Usmoniylar davlati MUN DA RIJ A : KIRISH ……………………………………………………………………………………….............2-bet I BOB Usmonli turklar davlati ……………………………………………………….3-bet 1.1. Kichik Osiyoda turk davlatining tashkil to……………………..………3-4-betlar 1.2. Usmoniylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli………………….5-6-betlar II BOB Usmonli turklarning yevropaga harbiy yurishlari …………….…..7- bet 2.1 . Turklarning yevropaga yurishlari…………………………………………7-13-betlar 2.2. Lepanto urushi……………………………………………….………………….14-15-betlar III BOB “Usmonli turklarning yevropaga yurishlari” mavzusini o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish…………………….………..…………….16-bet 3.1. Aqliy hujum metodidan foydalanish…………………………………....16-17-betlar 3.2. B.B.B. metodidan foydalanish…………………………………………...….18-19-betlar XULOSA ...................................................................................................................................20-bet GLOSSARIY ………………………………………………………………………………………..21-bet FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ……..………………………………………………………………………………...21-bet.

KIRISH Usmonli imperiyasi , Usmonlilar davlati ( Yevropada Ottoman imperiyasi deb atalgan) Kichik Osiyo hududlari , Sharqiy Yevropa hamda Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika qisman Kavkaz va Qrimda usmonlilar sulolasi boshqargan davlat ( 1299 — 1922 ). Usmonli imperiyasiga Usmon I asos solgan. Bu davlat dastlab Kichik Osiyoning Shimoliyg arbiy qismiʻ Eski shahar va Anatoliya hududida saljuqiylarning Ko niya ʻ sultonligiga tobe kichik bir beklik (beylik) shaklida tashkil topgan. Bu beklikning ilk hukmdori Erto g rul ʻ ʻ bo lsa ham, uning o g li — Usmonbey davrida beklik ʻ ʻ ʻ mustaqil davlatga aylanganligi uchun uning nomi bilan Usmonli bekligi deb atalgan. Keyinchalik bu davlat Usmonli imperiyasi nomini olib, o rta asrlarda ʻ jahonning eng qudratli davlatlaridan biriga aylandi. Usmon I va uning o g li ʻ ʻ Urxon bek (bey) unvonini qabul qilgan bo lsa, Urxonning o g li ʻ ʻ ʻ Murod I davridan boshlab hukmdorlar sulton deb atalgan. Usmon G oziy davridayoq ʻ qo shni ʻ Vizantiya imperiyasiga qarshi bir qancha harbiy yurishlar qilinib, Qoracha Hisor va Yor Hisor qal alari, ʼ Bursaning atroflari egallangan. Uning o g li Urxon ʻ ʻ G oziy Vizantiyaning Bursa, ʻ Nikeya , Nikomediya shaharlarini istilo qilib, XIV asrning o rtalaridayoq ʻ Qora dengiz va Marmar dengizi sohillariga chiqqan. 1356- yilda Bolqonni zabt etish tugallanib, Yevropa hududida yangi Rum eli ( Rumeliya ) viloyati ta sis etilgan. Aynan shu paytdan Usmonlilar davlatini saltanatga aylanish ʼ jarayoni boshlangan. 1360-yil yanicharlar (turkcha: yangi cherik) — maxsus piyoda qo shin tashkil qilingan. ʻ Davlatning dastlabki poytaxti Melangiya , 1326 — 1362 -yillarda Bursa bo lgan. ʻ Sulton Murod I 1362-yilda poytaxtni Bursadan Edirna (Adrianopol)ga ko chirgan. ʻ Uning hukmronlik davrida Yevropada yangi hududlar zabt etilgan. Kosovo maydonida bo lgan jang ( ʻ 1389 )da serblar maglubiyatga uchragach, Serbiya Usmonli imperiyasiga qo shib olindi. Sulton ʻ Boyazid I Yildirim Bolgariyaning poytaxti Tirnovo (1393)ni egallab, Nikopol ostonalarida salibchi ritsarlarning birlashgan 60.000 kishilik qo shinini maglubiyatga uchratdi ʻ ( 1396 ) va Vizantiyaning poytaxti Konstantinopolni qamal qilishga kirishdi. U Bolgariya, Valaxiya , Makedoniya Fessaliyani o z davlati tarkibiga kiritdi. ʻ Biroq, 1402-yilda bo lgan ʻ Anqara jangi Amir Temur qo shinidan Usmonli ʻ imperiyasi ning maglubiyatga uchrashi va undagi kuchsizlanish Vizantiya imperiyasini muqarrar halokatdan o’z navbatida himoya qildi va saqlab qoldi. Sulton Murod III xukmronligi davrida Kipr oroli bo ysundirilgan. Bu ʻ paytda Gibraltar bo gozidan Fors qo ltig igacha, ʻ ʻ ʻ Dunaydan Nil sohillarigacha bo lgan hudud sultonlikka qaragan. ʻ Biroq XVII asr oxiridan boshlab sultonlikning harbiy, siyosiy va iqtisodiy qudrati astasekin zaiflasha boshlagan. Yevropa mamlakatlari o zaro ittifoq tuzib, ʻ Usmonli imperiyasiga qarshi kurashga chog langanlar. ʻ Vena atrofida bo lgan 2 ʻ jangda turk qo shini ʻ Avstriya , Olmoniya , Polshaning birlashgan armiyasidan va boshqalar oqibatida Usmonli imperiyasi asta-sekin zaiflashib borgan. Hatto bu paytda vahhobiylarning ta siri kuchayib, ular ʼ inglizlarning yordamida Fors

qo ltig idagi El-Xasa (1792), Karbalo (1801),ʻ ʻ Makka va Madina (1803—1806)ni egallab, turklarga qarshi qirg in ʻ uyushtirgan. Salim III va Mahmud II hukmronliklari davrida saltanatni parchalanib ketishdan saqlab qolish uchun islohotlar o tkazilgan. Sulton ʻ Abdulmajid yana islohotlar ( Tanzimat ) o tkazish (1839) orqali, bir tomondan, sultonlik ʻ inqirozini to xtatishga, ʻ ikkinchi tomondan, yangi turk ziyolilarini (ular o zlarini ʻ yangi usmonlilar deyishgan) shakllantirishga muvaffaq bo ldi. ʻ Endi umumiy tushunchada ko’rib o’tamiz. I BOB Usmonli turklar davlati 1.1. Kichik Osiyoda turk davlatining tashkil topishi Saljuqiylar sultonlari 1071-yilda Alp-Arslon boshchiligida Manzikert yonida vizantiya qo’shinlarni tor-mor keltiradilar va turklarning bu g’alabasi imperiyaning parchalanishida muhim ahamiyat kasb etadi. 1073-yildan boshlab saljuqiylar alp Arslonning qarindoshi Sulaymon ibn Qutilmish boshchiligida Kichik Osiyoni egallashni boshlaydilar. Vizantiya hukdorlarining siyosatidan norozi bo’lgan mahalliy aholi va ko’chirib keltirilgan slavyan, valax, suriyalik dehqonlar bu bosqinchilik yurishiga qarshilik ko’rsatmaydilar, ularning ko’pchiligi hatto turklar tomoniga o’tib ketadilar. 1077-yilda Konya va Kaysari hududlari oralig’ida saljug’iylarning Kichik Osiydagi davlatiga asos solinadi. Sulaymonning o’zi esa bu davlatning sultoni deb e’lon qilinadi. Kichik Osiyoning g’arbiy chegaralini egalar ekan, saljuqiylar endi Vizantiyaning poytahti Konstantinopolga xavf sola boshlaydilar. Ammo ularning keyingi yurushlari salib yurishlari natijasida to’xtatiladi. Salibchilar o’zlarining birinchi yurishlaridayoq saljuqiylarni Markaziy Anatoliyaga chekinishga majbur etib, ularning poytaxti Nikeyani egallaydilar (1097 yilda) va turklarning Janubi- Sharqiy Yevropaga bo’lgan yurushini to’xtatadi. Salkam yuz yil maboynida saljuqiylar Markaziy Anatoliyadagi kichik hudud bilan cheklanishga majbur bo’ladilar. 1116-yilda ularning poytaxti Konya bo’lib, Saljuqiylar hukmronligining oxiriga qadar, ya’ni XIV asr boshlariga qadar poytaxt o’zgarmaydi. Bu shaharning nomi bilan sultonlik Konya sultonligi, sharqda esa Rum sultonligi nomi bilan mashhur bo’lgan. Kichik Osiyo turklar tomonidan o’zlashtirilar ekan bu hududga ko’chmanchi qabilalrning kelib joylashishi tezlasha boradi. Izlanuvchilarning fikriga ko’ra XI- XII asrlarda Kichik Osiyoga 500 mingdan 1080 minggacha turklar ko’chib kelganlar. Saljuqiylar sultonligida yer davlat mulki hisoblangan. Sulton o’z yaqinlari va katta lavozim egalariga katta yerlar berib bu yerlar- iqta, xarbiylarga yaxshi xizmatlari uchun beriladigan yerlar-timar (tarxon) deb atalgan. Bu yer egalari xarbiy xizmat majburiyatini olib, agar bosh tortsalar bu yerdan mahrum bo’lganlar. Bundan tashqari yer egaligining boshqa turlari – vaqf (machit-madrasa yerlari) va mulk (shaxsiy yer egalik turi) ham bo’lgan.Bu yerlardan foydalanganliklari uchun dehqonlar asosan ushr –(hosilning o’ndan bir qismi)

solig’ini va boshqa soliqlar to’laganlar. Boshqaruvda asosiy til – fors tili bo’lgan. Aosiy qonun kodeksi bu shariat bo’lib, og’uz ko’chmanchi qabilalarining qonuni tyure deb atalgan. Sultonlikning eng gullab yashnagan davri XIII asrning 20-30 yillariga to’g’ri kelib, bu vaqtda sultonlar Alouddin key Kubod I (1219-1236) va G’iyosiddin Key Xusrav (1236-1245) mamlakatni boshqarganlar. 1242-yilda mo’g’illar O’rta Osiyo va Erondan so’ng Saljuqiylar davlatining shimoli- sharqiy hududlarini egallaydilar. 1 1243 yilda Kyosedag (Sivass dan 60km sharqiy tomonda) yonidagi jangda mo’g’illar saljuqiylar qo’shini ustidan g’alaba qozonib, davlatning keyingi taqdirini xal qiladilar. Sulton o’zini mo’g’il xonining vasssali deb e’lon qilib, har yili soliq to’lashni bo’yniga oladi. XIII asr oxiriga kelib Saljuqiylar sultonligi 10 ta (ba’zi ma’lumotlarda 16 ta) mustaqil beylik (knyazlik yoki amirlik) larga bo’linib ketadi. Ularning kuch qudrati ularning qo’shin soniga qarab belgilangan. Masalan: Germiyan – 200 ming, Karaman – 25 ming, Kastamonu – 200 ming, Menteshe – 100 ming, Karasi – 40 ming, Saruxan – 20 ming kishidan iborat qo’shin va boshqalar. 1307 yilda mo’g’illar tomonidan oxirgi saljuqiy sultoni G’iyosiddin Ma’sud III bo’g’ib o’ldiriladi. Bu sana sultonlikning tugatilish sanasi hisoblanadi. Budavlat 230 yil umr ko’rgan. Saljuqiylar davlati beyliklarga bo’linib ketar ekan, ular ichida bir nechta yiriklari ham bor edi. Ammo geografik jihatdan qulay hududdda joylashganligi, Vizantiyaga yaqinligi, Kichik Osiyoda mo’g’illar vassalligidan ozodligi, bu hududga ko’plab turk ko’chmanchi qabilalarning kelib joylashuvi natijasida nisbatan zaifroq bo’lgan usmon beyligini yangi turk davlatining asosi bo’lishiga sabab bo’ladi. Beylikning markazi Syogut shahri bo’lgan. Usmoniylar beyligining tashkil topishi tarixi qo’yidagicha bo’lgan. Chingizxon boshchiligidagi mo’g’illarning O’rta Osiyoga 1219-1221 yillardagi yurushidan so’ng turkmanlarning qayi qabilasi Ertog’rul rahbarligida turkman dashtlaridan XIII asrning 30-yillarida g’arbga tomon yurib, Kichik Osiyoga kelib qoladilar. Ertog’rul saljuq sultoni Alouddin Key Kuboddan iqta sifatida bu hududda joylashadi va buning evaziga bu yerlarni himoya qilishgni o’z zimmasiga oladi. 1281 yilda (ba’zi ma’lumotlarga ko’ra 1288-yilda, 90 yoshda) Ertog’rul vafot etadi. Qabilani esa uning o’g’li Usmon boshqara boshlaydi. U yangi sulolaga asos solib, usmoniylar sulolasi Turkiyada 1922-yilga qadar, ya’ni sultonlikning bekor qilinishiga qadar boshqarganlar. (Umumiy hisobda 37 ta sulton.) Ertog’rulning hukmrolik qilgan davrdanoq u vizantiyaga tegishli yerlarni egalllab, o’z yerlarini kengaytirishga harakat qila boshlagan. Konstantinopolning olib borgan siyosatidan, soliqlarning og’irligi bu yurishlarni muvaffaqiyatli bo’lishiga sabab bo’ldi. 1258-yil Syogut shaxrida dunyoga kelgan o’g’li Usmon otasining siyosatini davom ettirgan. 1299-yilada mo’g’illar tomonidan qo’yilgan saljuq sultoni G’iyosiddin Ma’sud IIga qarshi qo’zg’alon ko’tariladi va u poytaxti 1 История средних веков . Под ред . С.П.Крапова част ь II M. M ГУ . 2001. 67-с

Konyadan qochib ketishga majbur bo’ladi. Usmon esa bu vaziyatdan foydalangshan xolda o’z yerlarini mustaqil boshqara boshlaydi. 1299-yil Usmoniylar davlatining tashkil topish sanasi deb qabul qilingan. U dastlab 1291- iyulda Melangiyani 1301-yilda Yangishaxarni egallab, bu yerda qal’a qurib, 1315- yilda Bursa shahrini qamal qilinadi. Shaxar Usmon o’lim to’shagida yotgan vaqtda o’g’li O’rxon davrida egallanib poytaxtga aylantiriladi. Bu shaxarni egallashga o’n yil vaqt ketadi. 1327-yildan boshlab O’rxonning buyrug’iga ko’ra bu yerda birinchi usmoniylar kumush tangasi- aqcha zarb qilina boshlanadi. 2 Shundan so’ng Kichik Osiyoning shimoli-g’arbiy hududlarini Marmar va Qora dengiz qirg’oqlariga qadar, Dardanel bo’g’ozi hududlarini eagllashga muvaffaq bo’ladi. (1330-yilda Iznik-Nikeya, 1337-yilda Nikomediya-Izmit) Vizantiya imperatori Ioan VI O’rxonga o’z qizini nikohlab berish bilan munosabatlarini yaxshilashga xarakat qilgan. O’rxon Vizantiya hududlarida o’z chodirini qurib, imperatorni shu yerda qabul qilgan.Usmoniylar hukmdorlari o’zlariga «g’ozi» nomini berganlar. (Usmon, O’rxon). Bosqinchilik urushlarida diniy guruhlar «axi»lar katta rol o’ynab, ular xunarmand va savdogarlarni ham o’zlariga birlashtirganlar. Shu tariqa turklar bolqon yarim oroliga yaqinlashadilar. 1352-yilada Vizantiyaga taxtiga da’vogar I.Kantakuzin taxt uchun bo’lgan urushda turklardan yordam so’raydi va Usmonning o’g’li Sulaymon podsho Dardanelldan o’gan xolda Simpe qal’asiga yaqinlashadilar. 1354-yilda kuchli yer qimirlashi natijasida ziflashgan Galliopol shaxri mudofaa devorlari, shuningdek shu yilda Ankara egallanadi. 1357-yilda Sulaymon vafot etadi. Qo’shinga uning ukasi Murod rahbarlik qiladi.1361-1263 yillarda Adrionopol shaxri egallanadi (turkcha Edirna) va sulton Murod I (1362-1389yy) poytaxtni shu yerga ko’chiradi. 1366-yilda u ukalari Ibroxim va Xalilni o’ldirishga buyruq beradi. Vizantiya imperatori o’zini turklarning vassali deb tan oladi va qizlarini unga va o’g’illariga nikoxlab beradi. (1370-y), keyin esa Filioppol (Plovdiv) shaxri egallangandan so’ng bolgar podshohi Shishman ham vassalikni bo’yniga olgan va sulton garemiga o’z singlisini berishga majbur bo’lgan. 1373-yilda sultonning o’g’li Savdji otasiga qarshi qo’zg’alon ko’taradi va Imperator Ioan Vning merosxuri Andronik bilan ittifoq tuzgan xolda. Murod I qo’zg’alonni bostirib, o’g’lining ko’zini o’yib, so’ng kallasi tanasidan judo qiladi. XIV asrning 60-yillarida boshlab turklar Serbiyaga yurush boshlaydilar. 1389-yil 15-iyunda Kosovo maydonida xal qiluvchi jang bo’lib bu jangda turklar g’alaba qilsada, Murod I halok bo’ladi (serb Milosh tomonidan o’z chodirida o’ldiriladi). Taxtga uning o’g’li Boyazid Yildirim o’tiradi va birinchi navbatda o’z ukalarini bo’g’ib o’ldirishga buyruq beradi. 1.2. Usmoniylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli 2 История средних веков . Под ред . С.П.Крапова част ь II M. M ГУ . 2001. 69-с