SAMARQAND VILOYATI AGROTSENOZLARIDA O’SUVCHI BEGONA O’TALAR NEMATODAFAUNASI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

19415.5 KB

Скачать

SAMARQAND VILOYATI AGROTSENOZLARIDA O’SUVCHI BEGONA
O’TALAR NEMATODAFAUNASI
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………..………...3
I BOB. O`zbekistonda sabzavot ekinlari va begona o`tlarning nematodafaunalarini
o`rganilish holati va ularning sharhi ............................................................................6
1.1. Pomidor agrotsenozlari nematodafaunasini o`rganish holati…………....................6
1.2. Begona o`tlarning nematodafaunalarini o`rganishga oid tadqiqotlarning sharhi….10
II BOB. Tadqiqot ishlarining materiali va uslublari ………………………………17
2.1. Tadqiqot materiali ………………………………………………………………...17
2.2. Tadqiqot uslublari ………………………………………………………………...21
III BOB. Begona o`tlarda topilgan nematodalarning taksonomik o`rni va biotoplar
bo’yicha tahlili …………..……………………………………………………….…...24
3.1. Begona o`tlarda topilgan nematodalarning taksonomik o`rni ……………………24
3.2. Pomidor agrotsenozlarida o`suvchi begona o`tlarning nematodafaunalarini
tahlili……………………………………………………………………………………31
IV BOB. Agrotsenozlarda topilgan nematodalarning ekologik tavsifi va parazit
fitonematodalarning biosenotik xususiyatlari ……………………………………...44
4.1. Agrotsenozlarda topilgan nematodalarning ekologik tavsifi ………………..……44
4.2. Begona o`tlarda topilgan parazit fitonematodalarning biosenotik xususiyatlari …49
Xulosalar ………………………………………………………………………………51
Amaliy tavsiyalar ……………………………………………………………………..52
Foydalanilgan Adabiyotlar…………………………………………………………..53

KIRISH
Mashhur parazitolog akademik E.N. Pavlovskiy odam va hayvonlarning infeksion
va invazion (parazitar) kasalliklarini qo`zg`atuvchilari tabiatda manba holida tarqalishi
haqida nazariyasini yaratar ekan, undagi asosiy qonuniyatlar va mulohazalar qishloq
xo`jaligiga ham dahldor ekanligini tan olish lozim. Buning asosiy mohiyati shundaki
madaniy ekinlarga parazitlik qiluvchi va fitonematodoz kasalliklarini keltirib
chiqaruvchi fitonematodalar tabiatda manba holida saqlanishi va ularni agrotsenozlarga
tarqalishini ta`minlashda turli-tuman biogeotsenozlarda o`suvchi begona va yovvoyi
o`tlarning roli juda katta ekanligini aytish o`rinlidir. Bunday begona o`tlar xilma-xil
parazit fitonematodalarga, jumladan bo`rtma nematodalari, kartoshka nematodasi,
sabzavot va poliz ekinlarida parazitlik qiluvchi poya-nematodalari, lavlagi nematodasi,
xilma-xil pratilenxlar kabilarga tabiiy boshpana va manba rolini bajaradi. Masalan,
birgina bo`rtma nematodalari 150 dan ortiq turdagi yovvoyi va begona o`tlarda uchraydi
yoki kartoshka nematodasi tabiatda 50 turdan ortiq begona o`tlarning tanasini o`ziga
boshpana qilishga moslashgan.
Bunday parazit fitonematodalar insonning xo`jalik faoliyati tufayli
agrotsenozlarga tarqalib, undagi madaniy o`simliklarni zararlab, nematodoz
kasalliklarini paydo qiladi. Ushbu kasalliklar tufayli ekinning hosildorligini 20 % dan
60-70 % gacha kamayishiga sabab bo’ladi.
Aytilganlarga binoan yovvoyi va begona o`tlarning fitonematodalari faunasini
o`rganish, ularni agrotsenozlarga tarqalish yo`llarini aniqlash hamda keng tarqalgan
parazit fitonematodalarini bioekologik va biotsenotik xususiyatlari bo`yicha ayrim
ma`lumotlarni to`plash, o`z-o`zidan ma`lumki ham nazariy va amaliy ahamiyatga
egadir.
Mavzuning dolzarbligi . Qishloq xo’jaligi ekinlari yetishtiriladigan yerlarda
o`suvchi begona va yovvoyi o`tlarning parazit fitonematodalarini turlari tarkibi va
ularning madaniy ekinlarga o`tishi hamda zararini o`rganish, shuningdek begona
o`tlarning qanday turlari parazitlarga ko`proq poshpana va tabiiy manba bo`laolishini
aniqlash ishi hozirgi kundacha yetarlicha o`rganilmagan. Bundan tashqari
2

agrotsenozlarda yetishtiriladigan madaniy ekin bilan parallel ravishda ushbu
maydonlarda o`suvchi begona o`tlar parazit fitonematodalari tarkibi, ularni o`zaro
taqqoslash hamda tahlil qilish e`tibordan deyarli chetda qolib ketgan.
Tadqiqot ishlarining maqsad va vazifalari . Malakaviy bitiruv ishining mavzusi
bo`yicha olib borilgan tadqiqot ishlari oldiga quyidagi maqsad va vazifalar qo`yildi:
Tadqiqot ishlarining maqsadi Samarqand viloyati Payariq tumani sharoitida
pomidor agrotsenozlari begona o’simliklari nematodafaunasi tarkibi, ekologik
xususiyatlari va ularning balandlik mintaqalari bo`yicha tarqalishini aniqlashdan iborat
Tadqiqot ishlarining vazifalari:
1. Pomidor agrotsenozlarida o`suvchi begona o`tlarning nematodalari faunasini
o`rganish va ular orasidan parazit fitonematodalarni ajratish;
2. Pomidor agrotsenozida keng tarqalgan ayrim parazit fitonematoda turlarini
bioekologik xususiyatlarini kuzatish va tahlil qilish;
3. Parazit fitonematodalarning o’simliklar bilan biosenotik bog`langanlik
darajasini o`rganish. Fitoparazitlarning pomidorga ta`siri va kasallik paydo qilishini
aniqlash;
4. Parazit fitonematodalarning agrotsenozlarda keng tarqalishini oldini olishga
qaratilgan profilaktik tadbirlarni ishlab chiqish va tavsiya qilishdan iborat bo`ladi.
Muammoning ishlab chiqish darajasi.
Bitiruv malakaviy ish mavzusi bo`yicha rejalashtirilgan maqsad va vazifalar to`la
bajarildi. Samarqand viloyatining Payariq tumani “O`zbekiston” jamoa xo`jaligining
“Gegemon” fermerchilik maydonlaridan begona o`tlar va pomidorning vegetativ
a`zolari hamda ularning rizosferalari tuprog`ida yashovchi nematodalar o`rganildi.
Pomidor va begona o`tlarning nematodafaunalari 78 turdan iborat bo`lishi aniqlandi.
Ushbu turlarning taksonomik o`rni tahlil qilindi. Barcha aniqlangan turlarning kenja
sinflari , turkumlari, oila va avlodlari oydinlashtirildi. Pomidor va begona o`tlarda
topilgan nematoda turlarining 69 % sinfning 2 ta ( Rhabditida va Tylenehida )
turkumlariga mansub bo`lishi aniqlandi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Ushbu yo`nalishdagi tadqiqotlarda ilk bor
pomidor va sabzavot ekinlari agrotsenozlarida bir xil muhitda o`suvchi pomidor va
3

begona o`tlarda, shuningdek pomidor va begona o`tlardagi nematodafaunalari tarkibi
qiyosiy tahlil qilindi. Har bir madaniy ekin va begona o`t o`zining xususiy va barcha
o`simliklar uchun umumiy bo`luvchi turlarga ega bo’lishi aniqlandi. Shuningdek
pomidor va 6 turga (semizo’t, qo`ypechak, yantoq, bangidevona, itqo’noq va ituzum)
mansub begona o`tlar bo`rtma nematodasi bilan zararlanganligi aniqlandi.
Tadqiqotning predmeti va ob`yekti. Bitiruv malakaviy ishining mavzusi
bo`yicha tadqiqot ishlari Payariq tumanining “O`zbekiston” jamoa xo`jaligining
pomidor maydonlarida olib borildi. Ushbu agrotsenozlarda yetishtiriladigan pomidor
shuningdek ularning maydonlari hamda sug`orish shaxobchalarida o`suvchi 6 tur
begona o`tlarning yer usti va yer osti vegetativ a`zolaridan, ushbu o`simliklarning
rizosferasi tuprog`ining 20, ba`zan 30 sm gacha chuqurligidan 200 ga yaqin o`simlik va
tuproq namunalari olinib, ular tahlil qilinib, pomidor va begona o`tlarning
nematodafaunalari tarkibi aniqlandi.
Tadqiq qilingan madaniy va begona o`tlarni bo`rtma nematodasi bilan
zararlanganligini aniqlash maqsadida, ildizi bilan kovlab olingan har bir tup
o`simlikning ildiz sistemasi sinchiklab ko`zdan kechirildi.
Tadqiqot usullari. Bermanning varonka usulidan va vizual usulida amalga
oshirildi.
Ish bo’yicha chiqarilgan maqola. Bakalavir o z tadiqotlarining natijalariniʻ
fakultet ITK komissiyasiga har olti oyda taqdim etib bordi, har chorakda kafedra
yig’ilishlarida hisobot berdi, har yili bo’lib o’tadigan bakalavrlar ilmiy konferensiyasida
ma’ruza qildi. Tadqiqot mavzusi bo yicha 1 ta ilmiy maqola (1 ta xorijiy jurnalda ) chop
ʻ
etdi.
Tadqiqot ishlarining natijalarini amaliy ahamiyati. Pomidor ekini hamda
ushbu agrotsenozlarda o`suvchi begona o`tlarning parazit fitonematodalari tarkibi
o`zaro qiyosiy tahlil qilindi. Natijada faunasi o`rganilgan pomidor va begona o`tlar
uchun umumiy va xususiy parazit fitonematodalar ro`yhati aniqlandi. Agrotsenozlarda
tarqalgan parazit fitonematodalarning pomidor va begona o`tlarga zarar keltirish
darajasi o`rganildi. Olingan ma`lumotlar parazit fitonematodalarga qarshi profilaktik va
agrotexnik kurash tadbirlarini ishlab chiqishga qo`shimcha asos bo`lib xizmat qiladi.
4

Ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, 4 bob, xulosalar,
tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 57 ta iborat. Ishning matni kompyuterda
yozilgan 59 betni o’z ichiga oladi, unda1 ta jadval, 6 ta rasmlar berilgan.
5

I BOB. O`zbekistonda sabzavot ekinlari va begona o`tlarning nematodafaunalarini
o`rganilish holati va ularning sharhi.
O`zbekiston Respublikasida qishloq xo`jaligi ekinlari nematodalarini o`rganishga
qaratilgan ilmiy tadqiqot ishlari 1930 yillarda boshlangan bo`lib, u ikki yo`nalishdan,
ya`ni:
1. Madaniy va yovvoyi o`simliklarning tanasi va ularning ildizi atrofi (rizosferasi)
tuprog`ida yashovchi nematodalari majmuini o`rganish, ular orasida parazit turlarini
aniqlash;
2. O`simliklarga zarar keltiruvchi parazit fitonematodalarini bioekologik
xususiyatlarini o`rganish hamda ularga nisbatan qarshi kurash choralarini ishlab
chiqishdan iborat bo`ldi.
Hozirgi kunda fitogelmintologik tadqiqotlar tufayli O`zbekiston sharoitida turli-
tuman bir yillik va ko`p yillik madaniy o`simliklarda 40 turdan ortiq parazitlar uchrashi
aniqlangan. Shuningdek madaniy va yovvoyi o`simliklarning nematodafaunalari
majmuini o`rganilishi natijasida turli-tuman biotsenozlar va agrotsenozlarda
o`simliklarning tanasida hamda ularning rizosferalari tuprog`ida nematodalarning 700
turdan ortiqroq bo`lishi aniqlangan.
1.1. Pomidor agrotsenozlari nematodafaunasini o`rganishga oid tadqiqot
ishlarining holati va sharhi.
O`zbekiston Respublikasi sharoitida sabzavot ekinlarining nematodafaunasini
o`rganish va ular orasidan parazit fitonematodalarni aniqlash ishiga dastlab prof.
A.T.To`laganov asos solgan. U 1931-1936 yillarda Zarafshon vodiysining Buxoro,
Karmina, Kattaqurg`on va Samarqand tumanlari sharoitida pomidorning
nematodafaunasini o`rganib, ushbu o`simliklarning vegetativ a`zolarida hamda
rizosferasi tuprog`i qatlamlarida 25 turdan iborat nematodalar bo`lishini aniqlaydi.
6

Nematodafauna tarkibidagi turlar oddiy afelenx ( Aphelenchoides parietinus ),
Kyun afelenxi ( A.Kűhnii ), poya nematodasi ( Ditylenchus dipsaci ) va maysa pratilenxi
( Pratylenchus pratensis ) kabilar sabzavot ekinlariga, jumladan pomidor uchun ham
zararli ekanligini qayd etadi. A.T.To`laganovning keyinchalik (1949) olib borgan
tadqiqotlarida Zarafshon vodiysining turli tuman va xo`jaliklarida sabzavot bodring,
qand lavlagi, piyoz, karam, sabzi va pomidorning fitonematodalarini o`rganish ishini
davom ettirib, ushbu o`simliklarda turli-tuman fitonematodalar uchrashini hamda
ularning ayrimlari sabzavot ekinlari uchun katta havf tug`dirishini isbotlaydi.
A.T.To`laganovning ma`lumotlariga binoan piyozda 23 tur, bodringda 26 tur,
pomidorda 28 tur va sabzida 20 tur nematodalar bo`lishi bilan xarakterlangan. Sabzavot
ekinlarining yer usti va ildiz sistemalarida topilgan turlarning ko`pchiligi o`simlik
shirasi bilan oziqlanuvchi parazit fitonematodalardan iborat bo`lgan. Shunisi xarakterli
bo`lganki tadqiq etilgan sabzavot ekinlarining barchasini vegetativ a`zolarida parazit
turlardan Ditylenchus dipsaci va Aphelenchoides parietinus uchragan. O`simliklarni
to`qimasi bilan oziqlanuvchi turlar orasidan esa Heterocephalobus elongates ko`p
uchragan.[33]
L.T. Sheptal (1964-1968) Samarqand va Tayloq tumanlarida sabzavot ekinlari va
kartoshkaning nematodafaunalarini barafsil o`rganib, nazatiy va amaliy ahamiyatga ega
bo`lgan ma`lumotlarni olishi mutaxassislar e`tiborini o`ziga jalb etadi. U Samarqand
viloyatining 2 ta tumanida etishtiriladigan sabzavot ekinlarida 162 tur nematodalar
uchrasi aniqlanadi. Ularning 22 turi o`simliklarning yer usti vegetativ a`zolarida, 39 turi
ildiz sistemasida yashashi qayd qilingan.
O`simliklarning vegetativ a`zolarida topilgan turlar orasida Aphelenchus avenae ,
Aphelenchoides parietinus , Ditylenchus destructor , D.dipsaci va Pratylenchus pratensis
kabi haqiqiy parazit fitonematodalar ekanligini aniqlangan.
Ayniqsa kartoshka poya nematodasi ( D. destructor ) kartoshka, pomidor, bodring
kabilarga juda katta ziyon keltirishini qayd etadi. [57]
O.I. Abdullayeva (1970) Toshkent viloyatida issiqxona sharoitida etishtiriladigan
pomidor va bodringni nematodafaunasini o`rganib, ushbu o`simliklarda va rizosferalari
tuprog`ida 143 tur uchrashini aniqlaydi. Issiqxonada o`suvchi pomidor va bodringning
7

faunasi tarkubida 22 tur parazit fitonematodalar bo`lishi bilan birga, ushbu o`simliklar
ildizida bo`rtma nematodalari ( Meloidogyne hapla, M. incognita ) ancha keng
tarqalganligini qayd qiladi. Issiqxonalardagi pomidor o`simligining 30-35 % ni,
bodringni 25-30 % ni ildizi meloydogenozga chalinganligini aniqlaydi. Bundan tashqari
o`simliklarning yer ustki vegetativ a`zolarida, shuningdek ildiz sistemasida parazit
turlardan poya nematodasi, oddiy afelenx, maysa pratilenxi, ektoparazit nematodalar
ancha keng tarqalganligi ma`lum bo`ladi. [1, 2]
O`zbekistonda sabzavot ekinlarini nematodafaunasi va uni tarkibidagi parazit
fitonematodalarni o`rganishda E.I. Bratus, M.M. Karimova, Z.S. Aylarova, S.M.
Rizayeva va boshqalarning tadqiqot ishlarining ahamiyati kattadir.
E.I. Bratus (1981) Toshkent viloyati Kalinin tumanining bir qator xo`jaliklarida
sabzavot ekinlari, jumladan pomidor va bodringni nematodafaunasini o`rganib,
pomidorda 155 tur, bodringda 133 turdan iborat bo`lishini aniqlaydi. Ushbu
o`simliklarda parazit fitonematodalar ham ancha katta sonni tashkil qilishini qayd
qiladi. Pomidorda 13 tur, bodringda 9 tur parazitlar bo`lishi bilan birga, ikkala ekin ham
bo`rtma nematodasi bilan zararlanganligini ma`lum qiladi. Parazit fitonematodalardan
yana poya nematodasi, oddiy afelenx, chirituvchi afelenx, cho`l nematodasi, maysa
pratilenxi, soxta afelenx kabilar pomidor va bodringni vegetativ a`zolarida yashashini
qayd qiladi. Pomidor va bodringning nematodafaunalari tarkibidagi turlarni ekologik
xususiyatlariga binoan o`zaro farqlariga e`tibor berilganda ushbu tomandan hali ayrim
farqlar borligi namoyon bo`ladi. Agarda o`simliklarning rizosferasi tuprog`ida erkin
yashovchi turlar (para-rizobiontlar) 10 % ni, eusaprobiontlar 13.3 % ni,
devisaprobiontlar 29.2 % ni tashkil etsa, fitogelmintlar 47.5 % ni tashkil etadi. [7]
M.M. Karimova (1981) Farg`ona viloyatining Oxunboboyev tumanida 5 ta jamoa
xo`jaligida sabzavot ekinlari nematodafaunasini o`rganib, ushbu o`simliklar tanasi va
rizosferasi tuprog`ida 52 turdan iborat nematodalarni aniqlaydi. Xo`jaliklar sharoitida
sabzovot (pomidor va bodring) ekinlari topilgan turlar orasida parazit
fitonematodalardan Ditylenchus dipsacu , Helicotylenchus multicinctus,
Tylenchorhynchus dubius, Makropostonia rustika va Meloidogyne sp.sp kabilar ancha
keng tarqalganligini qayd qiladi. M.M. Karimova hammualliflari Z.S. Aylarova, S.M.
8

Rizayeva, S.A. Nikolashinalar bilan birga (1981) Surxandaryo viloyatining Sho`rchi,
Denov, Sariosiyo, Gagarin va Termiz tumanlarida sabzavot va poliz ekinlarining
nematodafaunasini o`rganib, 191 turga mansub nematodalarni aniqlaydi. Ularning
ma`lumotlariga binoan sabzavot va poliz ekinlari orasida, parazit fitonematodalardan
kartoshka nematodasi, maysa pratilenxi va bo`rtma nematodalarining keng tarqalganligi
aniqlandi. [15]. O.I. Abdullayeva (1987) Xorazm viloyatining Gurlan tumaniga
qarashli 6 ta xo`jalikda sabzavot ekinlarida uchraydigan nematodalar 73 turni tashkil
qilishini aniqlaydi. Uning bergan ma`lumotlariga binoan, tadqiqot olib borilgan
xo`jaliklarda sabzavot ekinlari kartoshka nematodasi, maysa pratilenxi va cho`l
nematodalari bilan kuchli zararlanganligini qayd qiladi. Huddi shunday ma`lumotlarni
Z.S.Aylarova (1987) Andijon viloyatining Xo`jaobod tumanida amalga oshirgan
tadqiqot ishlarida ham olgan. [6]
N.X. Xakimov (2000-2001) Samarqand viloyatining Samarqand, Pastdarg`om,
Go`zalkent, Jomboy tumanlarida sabzavot ekinlari maydonlarida fitonematodalarning
tuproqda vertikal tarqalish xususiyatlarini o`rganib, erkin yashovchi va parazit turlar
tuproqning 1 mert chuqurligigacha tushib borishini aniqlaydi. Lekin nematodalarning
tuproqda vertikal tarqalishi ma`lum qonuniyatlarga, eng avvalo o`simlik turi, harorat,
namlik, ozuqa, tuproqning kimyoviy tarkibi, gumus va boshqa omillarga bog`liq
bo`lishini aniqlaydi. Nematodalarning asosiy ko`pchiligi tuproqning yuza qatlamlarida
(0-20 sm) to`planishini kuzatilgan. O`simlik bilan yaqin munosabatda bo`luvchi turlar
(parazitlar) tuproqning haydov qatlamida ko`proq uchrashini, undan keyingi pastki
qatlamlarda esa asosan erkin yashovchi tuproq nematodalaridan iborat bo`lishi
aniqlangan. [] N.X. Xakimov va K. Turdiqulova (2004) Samarqand viloyatining Tayloq
va Urgut tumanlarida issiqxona sharoitida etishtiriladigan pomidor va bodringning
nematodafaunasini o`rganadi.
Tadqiqot ishlari davomida pomidor va bodringda topilgan 59 turning 19 tasi
parazit fitonematodalar guruhini tashkil etgan. Ushbu parazitlarning 5 tasi, jumladan
Paraphelenchus pseudoparietinus, Aphelenchoides parietinus, Ditylenchus dipsaci,
Pratylenchus pratensis va Meloidogyne hapla kabilar pomidor va bodringning barcha
vegetativ a`zolarida ancha katta miqdorda qayd qilingan. Shunisi e`tiborga sazavorki,
9

Tayloq tumani Bog`izag`on shirkat xo`jaligiga qarashli issiqxonalarda pomidor ildiz
sistemasida shimol bo`rtma nematodasi ancha keng tarqalgan. Ayrim issiqxonalarda esa
pomidorning 32-34 %, bodringning 15-20 % ushbu parazit bilan zararlanganligi
aniqlanadi.
Shunday qilib, O`zbekistonning turli viloyatlarida ochiq maydonlar va
issiqxonalar sharoitida etishtiriladigan sabzavot ekinlaridan pomidor va bodring
nematodalari faunasini o`rganish bo`yicha olib borilgan tadqiqot ishlari tufayli ushbu
ekinlarning turli vegetativ a`zolarida va rizosferalari tuprog`i qatlamlarida 211 tur
topilgan, lekin fauna tarkibi turli viloyat va vohalarda turlicha bo`lishi qayd qilingan.
Bunday turli-tumanlik hududlarda iqlim omillarining turlicha bo`lishi, tuproq turi va
uning strukturasi, agrotexnik tadbirlarning turlicha olib borilishi kabilar bilan
ifodalanadi.
Sabzavot ekinlarining parazit fitonematodalarini aniqlash va ularning
o`simliklarga salbiy ta`sirini o`rganish holatini tahlil qilish shunday xulosaga olib
keladiki, ushbu yo`nalishdagi ishlar hanuzgacha yetarlicha amalga oshirilmagan.
Shunga binoan bu sohadagi bo`lajak tadqiqot ishlarida olinadigan ilmiy-amaliy yangi
ma`lumotlar nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo`ladi.

1.2. Begona o`tlarning nematodafaunalarini o`rganishga oid
tadqiqotlarning sharhi.
O`zbekiston Respublikasida madaniy va dekorativ o`simliklarning
nematodafaunalarini tadqiq qilish bilan bir qatorda begona va yovvoyi o`tlarning
nematodalari majmuini o`rganish ishlari ham olib borildi. Bunday tadqiqot ishlarining
asosiy maqsad va vazifalari turli-tuman biotsenozlar va agrotsenozlarda tarqalgan bir
yillik va ko`pyillik begona o`simliklarining parazit fitonematodalari faunasini o`rganish
va aniqlash hamda ularning ayrim bioekologik xususiyatlarini asoslab berishdan iborat
bo`lgan. O`z-o`zidan ma`lumki ushbu yo`nalishdagi tadqiqot ishlarida olingan
ma`lumotlar va xulosalar nazariy ham amaliy ahamiyatga egadir.
10

Respublikamizda begona o`tlarning fitonematodalari faunasini o`rganish ishlari
1950 yillarda boshlangan. O`zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi, professor
A.T. To`laganov rahbarligi hamda bevosita ishtiroki bilan 1952-1953 yillarda
Qoraqalpog`iston Respublikasi hududiga uyushtirilgan ilmiy ekspeditsiyasi davrida
Amudaryoning quyi oqimida joylashgan bir qator (To`rtko`l, Qipchoq, Qo`ng`irot,
Shumanay, Xo`jayli, Chilebay, Shabboz, Kechayli va Quybishev ) tumanlariga qarashli
yerlarning biogeotsenozlari va agrotsenazlarida tarqalgan begona va yovvoyi o`tlarning
30 dan ortiq turlarini nematodafaunalarini o`rganish ishlari amalga oshirildi. [38]
Amudaryoning chap sohili bo`ylab joylashgan agrotsenozlarda, shuningdek
sug`orilmaydigan yerlarda tarqalgan 30 turga yaqin begona va yovvoyi o`tlarning
vegetativ a`zolari va rizosferalari tuprog`i namunalari to`plandi. O`rganilishi
rejalashtirilgan yovvoyi va begona o`tlardan semizo`t, qo`ypechak, bangidevona,
ituzum, yantoq, bo`ztikan, itqunoq, shuvoq, g`umoy, sinanxum, oddiy qamish, sho`ra,
shapaloq bargli o`t, qizilmiya, qo`ng`irbosh, tovuq tarig`i, amudaryo juft barglisi va
boshqalarning namunalarini to`plash, nematodalarini ajratib olish, ularning turlarini
aniqlash va tahlil qilish vazifasi A.Sh. Ataxonov tomonidan amalga oshirildi. Uning
ma`lumotlariga binoan tadqiq qilingan yovvoyi o`simliklari tanasida va ularning
rizosferasi tuprog`ida 150 turdan iborat nematodalar bo`lishi aniqlandi. Ushbu turlar
orasidan 16 tasi parazit fitonematodalar guruhini tashkil etgan. Shuningdek parazit
turlardan poya va bo`rtma nematodalari begona o`tlarda ancha keng tarqalganligi
ma`lum bo`ldi. Bundan tashqari fauna tarkibidagi turlarning 12 tasi fan uchun va 25 tasi
Markaziy Osiyo faunasi uchun yangi turlar ekanligi aniqlandi.
Muallifning nematodafaunani har tomonlama tahlil qilishi natijasida, har bir
yovvoyi o`simlik turining nematodalari tarkibi o`zgacha bo`lishini qayd qildi. Yantoq
boshqa begona o`simliklarga nisbatan turlarga eng boy bo`lishini aniqladi.
Amudaryoning chap sohili bo`ylab joylashgan biotsenoz va agrotsenozlarda o`suvchi
yantoqning yer usti va yer osti vegetativ a`zolarida, shuningdek rizosferasi tuprog`ida
76 turga mansub nematodalar topilgan. Fauna tarkibidan 9 turi parazit fitonematodalar
guruhini tashkil etgan. Parazit fitonematodalar bo`rtma nematodasining ancha ko`p
uchrashi e`tiborni o`ziga jalb qiladi, chunki ushbu (yantoq) o`simlik o`zida bo`rtma
11

nematodasini tabiiy manba holida saqlanishida va madaniy ekinlar orasida tarqalishda
asosiy rol o`ynaydi.
Qoraqalpoqiston Respublikasi hududiga qarashli Amudaryoning chap sohili
bo`ylab tarqalgan yovvoyi o`simliklari orasida sinanxumda eng kam nematoda turlari
(29 tur) topilgan. Qolgan yovvoyi o`simliklarda 30 turdan 72 turgacha topilgan. Shunisi
xarakterliki yovvoyi o`simliklarining ko`pgina turlari ancha havfli parazit nematodalar
bilan, birinchi navbatda bo`rtma nematodalari bilan zararlanganligi qayd qilingan.
Sh.A. Ataxonovning tadqiqot ishlarida olgan ilmiy ma`lumotlarini tahlil qilar
ekanmiz, tadqiq etilgan yovvoyi o`simliklarning nematodafaunasi 150 turdan iborat
bo`lar ekan, ularning anchagina turlari saprozoylardan iborat ekanligini, hamda ushbu
guruh vakillari parazit turlar singari, agrotsenozlarga o`tishi va ularning birqator
turlarini madaniy ekinlarning vegetativ a`zolariga o`tib, o`simlik shirasi va to`qimasi
bilan oziqlanishi tufayli ma`lum darajada o`simlikka salbiy ta`sir ko`rsataolishini ham
aytib o`tish o`rinlidir. Saprozoylar parazit fitonematodalar singari turli-tuman yo`llar
bilan agrotsenozlarga tarqalib, madaniy ekinlarni zararlab, xilma-xil nematodoz
kasalliklarini keltirib chiqarishga faol ishtirok etishini aytib o`tish o`rinlidir. [4, 5]
Qoraqalpoqiston hududidagi Amudaryoning chap sohili bo`ylab joylashgan
tumanlari (To`rtko`l, Chimboy, Shabboz, Kegeyli va Kuybishev) hududida turli-tuman
biotsenoz va agrotsenozlarda o`suvchi yovvoyi va begona o`tlarning 15 turini, jumladan
itqunoq, yovvoyi tariq, bo`ztikan, qamish, qo`ypechak, semizo`t, sho`ra, yantoq
kabilarning nematodafaunasini o`rganishda A.T. To`laganovning olib borgan tadqiqot
ishining ahamiyati kattadir. U 15 turga mansub yovvoyi o`simliklarning va ularning
rizosferasi tuprog`i qatlamlarida uchrovchi saprozoy hamda parazit fitonematodalar
turlari tarkibini batafsil tahlil qildi.
A.T. To`laganovning ma`lumotlariga binoan yovvoyi va begona o`tlardan yovvoyi
tariq, itqunoq, palchatka, qamish va semizo`tda 41 turdan 54 turgacha nematodalar
uchratilgan. Ayrimlarida (qo`ypechak, sho`ra, bangidevona, bo`ztikan, yantoq,
sinanxum, amudaryo juft barglisi, shuvoq) esa 18 turdan 32 turgacha bo`lgan.
Keltirilgan ma`lumotlarga binoan Amudaryoning o`ng sohili biotsenoz va
agrotsenozlarda o`suvchi yovvoyi va begona o`tlar chap sohildagiga nisbatan
12

nematodalar faunasi ancha kam bo`lishi bilan xarakterlanadi. Shuni ham aytib o`tish
lozimki, ikkala sohildagi nematodalar turlarining tarkibi sezilarli darajada farq qiladi.
Bir yovvoyi o`tning nematodalari ikkinchi yovvoyi o`tning faunasi tarkibidan farq
qiladi. Amudaryoning o`ng sohilidagi yovvoyi va begona o`tlarda hammasi bo`lib 83
tur topilgan bo`lsa, shularning qariyb 41 turi (49.3 %) o`simliklar bilan juda yaqin
munosabatda bo`luvchi fitonematodalardan tashkil topgan.
Umuman O`zbekistonda yovvoyi va begona o`simliklarni nematodafaunalarini
o`rganishda To`laganov A.T. va Sh.A. Ataxonovlarning tadqiqot ishlarining hamda
olgan ma`lumotlarini nazariy va amaliy ahamiyati juda katta ekanligini yana bir bor
aytib o`tish lozim.
Prof. Z.N. Norboevning 1964-1973 yillarda O`zbekistonning Samarqand, Andijon,
Farg`ona viloyatlari va Qoraqalpoqiston Respublikasi sharoitida bir yillik va ko`p yillik
madaniy o`simliklari hamda yovvoyi va begona o`tlar orasida bo`rtma va Heteroderidae
oilasiga mansub boshqa nematoda turlarining tarqalishini o`rganish bo`yicha
tadqiqotlarni amalga oshirdi. Uning ma`lumotlariga binoan xususan Samarqand
viloyatining Samarqand, Urgut, Payariq va Kattaqurg`on tumanlariga qarashli 18
xo`jaliklari hududlarida madaniy o`simliklar va yovvoyi hamda begona o`tlarda bo`rtma
va sista hosil qiluvchi nematoda turlari ancha keng tarqalganligini aniqladi. Madaniy
ekinlardan pomidor, sabzi va boyimjonning ayrim maydonlarda shimol bo`rtma
nematodasi bilan zararlanish darajasi 35-45 % ni tashkil etishini qayd qiladi.
Shuningdek madaniy ekin maydonlarida o`suvchi yovvoyi va begona o`tlarning bir
qancha turlari, jumladan bangidevona, kakra, qamish, shuvoq, qora ituzum,
qo`ng`irbosh, yovvoyi tariq, yovvoyi arpa, yovvoyi sabzi, china, yovvoyi beda, pudina,
qo`ypechak, semizo`t, amudaryo juftbarglisi kabilar ham bo`rtma nematodalari bilan
zararlanganligini aniqlaydi. Umuman Z.N.Norboevning tadqiqot ishlarida olingan
ma`lumotlarga binoan birgina Samarqand viloyati sharoitida madaniy va yovvoyi
o`simliklarning 64 turi shimol bo`rtma nematodasi bilan zararlanganligini qayd qiladi.
[22, 23]
K.X. Samiboeva (1981) Samarqand viloyatining Oqdaryo tumanida bir qator
jamoa xo`jaliklarida pomidor agrobiotsenozida o`suvchi begona o`tlar (qo`ypechak,
13

g`umay, oddiy qamish, ajriq va boshqalar)ning nematodafaunalari va uning
dinamikasini o`rgangan. Uning qayd qilishicha agrotsenozdagi qo`ypechakning
nematodafaunasi 36 turdan, shiritsaning-38 turdan, oddiy qamishning-18 turdan,
g`umayning-12 turdan va ajiriqning-10 turdan iborat bo`lishini aniqlaydi.
Qo`ypechakning vegetativ a`zolarida 25 tur topilgan bo`lsa, ularning 8 turi yer usti
qismlarida va ildizda uchratilgan, 17 turi faqat ildiz sistemasida yashashi qayd qilingan.
Qo`ypechakning ildiz sistemasidagi turlar barcha ekologik guruhlar vakillaridan tashkil
topgan bo`lsa, yer usti vegetativ a`zolaridagi turlar faqat devisaprobiontlar va
fitogelmintlardan iborat bo`lgan. Pomidor agrotsenozida tarqalgan barcha yovvoyi
o`tlarning yer usti va yer osti qismlarida doimiy uchrovchi turlar sifatida
Heterocephalobus elongatus va Aphelenchoides parietinus kabilar barcha begona
o`tlarda uchratilgan. Shuningdek begona o`tlar tanasida yana Tylenchus davainii,
Ditylenchus dipsacii va Pratylenchus pratensis kabilar ham ancha ko`p uchraydigan
turlar qatoriga qo`shilgan. Bundan tashqari begona o`tlarning ayrim turlari ekin
maydonlarining o`sishi joyiga qarab nematodalar tarkibi turlicha bo`lishini qayd qiladi.
Masalan, maydon chetida sug`orish shahobchasida o`suvchi begona o`t, maydon
o`rtasida o`suvchi o`tda nematodalarni turlari ancha kam bo`lishini aytadi. [27]
N.X. Xakimov (2005) Samarqand viloyatida poliz ekinlari mahsulotini
etishtiruvchi bir qator fermerchilik xo`jaliklarida va shaxsiy tamorqalarda qovun va
tarvuz ekilgan maydonlarda o`suvchi begona o`tlarning nematodafaunasini o`rganib,
ushbu yerlarda keng tarqalgan semizo`t, qo`ypechak, yantoq, ituzum, bo`ztikan va
itqo`noq kabilarning nematodalari faunasida parazit turlarini soni va tarqalishini
aniqlash vazifasini bajardi. Begona o`tlar orasida bo`ztikan nisbatan turli-tuman
nematodalarga ega bo`lishi bilan ajralib turadi. Begona o`tlarning faunasi turli-tuman va
o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lsa, ulardagi o`xshashlik tamoni, barcha o`tlarda bir xil
tarkibdagi parazit fitonematodalar mavjudligi aniqlandi. Yovvoyi o`tlarning yer usti
vegetativ a`zolarida, ayniqsa ildiz sistemalarida 3 ta parazit fitonematoda-
Aphelenchoides parietinus, Ditylenchus dipsacii va Pratylenchus pratensis lar katta
miqdordagi individlari bilan namoyon bo`ldi. [51, 52]
14

N.X. Xakimov, O`. Mirzayev (2011) tomonidan Samarqand tumanida pomidor
etishtiruvchi fermer xo`jaliklarining dalalarida tarqalgan begona o`tlardan semizo`t,
qo`ypechak, yantoq, bangidevona, bo`ztikan va itqo`noqning nematodafaunalari
o`rganilib, ushbu o`simliklarda hammasi bo`lib 59 ta tur qayd qilingan.
Eng avval shuni aytish kerakki begona o`tlart faunasida Tylenchida turkumiga
mansub fitonematodalar ko`pchilikni tashkil etgan. Begona o`tlarning
nematodafaunalari o`zaro solishtirilganda ular orasida ayrim farqlar va xususiyatlar
mavjudligi aniqlangan. Qo`ypechakda 36 tur, semizo`tda 35 tur, bangidevonada 34 tur
topilgan bo`lsa, qolgan begona o`tlarning turlari 29-30 tadan iborat bo`lgan. Begona
o`tlarning vegetativ a`zolarida parazit fitonematodalarning 13 turi topilgan bo`lib, ular
ancha xavfli hisoblanuvchi bo`rtma nematodasi qo`ypechak, bangidevona, yantoq va
itqo`noqda qayd qilingan. Shuningdek ushbu begona o`tlarning vegetativ a`zolari va
rizosferasi tuprog`i qatlamlarida kartoshka poya nematodasining qayd qilinishi e`tiborni
o`ziga jalb etadi. Bundan tashqari deyarli barcha begona o`tlarning nematodalari
orasidan oddiy afelenx, soxta afelenx va poya nematodasi ham ancha ko`p bo`lishi
ma`lum bo`ldi.
Shunday qilib, O`zbekiston Respublikasining turli viloyatlari va hududlaridagi
agrotsenozlarida madaniy ekinlardan pomidor va pomidorning, shuningdek ushbu
maydonlarda tarqalgan begona o`tlarning nematodafaunalarini o`rganishga
bag`ishlangan tadqiqot ishlarini tahlil qilar ekanmiz, shu narsani alohida qayd qilish
lozimki, bizning sharoitimizda bir qancha bir yillik va ko`p yillik madaniy ekinlari
qatori pomidor va sabzavot ekinlari, jumladan pomidorning ham nematodafaunasi
ancha yaxshi o`rganilgan. Ushbu o`simliklarning parazit va saprozoy fitonematodalari
tarkibi, tarqalishi o`simliklarga keltiradigan zarari aniqlangan. Ushbu yo`nalishda
tadqiqot ishlarini olib borgan mutaxassis olimlarning olgan ma`lumotlariga binoan
madaniy ekinlar orasida bo`rtma va sista hosil qiluvchi nematodalar, poya nematodalari,
turli afelenxsimonlar, pratilenxlar hamda ektoparazit fitonematodalar ancha keng
tarqalganligi aniqlangan. Ushbu parazit fitonematodalar uchun tabiiy manba bo`luvchi
begona va yovvoyi o`tlarning roli beqiyos ekanligi ham aniqlangan. Bunday o`simliklar
turli biogeotsenozlar va agrotsenozlarda esa ancha keng tarqalgandir, chunki keyingi
15

50-60 yillar davomida bunday begona va yovvoyi o`simliklarning nematodafaunalarini
o`rganish va ular tarkibida parazit fitonematodalarni mavjudligini aniqlash yuqoridagi
fikrlarni isbotlab berdi. Begona va yovvoyi o`tlarning qaysi bir turning
nematodafaunasini tahlil qilmaylik, uning tarkibida albatta parazit fitonematodalarni bir
qancha turlarining mavjudligini ko`ramiz. Bunday turlar insonning xo`jalik faoliyati
tufayli har xil yo`llar bilan agrotsenozlarga, undan esa madaniy ekinlarga o`tib, ularni
zararlab, har xil nematodoz kasalliklarini paydo qilib, ekinlarni nobud bo`lishi yoki
hech bo`lmaganda hosildorlikni kamida 20-30 % kamayishiga sabab bo`ladi.
Agrotsenozlarda o`suvchi begona o`tlarning parazit fitonematodalari haqida
gapirar ekanmiz, ushbu parazitlarning o`z xo`jayinlari bo`lmish begona o`tlar orasida
qanday darajada tarqalganligi, ularning begona o`tlarga qanday zarar keltiraolishi
hamda ushbu parazit nematodalarning qanday turlari madaniy ekinlarga o`tadiyu, qaysi
biri o`tmasdan qoladi. Bunday masalani oydinlashtirish maqsadida agrotsenozlardagi
begona o`tlarning parazit fitonematodalarini o`rganish parallel ravishda, bir vaqtning
o`zida shu agrotsenozlardagi madaniy ekinning ham fitonematodalari faunasini o`zaro
chog`ishtirish usulida olib borilishini taqozo etadi. Shundagina biz parazit
fitonematodalarni bir turdagi xo`jayindan boshqa turdagi xo`jayinga o`tishi yo`llari va
mexanizmi bo`yicha aniq ma`lumotlarga ega bo`laolamiz. Shundagina aniq va lozim
bo`lgan tavsiyalarni ishlab chiqish imkoniyatlariga ega bo`lamiz. Bizning amalga
oshirayotgan tadqiqot ishlari oldidagi asosiy maqsad va vazifalar ham shundan iboratdir
[55, 56].
16

II. TADQIQOT ISHLARINING MATERIALI VA USLUBLARI
2.1. Tadqiqot materiali
Dissertatsiya mavzusi bo`yicha rejalashtirilgan ishlarni amalga oshirish, uning
materialini yig`ish hamda kuzatish Samarqand viloyatining Payariq tumani
“O`zbekiston” jamoa xo`jaligi hududidagi paxtachilikga ixtisoslashgan “Gegemon”
fermer xo`jaligi pomidor agrotsenozlarida olib borildi.
2022-yilning avgust-sentyabr oylarida fermer xo`jaligining pomidor agrotsenozlari
maydonlarida va sug`orish shaxobchalarida o`suvchi begona o`tlardan semizo`t,
qo`ypechak, ituzum, yantoq, bangidevona va itqo`noq kabilarning 5 tadan pomidor
maydonnining 5 nuqtasi (bitta o`rtadan va 4 tasi to`rtala chetiga yaqin joy)dan o`simlik
va uning rizosferasi tuprog`ining 20 sm gacha chuqurligi qatlamidan namunalar olindi.
Har bir tur o`simligi va uning rizosferasi tuprog`i (0-10 va 10-20 sm) qatlamlarining
namunalari bir kunning o`zida olinib, o`sha kunning o`zidayoq kafedra laboratoriyasiga
olib kelinib, ularning tarkibidan nematodalarni ajratib olish uchun qayta ishlandi.
Begona o`tlarning har bir ma`lum turidan namunalar olingan oraliq vaqt 4-5 kundan
iborat bo`ldi, ya`ni begona o`tlarning namunalarini yig`ish 25 avgustda boshlanib 26-
sentyabrda tugatildi. Har safar daladan olib kelingan o`simlik va rizosfera tuprog`i
namunalari o`sha kuni o`zidayoq kafedra laboratoriyasida qayta ishlov berildi,
o`simliklarning ildiz sistemasi sinchikovlik bilan ko`zdan kechirildi. O`simlik tanasiga
yopishib qolgan yot narsalar yuvib tashlandi va uning yer usti vegetativ a`zolari ildiz
sistemasidan ajratildi.
O`simlikning vegetativ a`zolaridan va rizosfera tuprog`i namunalaridan
nematodalarni ajratib olishda Bermanning voronkali usulidan foydalanildi. Ushbu usul
shundan iboratki, bir tomoni ingichka nayli shisha voronkaga rezina shlang kiydirilib,
har biri ko`po`rinli yog`och shtativga o`rnatiladi va voronkaning shlangi temir qisqich
bilan qistirilib, uning yarmigacha toza vodoprovod suvi quyiladi va har bir voronka
etiketka bilan belgilab qo`yiladi. Shundan keyin nematodasi ajratib olinadigan
o`simlikning yer usti vegetativ a`zolari va ildiz sistemasi alohida-alohida qaychi yoki
pichoq bilan 1-1.5 sm li bo`lakchalarga maydalanib, har bir namunadan 10-15
grammdan o`lchab olinadi va doka (marliya)dan 15x15 sm li qilib kesilgan salfetkalarga
17

solinib bog`lanadi. Salfetkalardagi har bir namuna etiketkalashtirilgan voronkalar
suviga tushiriladi hamda 14-15 soatga qoldiriladi. Ushbu vaqt davomida namuna
tarkibidagi nematodalar sekin-asta suvga chiqib, voronka nayidagi suv tubiga tushadi.
Cho`kib to`plangan nematodalar ajratilgan vaqt tugagach, probirkaga o`tkazilishi lozim
bo`ladi. Voronkadan nematodalarni probirkaga suv bilan birga o`tkazib, bir yo`la
fiksatsiya qilish uchun toza probirkaga 1.5 sm³ (ya`ni probirkaning o`ndan bir qismi)
gacha 40 % li formalin suyuqligi solinadi va shundan keyin qistirilgan shlang qisqichi
olinib, ohistalik bilan voronka nayi tubidagi nematodalar suv bilan birga probirkaga
o`tkaziladi. Formalinli probirkaga o`tkazilgan nematodalar shu zahotiyoq formalin
ta`sirida fiksatsiyalanadi (nematodalar bilan o`tgan suv 40 % li formalinni 4-5 % gacha
suyiltirgan bo`ladi). Probirkaga o`tkazilgan va fiksatsiyalangan nematodali probirka
etiketkalanib, og`zi po`kak tiqin (probka) mahkamlanib, keyingi ish jarayoni uchun olib
qo`yiladi.
Shunday qilib, 2022-yilning avgust-sentyabr oylari davomida Payariq tumani
“O`zbekiston” jamoasining “Gegemon” fermer xo`jaligi pomidor agrotsenozidan 6 ta
turga mansub begona o`tlaridan hamda ushbu o`simliklarning rizosferalari tuprog`ining
20 sm gacha qatlamidan hammasi bo`lib 120 ta o`simlik va tuproq namunalari to`planib,
nematodalar uchun tahlildan o`tkazildi.
1-rasm. Tadqiqot uchun qo’llanilgan shtativ va voronkalar
18

Tadqiqot ishlari uchun tanlangan o`simliklarning nematodafaunalarini o`rganishi
uchun olingan o`simlik va tuproq namunalarining soni hamda ularning nechtasida
nematodalar borligi bo`yicha ma`lumotlar 1-jadvalda keltirilgan.
Jadvalda keltirilgan ma`lumotlarga binoan pomidor maydonining 5 ta nuqtasidan
olingan namunalar 20 ta bo`lib, shuning 5 tasi begona o’simlikning yer usti vegetativ
(novda va barglar), 5 tasi ildiz sistemasi, 5 tasi rizosfera tuprog`ining 0-10 sm li qatlami
va yana 5 tasi 10-20 sm li qatlami namunalaridan iborat bo`ldi.
Pomidor maydonida va uning atrofidagi sug`orish shaxobchalarida o`suvchi
begona o`tlarning vegetativ a`zolari va rizosferalari tuprog`ining 20 sm chuqurligi
qatlamlaridan olingan namunalar soni ham xuddi pomidordagi namunalar soni
o`xshashdir. Shunday qilib pomidor agrotsenozidan begona o`tlardan hamda ularning
rizosferalari tuprog`idan olingan namunalar 120 tani tashkil etsa, ularning 60 tasi
o`simliklarning vegetativ a`zolaridan va 60 tasi tuproq qatlamlaridan olingan
namunalardan iborat bo`ldi. Ushbu namunalarning barchasi alohida-alohida holatda
nematodalar uchun tahlil qilindi.
19

Jadvalda keltirilgan raqamli ma`lumotlarga e`tibor beradigan bo`lsak ularning
hammasi ham nematodali bo`lib chiqmadi. Umuman olinadigan bo`lsa pomidor va
begona o`tlarning o`simlik va rizosfera tuprog`idan olingan 120 namunaning 89 tasi
nematodali bo`lib chiqdi. Namunalar bo`yicha nematodalarning o`simliklarni vegetativ
a`zolari va rizosferasi tuprog`ida tarqalishiga e`tibor beradigan bo`lsak, eng kam
nematodali namunalar o`simliklarning yer usti vegetativ a`zolari namunalariga to`g`ri
keladi. Ildiz sistemasi va tuproq qatlamlaridagi nematodali namunalarning soni nisbatan
bir-biriga yaqin bo`lishi aniqlandi.
1-jadval
Pomidor agrosenozida pomidor va begona o`tlardan va ular ning rizosferasi tuprog`idan
olingan namunalar.
№ O`simliklar Vegetativ a`zolari Tuproq qatlamlari
(sm)Jam
i olingan nam
unalar
N
em
atodali nam
unalar.
Yer usti
veg.a`zolari Ildiz
Sistemasi 0-10 10-20
olingan
namunalar
nematodali
namunalar
olingan
namunalar
nematodali
namunalar
olingan
namunalar
nematodali
namunalar
olingan
namunalar
nematodali
namunalar
1 Semizo`t 5 3 5 3 5 4 5 4 20 14
2 Qo`ypechak 5 3 5 4 5 5 5 5 20 17
3 Ituzum 5 2 5 4 5 4 5 3 20 13
4 Yantoq 5 2 5 3 5 4 5 4 20 13
5 Bangidevona 5 3 5 4 5 4 5 4 20 15
6 Itqo`noq 5 3 5 4 5 5 5 5 20 17
Jami 30 16 30 25 30 26 30 25 120 89

20

Pomidor agrotsenozda tarqalgan begona o`tlardan semizo`t, qo`ypechak, ituzum,
yantoq, bangidevona va itqo`noqlarning vegetativ a`zolaridan hamda ularning
rizosferasi tuprog`ining 20 sm li qatlamlaridan namunalar to`plash va kuzatish ishlari
2022- yilning avgust-sentyabr oylarida olib borildi.
2.2. Tadqiqot uslublari
Fiksatsiyalangan namunalardan nematodalarni ajratib olish, ularning turlarini
aniqlash maqsadida, probirkadagi nematodalar Petri idishiga qo`yilib, MBS-1
(binokulyar) mikroskopida ajratib olinadi hamda toza suvli soat oynachasiga to`planadi.
Ushbu ajratib olingan nematodalardan vaqtinchalik yoki doimiy mirkopreparatlar
tayyorlash va turini aniqlash uchun, ularni teng nisbatli, ba`zan 1:2 nisbatida glitserin-
spirt aralashmasida 12-14 soat davomida qoldirilib, tozalanadi. Glitserin-spirtli
aralashmada nematodalarning kutikulasi tozalanadi. Bunday tozalangan kutikula orqali
nematodaning ichki organlari va sistemalari, turli sistematik belgilari mikroskopda aniq
ko`rinadigan bo`lib qoladi. Bunday preparatda nematodaning qanday turga mansub
ekanligini aniqlash osonlashadi. Shuni alohida eslatib o`tish o`rinliki, nematodaning
qaysi turga mansub bo`lishini aniqlash faqat jinsiy jihatdan voyada yetgan individ
ko`zdan kechiriladi. Lichinka bosqichidagi nematoda orqali turni aniqlab bo`lmaydi,
chunki unda hali tur uchun xos bo`lgan sistematik belgilarning kuchli to`la
shakllanmagan bo`ladi. Masalan, uning jinsiy sistamasi ham rivojlanmagan bo`lishi,
yoki tashqi jinsiy organlarining joyi aniqlamagan bo`lishi mumkin.
Nematoda turini aniqlashda albatta u MBI-1 yoki MBI-3 rusumli yorug`lik
mikroskopida hamda aniqlagich adabiyotlardan foydalanish tavsiya etiladi. Turni
aniqlashda nematodaning tashqi va ichki organlari umumiy ravishda mikroskop ostida
ko`zdan kechiriladi. Shundan keyin uning umumiy uzunligi, gavdaning o`rta qismidagi
eni, tashqi jinsiy belgilari va ularning gavda uzunligiga nisbatan joylashishi, dum
qismining uzunligi va uning shakli oldingi ichak (qizilo`ngach)ning uzunligi va shakli,
urg`ochi jinsli nematodaning tuxumdoni va bachadonining uzunligi hamda shakllari
kabi belgilar asos qilib olinadi.
21

3-rasm. Mikroskop yordamida nematodalar turlarini aniqlash jarayoni
Nematodalar turini aniqlashda yuqorida keltirilgan sistematik belgilarga e`tibor
berishdan tashqari, yana de Manning (de Man, 1884) tavsiya etgan formulasidan
foydalaniladi. Ushbu formula nematoda tanasining quyidagi qismlarini o`zaro nisbatini
aniqlashga asoslangan va
V= a-b/c x L formulasi ishlatiladi.
Formuladagi harflar quyidagilarni anglatadi; yani
L=tananing umumiy uzunligi;
a=tana uzunligini eniga nisbati;
b=tana uzunligini oldingi ichak uzunligiga nisbati;
c=tana uzunligining dum uzunligiga nisbati;
V=urg`ochi nematodaning tashqi jinsiy teshigi (vulva)ning gavdani qaysi joyida
tashqariga ochilish joyi kabi xususiyatlar e`tiborga olinadi.
Ushbu asosiy sistematik belgilardan tashqari nematodalar turlarini aniqlashda
yana qo`shimcha belgilarga ham jumladan og`iz bo`shlig`ining o`zgarib, sanchib-
so`ruvchi organ (stilet)ga aylanganligi yoki og`iz bo`shlig`idagi sanchuvchi organ-
22

nayza (kopyo)ning shakli va uzunligi, qizilo`ngachdagi muskulli piyozbosh
(bulbus)ning shakli hamda joylashgan joyi, erkak jinsli individlarning jinsiy qo`shilish
organi (spikula)ning shakli va uning uzunligi, urg`ochilarda bachadon va
tuxumdonlarning soni hamda ularning rivojlanganlik darajasi kabilarga ham e`tibor
qaratiladi.
23

III BOB. BEGONA O`TLARDA TOPILGAN NEMATODALARNING
TAKSONOMIK O`RNI VA BIOTOPLAR BO’YICHA TAHLILI
3.1. Begona o`tlarda topilgan nematodalarning taksonomik o`rni
Samarqand viloyatining Payariq tumani “O`zbekiston” jamoa xo`jaligi pomidor
agrotsenozlarda tarqalgan semizo`t, qo`ypechak, ituzum, yantoq, bangidevona, itqo`noq
kabi begona o`tlarning nematodafaunasi 78 turdan iborat bo`ldi. Ushbu turlar
nematodalar sinfining 2 ta kenja sinfi ( Adenophorea, Secernentea ) ga va 7 ta turkumiga
mansub bo`ldi. Topilgan turlar turkumlari bo`yicha quyidagicha taqsimlandi:
Araeolaimida -4 tur, Monhysterida -2 tur, Enoplida -1 tur, Mononchida -5 tur,
Dorylaimida -13 tur, Rhabditida -25 tur va Tylenchida -29 turdan iborat bo`ldi. Tadqiqot
ishlari jarayonida pomidor agrotsenozlarida topilgan nematoda turlarining taksonomik
o`rni quyidagicha bo`ldi.
Tip Nemathelminthes Schneider , 1873
Sinf Nematodes ( Rudolphi , 1808) Skrjabini et Schulz , 1931
Kenja sinf Adenophorea ( von Linstow , 1905) Chitwood , 1958
Turkum Araeolaimida de Conick et Schuurmans Stekhoven , 1933
Oila Plectidae Oerley , 1880
Kenja oila Plectinae Oerley , 1880
Avlod Plectus Bastian , 1865
1 tur Plectus cirratus Bastian , 1865
2 tur Plectus parietinus Bastian , 1865
Avlod Proteroplectus Paramonov , 1964
3 tur Proteroplectus granulosus Bastian , 1865
4 tur Proteroplectus rhizophilus (de Man ,1880 )Paramonov ,1964
Turkum Monhysterida Oerley , 1880
Oila Monhysteridae Oerley , 1880
Kenja oila Monhysterinae Micoletzky , 1922
Avlod Monhystera Bastian , 1865
5 tur Monhystera vulgaris de Man , 1880
6 tur Monhystera simplex de Man , 1880
24

Turkum Enoplida ( Baird , 1853) Chitwood et Chitwood , 1933
Kenja turkum Enoplata Chitwood et Chitwood , 1937
Oila Onchulidae Andrassy , 1964
Kenja oila Prismatolaiminae Micoletzky , 1922
Avlod Prismatolaimus de Man , 1880
7 tur Prismatolaimus intermedius ( Biitschli , 1873) de Man , 1884
Turkum Mononchida Jairajpuri , 1969
Katta oila Mononchoidae Chitwood , 1937
Oila Mylonchulidae Jairajpuri , 1969
Avlod Anatonchus ( Cobb , 1916) Andrassy , 1958
8 tur Anathonchus tridentatus ( de Man , 1876) Andrassy , 1958
Avlod Mylonchulus Cobb , 1916
9 tur Mylonchulus solus Mylvey , 1961
10 tur Mylonchulus cavensis ( Schneider , 1940) Andrassy , 1958
Avlod Mononchus Bastian , 1865
11 tur Mononchus papillatus Bastian , 1865
12 tur Mononchus sigmaturus Cobb , 1917
Turkum Dorylaimida de Man , 1876
Kenja turkum Alaimina Micoletzky , 1922
Oila Alaimidae Micoletzky , 1922
Avlod Alaimus de Man , 1880
13 tur Alaimus primitivus de Man , 1880
Kenja turkum Dorylaimina de Man , 1880
Katta oila Dorylaimoidea de Man , 1880
Oila Nygolaimidae Thorne , 1935
Kenja oila Nygolaiminae Thorne , 1935
Avlod Nygolaimus Cobb , 1913
14 tur Nygolaimus brachyuris ( de Man , 1880) Thorne , 1930
Oila Dorylaimidae de Man , 1876
Kenja oila Dorylaiminae de Man , 1876
25

Avlod Dorylaimus Dujardin , 1845
15 tur Dorylaimus agilis de Man , 1876
16 tur Dorylaimus filiformis Bastian , 1845
Avlod Aporcelaimus Heyns , 1865
17 tur Aporcelaimus superbus Heyns , 1865
Avlod Eudorylaimus Andrassy , 1959
18 tur Eudorylaimus bryophilus ( de Man . 1880) Andrassy , 1959
19 tur Eudorylaimus monhystera ( de Man , 1880) Andrassy , 1959
20 tur Eudorylaimus microdorus ( de Man , 1880) Andrassy , 1959
21 tur Eudorylaimus obtusicaudatus ( Bastian , 1865) Andrassy , 1959
22 tur Eudorylaimus parvulus ( de Man , 1880) Andrassy , 1959
23 tur Eudorylaimus skrjabini ( Tulaganov , 1949) Andrassy , 1959
24 tur Eudorylaimus sulphasae ( Tulaganov , 1949) Andrassy , 1959
Oila Diphtherophoridae Thorne , 1935
Avlod Diphtherophora de Man , 1880
25 tur Diphtherophora obesus Thorne , 1939
Kenja sinf Secernentea ( von Linstow , 1905) Dougherty , 1958
Turkum Rhabditida Chitwood , 1933
Kenja turkum Rhabditata Chitwood , 1935
Katta oila Rhabditoidea ( Oerley , 1880) Travassos , 1920
Oila Rhabditidae Oerley , 1880
Kenja oila Rhabditinae Micoletzky , 1922
Avlod Pelodera Schneider , 1866
26 tur Pelodera cylindrica ( Cobb , 1898) Dougherty , 1953
Avlod Rhabditis Dujardin , 1845
27 tur Rhabditis brevispina (C laus , 1862) Biitschlit , 1873
28 tur Rhabditis filiformis Biitschli , 1873
29 tur Rhabditis intermedius de Man , 1880
Avlod Mesorhabditis ( Osche , 1952) Dougherty , 1953
30 tur Mesorhabditis monhystera ( Biitschli ) Dougherty , 1953
26

Kenja oila Diploscapterinae Micoletzky , 1922
Avlod Diploscapter Cobb , 1913
31 tur Diploscapter rhizophilus Rahm , 1928
Katta oila Cephaloboidea ( Paramonov , 1952) Paramonov , 1962
Oila Panagrolaimidae ( Thorne , 1937) Paramonov , 1962
Kenja oila Panagrolaiminae Thorne , 1937
Avlod Panagrolaimus Fuchs , 1930
32 tur Panagrolaimus rigidus ( Schneider , 1866) Thorne , 1937
33 tur Panagrolaimus subelongatus ( Cobb , 1914) Thorne , 1937
Oila Cephalobidae ( Filipjev , 1934) Chitwood et Mc Jntosh , 1934
Kenja oila Cephalobinae Filipjev , 1934
Avlod Cephalobus Bastian , 1865
34 tur Cephalobus nanus de Man , 1880
35 tur Cephalobus persegnis Bastian , 1865
Avlod Eucephalobus Steiner , 1936
36 tur Eucephalobus oxyuroides ( de Man , 1876) Steiner , 1936
37 tur Eucephalobus filiformis ( de Man , 1880) Thorne , 1937
38 tur Eucephalobus striatus ( Bastian , 1865) Thorne , 1937
Avlod Heterocephalobus Brzesky , 1960
39 tur Heterocephalobus elongatus ( de Man , 1880) Andrassy , 1967
40 tur Heterocephalobus teres ( Thorne , 1937) Andrassy ,1967
Kenja oila Acrobelinae Thorne , 1937
Avlod Acroles von Linstow , 1877
41 tur Acrobeles ciliatus ( de Man , 1884) Steiner et Biihrer , 1933
Avlod Acrobeloides ( Cobb , 1924) Steiner et Biihrer , 1933
42 tur Acrobeloides bűtschlii ( de Man , 1884) Steiner et Biihrer , 1933
43 tur Acrobeloides emarginatus ( de Man , 1880) Thorne , 1937
44 tur Acrobeloides tricornis ( Thorne , 1925) Thorne , 1937
Avlod Cervidellus Thorne , 1937
45 tur Cervidellus insubricus ( Steiner , 1914) Thorne , 1937
27

Avlod Chiloplacus Thorne , 1937
46 tur Chiloplacus lentus ( Maupas , 1900) Thorne , 1937
47 tur Chiloplacus propinguus ( de Man , 1921) Thorne , 1937
48 tur Chiloplacus samarcandicus Erzhanova , 1964
49 tur Chiloplacus symmetricus ( Thorne , 1925) Thorne , 1937
Avlod Zeldia Thorne , 1937
50 tur Zeldia punctata ( Thorne , 1925) Thorne , 1937
Turkum Tylenchida Thorne , 1946
Kenja turkum Aphelenchinae ( Fuchs , 1937) Paramonov , 1970
Katta oila Aphelenchoidea ( Fuchs , 1937) Thorne , 1949
Oila Aphelenchidae ( Fuchs , 1937) Steiner , 1949
Kenja oila Aphelenchinae ( Fuchs , 1937) Schuurmas , Stekhoven et
Tenuissen , 1938
Avlod Aphelenchus Bastian , 1865
51 tur Aphelenchus avenae Bastian , 1865
52 tur Aphelenchus cylindricaudatus ( Cobb et Steiner , 1926) Steiner , 1931
Kenja oila Paraphelenchinae Loodey , 1951
Avlod Paraphelenchus Micoletzky , 1922
53 tur Paraphelenchus pseudoparietinus Micoletzky 1922
Oila Aphelenchoididae ( Skarbilovich, 1947 ) Paramonov 1953
Kenja oila Aphelenchoidinae Skarbilovich , 1947
Avlod Aphelenchoides Fissher , 1894
54 tur Aphelenchoides bicaudatus Lmamara , 1931
55 tur Aphelenchoides helophilus ( de Man , 1880) Loodey , 1933
56 tur Aphelenchoides kűhnii ( Fissher , 1894) Filipjev , 1934
57 tur Aphelenchoides limberi Steiner , 1936
58 tur Aphelenchoides clarolineatus Baranovskaja , 1958
59 tur Aphelenchoides parietinus ( Bastian , 1865) Franklin , 1955
60 tur Aphelenchoides subtenuis ( Cobb , 1926) Steiner et Biihrer , 1932
Kenja oila Seinurinae Paramonov , 1968
28

Avlod Seinura Fuchs , 1931
61 tur Seinura tenuicauda ( de Man , 1895) J.B. Lolden 1960
Kenja oila Tylenchinae Filipjev , 1934
Avlod Aglenchus ( Andrassy , 1954) Meyl , 1960
62 tur Aglenchus agricola ( Andrassy , 1954) Meyl , 1960
Avlod Tylenchus Bastian , 1865
63 tur Tylenchus davainli ( Bastian , 1865) Andrassy , 1954
64 tur Tylenchus ( Filenchus ) filiformis Biitselii , 1873
Avlod Ditylenchus Filipjev , 1934
65 tur Ditylenchus destructor Thorne , 1945
66 tur Ditylenchus dipsaci ( Kűhni , 1857)
67 tur Ditylenchus intermedius ( de Man , 1880) Filipjev , 1936
Oila Hoplolaimidae ( Filipjev , 1934) Wiesser , 1953
Kenja oila Hoplolaiminae Filipjev , 1934
Avlod Helicotylenchus Steiner , 1945
68 tur Helicotylenchus erythrinae ( Zimmerman , 1904) Lolden , 1956
69 tur Helicotylenchus multicinctus ( Cobb , 1893) Lolden , 1956
Avlod Rotylenchus Filipjev , 1934
70 tur Rotylenchus robustus ( de Man , 1880) Filipjev , 1934
Oila Nothotylenchidae Jairajpuri , Siddigi , 1969
Kenja oila Boleodorinae Jairajpuri , Siddigi , 1969
Avlod Boleodorus Thorne , 1941
71 tur Boleodorus innuptus ( Andrassy , 1961) Siddigi , 1963
Oila Neotylenchidae Thorne , 1949
Kenja oila Neotylenchinae Thorne , 1941
Avlod Neotylenchus Steiner , 1931
72 tur Neotylenchus abulbosus Steiner , 1931
Oila Dolichodoridae Siddigi , 1970
Kenja oila Tylenchorhynchinae Eliava , 1964
Avlod Tylenchorhynchus Cobb , 1913
29

73 tur Tylenchorhynchus dibius ( Biitschli , 1973) Filipjev , 1936
74 tur Tylenchorhynchus obtusus Bastian , 1865
Oila Pratylenchidae ( Thorne , 1949) Siddigi , 1963
Kenja oila Pratylenchinae Thorne , 1949
Avlod Pratylenchus Filipjev , 1934
75 tur Pratylenchus pratensis ( de Man , 1880) Filipjev , 1936
Oila Criconematidae Thorne , 1949
Kenja oila Paratylenchinae Thorne , 1949
Avlod Paratylenchus Micoletzky , 1922
76 tur Paratylenchus amblicephalus Reuver , 1959
77 tur Paratylenchus macrophallus ( de Man , 1880) Loodey , 1934
Oila Heteroderidae Filipjev , 1934
Avlod Meloidogyne Loeldi , 1884
78 tur Meloidogyne arenariya Chitwood , 1949
Keltirilgan taksonomik ro`yxatga binoan pomidor va ushbu maydonlarda tarqalgan
6 tur begona o`tlarning nematodalari sinfning 2 ta kenja sinfi, 7 ta turkumi, 20 ta oilasi
va 41 ta avlodiga mansubligi aniqlandi. Lekin ushbu taksonomik birliklar o`z
tarkibidagi turlari bo`yicha har xil bo`lishi qayd qilindi. Masalan Adenophorea kenja
sinfining 25 ta turi topilgan bo`lsa, Secernentea kenja sinfi 54 turi bilan namoyon
bo`ldi. Huddi shuningdek turkumlar tarkibidagi turlar ham har xil nisbatni tashkil etdi,
ya`ni Enoplida turkumi 1 ta turdan (1.3 %) iborat bo`lsa, Monhusterida -2 ta (2.5 %)
turdan, Araeolaimida - 4 ta (5.1 %) turdan, Mononchida -5 ta (6.4 %) turdan,
Dorylaimida -13 ta (16.4 %) turdan, Rhabditida -25 ta (31.7 %) turdan va Tylenchida -28
ta (36.6 %) turni tashkil etdi. Ushbu raqamlardan ko`rinib turibdiki, begona o`tlar
nematodafaunalari tarkibida Rhabditida va Tylenchida turkumlari tarkibidagi
nematodalarning turli-tuman bo`lishi bilan keskin ajralib turadi.
Nematodafauna tarkibida avlodlar ham o`z vakillari bilan turlicha bo`lishi qayd
qilindi. Masalan, Eudorylaimus ( Dorylaimida turkumi) va Aphelenchoides ( Tylenchida
turkumi) avlodlari 7 tadan turlari bilan taksonomik ro`yxatdan joy olgan bo`lsa,
30

Rhabditis , Eucephalobus , Acrobeloides , Chiloplacus ( Rhabditida turkumi Ditylenchus
va Tylenchorhunchus ( Tylenchida ) turkumi) avlodlari 3-4 tadan turlari bilan ajralib
turibdi.
4-rasm. Nematodalar turlarining turkumlar bo’yicha taqsimlanishi (turlar soni va foizda)
Umuman olganda nematodafauna tarkibidagi turlar orasida saprozoy va parazit
fitonematodalarning ustunlik qilishi ko`rinib turibdi.
3.2. Pomidor agrotsenozlarida o`suvchi begona o`tlarning nematodafaunalarini
tahlili.
Tadqiqot ishlari olib borilgan pomidor va uning agrotsenozlari maydonlari hamda
sug`orish shahobchalarida nisbatan ko`proq uchrovchi begona o`tlardan semizo`t,
qo`ypechak, ituzum, yantoq, bangidevona va itqo`noq kabilarning nematodafaunalarini
o`rganish uchun ikkala agrotsenozdan hammasi bo`lib 120 ta o`simlik va tuproq
31

namunalari to`planib, laboratoriya sharoitida tahlil qilinganda, ularning 89 tasida
nematodalar bo`lishi aniqlandi (1 va 2 jadvallar).
Tadqiq etilgan yovvoyi o`simliklarning vegetativ a`zolarida va ularning
rizosferalari tuprog`ining 20 sm gacha qatlamida hammasi bo`lib 78 turdan iborat 1840
ta nematodalar topildi (5 jadval). Ushbu turlar turkumlar bo`yicha quyidagicha
taqsimlandi, ya`ni Araeolaimida -4 tur, Monhysterida -2 tur, Enoplida -1 tur,
Mononchida -5 tur, Dorylaimida -13 tur, Rhabditida -25 tur va Tylenchida -28 turdan
iborat bo`ldi.
Begona o`tlarda topilgan nematoda turlari va ularning individlari miqdori har bir
tur yovvoyi o`tning vegetativ a`zolarida va rizosferasi tuprog`i qatlamlarida turlicha
taqsimlanish xususiyatlariga ega bo`lishi aniqlandi.
5-rasm. Begona o’simliklarda aniqlangan nematodalar turlari soni
Quyida har bir begona o`tning nematodafaunasi tarkibi va o`z xo`jayinlari bilan
bog`lanish darajalari tahlil qilinadi.
32

Semizo`t- Portulaca oleracea L.
Semizo`tning vegetativ a`zolari va rizosferasi tuprog`ining 20 sm li qatlamidan
olingan 40 ta namunalarning 30 tasi (13 ta o`simlik va 17 ta tuproq)da nematodalar
borligi aniqlandi. O`simlik va tuproq namunalarida topilgan nematodalar tahlil
qilinganda 50 turdan iborat 360 ta individni tashkil etadi. Ushbu turlar va individlar
turkumlar bo`yicha quyidagicha taqsimlandi, Araeolaimida -2 tur va 8 individ,
Enoplida -1 tur, 2 ta individ, Mononchida -2 tur, 3 ta individ, Dorylaimida -8 tur, 25 ta
individ, Rhabditida -17 tur, 137 ta individ va Tylenchida -20 tur va 185 ta individni
tashkil etdi. (5 jadval).
Semizo`tning vegetativ a`zolarida va rizosferasi tuprog`i qatlamlarida qayd
qilingan turlar va ularning individlarini uchrashi joyiga e`tibor beradigan bo`lsak, ushbu
holat tomonidan ham farqlar borligi aniqlandi. Masalan, vegetativ a`zolarda (yer usti va
yer osti qismlar) 10 turdan iborat 76 ta individ topilgan bo`lsa, rizosfera tuprog`i
qatlamlari (0-10 va 10-20 sm) da 50 turdan iborat 284 ta nematoda topildi. Shuni aytib
o`tish o`rinliki, semizo`tning vegetativ a`zolarida qayd qilingan turlarning barchasi
rizosfera tuprog`i qatlamlarida ham ma`lum miqdordagi individlari uchratildi.
Semizo`tning vegetativ a`zolarida Araeolaimida turkumining 1 ta ( Proteroplectus
rhizophilus ) vakili, Rhabditida turkumining 2 ta ( Panagrolaimus rigidus va Chiloplacus
lentus ) turlari topilgan bo`lsa, qolgan 7 ta turlar ( Aphelenchus avenae , Paraphelenchus
pseudoparietinus , Aphelenchoides parietinus , Aphelenchoides bicaudatus , Ditylenchus
destructor , D. dipsaci , Pratylenchus pratensis ) Tylenchida turkumi vakillaridan iborat
bo`ldi. Monhysterida , Enoplida , Mononchida va Dorylaimida turkumlarining vakillari
vegetativ a`zolarda umuman uchratilmadi.
Vegetativ a`zolarda uchratilgan turlar o`zlarining individlari soni bilan farq qilishi
ham namoyon bo`ldi. Masalan, Araeolaimida va Rhabditida turkumlariga mansub
turlarning individlari 1-3 tadan tashkil topgan bo`lsa, Tylenchida turkumi turlaridan
Aphelenchoides parietinus , Ditylenchus destructor va D.dipsaci larning har biri 13
tadan 21 tagacha individlarga ega bo`ldi. Turkumning boshqa vakillari esa 2 tadan 8
tagacha individlari bilan namoyon bo`ldi. Bunday turli-tumanlilik holati rizosfera
tuprog`i qatlamlarida ham kuzatildi.
33

Semizo`tning rizosferasi tuprog`i qatlamlarida 50 tur nematoda qayd etilgan bo`lsa
shuning 2 ta turi ( P. parietinus , P. rhizophilus ) Araeolaimida , 1 ta turi ( Pris.
intermedius ) Enoplida , 2 ta turi ( Mylonchulus solus , M. cavensis ), 8 ta turi ( A.
primitivus , N. brachyuris , D. agilis , Eud. Bryophilus , Eud. Monhustera , Eud. parvulus ,
Eud. skrjabini , Eud. sulphasae ) Dorylaimida , 17 ta turi (5 jadval) Rhabditida va qolgan
barchasi (20 tur) Tylenchida turkumi vakillaridir.
Tuproq qatlamlarida uchratilgan turlarning asosiy ko`pchiligi va ularning
individlari 0-10 sm li qatlamda joylashgan. Ushbu qatlamda uchratilgan turlardan Rh.
brevispina , Rh. filiformis , H. elongatus , Ch. lentus , Ch. propinguus , Aphelenchus
avenae , Aphelenchoides parietinus kabilar o`zlarining 17 tadan 26 tagacha individlari
bilan uchragan bo`lsa, boshqa bir guruhi ( Ch. propinguus , Aphelenchoides subtenuis ,
Tylenchus davainii , D. destructor , Prat. pratensis ) 7-11 tadan individlarga ega
bo`lishgan.
Rizosfera tuprog`ining 10-20 sm li qatlamida ham anchagina (29) turlar uchratildi,
lekin ushbu qatlamda aksariyat turlarning individlari soni 3-6 tadan iborat bo`ldi. Shuni
qayd qilish lozimki, 10-20 sm li qatlamda, ustki qatlamdagiga nisbatan turlar 12 taga
kam bo`lsa, individlar miqdori qariyb 2.5 barobar kam bo`lgan.
Keltirilgan ma`lumotlardan shu narsani alohida qayd qilish lozimki, semizo`t
nematodafaunasi tarkibiga kiruvchi turlar va ularning individlari asosan rizosfera
tuprog`ining 0-10 sm qatlamida hamda ildiz sistemasida joylashganligi ma`lum bo`ldi.
Bundan tashqari semizo`t nematodafaunasi tarkibidagi parazit va saprozoy
fitonematodalardan Ditylenchus destructor , D. dipsaci , Aph. avenae , Aphelen.
parietinus , Rh. brevispina , Rh. filiformis , Heteroceph. elongatus kabilar individlarining
ancha ko`p miqdorda bo`lishi bilan boshqa guruh va turlardan sezilarli ajralib turishi
aniqlandi.
Qo`ypechak- Convolvulus arvensis L.
Qo`ypechakning nematodafaunasini aniqlash maqsadida ikkala agrotsenozlardan
olingan 40 ta (20 ta o`simlik va 20 ta rizosfera tuprog`i) namunalarining 32 tasi (14 ta
o`simlik va 18 ta tuproq) da nematodalar borligi aniqlandi. O`simlik va tuproq
namunalarida topilgan nematodalar tahlil qilinganda hammasi bo`lib 52 turdan iborat
34

357 ta individlar borligi ma`lum bo`ldi. Ushbu nematodalarni turkumlar bo`yicha
ajratadigan bo`lsak, quyidagi holatni oldik, ya`ni Araeolaimida turkumiga 2 ta tur 14 ta
individ, Enoplida turkumiga 1 ta tur 2 ta individ, Dorylaimida turkumiga 6 ta tur 15 ta
individ, Rhabditida turkumiga 19 ta tur 115 ta individ va Tylenchida turkumiga 24 ta tur
va 194 ta individ to`g`ri keldi. Qo`ypechakning nematodafaunasi tarkibida
Monhysterida va Mononchida turkumlarining vakillari uchramadi.
Qo`ypechakning vegetativ a`zolari va rizosfera tuprog`i qatlamlarida topilgan
turlar soni va ular individlarining miqdorini o`zaro solishtiradigan bo`lsak, ushbu
jihatdan ham ma`lum farqlar mavjudligi qayd qilindi. Jumladan, qo`ypechakning yer
usti vegetativ a`zolari va ildiz sistemasida 14 turdan iborat 98 ta individ topilgan bo`lsa,
rizosfera tuprog`i qatlamlari (0-10 va 10-20 sm) da 51 turdan iborat 259 ta individ
topildi. (5 jadval). Ushbu raqamlardan ko`rinib turganidek, tuproq qatlamlarida
vegetativ a`zolaridagiga nisbatan turlar soni 3.5 barobar, individlar miqdori esa 2.5
barobar ko`p bo`lishi qayd qilindi. Fauna tarkibidagi nematodalarning yana bir
xususiyatiga e`tibor beradigan bo`lsak, qo`ypechakning vegetativ a`zolarida topilgan
turlarning 13 tasi ( Neotylenchus abulbosus bundan istisno) rizosfera tuprog`i
qatlamlarida ham uchratildi.
Qo`ypechakning vegetativ a`zolarida topilgan nematodalar faqat 2 ta ( Rhabditida
va Tylenchida ) turkum vakillaridan iborat bo`ldi, ya`ni 14 ta turning 5 tasi ( Rhabditis
brevispina , Rhab. intermedius , Heteroceph. elongatus , Chiloplacus lentus , Zeldia
punctata ) Rhabditida , qolgan 9 tasi ( Aph. avenae , Paraph. pseudoparietinus , Aph.
parietinus , Tyl. davainii , D. destructor , D. dipsaci , Neotylenchus abulbosus , Pratyl.
pratensis , Paratyl. macrophallus kabilar) Tylenchida turkumi vakillaridan iborat bo`ldi.
Qo`ypechakning ildiz sistemasida bo`rtma nematodasi ( Meloidagyne hapla )ning
borligini hisobga oladigan bo`lsak, vegetativ a`zolarda 15 ta tur ( Tylenchida
turkumining 10-turi bo`ladi) topilgan deb hisoblash mumkin.
Shu narsani aytib o`tish lozimki, qo`ypechakning vegetativ a`zolarida 5 ta
turkumlari ( Araeolaimida , Monhysterida , Enoplida , Mononchida , Dorylaimida ) ning
vakillari umuman uchramadi.
35

Vegetativ a`zolarda qayd qilingan turlar o`zlarining individlari miqdori bilan ham
o`zaro farq qilishdi. Ushbu joylarda qayd qilingan turlarning aksariyati o`zlarining 1-4
tagacha individlari bilan namoyon bo`lsa, ayrimlari 5-8 tadan individlarga ega bo`lishdi.
Bunday turlarga Rh. brevispina , Rh. intermedius , Ch. lentus , Zeldia punctata , Aph.
avenae , Paraph. pseudoparietinus , Neotylenchus abulbosus va boshqalarni ko`rsatsak,
individlar 11 tadan 31 tagacha bo`lgan turlarga Heteroceph. elongatus , Aph. parietinus ,
D. dipsaci larni ko`rsatish mumkin. Ushbu turlar orasida Aph. parietinus dominant tur
deb olish mumkin, chunki uning 31 ta individi vegetativ a`zolarda uchratildi.
Qo`ypechakning rizosferasi tuprog`i qatlamlarida 51 ta tur topilib, shuning
aksariyati Tylenchida (46.1 %) va Rhabditida (36.5 %) turkumlariga mansub.
Araeolaimida , Enoplida va Dorylaimida turkumlari esa qolgan (17.4 %) turlarni o`z
ichiga oladi.
Rizosfera tuprog`i qatlamlarida topilgan nematodalarning asosiy qismi 0-10 sm li
qatlamda joylashgan. Ushbu qatlamda 37 tur topilgan bo`lib, ular orasida Rh.
brevispina , Mesorhab. monhustera , Aph. avenae , Paraph. pseudoparietinus , Aph.
parietinus kabilarning invidlari 16-32 tadan tashkil topgan bo`lsa, Proteroplectus
rhizophilus , Acrobeloides tricornis , Dit. destructor kabilarning individlari 7-11 tadan
iborat bo`ldi. Qolgan turlar 1-3 tagacha individlarga ega bo`ldi.
Rizosfera tuprog`ining 10-20 sm li qatlamida 26 tur topilgan bo`lib, ularning
aksariyati yuza qatlamda ham qayd etilgan, lekin ba`zilari, masalan Eucephalobus
oxyuroides , Aphelenchoides helophilus , Aph. subtenuis , Tylenchus davainii ,
Helicotylenchus erthrinae , Tylenchorhunchus dubius lar faqat ushbu qatlamda
uchratildi. Bundan tashqari 10-20 sm li qatlamda qayd qilingan turlarning aksariyat kam
individli bo`ldi, ayrim turlarigina 10-13 tadan individlari bilan ajralib turadi. Umuman
keltirilgan ma`lumotlarga nazar tashlasak, qo`ypechak nematodafaunasi tarkibining
asosiy qismi parazit va saprozoy fitonematodalardan iborat. Ushbu guruhlarga mansub
nematodalardan P. pratensis , Ditylenchus destructor , Aph. parietinus , Aph. avenae ,
Heterocephalobus elongatus , Rhabditis brevispina kabilar ancha ko`p miqdordagi
individlarga ega bo`lganligi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari qo`ypechakning ildizi
bo`rtma nematodasi bilan zararlanganligi, ushbu begona o`t shu parazitga tabiiy
36

boshpana va manba bo`lishida, hamda bu parazitni agrotsenozlarda madaniy ekinlar
orasida tarqatishda muhim zveno rolini bajarishi mumkin degan fikrga olib keladi.
Ituzum- Solanum nigrum L.
Yuqorida nematodafaunasi tahlil qilingan begona o`tlardan semizo`t va
qo`ypechakning vegetativ a`zolari va rizosfera tuprog`i qatlamlaridan qanchadan
namuna olingan bo`lsa, ituzumda ham shuncha miqdorda o`simlik va tuproq namunalari
olinib, ular tahlil qilinganda, 28 tasida nematodalar topildi. Ushbu ajratib olingan
nematodalarning turlari va ularning individlari taksonomik tahlildan o`tkazilganda,
hammasi bo`lib 46 turdan iborat 235 individ aniqlandi.
Ituzum nematodafaunasini turkumlar bo`yicha tahlil qiladigan bo`lsak, u
quyidagicha bo`ldi, ya`ni Araeolaimida turkumi 2 tur va 3 ta individ, Monhysterida
turkumi ham 2 tur va 5 ta individ, Mononchida turkumi 2 ta tur va 5 ta individ,
Dorylaimida turkumi 6 tur va 23 ta individ, Rhabditida turkumi 16 tur, 69 ta individ va
Tylenchida turkumi 18 tur va 130 ta individdan iborat bo`ldi. Ituzum nematodafaunasi
tarkibida Enoplida turkumi vakillari uchramadi.
Ituzumning vegetativ a`zolari va rizosfera tuprog`i qatlamlarida topilgan turlar soni
va ularning har birining individlarining miqdorini o`zaro solishtiradigan bo`lsak, ushbu
jihatdan ham ma`lum farqlar bo`lishi aniqlandi.
Ituzumning yer usti vegetativ a`zolari va ildiz sistemasida 18 turdan iborat 65 ta
individ topilgan bo`lsa, rizosfera tuprog`ining 0-10 va 10-20 sm li qatlamlarida 45
turdan iborat 170 ta individ qayd qilindi (5 jadval). Keltirilgan raqamlardan ko`rinib
turibdiki yer usti vegetativ a`zolarida va ildiz sistamasida turlar soni va individlar
miqdori 2.5 barobar kamdir. Vegetativ a`zolarda qayd qilingan turlarning barchasi
tuproqning ikkala yoki bitta qatlamida ham o`z individlariga ega bo`lishi aniqlandi.
Ituzumning vegetativ a`zolarida topilgan turlarning 1 tasi ( Eud. monhystera )
Dorylaimida turkumiga, 7 tasi ( Rhab. filiformis , Mesorhab.monhystera , Diploscapter
rhizophilus , Ceph. persegnis , Heteroceph. elongatus , Panagrolaimus rigidus , Acrobel.
emarginatus ) Rhabditida turkumiga va 10 tasi ( A , avenae , A. cylindricaudatus , Aph.
limberi , Aph. kűhnii , Aph. subtenuis , D. destructor , D. dipsaci , Tylenchorhynchus
37

dubius , Pratylenchus pratensis va Meloidogyne hapla ) Tylenchida turkumi vakillaridan
iborat bo`ldi. Ituzumning vegetativ a`zolarida Araeolaimida , Monhysterida , Enoplida va
Mononchida turkumlarining vakillari umuman uchramadi.
Vegetativ a`zolarda topilgan turlar o`zlarining individlari miqdori bilan ham o`zaro
farq qiladi. Ituzumning yer usti qismlari va ildiz sistemasida topilgan turlarning asosiy
ko`pchiligi 1-5 tagacha individlarga ega bo`lishi bilan xarakterlansa, faqat uchta turi
( Heterocephalobus elongatus , Aphelenchus avenae va Ditylenchus destructor ) 8 tadan
17 tagacha individlarga ega bo`ldi. Individlari ko`p bo`lgan turlar orasida D. destructor
dominantlik qiladi.
Ituzumning rizosferasi tuprog`ining 0-10 va 10-20 sm li qatlamlarida 45 turdan
iborat 170 ta nematoda topilib, ular Araeolaimida , Monhysterida , Mononchida ,
Dorylaimida , Rhabditida va Tylenchida turkumlariga mansubdir, lekin turlarning
aksariyati (73.9 %) keyingi 2 ta turkumlarga mansubdir. Qolgan 26.1 % turlar esa
birinchi 4 ta turkumlarga mansub bo`ldi. Tuproqning 0-10 va 10-20 sm li qatlamlarida
topilgan turlarning birontasi ham katta sondagi individlarga ega bo`lmadi, yoki
dominant uchratilmadi, yoki aksariyat turlarning individlari 1-5 ta bilan chegaralangan
bo`ldi, lekin Ditylenchus avlodi turlari va H . multicinctus ning individlari 8-9 tadan
bo`ldi xolos. Aytilganlarga ituzumning rizosferasi tuprog`ida uchrovchi nematodalar
o`zlarining siyrakligi bilan xarakterlanadi.
Yantoq- Alhagi persarum Boiss end Buhse.
Yantoqning nematodafaunasini o`rganish uchun boshqa begona o`tlardan o`simlik
va rizosfera tuprog`ining 20 sm gacha chuqurligidan olingan namunalar soni singari,
ushbu o`simlikdan ham 20 ta o`simlik va 20 ta (jami 40 ta) tuproq namunalari tahlil
qilindi. Ushbu namunalardan hammasi bo`lib 27 ta (10 ta o`simlik va 17 ta tuproq) sida
nematodalar topilgan bo`lib, 36 turdan iborat 193 ta individni tashkil etdi.
Fauna tarkibidagi nematodalarning turkumlar bo`yicha tahlil qilganimizda, ular
quyidagicha taqsimlandi, ya`ni Araeolaimida turkumi 3 ta tur va 6 ta individ,
Monhysterida turkumi 1 ta tur va 7 ta individ, Mononchida turkumi 1 ta tur va 2 ta
individ, Dorylaimida turkumi 4 ta tur va 7 ta individ, Rhabditida turkumi 11 ta tur va
38

63 ta individ, Tylenchida turkumi 17 ta tur va 108 ta individni tashkil etdi. Yantoqning
nematodafaunasi tarkibida Enoplida turkumining vakillari uchramadi. Shuningdek
boshqa begona o`tlar nematodafaunasi tarkibidadek Tylenchida turkumining turlari
ko`pchilikni tashkil qilishi bilan ajralib turadi.
Yantoqning vegetativ a`zolari va rizosferasi tuprog`i qatlamlarida topilgan turlar
va ularning individlarini yashash joyi bo`yicha ham o`zaro tahlil qiladigan bo`lsa, ushbu
tomondan ham farqlar mavjudligi aniqlandi. Masalan, yantoqning yer usti vegetativ
a`zolari va ildiz sistemasida 14 ta turdan iborat 31 ta individ topilgan bo`lsa, rizosfera
tuprog`i qatlamlari (0-10 va 10-20 sm) da 37 turdan iborat 162 ta nematoda topildi (5
jadval). Jadvalda keltirilgan raqamlardan ko`rinib turganidek tuproq qatlamlarida turlar
soni qariyb 3 baravar, individlar soni esa 5 baravar ko`proqni tashkil etadi. Bundan
tashqari o`simlikning yer usti vegetativ a`zolari va ildiz sistemasida uchragan barcha
turlar rizosfera tuprog`i qatlamlarida ham uchratildi. Vegetativ a`zolarda uchratilgan
turlar huddi qo`ypechakdagidek faqat 2 ta ( Rhabditida va Tylenchida ) turkum
vakillaridan iborat bo`ldi. Vegetativ a`zolarda qayd qilingan turlarning aksariyati 1-3
individli bo`lsa, faqat 2 ta turi ( Mesorhabditis monhystera va Ditylenchus dipsaci ) 5-6
ta individga ega bo`lishdi. Yantoqning vegetativ a`zolarida topilgan 14 tur orasida
birontasi ham dominantlik qilaolmasligi ma`lum bo`ldi.
Yantoqning yer usti vegetativ a`zolarida va ildiz sistemasida tarqalishi va uchrash
darajasiga e`tibor beradigan bo`lsak, ushbu holatda ham ayrim farqlar bo`lishi qayd
qilindi. Masalan, yer usti vegetativ a`zolari 4 ta ( Acrobeloides emarginatus ,
Paraphelenchus pseudoparietinus , Aphelenchoides bicaudatus va Ditylenchus dipsaci )
tur uchragan bo`lsa, ildiz sitemasida aytilgan 4 ta turlardan tashqari, yana 10 ta tur
( Mesorhabditis monhystera , Panagrolaimus rigidus , Cephalobus persegnis ,
Eucephalobus oxyuroides , Acrobeloides bűtsclii , Aphelenchoides parietinus , Seinura
tenuicauda , Ditylenchus destructor , Paratylenchus amblicephalus va Meloidogyne
hapla ) uchradi.
Yantoqning rizosfera tuprog`ining ikkala qatlamlari ham nematodalar turlicha
tarqalganligi ma`lum bo`ldi. Agarda 0-10 sm li qatlamda 31 turdan iborat 121 ta individ
topilgan bo`lsa, 10-20 sm li qatlamda 22 turdan iborat 41 ta individ uchratildi. Bundan
39

ko`rinib turibdiki rizosfera tuprog`ining 0-10 sm li qatlamida turlar soni qariyb 1.5
baravar, individlar miqdori esa uch barovar kam uchratildi. Bunday turli-tumanlilik
shundan iboratki, yuza qatlamda katta miqdordagi individlari bilan namoyon bo`lgan
turlar ( Mesorhabditis monhystera , Panagr. rigidus , Aphelen . bicaudatus , Aph .
parietinus , Seinura tenuicauda , Dit . destructor , H . multicinctus , Pratylenchus pratensis
kabilar )ning individlarini asosiy qismi 0-10 sm li qatlamlarda joylashgan yoki 10-20
sm li qatlamda umuman uchramagan.
Shunday qilib, yantoq nematodafaunasi bo`yicha keltirilgan tahlildan shu narsa
ko`rinib turibdiki, yantoqning vegetativ a`zolarida uchrovchi nematodalar asosan 2 ta
turkum ( Rhabditida , Tylenchida ) laridan iboratdir. Individlari soni bo`yicha esa
birontasi dominantlik qilaolmagan. Fauna tarkibidagi eng asosiy narsa shundan iboratki,
yantoq bo`rtma nematodasining xo`jayinlaridan biri bo`lishi va uni agrotsenozlarga
tarqatishda tabiiy manba rolini o`ynashi e`tiborni o`ziga jalb etadi.
Bangidevona- Datura stramonium L.
Bangidevonaning vegetativ a`zolari va rizosferasi tuprog`ining 20 sm gacha
chuqurligidan olingan namunalarda hammasi bo`lib 45 turga mansub 262 ta
nematodalar topildi. Ushbu turlar va ularning individlarini turkumlari bo`yicha tahlil
qilganimizda, raqamlar quyidagicha tus oldi, ya`ni Araeolaimida , Monhysterida,
Enoplida turkumlari 1 tadan, Mononchida turkumi 2 ta va Dorylaimida turkumi 9 ta
turga ega bo`lishdi. Bangidevona nematodafaunasi tarkibidagi turlarning asosiy qismi 2
ta turkum vakillaridan iborat bo`ldi. Jumladan Rhabditida turkumiga 11 ta va
Tylenchida turkumiga esa 20 ta tur mansub bo`ldi, ya`ni fauna tarkibidagi turlarning 68
% keyingi ikki turkumning vakillaridan iborat bo`ldi.
Bangidevonaning vegetativ a`zolari va rizosfera tuprog`i qatlamlarida ham
nematodalar bir tekis tarqalmagan. O`simlikning yer usti va yer osti vegetativ a`zolarida
12 turdan iborat 59 ta individ topilgan bo`lsa, shularda 6 ta turi ( Heterocephalobus
elongatus , Aphelenchoides parietinus , Aph. kühnii , Dityl. dipsaci , Helocotylenchus
multicinctus va Pratylenchus pratensis lar) bangidevonaning yer usti vegetativ
a`zolarida va ildiz sistemasida uchragan bo`lsa, qolgan 6 turi ( Cephalobus persegnis ,
40

Aphelenchus avenae, Paraphelenchus pseudoparietinus , Ditylenchus destructor ,
Neotylenchus abulbosus va Meloidogyne hapla kabilar) ildiz sistemasida uchratildi. Yer
usti vegetativ a`zolarida uchratilgan turlarning birontasi ham ko`p sondagi individlarga
ega bo`laolmagan, balki ular 2-6 individli bo`lgan.
Ildiz sistemasida uchratilgan turlar orasida esa Aphelenchus parietinus va
Ditylenchus destructor larning individlari 8-11 tani tashkil etgan. Qolgan turlarning
barchasi 1-6 ta individli bo`lgan. Umuman olganda bangidevonaning yer usti va yer osti
vegetativ a`zolarida individlari miqdori bilan dominantlik qiluvchi tur qayd qilinmadi.
Lekin e`tiborni jalb qiladigan narsa shu bo`ldiki, bangidevonaning ildiz sistemasining
bo`rtma nematodasi ( Meloidogyne hapla ) bilan zararlanganligidir. Shunga binoan ushbu
begona o`t ushbu parazit fitonematodaga tabiiy manba bo`lish rolini o`taydi. Boshqa bir
xarakterli xususiyat shundan iboratki, bangidevonaning yer usti va yer osti vegetativ
a`zolarida, o`z tarkibiga fitonematodalarni oluvchi 5 ta turkum - Araeolaimida ,
Monhysterida , Enoplida , Mononchida va Dorylaimida larning birorta ham vakillari
qayd qilinmadi.
Bangidevonaning rizosferasi tuprog`i qatlamlarida ham nematodalar bir tekis
tarqalmagan, chunki tuproqning 0-10 sm li qatlamida 39 turdan iborat 149 ta nematoda
topilgan bo`lsa, 10-20 sm li qatlamda esa 25 turdan iborat 54 ta nematoda topildi.
Ushbu raqamlardan ko`rinib turibdiki, tuproqning ustki qatlamida nematoda turlari 1.5
barobar, individlar miqdori esa qariyb uch barovar ko`p uchrar ekan.
Bangidevonaning nematodafaunasi tarkibida shunday turlar mavjud bo`ldiki, ular
o`simlikning barcha vegetativ a`zolarida va ikkala tuproq qatlamlarida birday uchratildi.
Bunday turlarga Heterocephalobus elongatus , Aphelenchoides parietinus ,
Aphelenchoides kűhnii , Ditylenchus dipsaci , Helicotylenchus multicinctus va
Pratylenchus pratensis lar mansub bo`ldi.
Shuning bilan birga fauna tarkibidagi turlardan Mononchus papillatus,
Eudorylaimus monhystera , Heterocephalobus elongatus, Aphelenchus , Aphelenchus
avenae kabilar tuproqning yuza (0-10 sm) qatlamida ancha ko`p sonda to`planishi qayd
qilindi.
41

Umuman olganda bangidevonaning nematodafaunasi tarkibi 7 ta turkum
vakillaridan iborat bo`lsa ham, uning asosiy qismini Rhabditida va Tylenchida
turkumlariga mansub bo`lgan saprozoy va parazit fitonematodalardan iborat
bo`lganligini alohida qayd qilish o`rinlidir.
Itqo`noq - Setaria viridis L.
Yuqorida nematodafaunalari tahlil qilingan begona o`tlarda va ularning
rizosferalari tuprog`ining 20 sm chuqurligidan qanday sonda o`simlik va tuproq
namunalari olingan bo`lsa, itqo`noqning vegetativ a`zolari va rizosferasi tuprog`idan
ham shuncha sondagi namunalar olinib, ularni nematoda turlari va ularning individlari
uchun tahlil qilganimizda hammasi bo`lib 41 turdan iborat 179 ta nematoda topildi.
Ushbu turlar 5 ta turkumga mansubligi aniqlandi. Araeolaimida turkumi 3 ta tur va 6
individ, Mononchida turkumi 2 ta tur va 6 individ, Dorylaimida turkumi 6 ta tur va 21
ta individ, Rhabditida turkumi 15 ta tur va 49 ta individ va Tylenchida turkumi 15 ta tur
va 86 ta individdan iborat bo`ldi. Itqo`noq nematodafaunasi tarkibida Monhysterida va
Enoplida turkumlarining vakillari umuman uchratilmadi. Ushbu raqamlar va
xususiyatlardan shunday holatni alohida qayd qilish mumkinki, itqo`noq
nematodafaunasi tarkibi boshqa begona o`tlar nematodafaunasi tarkibiga va soniga
o`xshash bo`lsa ham individlarning sonini kam bo`lishi bilan farq qiladi. Bunday
xususiyatni o`simlikning vegetativ a`zolarida va rizosfera tuprog`i qatlamlarida topilgan
nematoda individlarining sonidan ham payqash mumkin.
Birinchi navbatda shuni qayd qilish o’rinliki o’simlikning yer usti va yer osti
vegetativ a`zolarida birinchi 5 ta turkumning vakillari umuman uchratilmadi. Vegetativ
a`zolarida topilgan 11 ta tur nematodaning faqat 2 ta turi ( Ditylenchus dipsaci va
Pratylenchus pratensis ) va 4 ta individi yer usti vegetativ a`zolarida uchratildi. Ildiz
sistemasida esa yuqoridagi ikki turdan tashqari yana Panagrolaimus rigidus ,
Cephalobus nanus , Eucephalobus striatus , Acrobeloides emarginatus , Zeldia punctata ,
Aph. avenae , Aglenchus agricola , Tylenchus davainii , Dit. destructor kabilar ham
uchratildi, lekin ularning aksariyati 1-4 tadan individlarga ega bo`ldi. Faqat P. pratensis
42

ning individlari 13 tani tashkil etdi. Bundan tashqari itqo`noq ildiz sistemasida bo`rtma
nematodasi ham topilmadi.
Itqo`noqning rizosferasi tuprog`i qatlamlarida 41 turdan iborat 139 ta nematoda
topilgan bo`lsa, ular ham tuproq qatlamlarida turlicha taqsimlanish xususiyatiga ega.
Masalan, tuproqning 0-10 sm li qatlamida 40 turdan iborat 96 ta nematoda topilgan
bo`lsa, 10-20 sm li qatlamida esa 24 turdan iborat 43 ta individ topildi. Rizosfera
tuprog`i qatlamlarida topilgan turlar orasida Mesorhabditis monhystera , Acrobeloides
emarginatus , Aphelenchoides helophilus , Tylenchus davainii , Dityl. dipsaci ,
Helicotylenchus multicinctus kabilarning individlari 6-13 tadan iborat bo`ldi. Aksariyat
turlarning esa individlari 1-4 tadan iborat bo`ldi. Shunday qilib pomidor va sabzavot
ekinlari agrotsenozlarida tarqalgan begona o`tlardan 6 ta turi (semizo`t, qo`ypechak,
ituzum, yantoq, bangidevona, itqo`noq) ning nematodafaunalarini tahlil qilar ekanmiz,
ushbu o`simliklarning nematodafaunalari tarkibi va turlari soni bilan o`zaro farq
qilishini guvohi bo`ldik. Fauna tarkibidagi turlar 7 ta turkum vakillari bo`lib hisoblansa
ham, ularning asosiy qismi (qariyb 70 %) Rhabditida va Tylenchida turkumlari
vakillaridan iborat bo`lishi aniqlandi. Lekin begona o`tlarning vegetativ a`zolarida
uchrovchi nematodalarni ikkala turkum bo`yicha tahlil qiladigan bo`lsak, barcha begona
o`tlarning vegetativ a`zolarida yashovchi turlarning qariyb 60-65 % Tylenchida
turkumiga mansub bo`lishi ma`lum bo`ldi. Shuningdek nematodafaunasi tadqiq etilgan
7 tur begona o`tlarning 4 tasi (qo`ypechak, ituzum, yantoq, bangidevona,) bo`rtma
nematodasi bilan zararlanganligi qayd qilindi. Ushbu dalildan shunday xulosa kelib
chiqadiki, bo`rtma nematodasi bilan zararlangan begona o`tlar, aynan ushbu xavfli
fitoparazitni agrotsenozlardagi madaniy ekinlar orasida tarqalishida tabiiy manba rolini
o`ynaydi. Bundan tashqari begona o`tlarning 5 ta turini faunasi tarkibida poya
nematodalari, afelenxlar, pratilenxlar, ektoparazit fitonematodalar ham muhum o`rin
egallaydi. Ushbu parazitlarga ham tabiiy manba bo`lishi va ularni agrotsenozlarga
tarqalishda ham muhim rol o`ynashi mumkin.
43

IV BOB. AGROTSENOZLARDA TOPILGAN NEMATODALARNING
EKOLOGIK TAVSIFI VA PARAZIT FITONEMATODALARNING
BIOSENOTIK XUSUSIYATLARI
4.1. Agrotsenozlarda topilgan nematodalarning ekologik tavsifi
Samarqand viloyatining Payariq tumani sharoitida pomidor va sabzavot ekinlari
agrotsenozlarida madaniy ekinlardan pomidor va ushbu agrotsenozlarda tarqalgan
begona o`tlardan semizo`t, qo`ypechak, ituzum, yantoq, bangidevona va itqo`noqning
vegetativ a`zolari va ularning rizosferasi tuprog`ining 20 sm gacha chuqurligida
topilgan nematodalar 78 turdan iborat bo`lib, ularning yashash joylari, oziqlanish
usullari hamda o`simliklarga nisbatan munosabatlariga qarab, professor A.A Paramonov
(1962, 1964, 1970) ishlab chiqqan prinsipga asosan 4 ekologik guruhlarga ajratish
mumkin. Ushbu ekologik guruhlar pararizobiontlar, eusaprobiontlar, devisaprobiontlar
va fitogelmintlardan iborat.
1-guruh. Pararizobiontlar, ya`ni o`simliklarning rizosferasidagi tuproq qatlamlarida
uchrovchi nematodalar. Bizning materialimizda pararizobiontlarga mansub bo`lgan
nematodalar 26 turdan iborat bo`ldi. Pararizobiontlar hayot kechirish tarzi, oziqlanish
usuli va o`simliklarga nisbatan munosabatiga binoan 3 ta kichik guruhlarga ajratildi:
a) erkin yashovchi tuproq pararizobiontlari. Ushbu kichik guruhga mansub
nematodalarning ko`pgina turlari chuchuk suvlarda va nam tuproqda yashashga
moslashgan. Ba`zan ular o`simlik tanasiga tasodifan kirib qolishi mumkin, lekin unga
hech qanday salbiy ta`sir ko`rsatmaydi. Chunki aslida ular o`simlik qoldiqlari, turli-
tuman mikroorganizmlar bilan oziqlanadi.
Pomidor agrotsenozlarida pararizobiontlarining 7 turi ( Plectus cirratus , P .
parietinus , Proteroplectus granulosus , P . rhizophilus , Monhystera vulgaris , M . simplex ,
Prismatolaimus intermedius ) aynan ushbu kichik guruhga mansub bo`ldi. Kichik
guruhning turlari agrotsenozlardagi begona o`tlarning rizosferasi tuprog`ida ancha
siyrak tarqalganligi kuzatildi. Faqat Proteroplectus rhizophilus qo`ypechakning
rizosferasida 11 ta individi va 1 ta individi semizo`tning ildiz sistemasida bo`lishi qayd
qilindi. Qolgan barcha turlarining individlari faqat tuproqda 1-3 tadan iborat bo`ldi.
44

b) yirtqichlik bilan oziqlanuvchi pararizobiontlar kichik guruhi. Ushbu kichik
guruhga kiruvchi nematodalarning og`iz bo`shlig`ida nayza yoki xitinlashgan og`iz
kapsulasi yoki tishlar shakllangan. Yirtqich pararizobiontlar boshqa mayda nematodalar
va ularning lichinkalari bilan oziqlanadi. Bundan tashqari ular ba`zan o`simlikning ildiz
sistemasiga ham kirib olishi mumkin, lekin salbiy ta`sir ko`rsatmaydi. Bizning
materialimizda ushbu kichik guruh turlaridan 6 ta ( Mylonchulus solus , M . cavensis ,
Anathonchus tridentatus , Manonchus sigmaturus , M . papillatus va Nygolaimus
brachyuris ) topildi (5 jadval). Yirtqich pararizobiontlarning materialimizdagi barcha
turlari pomidor, pamidor va begona o`tlarning rizosferalari tuprog`ida ancha siyrak
tarqalganligi ma`lum bo`ldi. Masalan, A . tridentatus faqat itqo`noq rizosferasida,
Manonchus sigmaturus faqat bangidevona rizosferasida, qolgan turlari esa 2 yoki 3
turdagi begona o`tlar rizosferasida qayd qilindi, lekin N . brachyuris turi itqo`noqdan
tashqari boshqa barcha begona o`tlarning rizosferasida uchratildi.
v) fitofag pararizobiontlar kichik guruhiga mansub bo`lgan nematodalarning og`iz
bo`shlig`ida nayza yoki ayrim avlodlarining turlarida sanchib-so`ruvchi naysimon
shakldagi og`iz bo`shlig`iga (stiletga) aylangan organ hosil qilganligi bilan
xarakterlanadi. Fitofag pararizobiontlar asosan rizosfera tuprog`ida yashashga
moslashgan. Lekin ular ba`zan o`simliklarning turli vegetativ a`zolariga kirishi hamda
xo`jayini shirasi bilan oziqlanishi mumkin. Ushbu xususiyatidan qat`iy nazar o`simlikda
nematodozlarni hosil qilaolmaydi. Pomidor va begona o`tlar nematodafaunalari
tarkibida fitofag pararizobiontlarning 12 ta turi ( Alaimus primitivus , Dorylaimus agilis ,
D . filiformis , Aporcelaimus superbus , Eudorylaimus bryophilus , Eud . monhystera , Eud .
microdorus , Eud . obtusicaudatus , Eud . parvulus , Eud . skrjabini , Eud . sulphasae ,
Diphtherophora obesus ) topildi. Ushbu turlar asosan madaniy va begona o`tlarning
rizosferalari tuprog`i qatlamlarida qayd qilindi. Individlari soni ham ancha kam. Lekin
ayrim turlari, jumladan Eud . monhystera turi pomidor, semizo`t, bo`ztikanning ildiz
sistemasida ham bo`lishi qayd qilindi. Fitofag pararizobiontlarning individlari ham
oldingi 2 ta guruhlarning vakillari singari madaniy ekinlar va begona o`tlar rizosferalari
tuprog`ida ancha kam individli bo`lishi aniqlandi. (5 jadval).
45

2-guruh. Eusaprobiontlar yoki o`simliklarning zararlangan joylarida va chiriyotgan
qismlarida, shuningdek tuproqning turli qatlamlarida mavjud bo`lgan saprobiotik
jarayonda yashashga moslashgan hamda organik chirindi bilan oziqlanuvchi
nematodalar hisoblanadi. Pomidor va begona o`tlar nematodafaunasi tarkibida
eusaprobiontlar guruhi 6 ta ( Pelodera cylindrica , Rhabditis brevispina , Rh. filiformis ,
Rh. intermedius , Mesorhabditis monhystera va Diploscapter rhizophilus ) turdan iborat
bo`ldi. Aytilgan turlardan Rh. brevispina , Rh. intermedius kabilar pomidor, qo`ypechak
va qisman semizo`tning vegetativ a`zolarida va rizosfera tuprog`ida qayd qilingan
bo`lsa, Mesorhabditis monhystera esa pomidordan tashqari aksariyat begona o`tlarning
vegetativ a`zolari va rizosfera tuprog`ida uchradi. Bundan tashqari Rh. brevispina turi
esa pomidor va pomidorning rizosfera tuprog`ining 0-10 sm li qatlamida juda katta
miqdordagi individlari bilan namoyon bo`lganligi qayd qilindi. Eusaprobiontlardan
Pelodera cylindrica va Diploscapter rhizophilus begona o`tlar orasida juda kam
tarqalganligi ma`lum bo`ldi. Ushbu fikrni Rh. intermedius haqida aytish o`rinlidir,
chunki u qo`ypechakdan boshqa bironta ham begona o`tda uchramadi.
3-guruh. Devisaprobiontlar yoki notipik saprobiontlar. Ushbu guruh nematodalari
tuproqda erkin yashovchi, ba`zan chirish jarayoni borayotgan manbalarda yashovchi,
shuningdek ko`p hollarda o`simliklarning sog`lom vegetativ a`zolarida ham uchrovchi
chuvalchanglar hisoblanadi. Tadqiqot ishlari jarayonida pomidor va begona o`tlarda,
shu o`simliklarning rizosferasi tuprog`ida devisaprobiontlarning 19 turi topildi.
Devisaprobionlarning oziqlanish usuli, ozuqa turi va o`simliklarga nisbatan
munosabatiga binoan 2 ta kichik guruhlarga ajratiladi. Birinchi guruh vakillari
o`simliklarning kasallangan qismlarida, o`simlik qoldiqlarining tuproqda chiriyotgan
joylarida yashab, chin saprobiont nematodalar (eusaprobiontlar) singari chirindi bilan
oziqlanadi. Bizning materialimizda bunday nematodalar Panagrolaimus , Cephalobus va
Acrobeloides avlodlarining 8 ta turidan iborat bo`ldi. Ushbu kichik guruh
nematodalarining og`iz bo`shlig`i (stomasi) nisbatan bo`lishi bilan xarakterlanadi.
Ikkinchi kichik guruh devisaprobiontlari esa ko`pgina madaniy va begona
o`simliklarning rizosferasi tuprog`ida yashaydi. Lekin bosh qismidagi nisbatan qattiq
bo`rtib turuvchi organi (probolasi) bo`lganligi sababli uning yordamida o`simlik
46

to`qimasini shikastlashi mumkin. Shunga binoan ular o`simliklarning vegetativ
a`zolariga ham kirib oziqlanishi ehtimoldan uzoq emas. Bunday devisaprobiontlarga
Eucephalobus , Heterocephalobus , Acrobeles , Chiloplacus , Zeldia avlodlarining 11 turi
mansub bo`ldi. Devisaprobiontlar orasidan Panagrolaimus rigidus , Cephalobus
persegnis , Heterocephalobus elongatus , Acrobeloides emarginatus kabilar pomidor,
pomidor va aksariyat begona o`tlarning ildiz sistemasida hamda qisman yer usti
vegetativ a`zolarida nisbatan ko`p miqdorda qayd qilindi. (3, 4 va 5 jadvallar).
4-guruh. Fitogelmintlar yoki o`simliklarning parazit fitonematodalari. Pomidor va
ikkala agrotsenozlarda tarqalgan begona o`tlarning nematodafaunasi tarkibida 27 tur
fitogelmintlar topildi. [25]
Parazit fitonematodalarni oziqlanish usuli hamda ozuqasi turiga binoan uchta
kichik guruhga ajratish mumkin, ya`ni parazit mikogelmintlar (zamburug`lar bilan
oziqlanuvchilar), ektoparazit fitonematodalar va chin parazit fitonematodalar.
Parazit mikogelmintlar kichik guruhiga mansub turlar turli-tumanliligi bilan ajralib
turadi. Materialimizdagi 28 tur fitogelmintlarning 12 turi aynan ana shu kichik guruhga
mansubdir. Mikogelmintlarning 5 turi ( Aphelenchus avenae , Aphelenchoides
bicaudatus , Aph. subtenuis , Tylenchus davainii , Seinura tenuicauda ) madaniy
o`simliklar va ayrim begona o`tlar (semizo`t, qo`ypechak, ituzum, bangidevona) ning
vegetativ a`zolarida va rizosfera tuprog`i qatlamlarida uchratilgan bo`lsa, qolgan turlari
( Aph. clarolineatus , Aglenchus agricola, Tylenchus filiformis va boshqalar-7 tur) ancha
siyrak holda ayrim begona o`tlar (semizo`t, qo`ypechak, ituzum, bangidevona)ning
rizosfera tuprog`ida topildi.
Fitogelmintlarning ikkinchi kichik (ektoparazitlar) guruhiga 8 tur mansub bo`lib,
ularning og`iz bo`shlig`i kuchli va yirik stiletga (sanchib-so`ruvchi og`izga) aylangan.
Ana shu organi yordamida o`simlik to`qimalarini tashqaridan turib teshib, shirani so`rib
oladi. Materialimizdagi ektoparazit fitonematodalardan Helicotylenchus multicinctus ,
Tylenchorhynchus dubius , Paratylenchus macrophallus lar pomidor maydonlari tuproq
qatlamlarida, ayniqsa, ituzum, yantoq, bangidevona kabilarning rizosfera tuprog`ining
0-10 sm li qatlamida ancha ko`p uchrashi qayd qilindi. Qolgan turlari esa jumladan
Helicotylenchus erythrinae , Rotylenchus robustus , Boleodorus innuptus ,
47

Tylenchorhynchus tener va Paratylenchus amblicephalus lar ancha siyrak va kam
individli turlar qatoriga kiradi.
Fitogelmintlarning uchinchi kichik guruhi haqiqiy parazitlar hisoblanib, ular ham 8
turdan, ya`ni Paraphelenchus pseudoparietinus , Aphelenchoides parietinus , Ditylenchus
destructor , D. dipsaci , D. intermedius , Neotylenchus abulbosus , Pratylenchus pratensis
va Meloidogyne hapla lardan iborat bo`ldi. Agrotsenozlarda madaniy va begona o`tlarda
haqiqiy parazit fitonematodalardan D. intermedius va N. abulbosus juda kam uchrashi
qayd qilindi. Masalan, N. abulbosus faqat qo`ypechak va bangidevonada topilgan
bo`lsa, pomidorning ildiz sistemasida 4 tagina individi bilan uchradi. D. intermedius
ham begona o`tlarning rizosferasi tuprog`ida juda siyrak uchradi. Lekin ushbu kichik
guruh turlarining aksariyati agrotsenozlardagi begona o`tlar orasida, madaniy ekinlar
orasida ham ancha ko`p miqdorda uchrashi ma`lum bo`ldi. Masalan, bo`rtma
nematodasi semizo`t va itqo`noqdan tashqari, qolgan 5 tur begona o`tlarning ildiz
sistemasi bo`rtma nematodasi bilan zararlanganligi, pomidorning 10 % dan 27 % gacha
meloydoginozga chalinganligi aniqlandi.
6-rasm. Aniqlangan turlarning ekologik guruhlar bo’yicha taqsimlanishi (turlar soni
bo’yicha)
48

Shunday qilib agrotsenozlardagi pomidor va begona o`tlarning nematodafaunalari
tarkibidagi 78 turning 37 turi o`simliklarning vegetativ a`zolarida qayd qilingan bo`lsa,
shularning aksariyati (21 turi) parazit fitogelmintlar guruhi vakillaridan iborat bo`ldi.
4.2. Begona o`tlarda topilgan parazit fitonematodalarning biosenotik xususiyatlari.
Fitonematodalarning o`z xo`jayinlari bilan biotsenotik bog`langanlik xususiyatlari
haqida fikr yuritilar va tahlil qilinar ekan ikkala agrotsenozlarda topilgan 78 turning 34
turi pomidor va begona o`tlarning turli vegetativ a`zolarida ma`lum bir miqdordagi
individlari bo`lishi qayd qilingan. Ushbu turlar ekologik xususiyatlari va oziqlanish
usuli jihatdan pararizobiontlar, eusaprobiontlar, devisaprobiontlar va parazit
fitogelmintlar kabilardan iborat bo`lishi aniqlandi. Ushbu guruhlarga mansub
nematodalarning har xil sondagi turlari begona o`tlarning vegetativ a`zolarida turli
darajada bo`lishi qayd qilindi. Masalan, pararizobiontlarning 25 turidan faqat 2 ta turi
o`simliklarning vegetativ a`zolarida uchratildi. Ulardan biri Proteroplectus rhizophilus
semizo`tning ildiz sistemasida 1 ta individi uchratilgan bo`lsa, 2-turi Eudorylaimus
monhystera esa ituzum va bo`ztikanning ildiz sitemasida topildi. Shuni aytish kerakki
ushbu ikkala turlarning asosiy individlari shu o`simliklarning rizosferasi tuprog`ida
tarqalganligi kuzatildi. Shunga binoan ular erkin yashovchi pararizobiontlar deb
hisoblash lozim va o`simliklarning vegetativ a`zolarida uchratilishi tasodifiy hol deb
qabul qilish lozim. Bunday fikrlarni eusaprobiontlar va devisaprobiontlarning
o`simliklar tanasida uchratilgan turlari haqida ham aytish mumkin. Lekin
eusaprobiontlarning ayrimlarini o`simlikning u yoki bu qismida ko`plab topilishi, ushbu
qismlarda zararlanish va saprobiotik manba borligidan dalolat beradi deb xulosa qilsak,
devisaprobiontlarning ko`p uchrashini esa ularni o`simlik to`qimalari va shirasi bilan
oziqlanishga o`rgangan turlar bo`lishi mumkin deb xulosa qilish mumkin. Lekin bunday
nematoda turlari o`simlikda kasallik (nematodoz) paydo qilaolmaydi, chunki ularda
to`qimalarni erituvchi suyuqlik ajratuvchi bezlar bo`lmaydi. Ushbu mulohazalardan
qat`iy nazar devisaprobiontlardan Panagrolaimus rigidus , Heterocephalobus elongatus
kabilarning ayrim begona o`tlar (semizo`t, qo`ypechak, ituzum, yantoq,
49

bangidevona)ning vegetativ a`zolarida va rizosferasi tuprog`i qatlamlarida katta
miqdordagi individlarini qayd qilinishi ushbu turlarning o`simliklar bilan juda yaqin
biotsenotik munosabatda ekanligini ko`rsatadi. Bularning katta miqdordagi individlarini
o`simlik shirasi va tirik to`qimasi bilan oziqlanishini so`zsiz salbiy oqibatlarga olib
keladi.
Nematodafaunasi o’rganilgan 6 tur begona o`tlarda 28 turdan iborat parazit
fitonematodalar topilgan bo`lib, ularning 21 turi ko`pchilik begona o`tlarning yer usti va
yer osti vegetativ a`zolari bilan ma`lum darajada yaqin biotsenotik munosabatda
bo`lishi aniqlandi. Materialimizda parazit fitonematodalarning bir qancha turlari
jumladan Aphelenchus avenae , Paraphelenchus pseudoparietinus , Aphelenchoides
bicaudatus , Aph. limberi , Aph. kűhnii , Aph. parietinus , Tylenchus davainii , Ditylenchus
destructor , D. dipsaci , Helecotylenchus multicinctus , Tylenchorhunchus dubius ,
Pratylenchus pratensis , Paratylenchus amblicephalus fauna tarkibidan o`rin olganki
pomidor, pomidor hamda deyarli barcha begona o`tlarning vegetativ a`zolarida va
rizosfera tuprog`i qatlamlarida ko`p uchrovchi doimiy turlar hisoblanadi. Ushbu turlar
o`simliklarning shirasini so`rib oziqlanar ekan, albatta o`zlaridan zaharli xususiyatga
ega bo`lgan suyuqliklarni o`simlik tanasiga o`tkazadi. Natijada turli nematodoz
kasalliklarini yuzaga kelishiga sabab bo`lishadi. Ba`zan esa ayrim maydonlarda
o`simlik nihollarini butunlay yalpi halok bo`lishiga olib keladi. Ayrim hollarda o`simlik
va tuproqda yashovchi fitonematodalar o`simlik tanasida boshlangan bakterioz va
mikoz kasalliklarini rivojlanishiga sabab bo`ladi. Shuningdek ayrim parazit turlar
o`simliklar orasida virusli kasalliklarni ham tarqatishda faol ishtirok etadi.
Bir qancha madaniy ekinlar, jumladan sabzavot ekinlarining ko`pgina turlarida
jumladan pomidorda ham bo`rtma nematodalarining ( Meloidogyne avlodi ) ning zarari
ayniqsa kattadir. Ushbu avlodga mansub parazit tur pomidor agrotsenozlaridagi begona
o`tlar orasida ancha keng tarqalganligi e`tiborni o`ziga jalb etadi.
XULOSALAR
50

Payariq tumani sharoitida pomidor agrotsenozlarida 6 turga mansub bo`lgan
begona o`tlarning nematodafaunalari tarkibi 78 turdan iborat bo`lib ular nematodalar
(Nematoda) sinfining Araeolaimida, Monhysterida, Enoplida, Mononchida,
Dorylaimida, Rhabditida va Tylenchida turkumlariga mansubdir. Ushbu turkumlar
orasida Dorylaimida, Rhabditida, ayniqsa Tylenchida turli-tumanligi bilan ajralib turadi.
Agrotsenozlardagi madaniy va begona o`simliklarning nematodafaunalari
tarkibidagi turlar soni turlicha bo`lishi aniqlandi. Jumladan semizo`tda-50 tur,
qo`ypechakda-52 tur, ituzumda-46 tur, yantoqda-36 tur, bangidevonada-45 tur va
itqo`noqda-41 turdan iborat bo`ldi. Madaniy ekinlar va begona o`tlarning
nemotodafaunalari tarkibidagi turlarning asosiy ko`pchiligi parazit fitonematodalardan
tashkil topishi aniqlandi.
Agrotsenozlardagi begona o`tlarning nematodafaunasi o`rganilgan 6 turidan 4 tasi,
ya’ni qo`ypechak, ituzum, yantoq va bangidevonalar bo`rtma nematodasi ( M.
arenariya ) bilan zararlanganligi aniqlandi hamda ushbu begona o`tlar agrotsenozlardagi
madaniy ekinlar orasida shu fitoparazitni saqlovchi va tarqatuvchi tabiiy manba rolini
bajaradi.
Pomidor agrotsenozlaridagi begona o`tlarning nematodafaunalari tarkibidagi
parazit fitonematodalarning aksariyati begona o`tlar orasida keng tarqalganligi
aniqlandi. Bunday parazit nematodalar Aphelenchus, Paraphelenchus, Aphelenchoides,
Ditylenchus, Helicotylenchus, Pratylenchus, Paratylenchus avlodlarining vakillaridan
iborat bo`ldi.
Amaliy tavsiyalar
51

1. Agrotexnik tadbirlardan biri sifatida pomidor agrotsenozini keng tarqalgan
begona o’tlardan tozalab turish amalga oshiriladi. Ushbu tadbir agrotsenozda parazit
nematodalarni tarqalishi va madaniy ekinlarga o’tishini oldini oladi.
2. Bo’rtma nematodasi bilan zararlangan tuproqda pomidor va boshqa sabzavot
ekinlarining ko’chatlarini o’stirmaslik.
3. Bo’rtma nematodasi bilan zararlangan uchastka yoki maydonlarda almashlab
ekish agrotexnikasiga rioya qilish. Bo’rtma nematodasiga chidamli yoki meledaginoz
bilan kasallanmaydigan ekinlar jumladan makkajo’xori, oqjo’xori yoki bug’doy bilan 2-
3 yil almashtirish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
52

1. Абдуллаева О. И. Фауна нематод томата и огурца и прикорневой почвы,
её динамика в условиях теплиц Ташкентской области. Автореф. канд.диссерт.
Изд. ТашГУ. Ташкент, 1970 стр. 1-21.
2. Абдуллаева О. И. О нахождении галловых нематод в теплицах колхоза
“Кзыл Узбекистан” Орджоникидзевского района Ташкентской области.
Паразитофауна растений и животных Узбекистана. Институт зоологии и
паразитологии Ан УзССР. Ташкент, 1970 стр. 17-18.
3. Атаханов Ш. А. Нематоды диких и сорных растений левобережья
низовьев Амударьи. Автореф. канд.диссерт. Изд. САГУ Ташкент, 1956
стр. 1-19.
4. Атаханов Ш. А. Нематоды верблюжьей колючки- Alhagi persarum Boiss et
Buhse и прикорневой почвы в Каракалпакии. Сб. “ Нематоды вредные в сельском
хозяйстве и борьба с ними”. Тр. V Всесоюзного совеец. фитогельминтологов. Изд.
УзТУ, Самарк. 1962. стр. 19-25.
5. Атаханов Ш. А. Паразитические и сапрозойные нематоды некоторых
диких и сорных растений Узбекистана. Ученые записки Каршинского гос. пед.
инс-та. Серия естеств. наук, 16 Карши, 1964. стр. 229-265.
6. Айларова З. С. Фитонематоды некоторых овощных культур
Ходжиабадского р-на Андижанской обл. X Всесоюзное совещание по
нематодным болезням сельскохозяйственых культур. Тезисы докладов и
сообщений., Воронеж, 1987, стр. 105-106.
7. Братусь Е. И. Фауна нематод овоще-бахчевых культур некоторых
хозяйства Ташкентской области. Первая конф. ( IX совещ.) по нематодам
растений, насекомых, почвы и воды. Тез. докл. и сообщ. Изд. ТашГУ Ташкент,
1981. стр. 26-27.
8. Бродский А. Л. Методы изучения почвеных нематод. Исслед. по фауне
почв. Изд. Комитета наук УзССР. Ташкент, 1937 стр. 20-31.
9. Ержанова П. К. Фауна нематод хлопчатника и почвы вокруг его корней в
Самаркандском сельском районе Узбекистана. Автореф. канд.дисс. Изд. СамГУ.
Самарканд, 1962. стр. 1-17.
53

10. Ержанова П. К. О нематодах хлопчатника и почвы вокруг его корней в
Самаркандском сельском районе Узбекистана. В сборн. “ Нематоды вредные в
сельском хозяйстве и борьба с ними”. Изд. СамГУ, Самарканд, 1962. стр. 386-391.
11. Ержанова П. К. Фауна нематод хлопчатника и почвы вокруг его корней в
Самаркандском сельском районе Узбекистана. Матер. к научной конф.
Всесоюзного общества гельминтологов. Ан СССР. Москва, 1965,3:
стр. 76-81.
12. Ержанова П. К. Фауна нематод хлопчатника и почвы вокруг его корней в
Самаркандском сельском районе: В кн. “ Гельминты растений Узбекистана ”. кн.
2. Изд. “Фан” УзССР, Ташкент, 1968. стр. 45-85.
13. Землянская А. И. Галловая нематода- Meloidogyne marioni ( Cornu ) в
Узбекистане и мероприятия по борьбе с ней. В сб. “Паразитические круглые
черви-нематоды сельскохозяйственых культур Узбекистана” Изд. Ан УзССР,
Ташкент, 1957 стр. 5-100.
14. Каримова С. М. Нематоды сельскохозяйственых культур левобережья
низовьев Амударьи. В сборн. “Паразитические круглые черви-нематоды
Узбекистана” Изд. Ан УзССР, Ташкент, 1957 стр.135-208.
15. Каримова М. М. О нематодах овоще-бахчевых культур Ферганской
области. Первая конф. ( IX совещание) по нематодам растений, насекомых, почвы
и воды. Тез. докладов и сообщ. Изд. ТашГУ Ташк. 1981. стр. 42-44.
16. Кирьянова Е. С. К познанию паразитических нематод хлопчатника в
Средне6 Азии. Труды НИХИ. Ташкент, 1931, стр. 1-22.
17. Кирьянова Е. С. Нематоды хлопкового поля и целины в Голодной степи
(Узбекистан). Труды Зоологического инс-та Ан СССР, 9 (2), Ленинград, стр. 626-
657.
18. Мавлонов О. М. Бўртма нематодалари ғўзанинг хавфли кушандаси.
“Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги” 1971, № 6, 41-42 бет.
19. Мавлянов О.М. Галловые нематоды-опасные паразиты хлопчатника.
“Сельское хозяйство Узбекистана”, 1971, № 6, стр. 43-44.
54

20. Мавлянов О.М. Паразитические и почвеные нематоды технических
культур юга Узбекистана. Изд. “Фан” Узб. ССР, Ташкент, 1976 стр. 84.
21. Мавлянов О.М. Галловые нематоды-опасные паразиты растений. Изд.
“Мехнат” Ташкент, 1987 стр. 96.
22. Нарбаев З. Н. К изучению галловых и цистообразующих нематод-
вредителей хлопчатника и других сельскохозяйственых культур в Узбекистане.
Материалы Узбекск. Республиканской научно-технической конференции
молодых ученых и аспирантов сер. биол., Самарканд, 1968. стр. 89-91.
23. Нарбаев З. Н. Галловые и другие нематоды семейства Heteroderidae
( Skarbilovich , 1941) Thorne , 1949 в некоторых районах Узбекистана. Вопросы
фитогельминтологии в Узбекистане. . Изд. “Фан” Ташкент, 1973. стр. 215-245.
24. Нарбаев З. Н. Некоторые итого изучения галловых и цистообразующих
нематод в Узбекистане. Первая конференция ( IX совещание) по нематодам
растений, насекомых, почвы и воды. Ташкент, 16-18 сентября 1981 г. Тезисы
докл. и сообщений. Изд. ТашГУ Ташкент, 1981. стр. 192-193.
25. Парамонов А. А. Основы фитогельминтологии. Том I. Изд. Ан СССР,
Москва, 1962. стр. 480.
26. Поладов Г. Р. Нематоды хлопчатника и прикорневой почвы
Пастдаргомского района Самаркандской области Узбекистана. Автореф.
канд.диссерт., Баку, 1967. стр. 11
27. Самибаева К. Х. Нематодофауна сорных растений хлопкового
агробиоценоза Самаркандской области. Первая конф. ( IX совещание) по
нематодам растений, насекомых, почвы и вод. Ташкент, 16-18 сентября, 1981. Тез.
докл. и сообщ. Изд. ТашГУ, 1981. стр. 73-75.
28. Самибаева К. Х. Фауна нематод сорных растений из сем.
сложноцветных и почвы их корней с хлопково-табачных полей Самаркандской
области. X Всесоюзное совещание по нематодным болезням
сельскохозяйственых культур. Рамонь, 8-10 сентября, 1987. Тез. докл. и сообщ.
Воронеж, 1987, стр. 146.
55

29. Стрепкова Э. С. Сезоная динамика фауны нематод хлопчатника и
прикорневой почвы. Материалы научн. конф. Всесоюзн. общества
гельминтологов Ан СССР. III . 1965 стр. 248-252.
30. Стрепкова Э. С. Динамика фауны нематод хлопчатника и прикорневой
почвы по основным фазам его развития. Мат. научн. конф. аспирантов ТашГУ,
“Естественые науки” Ташкент, 1966, стр. 129-132.
31. Стрепкова Э. С. Изменение количественого и качественого состава
нематодофауны хлопчатника и его прикорневой почвы по основным фазам
развития растения. Материалы научн. конференции Всесоюзн. общества
гельминтологов Ан СССР, Москва, 1967, стр. 308-314.
32. Стрепкова Э. С. Фауна нематод хлопковых полей и её динамика в
условиях Ташкентской области. Автореф. канд.диссерт. Ташкент, 1967 стр.
1-20.
33. Тулаганов А. Т. Фауна нематод томата ( Lycopersicum esculentum Mill ) и
окружающей почвы. Труды Узб. гос. унив., Самарканд, 1937., 8. стр. 63-102.
34. Тулаганов А. Т. Нематодофауна хлопчатника и окружающей почвы.
Катта-Курганского района Узбекской ССР. Тр. Узб. гос. унив., Самарканд 12, (2):
1938, стр. 1-25.
35. Тулаганов А. Т. Нематоды хлопчатника в Бухарском районе. Тр. Узб.
гос. унив., серия биологическая, 12 (6) Самарк., 1939. стр. 1-12.
36. Тулаганов А. Т. Нематоды хлопчатника Самаркандского района. Узб.
ССР. Тр. Узб. гос. унив. Юбилейн. сб., 16; Самарканд, 1939, стр. 63-68.
37. Тулаганов А. Т. Растениеядные и почвеные нематоды Узбекистана.
Изд. Инс-та зоол. и ботан. Ан Уз ССР. Ташкент, 1949. стр. 227.
38. Тулаганов А. Т., Атаханов Ш. А. Сорные растения как очаг
паразитических нематод сельскохозяйственых культур. “ДАК УзССР”., №3,
1953. стр. 39-42. Ташкент.
39. Тулаганов А. Т. Нематоды сельскохозяйственых культур Узбекистана и
борьба с ними. Труды Среднеазиатск. гос. унив. новая серия 127, 1958 Ташкент,
стр. 1-136.
56

40. Тулаганов А. Т. Нематоды сельскохозяйственых культур Узбекистана и
борьба с ними (Нематоды диких и сорных растений Каракалпакской АССР). Изд.
СамГУ, Самарк. 1960. стр. 72.
41. Тулаганов А. Т., Землянская А. И. К изучению нематод больных
растений овоще-бахчевых культур и картофеля. Ташкентской области
Узбекистана. В сборн. “ Нематоды вредные в сельском хозяйстве и борьба с
ними”. Изд. СамГУ. Самарк., 1962. стр. 312-333.
42. Тулаганов А. Т., Каримова С. М. Фауна нематод целины и
сельскохозяйственых культур разных возрастов освоения в голодной степи
Узбекистана. В кн. “ Гельминты растений Узбекистана и борьба с ними”. кн. 2.
Тошкент, 1968, Изд. “Фан” , стр. 6-44.
43. Тулаганов А. Т., Шептал Л. Т. Нематоды некоторых овощных культур и
почвы вокруг их корней в Самаркандском районе Самаркандской области. В сб.
“Паразитофауна растений и животных Узбекистана”, Инс. зоол. и паразитол. Ан
Уз ССР. Тошкент, 1970, стр. 11-16 (Деп. № 2157-70).
44. Тулаганов А. Т. Нематоды растений и почвы Узбекистана (по
материалам Голодной степи). Книга 4. Тошкент. Изд. “Фан” Ан УзССР., 1972 356
стр.
45. Тулаганов А. Т., Усманова А. З. Фитонематоды Узбекистана. Изд. “Фан”
Ан УзССР. Тошкент, 1975. 372 стр.
46. Тулаганов А. Т., Усманова А. З. Фитонематоды Узбекистана. Изд. “Фан”
Ан УзССР. Тошкент, 1978. 442 стр.
47. Усманова А. З., Каримова М. М. О фауне нематод овощных культур
Тошкентской области. “Узб. биол. журнал”. № 1 192. стр. 48-50.
48. Хакимов Н. Х. Нематоды целины и хлопковых полей в Голодной степи.
Автореф. канд.диссертации. Ташкент, стр. 1-18.
49. Хакимов Н. Х. Освоение целинных почв и его влияние на
фитогельминтов. Матер.научн. конф. общ. гельминтологов Узб-на. Ташкент,
1968. стр. 132-135.
57

50. Хакимов Н. Х. Нематоды некоторых дикорастущих лекарственых
растений. Тез. докл. IV науч. конф. проф.-прек. состава СамГПУ. (декабрь 1970).
серия естеств. науки, Самарканд, 1970, стр. 20-23.
51. Хакимов Н. Х. Фитонематоды овощных культур и их экологические
особености в условиях закрытого грунта. Материалы международ. научно-
практической конф. по вопросам экологии и охраны природн. ресурсов. Карши,
2005.
52. Хакимов Н. Х. Полиз экинлари майдонларида тарқалган бегона
ўтларнинг фитонематодалари ва уларнинг экологик хусусиятлари. Фан ютуқлари
ва қишлоқ хўжалигини ривожлантириш истиқболлари илмий-амалий анжуман
материаллари. СамДУ нашр. Самарқанд, 2005.
53. Хакимов Н. Х. Экологические особености фитонематод дикорастущих
лекарственых растений. Зоология ва гистологиянинг долзарб муаммолари.
Республика илмий-амалий конференция материаллари. 23 октябрь 2008 й.
Тошкент, 134-136 бетлар.
54. Хакимов Н. Х. Паразитические фитонематоды томата и их
биоценотические особености в условиях открытого грунта. “Ҳайвонлар
морфологияси ва экологияси”. Илмий ишлар тўплами. СамДУ нашр. Самарқанд,
2011 йил.
55. Хакимов Н. Х., Мирзаев У. Агроценозларда тарқалган бегона ўтларнинг
паразит фитонематодалари ва уларнинг экологик хусусиятлари. СамДУ ёш
олимлар ва магистрларнинг илмий ишлари тўплами. СамДУ, Самарқанд, 2011 й.
56. Хакимов Н. Х. Мирзаев У. Сабзавот экинлари майдонларида тарқалган
бегона ўтларнинг паразит фитонематодалари. Ҳайвонлар морфологияси ва
экологияси. Илмий ишлар тўплами. СамДУ нашр., Самарқанд, 2011 йил.
57. Шептал Л. Т. Нематодофауна овощных культур и почвы вокруг их
корней в Самаркандском районе. В кн. “Гельминты растений Узбекистана и
борьба с ними” кн. 2. Тошкент. Изд. “Фан”, 1968, стр. 127-201.

58

SAMARQAND VILOYATI AGROTSENOZLARIDA O’SUVCHI BEGONA O’TALAR NEMATODAFAUNASI MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………..………...3 I BOB. O`zbekistonda sabzavot ekinlari va begona o`tlarning nematodafaunalarini o`rganilish holati va ularning sharhi ............................................................................6 1.1. Pomidor agrotsenozlari nematodafaunasini o`rganish holati…………....................6 1.2. Begona o`tlarning nematodafaunalarini o`rganishga oid tadqiqotlarning sharhi….10 II BOB. Tadqiqot ishlarining materiali va uslublari ………………………………17 2.1. Tadqiqot materiali ………………………………………………………………...17 2.2. Tadqiqot uslublari ………………………………………………………………...21 III BOB. Begona o`tlarda topilgan nematodalarning taksonomik o`rni va biotoplar bo’yicha tahlili …………..……………………………………………………….…...24 3.1. Begona o`tlarda topilgan nematodalarning taksonomik o`rni ……………………24 3.2. Pomidor agrotsenozlarida o`suvchi begona o`tlarning nematodafaunalarini tahlili……………………………………………………………………………………31 IV BOB. Agrotsenozlarda topilgan nematodalarning ekologik tavsifi va parazit fitonematodalarning biosenotik xususiyatlari ……………………………………...44 4.1. Agrotsenozlarda topilgan nematodalarning ekologik tavsifi ………………..……44 4.2. Begona o`tlarda topilgan parazit fitonematodalarning biosenotik xususiyatlari …49 Xulosalar ………………………………………………………………………………51 Amaliy tavsiyalar ……………………………………………………………………..52 Foydalanilgan Adabiyotlar…………………………………………………………..53

KIRISH Mashhur parazitolog akademik E.N. Pavlovskiy odam va hayvonlarning infeksion va invazion (parazitar) kasalliklarini qo`zg`atuvchilari tabiatda manba holida tarqalishi haqida nazariyasini yaratar ekan, undagi asosiy qonuniyatlar va mulohazalar qishloq xo`jaligiga ham dahldor ekanligini tan olish lozim. Buning asosiy mohiyati shundaki madaniy ekinlarga parazitlik qiluvchi va fitonematodoz kasalliklarini keltirib chiqaruvchi fitonematodalar tabiatda manba holida saqlanishi va ularni agrotsenozlarga tarqalishini ta`minlashda turli-tuman biogeotsenozlarda o`suvchi begona va yovvoyi o`tlarning roli juda katta ekanligini aytish o`rinlidir. Bunday begona o`tlar xilma-xil parazit fitonematodalarga, jumladan bo`rtma nematodalari, kartoshka nematodasi, sabzavot va poliz ekinlarida parazitlik qiluvchi poya-nematodalari, lavlagi nematodasi, xilma-xil pratilenxlar kabilarga tabiiy boshpana va manba rolini bajaradi. Masalan, birgina bo`rtma nematodalari 150 dan ortiq turdagi yovvoyi va begona o`tlarda uchraydi yoki kartoshka nematodasi tabiatda 50 turdan ortiq begona o`tlarning tanasini o`ziga boshpana qilishga moslashgan. Bunday parazit fitonematodalar insonning xo`jalik faoliyati tufayli agrotsenozlarga tarqalib, undagi madaniy o`simliklarni zararlab, nematodoz kasalliklarini paydo qiladi. Ushbu kasalliklar tufayli ekinning hosildorligini 20 % dan 60-70 % gacha kamayishiga sabab bo’ladi. Aytilganlarga binoan yovvoyi va begona o`tlarning fitonematodalari faunasini o`rganish, ularni agrotsenozlarga tarqalish yo`llarini aniqlash hamda keng tarqalgan parazit fitonematodalarini bioekologik va biotsenotik xususiyatlari bo`yicha ayrim ma`lumotlarni to`plash, o`z-o`zidan ma`lumki ham nazariy va amaliy ahamiyatga egadir. Mavzuning dolzarbligi . Qishloq xo’jaligi ekinlari yetishtiriladigan yerlarda o`suvchi begona va yovvoyi o`tlarning parazit fitonematodalarini turlari tarkibi va ularning madaniy ekinlarga o`tishi hamda zararini o`rganish, shuningdek begona o`tlarning qanday turlari parazitlarga ko`proq poshpana va tabiiy manba bo`laolishini aniqlash ishi hozirgi kundacha yetarlicha o`rganilmagan. Bundan tashqari 2

agrotsenozlarda yetishtiriladigan madaniy ekin bilan parallel ravishda ushbu maydonlarda o`suvchi begona o`tlar parazit fitonematodalari tarkibi, ularni o`zaro taqqoslash hamda tahlil qilish e`tibordan deyarli chetda qolib ketgan. Tadqiqot ishlarining maqsad va vazifalari . Malakaviy bitiruv ishining mavzusi bo`yicha olib borilgan tadqiqot ishlari oldiga quyidagi maqsad va vazifalar qo`yildi: Tadqiqot ishlarining maqsadi Samarqand viloyati Payariq tumani sharoitida pomidor agrotsenozlari begona o’simliklari nematodafaunasi tarkibi, ekologik xususiyatlari va ularning balandlik mintaqalari bo`yicha tarqalishini aniqlashdan iborat Tadqiqot ishlarining vazifalari: 1. Pomidor agrotsenozlarida o`suvchi begona o`tlarning nematodalari faunasini o`rganish va ular orasidan parazit fitonematodalarni ajratish; 2. Pomidor agrotsenozida keng tarqalgan ayrim parazit fitonematoda turlarini bioekologik xususiyatlarini kuzatish va tahlil qilish; 3. Parazit fitonematodalarning o’simliklar bilan biosenotik bog`langanlik darajasini o`rganish. Fitoparazitlarning pomidorga ta`siri va kasallik paydo qilishini aniqlash; 4. Parazit fitonematodalarning agrotsenozlarda keng tarqalishini oldini olishga qaratilgan profilaktik tadbirlarni ishlab chiqish va tavsiya qilishdan iborat bo`ladi. Muammoning ishlab chiqish darajasi. Bitiruv malakaviy ish mavzusi bo`yicha rejalashtirilgan maqsad va vazifalar to`la bajarildi. Samarqand viloyatining Payariq tumani “O`zbekiston” jamoa xo`jaligining “Gegemon” fermerchilik maydonlaridan begona o`tlar va pomidorning vegetativ a`zolari hamda ularning rizosferalari tuprog`ida yashovchi nematodalar o`rganildi. Pomidor va begona o`tlarning nematodafaunalari 78 turdan iborat bo`lishi aniqlandi. Ushbu turlarning taksonomik o`rni tahlil qilindi. Barcha aniqlangan turlarning kenja sinflari , turkumlari, oila va avlodlari oydinlashtirildi. Pomidor va begona o`tlarda topilgan nematoda turlarining 69 % sinfning 2 ta ( Rhabditida va Tylenehida ) turkumlariga mansub bo`lishi aniqlandi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Ushbu yo`nalishdagi tadqiqotlarda ilk bor pomidor va sabzavot ekinlari agrotsenozlarida bir xil muhitda o`suvchi pomidor va 3

begona o`tlarda, shuningdek pomidor va begona o`tlardagi nematodafaunalari tarkibi qiyosiy tahlil qilindi. Har bir madaniy ekin va begona o`t o`zining xususiy va barcha o`simliklar uchun umumiy bo`luvchi turlarga ega bo’lishi aniqlandi. Shuningdek pomidor va 6 turga (semizo’t, qo`ypechak, yantoq, bangidevona, itqo’noq va ituzum) mansub begona o`tlar bo`rtma nematodasi bilan zararlanganligi aniqlandi. Tadqiqotning predmeti va ob`yekti. Bitiruv malakaviy ishining mavzusi bo`yicha tadqiqot ishlari Payariq tumanining “O`zbekiston” jamoa xo`jaligining pomidor maydonlarida olib borildi. Ushbu agrotsenozlarda yetishtiriladigan pomidor shuningdek ularning maydonlari hamda sug`orish shaxobchalarida o`suvchi 6 tur begona o`tlarning yer usti va yer osti vegetativ a`zolaridan, ushbu o`simliklarning rizosferasi tuprog`ining 20, ba`zan 30 sm gacha chuqurligidan 200 ga yaqin o`simlik va tuproq namunalari olinib, ular tahlil qilinib, pomidor va begona o`tlarning nematodafaunalari tarkibi aniqlandi. Tadqiq qilingan madaniy va begona o`tlarni bo`rtma nematodasi bilan zararlanganligini aniqlash maqsadida, ildizi bilan kovlab olingan har bir tup o`simlikning ildiz sistemasi sinchiklab ko`zdan kechirildi. Tadqiqot usullari. Bermanning varonka usulidan va vizual usulida amalga oshirildi. Ish bo’yicha chiqarilgan maqola. Bakalavir o z tadiqotlarining natijalariniʻ fakultet ITK komissiyasiga har olti oyda taqdim etib bordi, har chorakda kafedra yig’ilishlarida hisobot berdi, har yili bo’lib o’tadigan bakalavrlar ilmiy konferensiyasida ma’ruza qildi. Tadqiqot mavzusi bo yicha 1 ta ilmiy maqola (1 ta xorijiy jurnalda ) chop ʻ etdi. Tadqiqot ishlarining natijalarini amaliy ahamiyati. Pomidor ekini hamda ushbu agrotsenozlarda o`suvchi begona o`tlarning parazit fitonematodalari tarkibi o`zaro qiyosiy tahlil qilindi. Natijada faunasi o`rganilgan pomidor va begona o`tlar uchun umumiy va xususiy parazit fitonematodalar ro`yhati aniqlandi. Agrotsenozlarda tarqalgan parazit fitonematodalarning pomidor va begona o`tlarga zarar keltirish darajasi o`rganildi. Olingan ma`lumotlar parazit fitonematodalarga qarshi profilaktik va agrotexnik kurash tadbirlarini ishlab chiqishga qo`shimcha asos bo`lib xizmat qiladi. 4

Ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, 4 bob, xulosalar, tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 57 ta iborat. Ishning matni kompyuterda yozilgan 59 betni o’z ichiga oladi, unda1 ta jadval, 6 ta rasmlar berilgan. 5

SAMARQAND VILOYATI AGROTSENOZLARIDA O’SUVCHI BEGONA O’TALAR NEMATODAFAUNASI

12.08.2023

0

19415.5 KB

Похожие