunday qo'zg'olon Sin podsholigida ham boshlangan. Bu yerdagi
qo‘zg‘olonga qishloq oqsoqoli Lyu Ban boshchilik qiladi. M. av. 207-yilda Sanan
shahrini ishg'ol qilgan qo'zg'olonehilar, m. avv. 206-yili qo‘zg'olon rahbari Lyu
Banni “Xan hokimi” - “Xan vani” deb e'lon qiladilar. Qattiq janglar natijasida har
ikki tomondan ham ko‘p odam o'lgan yarador bo’lgan. Sin Shi Xuandining o’g ii
qo'zg'olonchilar qo'liga asir tushib, o'ldirilgan. Shu davr ichida Xan saltanatini

egallash uchun Lvu Ban bilan Syan Yuy o'tlasida qonli janglar boshlanadi.
Nihoyat, m. av. 202-yil yanvarda Gaysya yonidagi jangda Lyu Ban qo'shinlari
Syan Yuy qo'shinlari ustidan g/alaba qozonadi. Shu bilan Xitoyda Sin podsholigi
tugatilib, Xan saltanati o'rnadladi. Xan podsholigining kuchayishi. Lyu Ban Xan
taxtiga o'tirgach. o'zini Gao-Szu deb atashlarini buyuradi. U o‘z boshqaruvining
dastlabki yillarida xalqqa ko'p yengilliklar beradi. Keyinchalik esa u Sinlarning
boshqaruv tizimidan foydalanadi. U Xanga itoat etmagan
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 19
podsholiklar bilan qattiq kurash olib boradi. Shuni ta'kidlash kerakki, Xan
podsholigi o‘z boshidan Katta Xan sulolasi (m. av. 206, milodiy 25-yillar) va
Kichik Xan sulolasi davrini kechirgan. Xan podshosi Szin-di davrida yetti
hokimlikning birlashgan 200 minglik qo'shini saltanat poytaxti Sanyanga hujum
boshlaydi. Ammo „Yetti hokim qo‘zg‘oloni” poytaxt ostonalarida tor-mor etiladi.
‘'Yetti hokini’lar amaldorlarini ishdan olib, mustaqil qo'shin tutishdan mahrum
etadi. “Buyuk ipak yoii"ning markaziy qismi O'rta Osiyodan o'tgan edi. Bu yo'l
O'rta Osiyo xalqlarining jahon xalqlari bilan madaniy va iqtisodiy aloqalari
tarixida alohida ahamiyat kasb etgan.

1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009
20
II.3.Qadimgi Xitoy madaniyati haqida
Qadimgi Xitoy yozuvi. Qadimgi xitoyliklar boshqa Sharq mamlakatlari kabi
o'zining qadimiy. ko'p qirrali madaniyatiga ega bo'lgan. Qadimgi Xitoy ko'hna
Misr va Mesopotamiya singari o‘z yozuvi va adabiyotiga ega bo'lgan
mamlakatdir. Qadimgi xitoyliklar hozirgi kunimizdan 3,5-4 ming yil ilgari
o‘zlarining yozuvlarini yaratgan. Ularning yozuvi ham misrliklarniki singari
rasm-belgilardan - iyeroglillardan iborat boigan. Har bir ierolif-belgi butun bir
so’zni ifoda etgan. Bir kichik shoxcha belgisi “daraxt”, ikkitasi “o'rmon”, uchtasi
esa “chakalakzor” kabi ma’nolarni bildirgan. Xitoyda dastlabki yozuv m.av. II
mingyillikda kashf etilgan. Bu Shan-In davlati davriga to'g'ri keladi. 0 ‘shanda
iyerogliflar soni 2000 ga yaqin boigan. Xan davrida esa iverogliflarning soni o'n
sakkiz mingga у etgan. Xitoy yozuvlari asrlar mobaynida ayrim obzgarishlarga
duch kelgan. Ammo u 0‘zining asosiy belgilarini zamonamizgacha saqlah qolgan.
Xitoyliklar xatni dastlab suyak, yog'och. cho'p, teri va bambuk tanasidan
tayyorlangan maxsus taxtachalarga yozganlar. M.av. IV—III asrdan boshlab esa
ipakdan tayyorlangan shoyi parchasiga yozishgan. M.av. I asrda va milodiy I asr
chegarasida xitoy lar qog‘ozni kashf etishgach. yozuvlar ana shu qog'ozlarga
yozilgan. Xitoyliklar dunyoda birinchi bo'lib qog‘ozni kashf etishgan ekan.
Matnlar o'ngdan chapga to321 mon ustunlar tariqasida yuqoridan pastga qarab
yozilgan. Yozuvda bo‘yoqcho'p, qush patlari va cho'tkachalardan foydalanilgan.
Qog‘ozni bambuk, latta va po'stloq aralashmasidan tayyorlaganlar. Tarixiy

manbalarga ko‘ra, Xitoyda qog‘ozni kashf etgan kishi milodiy II asrda yashagan
Say Lungo degan fikrlar ham bor. Ehtimol bu shaxs qog'oz tayyorlash usulini
takomillashtirgan b o isa kerak. Shuni ta’kidlab o'tish joizki, yangi milodiy
yilning birinchi asridayoq qog'oz barcha yozuv vositalarini siqib chiqargan va
kundalik hayotda keng qo'llanilgan. Qadimgi Xitoy adabiyoti. Qadimgi
xitoyliklar o'zlarining ajoyib adabiyotiga ega bo'lgan. Qadimgi Xitoy
adabiyotining shakllanishi xalq og'zaki ijodiyoti bilan chambarchas bog'liqdir.
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 2 1
Yozuv kelib chiqqach, yozma adabiyot shakllangan va rivoj topgan. Xitoyliklar
ajoyib afsona, ertak, rivoyat, qo‘shiq, topishmoq va ko'plab maqollar yaratganlar.
Dostonlar Xitoyning qadimgi adabiyotida katta o‘rin tutadi. Xitoy adabiyotida
diniy, tarixiy va falsafiy mavzular keng o'rin olgan. Xitoyda m.av. IV—
milodning IV asrlarida Soy Yuan, Sima Syan kabi mashhur vozuvchi va shoirlar
ijod etishgan. O'sha davrning iste’dodli shoirlaridan biri Syuy Yuan boiib, u
m.av. IV asrda Chu podsholigida yashab ijod qilgan. Bu davrda yashagan yana
bir xitoylik mashhur adib, tarixchi Sima Syan bo'lib. m.av. 145-90-yillarda
yashab ijod qilgan. Uning 'Tarixiy xotiralar” asari mavjud. Qadimgi Xitoyda
musiqa, raqs, qo'shiq san’atiga qiziqish erta boshiangan. Ularda musiqa
asboblarining torli, urib, puflab chalinadigan txirlari keng tarqalgan. Xitoyga
qo4shni O'rta Osiyo xalqlarining arfa kabi musiqa asboblari milodiy I—II
asrlarda kirib borgan. Qadimgi Xitoyda me’inorchilik, rassomchilik va
haykaltaroshlik. M e’morchilik Qadimgi Xitoy madaniyatida muhim o‘rin
egallaydi. Uning kelib chiqishi Xitoy tarixining uzoq o'tmishiga borib taqaladi. M
e’morlar ajoyib saroylar, ibodatxonalar, ma’muriy binolar va harbiy istehkomlar
qurgan. Xitoyning qadimgi Xao Sanyan, Dalyan, In, Shouchun, Chanan kabi
yirik shaharlarida ko'pdan- ko'p saroylar, ibodatxonalar va ma’muriy binolar
bo‘lganki, uni xitoylik qo'li gul ustalar bunyod etgan. Xitoy ustalari 322
me'morchilikda o'ziga xos jimjimador qurilish uslubini yaratganlarki. bu uslub
boshqa Sharq xalqlari me'morchiligida uchramaydi, Me’morchilik ishlarida loy,

g'isht. paxsa va ko‘proq yog‘och ishlatilgan. Bu jihatdan m.av. II—I asrlarda uch
qavatli qilib. oynavand. peshay von lari va to'rt chekkasida qorovulxonasi bo'lgan
Chanandagi Xan podsholarining saroyi diqqatga sazovordir. Xitoyda rassomlik
ham ancha taraqqiy etgan edi. Rassomlar shoh saroylari, ibodatxona devorlari va
amaldorlaming uy devorlarini o'simlik. daraxt, ot. otliq askar, jang aravalari, it, fil
va qandaydir maxluqlarning tasvirlari bilan bezaganlar. Xitoyda haykaltaroshlik
kamroq rivojlangan. Ustalar mis, jez, kumush, oltin va toshlardan xilma-xil
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 22
idishlar yasab, ularning sirtini qush, ajdaho va turli afsonaviy maxluq tasvirlari
bilan bezaganlar. Haykaltarosh ustalar podshoh, sarkarda, boy va oddiy
kishilarning haykallarini o'ta nozik did bilan ishlaganlar. Qadimgi Xitoyning qo'li
gul ustalari ajoyib zargarlik, kulolchilik, miskarlik va boshqa badiiy buvumlar
tayyorlashda shuhrat qozongarilar. Shunday qilib. qadimgi xitoyliklar adabivot,
me’morchilik va tasviriy san'at sohasida o'zlariga xos asarlar yaratib, shulirat
qozonganlar. Qadimgi Xitoyda ilmiy bilimlarning rivojlanishi. Qadimgi Xitoyda
ishlab chiqarish xo'jaligining rivojlana borishi bilan ilmiy-amaliy bilimlar ham
ravnaq topgan. Ulai' matematika, geometriva fanlari sohasida jiddiv yutuqlarga
erishgan. Bu jihatdan m. av. II asrda tuzilgan "Matematikaning to'qqiz kitobi”
degan asar diqqatga sazovordir. Kitobda matematikaning asoslari tushuntirib
berilgan. Bu kitob dehqon. olim, hunarmand, tarixchi, astronom, chorvador va
me’morlar uchun uzoq vaqtgacha asosiy qo'llanma bo'lib xizmat qilgan. Xitoy
olimlari astronomiya sohasida ham jiddiy yutuqlarga erishganlar. Davlat, xo‘jalik
ishlarini yuritish, savdo ishlari, vaqtni hisoblash va taqvim tuzish zaruriyati
astronomiya bilimlarini to‘plashni va bilishni taqozo etgan. Xitoy astronomlari
m. av. II mingyillikdayoq astronomik kuzatishlarni boshlaganlar. M.av. 145-90-
yillarda yashagan xitoy tarixchisi Sim Syanning “Tarixiy xotiralar” kitobining bir
bo‘limi osmon jismlari masalasiga bag‘ishlangan. 323 Tarixchi Ban Guning “Xan
tarixi” kitobida 783 yulduzning nomi keltirilgan. Milodning II asrida yashagan
Chjan Xenning astronomiya va matematikaga oid asarida esa 124 yulduz

turkumi. 2500 yulduzlarning nomi eslatib o'tilgan. Bu davrda sayyoralar
harakatini kuzatishga ham katta ahamiyat berilgan. Xitoy astronomlari bir yilning
365 kun ekanligini mustaqil aniqlaganlar. Ular bir yilni 12 oyga boigan va
quyosh-oy taqvimini tuzgan. Xitoy astronomlari quyosh va oyning qachon
tutilishini oldindan aytib berishgan. Ular fizika sohasida ham jiddiy yutuqlarga
erishib, dunyoda birinchi b o iib kompasni kashf etganlar. Kompasni temirdan
to'rtburchak qilib ishlashgan. Uning harakatlanuvchi ko‘rsatkichi doimo janubni
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 23
ko’rsatib turgan. Qadimgi Xitoyda tabobat ilmining rivojanishi. Qadimgi Xitoyda
tabobat ham ancha yaxshi rivojlangan. Tabiblar betnor tomirlarini ushlab ko‘rib.
kasalliklarini aniqlagan, tashxis qo'yib, so'ng davolashga kirishganlar. Qadimgi
Xitoyda Van Shu Xe, Ban Sio va Xua Tu kabi mashhur tabiblar yashagan va
faolivat ko'rsatgan. Van Shu Xe tabobatga oid “Ney-Szi”,- „Odam tabiati va
hayoti". Ban Sio esa “Qiyinchilik haqida kitob “ kabi asarlar yozgan. Ular
bemorlami davolashda meva, o‘simlik va hayvonlarning ayrim qismlaridan
tayyorlangan sodda va murakkab dorilardan foydalangan. Xitoy tabiblari
dunyoda birinchi b o iib tomirdan shifobaxsh suyuqlik dori yuborib davolash
usulini qoilaganlar. 0 ‘sha vaqtda Xitoyda dori-darmonlarning 1000 dan ortiq turi
m aium boigan. Qadimgi Xitoyning tarkibiy qismi hisoblangan Tibetda tabobat
ilmi yuksak dso-ajada rivojlangan. Harbiy qurol hisoblangan poroxni ham
xitoyliklar kashf etgan. Xitoyda geografik va tarixiy bilimlarning rivojlanishi.
Xitoyda markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va mamlakatni ma'muriy
viloyatlarga boiish geografik bilimlarga ega boiishni talab etgan. M.av. VIII asrda
Chjou davlatining yerlari 9 viloyatga boiingan edi. Sin va Xan podsholiklari
davrida mamlakat b viloyatga boiingan edi. Podsho va viloyat hokimlari o'zlari
yashab turgan viloyatni puxta bilishlari kerak edi. Buni geografiya fani
o’rgatardi. Qadimgi Xitoy tarixchilar vatanidir. M. av. 145- 90-vil324 larda
yashagan mashhur Sim Syan „Tarixiy xotiralar’ degan asar yozgan. Bu kitobda
Xitoyning eng qadimgi davridan m. av. II asr oxirigacha bo'lgan tarixi bayon

etilgan. Milodning 32-92-yillarida yashagan tarixchi Ban Gu esa “Xan podsholari
tarixi” asarini yozgan. Unda Katta Xan podsholigi tarixi bayon etilgan. Qadimgi
Xitoyning diniy e’tiqodlari. Qadimgi Xitoyda diniy e'tiqodning shakllanishi
ibtidoiy davrlarga borib taqaladi. Shan-In davridagi diniy e'tiqodlar ibtidoiy din
shakllaridan kelib chiqqan. Qadimgi xitovliklar Quyosh. Oy, osmon, osmon
jismlari, sayyora va yulduzlarga topingan. Shu bilan birga ular tabiat va tabiat
hodisalari, daraxtlarga sig‘inib tog‘ va daryolami ulug'iaganlar. Odamlar ana shu
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 24
ulug‘langan narsalarga e'tiqod qilgan. Xitoyliklar e'tiqodiga ko‘ra, har bir narsa
va hodisaning alohida xudolari bo’lgan. Bu xudolar alohida nomlar bilan atalgan.
Ularda Oliy xudo Di bo'lib. u odamlarga qurg‘oqchilik, suv toshqinlari yuborgan
yoki baxt ulashgan. Afsonalarning birida aytilishicha, Nyuy Va degan xudo
odamni loydan yaratgan ekan. Xitoylarning diniy afsonalarida tabiiy ofatlar,
odamlami bu ofatlardan qutqaruvchi qahramonlar haqida hikoya qilinadi.
Qadimgi xitoyliklar o igan ajdodlari ruhlariga ham e'tiqod qilgan. Bu fanda
aniinizm deyiladi. Tog'-toshlar, o‘simlik, daraxtlar, osmon jismlari va har xil
buyumlarga sig‘inish esa fetishizm deyiladi. Ayni paytda ular hayvon va turli
jonivorlarga ham sig‘inganlar. Bu esa totemizm deb ataladi. M.av. Ill—II asrlarda
Xitoyga Hindistondan O'rta Osiyo orqali budda dini kirib kelgan va yoyilgan.
Shunday qilib, Xitoyda diniy e'tiqod xilma-xil shaklda boiib, uzoq vaqtgacha
saqlanib qolgan. Qadimgi xitoyliklar juda qadim zamondan boshlab o'zlariga xos
yuksak madaniyat yaratib, jahon madaniyati xazinasiga ulkan hissa qo'shganlar.

1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 25
Xulosa
Qadimgi Xitoyda tabobat ham ancha yaxshi rivojlangan. Tabiblar betnor
tomirlarini ushlab ko‘rib. kasalliklarini aniqlagan, tashxis qo'yib, so'ng
davolashga kirishganlar. Qadimgi Xitoyda Van Shu Xe, Ban Sio va Xua Tu kabi
mashhur tabiblar yashagan va faolivat ko'rsatgan. Van Shu Xe tabobatga oid
“Ney-Szi”,- „Odam tabiati va hayoti". Ban Sio esa “Qiyinchilik haqida kitob “
kabi asarlar yozgan. Ular bemorlami davolashda meva, o‘simlik va
hayvonlarning ayrim qismlaridan tayyorlangan sodda va murakkab dorilardan
foydalangan. Xitoy tabiblari dunyoda birinchi b o iib tomirdan shifobaxsh
suyuqlik dori yuborib davolash usulini qoilaganlar. 0 ‘sha vaqtda Xitoyda dori-
darmonlarning 1000 dan ortiq turi m aium boigan. Qadimgi Xitoyning tarkibiy
qismi hisoblangan Tibetda tabobat ilmi yuksak dso-ajada rivojlangan. Harbiy
qurol hisoblangan poroxni ham xitoyliklar kashf etgan. Xitoyda geografik va
tarixiy bilimlarning rivojlanishi. Xitoyda markazlashgan davlatlarning tashkil
topishi va mamlakatni ma'muriy viloyatlarga boiish geografik bilimlarga ega
boiishni talab etgan. M.av. VIII asrda Chjou davlatining yerlari 9 viloyatga
boiingan edi. Sin va Xan podsholiklari davrida mamlakat b viloyatga boiingan
edi. Podsho va viloyat hokimlari o'zlari yashab turgan viloyatni puxta bilishlari
kerak edi. Buni geografiya fani o’rgatardi. Qadimgi Xitoy tarixchilar vatanidir.
M. av. 145- 90-vil324 larda yashagan mashhur Sim Syan „Tarixiy xotiralar’

degan asar yozgan. Bu kitobda Xitoyning eng qadimgi davridan m. av. II asr
oxirigacha bo'lgan tarixi bayon etilgan. Milodning 32-92-yillarida yashagan
tarixchi Ban Gu esa “Xan podsholari tarixi” asarini yozgan. Unda Katta Xan
podsholigi tarixi bayon etilgan. Qadimgi Xitoyning diniy e’tiqodlari. Qadimgi
Xitoyda diniy e'tiqodning shakllanishi ibtidoiy davrlarga borib taqaladi. Shan-In
davridagi diniy e'tiqodlar ibtidoiy din shakllaridan kelib chiqqan. Qadimgi
xitovliklar Quyosh. Oy, osmon, osmon jismlari, sayyora va yulduzlarga topingan.
Podsho U-Din vafotidan keyin Shan-In davlati kuchsizlana boshlaydi. Shan-Inga
26
qaram bo‘lgan qabilalar mustaqil bo‘lib oladi. Shunday qabilalardan biri
Xuanxe 6 daryosining irm og'i Vey daryosi b o 'у lari da yashagan jangovar chjou
qabilalari edi. Ular asosan chorvachilik, qisman dehqonchilik, hunarmandchilik
va savdo-sotiq bilan sbug'ullanib hayot kechirgan. Shan-In davlati kuchaygan
vaqtlarida chjoular unga tobe bo'lib, boj-xiroj to ia r edilar. Shan-In davlati
kuchsizlanganligidan foydalangan chjou qabila sardorlari Shan-Inga tez-tez
hujumlar uyushtirib, shahar va qishloqlarini talab qaytganlar. Chjou qabilalari
xo‘jalik va madaniyat jihatidan Shan-Inlaidan ancha orqada edilar. Chjou
podsholigining tashkil topishi. M. av. XIII asr oxiriXII asr boshlarida chjou
qabilalari hukmdor Chan - “Ma’rifatparvar hukm dor’ qo'l ostida birlashib
kuchaygan. 305 M. av. 1027-yili Charming o 'g ‘li U-Van boshchiligidagi katta
qo‘shin Shan-Inga bostirib kirgan. Shiddatli janglardan so'ng U-Van qo shinlari
podsho Shou Sin boshliq Shan-ln qo'shinlarini tor-mor keltirgan. Bu
mag'lubiyatdan so'ng podsho Shou Sin o'zini o‘zi o'ldirgan. Shundan keyin Shan-
In davlati qulagan va Xitoyda C'hjou podsholigi tashkil topgan. Xitov tarixida bu
podsholik G ’arbiy va Sharqiy Chjou podsholiklari davriga boiinadi. G'arbiv
Chjou podsholigi davri m.av. XII—VIII asrlarni o‘z ichiga oladi. G ’arbiy Chjou
davlatining chegarasi g'arbda Vev daryosidan sharqda Sariq dengiz sohiligacha
boMgan yerlarni egallagan edi. Uning poytaxti Vey daryosi bo'vidagi Xao shahri

edi. G‘arbiy Chjou podsholari qo'shni qabilalar, xususan junlar bilan janglar olib
borgan
27
Foydalanilgana dabiyotlar ro’yxati
1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016
2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009
I .Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. Т. 1998.
2. Геродот. История в девяти книгах / Пер. Г. А. Стратановского. М.; Л.,
1972. («Памятники исторической мысли»; репр. 1993).
3. Авдиев В.И. История Древнего Востока. Москва 1948 .
4. Авдиев В.И. Кадимги Шарк тарихи. Тошкент 1964.
5. Бухарин М. Д., Ладынин И. А., Ляпустин Б. С., Немировский А. А.
История Древнего Востока. — М.: Дрофа, 2009.
6. Всемирная история. Государственное Издательства политической
литературы Москва. 1955.
7. Гафуров Б.Г, Цибукидис Д.И Александр Македонский и Восток Изд.
«Наука». Главная редакция. Восточной литературы Москва. 1980.
8. История Древнего Востока. Под редакции В.И. Кузищина Москва
“Высшая школа” 1979.
9. История Древнего Востока. /Под ред. В.И. Кузищина. М., 2009.
10. История Древней Греции / Под ред. В.И. Кузищина. М., 2008.
11. История Древнего Рима / Под ред. В.И. Кузищина. М., 2008.

12. История Древнего Востока. Москва 1988
13. История Древнего Мира, том I . Москва 1983.
14. История Древнего Мира, том I I . Москва 1983.
15. История Древнего Мира, том I I I . Москва 1983.
16. История Древнего Востока. От ранних государственных образований до
древних империй. Под ред. А. В. Седова. М., 2004.
17. Кадимги дунё тарихи. II кием. Ю.С. Крушкол тахрирн остида
“Укитувчи" нашриёти. Тошкент - 1975.
18. Магье М. Э. Избранные труды по мифологии и идеологии Древнего
Египта. М, 1996.

Mavzu :Qadimgi Xitoy davlati Reja: Kirish............................................................................................3 Asosiy qism...................................................................................5 I.bob.Qadimgi Xitoy davlati haqida..........................................7 I.1.Qadimgi Xitoy davlatining geografik o’rni va tabiiy sharoitlari.....................................................................................10 I.2.Qadimgi Xitoy davlatining tarixshunosligi va manbashunosligi..........................................................................15 I.3.Qadimgi Xitoy tarixini davrlashtirish.................................19 II.Qadimgi Xitoyda dastlabki davlatlarning tashkil topishi..21 II.1.Shan In davlati..................................................................23 II.2Sin, chjou va xan sulolasi davrida Xitoy..........................27 II.3.Qadimgi Xitoy masdaniyati haqida.................................28 Xulosa.......................................................................................29 Foydalanilgfan adabiyotlar ro’yxati ....................................30

Kurs ishining maqsadi. Xitoy Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi mamlakatlardan biridir. Hozirgi Xitoyning g'arbiy chegaralari bizning Turon zamiii chegaralariga kelib tutashadi. Shimolda M o'g'uliston. Rossiya, janubda esa Himolay tog'lari orqali Hindiston bilan chegaradosh M amlakat sharqi Tinch okeanning Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengiziarining suvlari bilan o‘ralgan. M amlakatning katta qismi togiardan, g'arbiy tomoni dashti biyobon va sharqiy qolgan ozroq qismi tekisliklardan iborat. Xitoyning kunchiqish tomonini Buyuk Xitoy pasttekisligi qoplab yotadi. Iqlimi o'zig.i xos, yozi o'rtacha issiq, qishi shimolda sovuqroq, janubda u qadar sovuq emas. Y og'in-sochin mam lakat sharqida ko'proq, markaziy va g'arbiy qismida kamroq yog'adi. Xitoyning eng yirik daryosi Xuanxe bo'lib, xitoyliklar uni “Tentak daryo”, “Xitoyning sho'ri" “Ming xil kulfat keltinivchi daryo" deb ham ataydilar. Chunki u bahor oylari toshib odamlarga k o'p tashvish va kulfat keltirgan. Bu daryo loyqaligi bois Sariq daryo ham deyiladi. Sharqiy Xitoydan Yanszi, Sitszyan kabi katta daryolar, g'arbiy qismidan esa Tarim daryosi oqib o'tib, G 'arbiy Xitoydagi qumliklarga singib ketadi Bu daryolar bahor oylarida qattiq toshib xalq xo'jaligiga katta zarai keltiradi. Xitoy o'sim liklar, hayvonot va qazilma m a'danlariga ancha boy mamlakat hisoblanadi. Xitoyning eng qadimgi aholisi va ularning mashg'uloti. Xitoyning qulay geografik muhiti bu yerlarda juda qadim zamonlardan boshlab ibtidoiy va qadimgi odamlarning yashashlari uchun imkon bergan. Arxeolog va antropologlarning bergan m a’lumotlariga ko'ra, Xitoy hududidan ibtidoiy va qadimgi davrga mansub yodgorliklar topilgan.

Kurs ishining dolzarbligi. Bular orasida bundan 600-500 ming yil il294 gari yashagan sinantrop - xitoy odami va Lantyan kabi odamlarning manzil-makonlari diqqatga sazovordir. Ibtidoiy davrga raansub yodgorliklar Xitoyning juda k o'p joylaridan topilib, ularning madaniy qatlami o ‘rganilgan. Ayni paytda Xitoyning hamma joyidan qadimgi, so'nggi paleolit, mezolit, neolit, eneolit, jez va qadimgi 1 davriga oid ko'plab arxeologik yodgorliklar topilgan. Bu yodgorliklarni 1 tekshirgan arxeolog, antropolog olimlar X itoyda juda qadim zamondan boshlab ibtidoiy va qadimgi odamlar yashaganligini isbotlab berdilar. Keyinchalik aholi ko'paya borib Xitoyning ko'p joylariga borib joylashgan. Shuningdek, Xitoyga shimol, janubi-sharqdan xilma-xil urug‘ va qabilalar kirib kelib joylashganlar. M.av. IV -V mingyilliklarda Xuanxe daryosining o'rta oqimida bir necha neolitik madaniy markazlar paydo bo'lgan. Xitoyning sharqiy sohillari - Szyansu va Chjeszyan provinsiyalarida kashf clilgan Sinlyangan madaniyati keyinchalik "Sharqiy” nomli etnoslarning paydo bo'lishiga zamin yaratgan. O 'sha davrda Xuanxe daiyosining bosh innog'i Veyxe vodiysida mashhur. Yanshao neolitik dehqonehilik madaniyati paydo bo'lib, xitoy xalqining eng qadimgi ajdodlari asosi, bir qismi esa tibet-birma etnoslarining shakllanishiga sabab bo'lgan. “Yanshao’iik lar daryo sohillarida yarim yerto'lalarda va ustunlarga o'rnatilgan sinch uylarda yashab, dehqonehilik va hunarmandchilik bilan shug'ullangan. Kurs ishining vazifasi .Ularning bir qismi termachilik. ovchilik va baliqchilik bilan m ashg'ul boigan. M .av. Ill mingyillikda sharqiy “yansha”oliklar o ’rta Xitoy tekisliklarida vashovchi janubiy qabilalar bilan aralashib ilk Xitoy tiliца asos solganlar. Keyingi mingyillikda qadimgi Xitoy qabilalari - sya va shan (in)lar yirik qabilaviy ittifoq tuzib, dastlabki tabaqaviy jam ivatlar negizidagi ilk davlatlar(eng kuchlisi Shan, keyin Chjouni yaratganlar. Undan keyingi davrlarda esa Xitoyga shimoldan lurli qabilalar kirib kelib mahalliy aholiga qo'shilib, aralashib ketgan. Shuni ta’kidlab o'tish joizki, Janubiy Xitoyda qadimdan boshlab har turli qabilalar yashagan. M.av. davrning so'nggi asrlarida xitoyliklar janubga

harakat qilib, mahalliy qabilalarni asta-sekin xitoy lashtira boshlaydi lar. Shunday qilib, Xitoy aholisi hududda yashagan turli qabila va etnik guruhlardan tashkil topgan 2 I.bob.Qadimgi Xitoy davlati haqida I.1.Qadimgi Xitoy davlatining geografik o’rni va tabiiy sharoitlari Xitoy M arkaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi mamlakatlardan biridir. Hozirgi Xitoyning g'arbiy chegaralari bizning Turon zamiii chegaralariga kelib tutashadi. Shimolda M o'g'uliston. Rossiya, janubda esa Himolay tog'lari orqali Hindiston bilan chegaradosh M amlakat sharqi Tinch okeanning Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengiziarining suvlari bilan o‘ralgan. M amlakatning katta qismi togiardan, g'arbiy tomoni dashti biyobon va sharqiy qolgan ozroq qismi tekisliklardan iborat. Xitoyning kunchiqish tomonini Buyuk Xitoy pasttekisligi qoplab yotadi. Iqlimi o'zig.i xos, yozi o'rtacha issiq, qishi shimolda sovuqroq, janubda u qadar sovuq emas. Y og'in-sochin mam lakat sharqida ko'proq, markaziy va g'arbiy qismida kamroq yog'adi. Xitoyning eng yirik daryosi Xuanxe bo'lib, xitoyliklar uni “Tentak daryo”, “Xitoyning sho'ri" “Ming xil kulfat keltinivchi daryo" deb ham ataydilar. Chunki u bahor oylari toshib odamlarga k o'p tashvish va kulfat keltirgan. Bu daryo loyqaligi bois Sariq daryo ham deyiladi. Sharqiy Xitoydan Yanszi, Sitszyan kabi katta daryolar, g'arbiy qismidan esa Tarim daryosi oqib o'tib, G 'arbiy Xitoydagi qumliklarga singib ketadi Bu daryolar bahor oylarida qattiq toshib xalq xo'jaligiga katta zarai keltiradi. Xitoy o'sim liklar, hayvonot va qazilma m a'danlariga ancha boy mamlakat hisoblanadi. Xitoyning eng qadimgi aholisi va ularning mashg'uloti. Xitoyning qulay geografik muhiti bu yerlarda juda qadim zamonlardan boshlab ibtidoiy va qadimgi odamlarning yashashlari uchun imkon bergan. Arxeolog va

antropologlarning bergan m a’lumotlariga ko'ra, Xitoy hududidan ibtidoiy va qadimgi davrga mansub yodgorliklar topilgan. Bular orasida bundan 600-500 ming yil il294 gari yashagan sinantrop - xitoy odami va Lantyan kabi odamlarning manzil-makonlari diqqatga sazovordir. Ibtidoiy davrga raansub yodgorliklar Xitoyning juda k o'p joylaridan topilib, ularning madaniy qatlami o ‘rganilgan. Ayni paytda Xitoyning hamma joyidan qadimgi, so'nggi paleolit, 1.A.Kabirov.Qadimgi sharq tarixi.2016 2.R.Rajabov.Qadimgi dunyo tarixi.2009 3 mezolit, neolit, eneolit, jez va qadimgi davriga oid ko'plab arxeologik yodgorliklar topilgan. Bu yodgorliklarni tekshirgan arxeolog, antropolog olimlar Xitoyda juda qadim zamondan boshlab ibtidoiy va qadimgi odamlar yashaganligini isbotlab berdilar. Keyinchalik aholi ko'paya borib Xitoyning ko'p joylariga borib joylashgan. Shuningdek, Xitoyga shimol, janubi-sharqdan xilma- xil urug‘ va qabilalar kirib kelib joylashganlar. M.av. IV -V mingyilliklarda Xuanxe daryosining o'rta oqimida bir necha neolitik madaniy markazlar paydo bo'lgan. Xitoyning sharqiy sohillari - Szyansu va Chjeszyan provinsiyalarida kashf clilgan Sinlyangan madaniyati keyinchalik "Sharqiy” nomli etnoslarning paydo bo'lishiga zamin yaratgan. O 'sha davrda Xuanxe daiyosining bosh innog'i Veyxe vodiysida mashhur. Yanshao neolitik dehqonehilik madaniyati paydo bo'lib, xitoy xalqining eng qadimgi ajdodlari asosi, bir qismi esa tibet-birma etnoslarining shakllanishiga sabab bo'lgan. “Yanshao’iik lar daryo sohillarida yarim yerto'lalarda va ustunlarga o'rnatilgan sinch uylarda yashab, dehqonehilik va hunarmandchilik bilan shug'ullangan. Ularning bir qismi termachilik. ovchilik va baliqchilik bilan m ashg'ul boigan. M .av. Ill mingyillikda sharqiy “yansha”oliklar o ’rta Xitoy tekisliklarida vashovchi janubiy qabilalar bilan aralashib ilk Xitoy tiliца asos solganlar. Keyingi mingyillikda qadimgi Xitoy qabilalari - sya va shan (in)lar yirik qabilaviy ittifoq tuzib, dastlabki tabaqaviy jam ivatlar negizidagi ilk davlatlar(eng kuchlisi Shan, keyin Chjouni yaratganlar. Undan keyingi davrlarda esa Xitoyga shimoldan lurli qabilalar kirib kelib mahalliy aholiga qo'shilib, aralashib ketgan. Shuni ta’kidlab o'tish joizki, Janubiy

Qadimgi Xitoy davlati

23.11.2024

0

39.1865234375 KB

Похожие