SAMARQAND VILOYATINING TURISTIK IMKONIYATLARINI BAHOLASH VA KARTALASHTIRISH
![I BOB. TURIZMNI KARTAGA OLISHNING NAZARIY-
METODOLOGIK ASOSLARI
§ 1.1. O‘zbekistonda turizm turlari o‘rganish ob’ekti sifatida
Jahon iqtisodiyoti turizm sohasining istiqboli, uning ijtimoiy-iqtisodiy
ahamiyati va rivojlanishining amaliy hamda nazariy-metodologik jihatlarini ilmiy
jihatdan tadqiq etish zaruriyatini ko‘rsatmoqda. Bu borada ko‘pchilik olimlar
tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda “turizm” mohiyatini yoritib berishga
ahamiyat qaratilgan. Ammo, turizm hanuzgacha yagona tushuncha sifatida
qaralmay, me’yoriy hujjatlar va alohida tadqiqotchilar tomonidan turlicha
izohlanmoqda. Taniqli olim Koxen, turizm bo‘yicha tadqiqotlar qanchalik ko‘p
bo‘lsa, “turizm” tushunchasiga deyarli shunchalik ko‘p ta’riflar keltiriladi, degan
edi [99; 10-11 p.]. Darhaqiqat, turizm haqida turli tadqiqotchilar tomonidan
turlicha izohlar keltirilgan.
Masalan, M.B.Birjakovning fikriga ko‘ra, “turizm - bu: birinchidan,
turizmning aniq maqsadlar asosida turistlar tomonidan amalga oshiriladigan
sayohatlarning o‘ziga xos ommabop shakli, ya’ni turistning faoliyat shakli;
ikkinchidan, ushbu sayohatlarni tashkil etish va amalga oshirish bo‘yicha turistik
faoliyatdir. Turistik faoliyat esa turizm industriyasi va unga aloqador tarmoq
korxonalari tomonidan amalga oshiriladi” [5 5 ; 21-22 s .]. V.Azar turizmni aholi
migratsiyasining bir shakli deb hisoblab, yashash va ish joyi o‘zgarmagan holda,
bir davlat doirasida bir viloyatdan boshqasiga, yoki bir davlatdan boshqa davlatga
vaqtinchalik o‘tish deb tushuntiradi [52; 16-17 s.]. A.YU.Aleksandrova esa
turizmni xo‘jalik faoliyatining (rekreatsion xo‘jalik) bir tarmog‘i sifatida
fuqarolarning madaniy yuksalishi, ijtimoiy-iqtisodiy qiziqishlar va davlatning
iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda muhim vosita deb izohlagan [53; 12-13 s.].
Bundan tashqari, ushbu soha amaliyotida V.Xunsiker, K.Krapfning
“turizmning bosh nazariyasi” ta’rifi keng tarqalgan. Unga ko‘ra turizm -
insonlarning ko‘chishlari va o‘z yashash joylaridan tashqarida to‘xtashlari natijasi
bo‘lib, toki ushbu to‘xtagan manzillari doimiy yashash joyiga aylanmagunga
6](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_6.png)
![hamda daromad olish bilan bog‘liq bo‘lmagunga qadar ushbu hodisalar va ular
bilan bog‘liq munosabatlar majmui hisoblanadi [ 68; 41-42 s.] . SHuningdek,
M.N.Dmitriev fikricha “turizm - bu iste’molchilarning maxsus kategoriyasi
(turistlarning) ehtiyojlarini qondiruvchi hamda ishlab chiqarish va noishlab
chiqarish sohasi tarmoqlar tashkilotlaridan iborat milliy ho‘jalikning tarmoqlararo
majmuasidir”; deb ta’rif bergan. [ 58; 26-27 s. ].
O‘zbekiston Respublikasining 2019 yilda qabul qilingan “turizm
to‘g‘risidagi” gi qonunida turizm – jismoniy shaxsning vaqtincha bo‘lish
mamlakatidagi manbalardan daromad olish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat bilan
shug‘ullanmagan holda doimiy yashash joyidan jo‘nab ketishi (sayohat qilishi) deb
izoh berilgan [1].
O‘zbekistonlik tadqiqotchilar tomonidan ham turizmga turlicha izohlar
keltirgan. Binobarin, M.T.Alimova turizm - bu elementlari o‘zaro poliierarxik
aloqalar va munosabatlar tizimi orqali bog‘langan, pirovard natijalarga erishishda
bevosita tashrif buyuruvchilarning ishtiroki bilan tavsiflanadigan, tarmoqlararo
majmuaning ko‘p qirrali funksional tuzilmasi negizida shakllanadigan hamda
tashqi muhit o‘zgarishiga yuqori ta’sirchanlikka ega ochiq murakkab ijtimoiy-
iqtisodiy tizimdir, deb ta’rif beradi [16; 80 b.] .
Bugungi kunda soha mutaxasislari tomonidan keltirilgan ta’riflarda
turizmning ko‘p qirrali, turli-tuman ko‘rinishdagi tushuncha sifatida e’tirof etilishi:
“turizm bir paytning o‘zida faoliyat shakli, milliy iqtisodiyot tarmog‘i, rekreatsiya
ko‘rinishi, dam olish usuli bo‘lishi bilan bir qatorda san’at, ilm-fan hamda biznes
hisoblanadi”, degan izohlarda ham o‘z aksini topmoqda [88; 16- 17 s., 14; 56-57 s.,
51; 11-13 s. ].
Turizm inson hayoti, uning ish va hordig‘ini tashkil etish, shuningdek,
jamiyatning ijtimoiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. SHu nuqtai nazardan,
turizm bir qator siyosiy, iqtisodiy va madaniy vazifalarni bajaradigan, alohida
shaxs va butun jamiyat darajasidagi insonlarning sayohati yoki safari bilan bog‘liq
bo‘lgan inson ho‘jalik faoliyati sohasidir [19; 16-17 s.].
7](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_7.png)
![Turizm tushunchasi mohiyatini turlicha tahlil qilish, uning vazifalari va
mazmuni turistik faoliyatning juda turli - tuman ekanligini ko‘rsatadi, shu sababli,
turizmni turlari va shakllari bo‘yicha tasniflash muhim ahamiyat kasb etadi.
Turizmni tasniflash uning turli shakllarini kartografik ta’minlash xususiyatlarini
aniqlash imkonini beradi.
MDH va O‘zbekiston olimlari G.YU.Aleksandrova, M.B.Birjakov,
M.P.Krachilo, A.A.Lyubitseva, YU.S.Putrik, V.V.Sveshnikov, S.R.Erdavletov,
A.Soliev, I.Tuxliev, Q.X.Abduraxmonov, M.R. Usmonov, M.R.Boltabaev va
boshqalar funksionalligi (sayohat maqsadlari) turistik faoliyatning asosiy turi,
sayohat uslubi, mavsumiyligi, turistik guruhlar tarkibi, sayohat davomiyligi,
turistik yuk xususiyati, tashkil etish shakllari, hududning qamrab olinishi, hududiy
xususiyatlari, tashkil etilganlik darajasi, turistik xizmatlar sotish va to‘lash
prinsiplari, sayohat vaqtida joylashish vositalaridan foydalanish, sayyohlar soni,
xizmat ko‘rsatish darajasi, turizmda qo‘llaniladigan joy turlari va boshqa
xususiyatlar bo‘yicha turizmni tasniflashni taklif qiladi.
Olib borilgan maqsadli izlanishlar natijasida yuqorida nomlari keltirilgan
olimlar tomonidan berilgan turizmni tasniflash xususiyatlarini e’tiborga olgan
xolda hamda tizimli yondoshuvga asoslanib, yangi turistik faoliyatning asosiy
yo‘nalishlarini aks ettiradigan va kartografik ta’minlashda uning ehtiyojlarini ochib
beradigan mezonlar bo‘yicha turizm tasnifi ishlab chiqildi.
Turizmni tasniflash asosiy 4ta - hududiy resursli, tanishuv, rekreatsion,
iqtisodiy bo‘g‘inlarga bo‘lindi, bo‘g‘inlar o‘z navbatida o‘zaro bir - biri bilan
bog‘liq xolda qismlarga ajratildi [31; 1713-1720 p.].
Qismlar quyidagicha izohlanadi:
- tashkil etilganlik darajasiga ko‘ra: rejali (tashkil etilgan), tashabbuskor
(tashkil etilgan, tashkil etilmagan). Rejali turizm muayyan yo‘nalish va jadvalli
yo‘llanma asosida guruhlar va alohida sayyohlarning qat’iy belgilangan turistik
sayohatini nazarda tutadi.
Tashabbuskorlik turizmi – turizm tashkilotchilari ishtirokisiz ixtiyoriy
asosda havaskor faoliyat sifatida qaraladi.
8](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_8.png)
![foydalaniladi . Turizmning ushbu turida kartografik asarlarlar mazmun mohiyatidan
kelib chiqib tuziladi;
- marshrut turi: chiziqli, aylan m a, radial turlarga ajratiladi . CHiziqli va
aylan m a marshrut lar uchun kartografik asarlarlar da marshrut ning o‘ziga xosligini
talab. Radial marshrut lar da esa sayyohlar joylashadigan turistik baza va uning
atrof idagi ob’ekt lar aks ettirilishi lozim .
Turistik faoliyatni tashkil etishni yanada takomillashtirish muayyan darajada
sayohatchilar uchun qiziqish uyg‘otadigan ob’ekt va hodisalar haqida to‘liq,
zamonaviy va ishonchli kartografik ma’lumotga bog‘liq. Viloyat hududi, uning
tarixi, tabiati, aholisi, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, turizm ob’ektlari
va turizm infratuzilmasi, turizm omillari haqida ma’lumotlar aks ettirilishi uchun
tizimli kartaga olish zarurligini ko‘rsatadi.
Jamiyatda shakllangan sharoitlar kompleksi va omillari hududning turistik
potensialini belgilaydi, bu esa hudud turizmining rivojlanishida muhim ahamiyat
kasb etadi. Turizm taraqqiyotini quyidagi bir qator omillar bilan belgilash
maqsadga muvofiqdir:
- geografik jihatdan - tabiiy va iqtisodiy-geografik o‘rni hamda hududning
geosiyosiy vaziyati;
- iqtisodiy jihatdan mamlakatning rivojlanishi, urbanizatsiya darajasi, xizmat
ko‘rsatish sifati, narx-navo, transport tarmog‘i taraqqiyoti, turistik xizmatlar taklifi
hajmi;
- ijtimoiy holati - mamlakat aholisining madaniy-ma’rifiy darajasi;
- demografik nuqtai nazardan - mamlakat aholisining yosh tarkibi va bandlik
darajasi, shahar va qishloq aholisi soniga ahamiyat qaratiladi. SHunga ko‘ra
turistik tashkilotlar zaruriy xizmat kompleksini shakllantiradi;
- siyosiy tomondan - hududlarda o‘zaro nizolarning bo‘lmasligi, aholining
demokratik darajasi, davlatlararo tashqi siyosiy aloqalar inobatga olinadi;
- ekologik jihatdan - sayyohlarning muntazam tashrifi hududda turistik
xizmatlarni amalga oshirish hajmi va shakllariga atrof-muhitning ta’siri, turistik
hududlarning ekologik vaziyati o‘rganiladi [55; 40-45 s., 83; 60-66 b.];
12](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_12.png)
![- resurslilik darajasida - tabiiy va madaniy-tarixiy resurs larning soni va
sifati. Ushbu omil sayohat joyini tanlashda asosiy o‘rinni egallaydi va shu sababli
alohida e ’tiborni talab qiladi [ 19; 20-24 b. ].
Turizm taraqqiyotini yuqorida sanab o‘tilgan omillar bilan bir qatorda
turistik resurslarning xususiyatlari ham aniqlaydi. Ular quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
- davlat xo‘jaligi yoki shaxsiy mulk ob’ektlaridan foydalanish asosida taklif
qilinadigan yoki taklif qilinishi mumkin bo‘lgan [1];
- sayyohning turli talablariga javob beradigan tabiiy-sog‘lomlashtirish,
tarixiy-madaniy, tanishuv va ijtimoiy-maishiy resurslar kompleksining mavjudligi
[15; 80b., 47; 45 b., 60; 78-82 s.];
- turizm maqsadida yoki inson talablariga javob beradigan tabiiy-iqlimiy,
ijtimoiy-madaniy, tarixiy, me’moriy va arxeologik, ilmiy va sanoat, tomoshabop,
ibodat va boshqalar [55; 40-44 c., 56; 78-84 b.];
- tabiiy va tarixiy-madaniy komplekslar elementlari bilan, zamonaviy
rekreatsiya talablari tizimi va texnik-iqtisodiy imkoniyatlarda rekreatsion-turistik
iste’mol uchun turistik xizmatlar kompleksini ishlab chiqish, ushbu hududning
tabiiy-iqlimiy, tarixiy-madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar va resurslar
maqsadli ob’ektlari hisoblanadi [19; 30-34 s., 75; 60-66 b.] ;
- o‘ziga xoslik, tarixi, qadriyatlari, estetik jozibadorligi va sog‘lomlashtirish
ahamiyati kabi sifatlari tufayli geografik muhit komponenti va antropogen faoliyat
ob’ektlari turizmning turlicha shakllari va turlarini tashkil etishda qo‘llanilishi
mumkin [67; 60-66 s., 60; 76-82 s., 75; 60-66 b.].
Turistik resurslarga butunlik, dinamiklik, hajmlilik, barqarorlik, ishonchlilik,
jozibalilik, noyoblik, ommabopligi, potensial zahira, tarixiy, badiiy yoki tabiiy
qiymati, sog‘lomlashtirish ahamiyati xos bo‘lishi lozim[83; 80-86 b.].
Turizm resurslari bo‘yicha tasniflashda esa MDH va respublikamiz olimlari
V.I.Azar, YU.D.Dmitrevskiy, N.S.Mironenko, I.T.Tverdoxlebov , M.B.Birjakov,
V.S.Senin, T.T.Xristov, A.D.CHudnovskiy, A.A.Beydik, O.O.Lyubitseva,
I.M.YAkovenko, S.R.Erdavletov, A.Soliev, I.S. Tuxliev, M.Q.Pardaev,
13](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_13.png)
![e’tibor turizm resurslarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, turizm maqsadlari uchun
tizimli kartaga olish masalalariga qisman yoritilgan.
Turizm maqsadlari uchun tizimli kartaga olishda dastlab hududning
geografik o‘rni, tabiiy sharoiti, iqlimi, turizm resurslari potensiali tadqiq qilinishi
lozim.
Samarqand viloyati hududi shimolda Nurota tog‘lari (Oqtog‘, Qoratog‘,
G‘o‘bdin), janubda Zarafshon tog‘ tizmalari (CHaqilkalon, Qoratepa, Ziyovuddin,
Zirabuloq) bilan chegaralanadi. Bu tog‘lar shimol va janub tomondan o‘rta qismiga
qarab qiyalanib, sharqdan g‘arbga 800-350 metrgacha pasayib boradi. Viloyatning
markaziy qismidan Zarafshon daryosi oqib o‘tadi, u hududni bir nechta
terassalarga ajratadi. Viloyatning tabiiy sharoiti, er usti tuzilishi, janub va shimol
hamda shimoli-sharq tomonlarini tog‘ va tog‘oldi tekisliklaridan iborat [44; 48-50
b.].
Mintaqa iqlimi keskin-kontinental. Rekreatsion faoliyatiga ta’sir qiladigan
asosiy iqlim tasnifiga havo harorati, yog‘ingarchilik hajmi, shamolning tezligi va
yo‘nalishi kiradi. YAnvarda o‘rtacha harorat 0° C dan. -2.1° C , iyulda esa +25 +
26 ° C teng bo‘ladi. Qishi yumshoq tekislik qismida mutloq minumum -30° C ga
etadi. Yoz issiq va jazirama bo‘lib, Quyoshning yoritilishi 2877 soatga teng. Yillik
yog‘ingarchilik miqdori viloyatning tog‘lik va tekislik qismida turlicha: g‘arbiy
qismida 300-450 mm, sharqiy va janubi-sharqiy qismlarida o‘rtacha 650-850 mm
ga etadi. Viloyatga asosan yil davomida shimoli-sharq tomondan shamol esib
turadi [44; 48-50 b.]. Tadqiqot natijalari asosida Samarqand viloyatining turistik-
rekreatsion iqlimiy rayonlashtirish kartasi yaratildi (1.2.1-ilova).
Qadim o‘tmish sivilizatsiyalari yaratgan madaniy yodgorliklar va tarixiy
obidalar hozirda insoniyatning ma’naviy ozuqa oladigan manbaiga aylangan-ki,
boy madaniy-tarixiy o‘tmishga ega va ularni asrab kelayotgan mamlakatlarda
turizm sanoati milliy iqtisodiyotning asosiy daromad keltiruvchi tarmog‘iga
aylanib ulgurgan. O‘zbekiston ana shunday jahon sivilizatsiyasi rivojlanishiga
ulkan hissa qo‘shgan va ota-bobolar me’rosini asrab kelgan sanoqli mamlakatlar
qatoriga kiradi, buni tashrif buyurayotgan sayyohlar sonining yildan-yilga ortib
16](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_16.png)
![borayotganligidan ham ko‘rsa bo‘ladi. Respublikamizda Samarqand, Buxoro,
Xorazm, Farg‘ona, Toshkent va Qashqadaryo viloyatlari boy tarixiy-madaniy va
tarixiy-ilmiy turistik salohiyatga ega markazlar sifatida gavdalanadi. Jumladan,
Samarqand viloyati tarixiy va madaniy yodgorliklariga boy. Viloyatdagi tarixiy
yodgorliklar mamlakatimiz tarixida ma’lum o‘rin tutib, hozirda turli tarixiy shahar
va qishloqlar obidalar sifatida saqlanmoqda. Xarobalar, madrasa, maqbara va
minoralarda saqlanib qolgan qadim tarixning nafasini his etish mumkin [30; 82-84
r.].
Samarqand viloyatida “Davlat muhofazasi ro‘yxatlari” ga kiritilgan 372 ta
madaniy meros ob’ektlari mavjud bo‘lib, shundan 42 ta tarixiy obida va muqaddas
ziyoratgohlar, 267 ta arxeologik manzilgohlar, 63 ta monumental yodgorliklar
hisoblanadi [35; 25 b.]. SHuningdek viloyatda tabiiy va antropogen harakterdagi
turli davrlar, sivilizatsiyalar va dinlarga tegishli 1501 ta arxeologiya, 806 ta
me’morchilik yodgorliklari, 25 ta alohida diqqatga sazovor joylar, 100 dan ortiq
monumental san’at ob’ektlari davlat ro‘yxatiga olingan. Bular, budda diniga
mansub topilmalar, Iskandar Zulqarnayn yurishlari, arablar istilochiligi, mo‘g‘ullar
bosqini, Amir Temur va temuriylar imperiyasi hamda rus istilosi davridagi bino va
inshootlar va boshqa davrlardan dalolat beruvchi sayyohlik ob’ektlarini tashkil
etadi. Bundan tashqari viloyatda 291 me’moriy, 1452 arxeologik, 36 tarixiy, 188
monumental san’at va haykaltaroshlik yodgorliklari mavjud [63; 156-160 b., 86;
120-128 s.]. SHu o‘rinda Samarqand shaxrining ham turistik salohiyatini alohida
ta’kidlash joiz, shaharning o‘zida 100 ga yaqin diniy ziyoratgohlar, din ulamolari
va shayx, vali darajasidagi kishilar qabrlari hamda masjid, madrasalari, xonqalari
mavjud [49; 108-110 b.].
Viloyatning bir qator tumanlarida qadimiy noyob daraxtlar hanuzgacha
saqlanib qolingan. Ular qatoriga Urgut tumanidagi yuqori CHor CHinor (1020
yillik), Kattaqo‘rg‘on tumani Qoradaryo qishlog‘idagi chinor (565 yillik), Nurobod
tumani Tim qishlog‘idagi archa 1000 yillik, Jomboy tumani Xolvoyi qishlog‘idagi
ming yillik archalar va Dexqonobod qishlog‘idagi 500 yillik chinorlarni kiritish
mumkin [48; 25 b.].
17](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_17.png)
![hududida eng qadimgi tamaddun va madaniyatlar yuzaga kelgan, rivojlangan, o‘z
jozibadorligi jihatidan dunyodagi dam olish va sayohatlar uchun eng yaxshi
maskanlardan qolishmaydigan ulkan turizm salohiyatiga ega” mamlakatdir [6].
Davlatimiz rahbarining «2018-2019 yillarda Samarqand viloyatida turizmni
yanada rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori
ijrosini ta’minlash maqsadida «2018-2019 yillarda Samarqand viloyatida turizmni
yanada rivojlantirish, xorijiy va mahalliy turistlar oqimini ko‘paytirish, yangi
infratuzilma ob’ektlarini barpo etishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar dasturi»
qabul qilindi [7], Bu qaror ijrosini ta’minlash uchun ushbu tadqiqot ishida
maqsadli olib borilgan izlanishlar natijasida yaratiladigan turizm tizimli kartalari
dasturiy amal bo‘lib xizmat qiladi.
Haqiqatdan ham yurtimiz diniy turizm yo‘nalishida katta salohiyatga ega.
Diniy turizm-turizmning eng qadimiy tarmoqlaridan biri bo‘lib, diniy bayramlar
vaqtida yoki ziyorat qilish maqsadida kishilarning muqaddas qadamjoylar,
shaharlar, qabriston va aziz sanalgan maskanlarga tashrif buyurishidir. Diniy
turizmda maqsadlariga qarab bir necha sayohat turlarini uyushtirish mumkin:
ziyorat (ibodat qilish maqsadida muqaddas joylarga tashrif buyurish); tanishuv
sayohatlari (diniy madaniyat, din tarixi, diniy yodgorliklar bilan tanishish); ilmiy
sayohatlar (diniy masalalar va muammolar bilan shug‘ullanuvchi olimlar,
tarixchilar, dindorlar sayohati) va boshqalar.
Musulmonlar ziyorat qilishi lozim bo‘lgan bir qancha islom dini va ta’limoti
vakillari, silsilai oliyga mansub avliyolar hamda boshqa ulug‘ zotlarning
maqbaralari Samarqandda joylashgan. Xususan, Qur’oni karimdan keyingi
ikkinchi muqaddas kitob, xadis ilmi sultoni Imom Buxoriy, dunyodagi eng katta
kalom maktablaridan biri Motrudiya asoschisi Imom Motrudiy, silsilai oliyga
mansub Xo‘ja Ahrori Valiy, payg‘ambarimizning amakivachchasi Qusam ibn
Abbos va boshqa ulug‘ zotlar maqbaralari shular jumlasidandir. Ushbu
ziyoratgohlar sayyohlar eng ko‘p tashrif buyuradigan qadamjolar hisoblanadi. Bu
borada viloyatda katta tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda. Xususan, Imom
Buxoriy majmuasida katta miqdordagi ziyoratchilarni qabul qilishga tayyorgarlik
19](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_19.png)
![ishlari allaqachon boshlab yuborilgan. Ziyoratchilarni qabul qilish uchun majmua
atrofida 40 gektar maydonda musulmonchilik talablari va "halol" standartlariga
asosan 30 ga yaqin mehmonxona komplekslari, ovqatlanish shoxobchalari, dam
olish maskanlari, xiyobon, bog‘lar va boshqa zaruriy infratuzilma inshootlari
qurilmoqda.
Bugungi kunda har bir davlatning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan
mustaqilligining ta’minlanishi, rivojlanish imkoniyatlarining darajasini ham aynan
turizm tizimi belgilaydi. Mavjud tushunchalarni maqsadli to‘plash va ilmiy tatqiq
etish asosida turizm sohasi uchun tizimli kartalar yaratish zarurligini ko‘rsatdi.
Turizm maqsadlari uchun tizimli kartalar yaratish tushunchasini – bu
ma’lum tabiiy yoki ma’muriy hududdagi tabiiy va madaniy meros ob’ektlari
boyliklarni, hodisa va voqealarni, ma’lumotlarni bir tizimga solish, – deb tushunish
lozim.
SHuni alohida ta’kidlash lozimki, kartografik tadqiqotlar asosida Samarqand
viloyatida turizmning kelgusida rivojlanishining dastlabki bosqichlari aniqlandi
(1.2.1-rasm).
Samarqand viloyatida tabiat muhofazasi, sog‘lomlashtirish, rekreatsiya
maqsadlariga mo‘ljallangan erlar 82 ga, shundan sug‘oriladigan erlar 6 ga tashkil
qiladi. Bundan tashqari tarixiy-madaniy ahamiyatga molik erlar 399 ga tashkil
qiladi [103]. Biroq, hozirgi paytda turizmni rivojlantirishda viloyatimizdagi
mavjud imkoniyatlaridan samarali foydalanishda kamchiliklar ko‘zga
tashlanmoqda.
Aholining sog‘lomlashishga bo‘lgan ehtiyoji, hududning boy rekreatsion
potensiali, turli turizm va rekreatsiya turlarining ko‘payishi tufayli Samarqand
viloyati sayyohlarni qabul qilish va xizmat ko‘rsatish uchun O‘zbekistonning
etakchi viloyatiga aylanadi.
20](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_20.png)
![Tadqiqot ishining avvalgi bo‘limlarida turizm resurslarini kartografik
tadqiq qilish masalalari yoritilgan edi. Ushbu bo‘limda esa turizm kartalarni
tasniflashga ahamiyat qaratiladi. Turizm kartalarni tasniflash deganda, biror bir
xususiyatlar asosida tartibga solingan kartalar tizimi tushuniladi. Kartalarni
tasniflash ma’lumotlarni to‘plash va inventarizatsiya qilish, ro‘yxat va kataloglarni
tuzish, kartalarni ma’lum bir tizimga solish, turizm kartografik ma’lumotlar
bazasini yaratish va kartografik axborot-ma’lumot tizimini yaratish uchun zarur
bo‘ladi.
Izlanishlar hamda adabiyotlar sharhi shuni ko‘rsatdiki, kartalarni tasniflash
uchun asos sifatida kartaning aniq, ma’lum bir xususiyati tanlanadi: masshtabi,
mavzusi, yaratish davri, nashr davri va h.k. Lekin, bunda har qanday tasniflash
ma’lum bir talablarni qoniqtirishi lozim. ular quyidagicha izohlandi:
-kartalar turi muhim xususiyatlar bo‘yicha ajratilishi;
-tasniflash ketma-ket bo‘lishi, ya’ni muntazam umumiydan xususiyga
o‘tishi;
-har bir bo‘linish bosqichida tasniflashning faqat bitta asosi tanlanilishi;
-tasniflash to‘liq bo‘lishi, uning alohida qismlari kartalarni butunlay qamrab
olishi;
-tasniflash zaxirali bo‘lishi kerak, ya’ni yana paydo bo‘ladigan kartalar
turlarini o‘z ichiga olishi lozim [54; 90-94 s., 81; 10-14 s.].
Turizm kartografik asarlari - bu turizmni shakllantirish yoki joyni aniqlash,
aholining o‘rganish va rekreatsion ehtiyojini qondirishga qaratilgan makon va
voqelikning namunaviy modelidir.
Turistik kartalar, aholining o‘rganish va rekreatsion ehtiyojini qondirishga
qaratilgan va hududning mavjud turistik resurslari haqida zarur ma’lumotnomali
kartalar - ijtimoiy soha mavzuli kartalarining bir turi sifatida o‘rganiladi. Turistik
kartalar seriyasi aynan shu yoki umumiy belgilarga ega boshqa hududning turli
mavzuli stolga qo‘yiladigan yoki devoriy turistik kartalarning tizimli kompleksi
sifatida belgilanadi. Turizm maqsadlari uchun kartografik asarlarlarning o‘ziga
xosligi turizmning turlari va shakllari turfa xilligi, ko‘p sohaliligi bilan izohlanadi.
21](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_21.png)
![- maqsadiga ko‘ra - amaliy (sayohat, turistik yig‘in, musobaqalarga
tayyorgarlik va o‘tkazishda qo‘llaniladi), xizmat ko‘rsatish (turistik tashkilotlarda,
davlat ma’muriyati boshqaruvi va boshqalarda foydalaniladi), reklama
(sayyohlarni u yoki bu ob’ektlarga tashrif buyurishga da’vat etish va turistik
mahsulotni reklama qilish uchun mo‘ljallangan);
- foydalanuvchilar kategoriyasiga binoan - sayyohlar va turizm tashkilotlari
uchun turizm planlari, kartalari bolalar, yoshlar, o‘rta yoshlilar, keksalar (o‘rganish
yoki rekreatsion turizm ob’ektlari va axborotni uzatish kabi mazmun elementlari
bilan farqlanadi); yolg‘iz, oilali, bolali oilalar uchun mo‘ljaldangan (kartografik
asarlarlar mazmuni yo‘nalishi bilan farqlanadi);
- tasvirlash imkoniyatiga ko‘ra - planli, panoramali, istiqbolli;
- turistik faoliyat turi bo‘yicha - ekskursiyalar, aktiv va passiv turizmning
har bir turi uchun plan va kartalar (piyoda, kema, velosiped, avtomobil va
boshqalar), ovchilik va baliqchilik, sportga yo‘naltirish, turistik-o‘lkashunoslik
ekspeditsiyalari, o‘quv-tayyorgarlik yig‘inlari;
- kartografik ko‘rinishi bo‘yicha an’anaviy (qog‘oz), elekron (magnit va
optik tashuvchilarda) va boshqalar (shisha, chinni, mato va boshqalar). SHu tariqa
turizm karta va planlari tasniflanadi [27; 219-222 b.].
Turistik atlaslari ham o‘z navbatida tasniflanadi. Bizning fikrimizcha,
turistik atlas - bu yagona dastur bo‘yicha tayyorlangan va sayyohlarning keng
doirasi, shuningdek, turizm va ekskursiya tashkilotchilari, turizm va rekreatsiya
sohasida tadqiqot olib boruvchilar, turistik faoliyatni boshqarish organlari
xodimlari uchun mo‘ljallangan turistik plan va kartalarining tizimlashgan
majmuasidir.
Turistik atlaslar quyidagi belgilar bo‘yicha tasniflanadi:
- hududiy qamrovi yuzasidan - shahar, mintaqa, davlat, qit’a yoki ularning
yirik qismlari, jahon;
- mazmuni bo‘yicha - kompleks, tarmoqli;
- maqsadiga ko‘ra - ma’lumotnomali, ommabop, suvenirli;
26](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_26.png)
![II-BOB. TURIZM TURLARI VA ULARNI KARTOGRAFIK TA’MINLASH
§ 2 . 1. Turizm plan va kartalarning geodezik, matematik va geografik
asoslari hamda mazmun - mohiyati
Tadqiqot ishining yuqori bobida asosiy e’tibor turizmni kartaga olish
bo‘yicha plan, karta va atlaslar tizimini yaratish tamoyillari hamda turizm
maqsadlari uchun tizimlashni ilmiy asoslashga qaratilgan edi. Mazkur bobning
ushbu bo‘limi esa turizm plan va kartalarning geodezik, matematik va geografik
asoslari hamda mazmun - mohiyatini ishlab chiqishga bag‘ishlanadi.
Yirik masshtabli turizm karta va planlarni tuzishda bajariladigan geodezik
ishlar juda muhim masalalardan biri hisoblanadi. Geodezik ishlar umumdavlat va
mahalliy koordinata sistemalarida bajariladi. Mahalliy koordinata sistemalarida
bajariladigan geodezik ishlar umumdavlat koordinata sistemasi bilan ishonchli
bog‘langan bo‘lishi kerak.
Turizm plan va kartalarni yaratish uchun, avval, shu joyda geodezik
s’yomka usullarining biri bilan gorizontal yoki vertikal s’yomka ishlari olib
boriladi. S’yomka natijalarining to‘g‘ri va ishonchli bo‘lishi uchun ularni ilmiy
asoslab, bir sistemada olib borish kerak.
Turizm planlari topografik s’yomkalar yoki kartada (1: 500 masshtabdan
tashqari) topografik s’yomkalar materiallari asosida, qoida tariqasida, 1: 5000, 1:
2000, 1: 1000 va 1: 500 masshtablarda tuziladi [64, 65, 87.].
Topografik s’yomkalar usullari ko‘p turizm uchun quyidagi asosiylarini
keltirish mumkin:
- stereotopografik;
- taxeometrik, teodolit va GPS s’yomkalari.
Topografik s’yomka mahalliy va shartli koordinata sistemalarida bajariladi,
biroq shartli koordinata sistemasi mahalliy koordinata sistemasiga o‘tish kaliti
bilan ta’minlangan bo‘lishi shart[ 66, 71, 73, 82.].
Turizm plani masshtabi bo‘yicha tafsilotlarning mazmunini aniq va ravshan
ko‘rsatib berishi, shu bilan birga fazoviy ko‘rinishni va turizm planining
28](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_28.png)
![o‘qilishini, turizm infratuzilma ob’ektlari va boshqalarni ko‘rsatgichli tasvirlashni
talab qilinadi.
O‘zbekistonda 1995 yildan boshlab geodezik to‘r barpo etishda GPS
texnologiyadan keng foydalanilmoqda [72.] . Tadqiqot jarayonida zamonaviy
geodezik GPS priyomniklari orqali turistik ob’ektlar tadqiq qilish imkoni mavjud
(2.1-rasm).
2 .1-rasm. Afrosiyob arxeologik yodgorligi plani fragmenti
Turizm maqsadlari uchun katografik asarlar tizimini ishlab chiqish
yaratilagan kartalarning maqsadi, vazifasi hamda tarkibiga qarab qo‘llaniladigan
kartografik tasvirlash usullari, proeksiyalar hamda zarur masshtabni belgilash
orqali amalga oshiriladi [70; 41-46 b.].
Maqsadli olib borilgan tadqiqotlardan hamda mavzuga oid adabiyotlar
taxlilidan ma’lum bo‘ldiki turistik plan va kartalar mazmuni asosiy elementlarini
tanlash va asoslash usullari to‘liq ishlab chiqilmaganligi aniqlandi. Bu borada
turistik kartalarni yaratish usullari bo‘yicha qo‘pgina olimlar N.N.Baranskiy,
K.A.Saliщev, A.M.Berlyant, YU.S.Bilich, A.S.Vasmut va boshqalar o‘z
tadqiqotlarida qisman yondoshganlar. YUqorida nomlari zikr etilgan olimlarning
tadqiqotlarida asosiy e’tibor kartaga olish bo‘yicha fundamental ishlar, ya’ni,
matematik asosni ishlab chiqish bo‘yicha umumiy tavsiyalarga qaratilgan. Turistik
29](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_29.png)
![kartalar va planlarning masshtabi, mazmun moxiyatini ishlab chiqish,
generalizatsiya qilish bosqichlarini asoslash bilan cheklanilgan.
Barcha mavzuli kartalarda ma’lumotlarni batafsil hamda to‘liq tasvirlashda
dastavval masshtab tanlanadi. Masshtab tanlash turizm maqsadlari uchun
kartografik asarlar tizimini loyihalashda asosiy masalalaridan biri bo‘lib, turistik
sayohat uchun muhim bo‘lgan mazmun mufassaligi, aniqligi, omma o‘qilishi, karta
formati va qo‘llanish vazifalariga bog‘liq [39; 198-199 b.].
Mintaqaviy tizimli kartaga olish turistik plan, karta va atlaslarni o‘zaro
birlashtirish hamda ularning birligiga erishish maqsadida masshtab qatorini ishlab
chiqish lozimligini ko‘rsatdi.
Masshtab qatorini loyihalashda kartaga olinadigan hudud maydoni va
shakliga, plan, karta va atlaslardan foydalanish tasnifiga hamda mavzusiga alohida
e’tibor qaratish zarur. Ular quyidagicha izoxlanadi:
- umumgeografik va mavzuli elementlari darajasi;
- xususiy, maxalliy, submintaqa va mintaqaviy miqyosda kartografik
hududiy birliklari;
- umumgeografik mazmuni va mavzusi bo‘yicha. Aks ettirish uslublari
hamda matematik va geografik asosini ishlab chiqish uchun mo‘ljallangan
topografik kartalar masshtabidan foydalanish qulayligi va ko‘rgazmaliligi inobatga
olinadi. Boshlang‘ich axborot mavjudligi va mufassalligi, turistik kartaga olishda
zamonaviy uslub va texnologiyalardan foydalanish imkoniyati va boshqa omillarga
ahamiyat qaratiladi [18; 164-171 s.].
Mintaqani tizimli kartaga olish uchun masshtab optimal tizimini asoslashda
har bir masshtabni shakllantiruvchi omil va turistik mavzudagi kartografik
asarlarga bo‘lgan talablar o‘rganildi. Olib borilgan izlanishlardan ma’lum bo‘ldiki,
turizm maqsadlari uchun plan, karta va atlaslarni yaratishda quyidagi masshtablar
qatori eng maqbul variant sifatida qabul qilindi. Masshtablar qatori quyidagicha
izohlandi [28; 317-319 r.]:
• 1: 2 000 va undan yirik – alohida turistik-ekskursion va turistik
infratuzilma ob’ektlari planlari uchun;
30](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_30.png)
![• 1: 5 000 - 1:25 000 – sport turizmi plan va kartalari uchun;
• 1: 5 000 - 1:25 000 – shahar va boshqa aholi yashash punktlari kompleks
turistik plan va kartalari uchun;
• 1:50 000 -1: 200 000 – turizmning aktiv turlari marshrut kartalari uchun;
• 1: 200 000 - 1: 1 000 000 – turizmning passiv turlari kartalari uchun;
• 1: 200 000 - 1: 500 000 – mintaqaning kompleks turistik kartalari uchun;
1:50 000 - 1: 500 000 – mintaqa yoki uning alohida qismlari kompleks va
tarmoq turistik kartalari seriyalari uchun;
• 1:30 000 - 1: 300 000 - 1: 1 000 000 - 1: 3 000 000 – mintaqaning
kompleks turistik atlasi uchun;
• 1: 5 000 - 1: 100 000 - 1: 200 000 - 1: 1 000 000 – yosh sayyohlar atlasi
uchun;
• 1:25 000 – shahar GAT turizm resurs potensiali kartasi uchun asosiy
masshtab sifatida;
• 1: 200 000 – mintaqa GAT turizm resurs potensiali kartasi uchun asosiy
masshtab sifatida tanlangan (3.1.1-ilova).
Turizm maqsadlari uchun turistik kartografik asarlar ham o‘z navbatida uch
turga, ya’ni devoriy, stol ustida foydalaniladigan kartalar hamda topografik
kartalarga ajratiladi [ 76; 64-68 s. ] . Mazkur kartografik asarlarni yaratishda Gauss-
Kryugerning teng burchakli ko‘ndalang silindrik proeksiyasi eng maqbuli deb
topildi. Turizm kartografik asarlarini tuzishda dastavval geodezik asos yaratib
olinadi [ 43; 37-43 s. ] . Ushbu yaratilgan asos boshqa turli mavzudagi kartalar
uchun ham hizmat qiladi.
Turizm kartalar tizimini yaratishda masshtablar qatori ishlab chiqilgani kabi,
ularning kartografik, geografik asosi bo‘lgan mazmun mohiyatiga alohida
ahamiyat qaratish zarur [28; 317-319 r.]. Turizm maqsadlari uchun kartografik
asarlar elementlarini tanlab olishni ilmiy asoslash kartaga olinadigan turistik
resurslar tuzilishini aks ettirishga tizimli yondashuvni ta’minlaydi (2.2-rasm).
Bunda turizm uchun 2 va 3 o‘lchamli modelni yaratishda kartografik
ko‘rsatgichlarini mufassal o‘rganish, turli turistik kartalarda yaqin joylashgan
31](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_31.png)
![ob’ektlarni ajratish, ma’lumotning juda ko‘pligi yoki kamligi bo‘yicha
generalizatsiya talablariga amal qilishni talab etadi [57; 112-116 s.].
Mintaqaning plan, karta va atlaslarning asosiy xususiyatlaridan biri -
umumgeografik va mazmun elementlarini maksimal darajada aniqlash hisoblanadi.
Batafsillik bilan aks ettirilgan kartografik asarlarda sayyohlar notanish joyda yo‘lni
aniq topishi, marshrutni to‘g‘ri belgilashi, tunash joylari va joylashish ob’ektlarini
tanlashi, sayohat davrida xavfsiz harakatlanishni ta’minlashda qulayliklar yaratishi
lozim.
YUqorida sanab o‘tilgan talablarga yirik masshtabli topografik kartalar
javob beradi, ular mohiyati jixatidan turistik kartalarning geografik asoslarini
yaratishda qo‘llaniladi.
Turistik kartalar uchun umumgeografik elementlarni tanlab olish
yaratiladigan karta masshtabiga bog‘liq. Mintaqaviy tizim kartografik asarlari
masshtabi, maqsadi, mavzusi, kartografik uyg‘unligi, ma’lumotni taqdim etish
usuli va vositalari bo‘yicha farqlanadi. Ushbu farqlanish natijasida umumgeografik
elementlar tanlovi ham o‘zgaradi [23; 44-53 s.].
2 .2-rasm. Turizm maqsadlari uchun kartografik asarlarning mintaqaviy tizimi
tarkibi
32](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_32.png)
![Kartalar turli maqsadlar uchun tuzilishiga qaramasdan, geografik asoslarda
albatta ma’muriy chegara va hududi, aholi yashash punktlari, aloqa yo‘llari,
gidrografiya, ba’zi hollarda o‘simlik-tuproq qatlami, relefi va boshqa ob’ektlar
tasvirlanadi. Turistlar uchun qulaylik yaratish maqsadida alohida ahamiyatga ega
bo‘lgan, lekin karta masshtabida aks ettirilmaydigan ob’ektlar masshtabsiz
tasvirlanishi maqsadga muvofiqdir [22; 116-120 s., 42; 481-489 s.].
Kartalarning geografik asosini shakllantirishda ma’muriy-hududiy bo‘linish
respublika, viloyat, tumanlar chegaralarining aks ettirilishi, rekreatsion zonalar,
qo‘riqxona hududlari, ovchilik uchun mo‘ljallangan zonalarni tasvirlashda bir xil
kartografik belgilardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Turizm kartalarida aholi yashash punktlari asosiy elementlardan biri
hisoblanadi.
Turistik kartalarda (ayniqsa, turizmning velosiped, mototsikl, avtomobil
turlari uchun) aloqa yo‘llarini ushbu masshtabga xos, temir yo‘llar va avtomobil
yo‘llariga ajratilgan holda batafsil va to‘liq aks ettiriladi. Avtomobil yo‘llari esa,
o‘z navbatida, avtomagistral, mukammal qoplamali, qattiq qoplamali, o‘rmon va
dala yo‘llariga bo‘linadi [43; 37-43 s.]. Temir yo‘llarni oraliq va oxirgi bekatlari,
vokzallar, ularning nomlari bilan beriladi. Avtobus yo‘llari tarmog‘i tasnifi uchun
yo‘llarning evropacha, davlatlararo va milliy raqamlash, oraliq masofani
ko‘rsatish, yo‘nalishlarini, avtobekatlarni ifodalash alohida ahamiyat kasb etadi.
Gidrografik ob’ektlar kartografik tasvirning boshqa elementlari bilan
bog‘langan bo‘lib, geografik landshaftning asosiy elementi hisoblanadi. Turistik
kartalarda gidrografik ob’ektlar dengizlar, ko‘llar, sun’iy suv havzalari, daryolar,
tabiiy va sun’iy suv chashmalari, mineral buloqlarni aniq va ishonchi aks ettirish
lozim. Daryolarni belgilashda sohil chizig‘i, dengiz tubi, oqimlar, suv turizmi
uchun xavfli bo‘lgan holat va ob’ektlarga e’tibor berish zarur. Turizm va
rekreatsiya uchun mos keladigan tabiiy suv havzalari hajmi ham ifodalanishi kerak
[76; 72-76 s.].
Turistik kartalarda sathi pasaygan 20 metrdan keng daryolarning (muayyan
masshtabdagi topografik kartalar uchun mavjud daryolar shartli belgilarida),
33](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_33.png)
![nomlari va oqim yo‘nalishi, suv tarmoqlari, to‘siqlari, ko‘priklar, turizmning kema
turiga xos yo‘nalishlar g‘ovlari, daryoning dinamik tasnifi, daryo tubi xususiyati va
sathi kabilar aks ettiriladi [40; 32-38 s.]. Tabiiy buloqlar, mineral suv buloqlari
tasviri yirik masshtabli turistik kartalarni loyihalashtirishda zarur ob’ekt
hisoblanadi.
Bunday ko‘ngilochar tadbirlarni o‘tkazishga boy bo‘lgan gidrografik
ob’ektlarni o‘rta va mayda masshtabli turistik kartalarda ham tasvirlash zarur.
Turistik mavzudagi plan va kartalar geografik asosi o‘simlik-grunt qoplami o‘rmon
massivlari (bargli, ignabargli, aralash), daraxtzorlar, bog‘ va mevazorlar, qishloq
xo‘jaligi erlari, botqoqlar, qumliklar bilan belgilangan [50; 38-43 s.]. O‘simlik-
grunt qoplamining u yoki bu ob’ektlarini ifodalashda ularning turistik, rekreatsiya
va qo‘riqlash ahamiyati, ko‘maklashuvchi yoki to‘sqinlik qiluvchi omillarga
munosabati, antropogen ta’sir va boshqa tasniflar e’tiborga olinadi.
Tekislikdan iborat mintaqalar uchun yaratilgan turistik kartalarning
geografik asosida relef albatta berilishi kerak. Tog‘li mintaqalar turistik kartalarida
esa relefni tasvirlash majburiy hisoblanadi. Relef xarakteri gorizontal, alohida
elementlar esa (varonkalar, karnizlar, dovonlar va boshqa.) masshtabdan tashqari
shartli belgilar bilan ko‘rsatiladi. Relef tasvirining mufassalligi harakat
xavfsizligini ta’minlashda qo‘l keladi [28; 317-319 r.].
Turizm maqsadlari uchun kartografik asarlar tizimiga kiradigan planlarning
optimal vazifasini asoslashda geografik asosni umumgeografik elementlarini
tanlab olish mintaqaviy tizimli kartaga olish tamoyillariga binoan amalga oshiriladi
[38; 303-309 s.].
Turistik kartografik asarlar mintaqaviy tizimlarini loyihalashning eng muhim
bosqichlaridan biri - planlar, kartalar, karta va atlaslar seriyasini mazmun
mohiyatini ishlab chiqishdir, uning alohida elementlarini aniqlashda hudud turistik
resurslari kompleksi va tizimli turistik kartografiya ko‘rsatgichlari orasida
munosabatni amalga oshiruvchi tuzilma-grafik modeldan foydalanish tavsiya
etiladi. Bu masala 4 bobda “Tadqiqot ob’ekti sifatida Samarqand shahri va
viloyatini tizimli kartaga olish”da batafsil va aniq ko‘rib chiqiladi.
34](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_34.png)
![§ - 2 .2. Turizm-GAT ma’lumotlar bazasini yaratish
Turizm sohasini rivojlantirish hamda uni jaxon talablariga mos ravishda
shakllantirishda dastavval turizm GAT ma’lumotlar bazasini shakllantirish muhim
masalalardan hisoblanadi.
Turli mavzudagi kartalar qanday vazifani bajarishidan qatiy nazar,
yaratilishi hamda biron bir masalani xal etishda asosiy omilni ma’lumot tashkil
qiladi [32; 52-59 s.]
Tadqiqot yuzasidan olib borilayotgan turizm ma’lumotlar bazasini yaratish,
ularga oid ma’lumotlarni to‘plash, ularni boshqarish, yangilab borish va tarqatish
jarayonlari asosan Microsoft SQL Server dasturi orqali amalga oshirildi[74; 40-44
s.]. Mazkur ma’lumotlar bazasini yaratish quyidagi etaplarni tashkil qiladi:
- madaniy meros ob’ektlarning geografik o‘rnini bildiradigan geofazoviy
ma’lumotlar koordinatalarini kiritish (koordinata va boshqalar);
- madaniy meros ob’ektlarning hususiyatlarini bildiradigan sonli va sifatli
ko‘rsatkichlarni kiritish (atribut ma’lumotlar);
- ushbu yuqoridagi ikki xil ma’lumotlar (geofazoviy va atributlar) orasidagi
o‘zaro munosabatlarni o‘rnatish;
- turistik madaniy meros ob’ektlarning koordinatalari bilan ifodalovchi
kartografik ma’lumotlar kompyuter xotirasiga kiritilib, keyin ular qayta ishlanadi.
Turizm ma’lumotlar bazasini yaratishda ko‘plab dastur turlaridan
foydalaniladi. Ushbu dasturlarda o‘zgarishlarni aniqlash va ularni o‘zaro
taqqoslash qulay bo‘lganligi sababli mazkur turizm ma’lumotlar bazasi asosan
Microsoft Access va Microsoft SQL Server dasturlaridan keng foydalanildi.
Ma’lumotlar bazasini yaratishda davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari,
stat.uz internet ma’lumotlarni hamda Samarqand viloyati turizmni rivojlantirish
xududiy bo‘limi ma’lumotlaridan keng foydalanildi. Mazkur ma’lumotlarni
tizmlashda jadvallar usuliga alohida ahamiyat qaratildi. Jadvallar oldindan ishlab
chiqilgan va ular bir-biri bilan bog‘liq tuzilmaga xos shakllantirildi. Bu dasturlarni
ishlab chiqarishda asosan Visual Basic tilidan foydalanib, Microsoft SQL
ma’lumotlar bazasi yaratildi.
36](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_36.png)
![SQL Server arxitekturasida serverli qism ko‘zda tutilgan bo‘lib,
ma’lumotlarni chiqarib tashlash, cheklash, mijozlar tomonidan ma’lumotlardan
foydalanish, shuningdek, xavfsizlikni ta’minlash imkonini beradi. Masalan, SQL
Server so‘rovlarni mijoz kompyuterlaridan oladi, ularni server kompyuterda
bajaradi, keyin faqat so‘ralgan ma’lumotlarni qaytaradi. SHunday qilib, 10 mingta
yozuvlarni o‘z ichiga oladigan jadvallardan bitta yozuvni chiqarib tashlash uchun
serverga komanda uzatiladi, serverli dasturiy ta’minot ushbu komandani bajaradi
va mijozga faqat qidiriladigan yozuv qaytariladi.
Yangi texnologiyalar asosida karta va ulardagi ma’lumotlardan samaraliroq
foydalanib, an’nanaviy qog‘ozli planlar, karta va atlaslarga elektron va Web-
kartografik asarlar qo‘shimcha tarzda qo‘shilib turistik sohaga mavzuli kartografik
mahsulotlarni kengaytirish imkonini bermoqda (2.3-rasm).
Kompyuter texnologiyalari taraqqiyotining zamonaviy darajasi grafik
muharrirlar, geoaxborot tizimlari va multimediya texnologiyalari yordamida
turistik kartografik asarlardan foydalanish, o‘zgartirish va tezkor xulosa chiqarish
imkonini bermoqda [61; 110-116 s., 62; 45-50 b.]. Tadqiqot davomida taxliliy
ishlar ntijasi shuni ko‘rsatdiki, ko‘pgina tadqiqotchilar tomonidan yaratilgan
ma’lumotlar bazasi asosan GAT dasturlari uchun mo‘ljallanganligi aniqlandi.
Mazkur yaratilgan turizm ma’lumotlar bazasidan esa turli grafik hamda GAT
dasturlarida kartalarni tuzishda foydalaniladi.
Turizm karta va atalaslarini yaratishda illyustrativ grafik taxrilovchi
dasturlar turistik mavzuli kartografik asarlarni sifatli darajada yaratilishi an’anaviy
kartaga olish tamoyillari va kompyuter garfikasi dizayni turli vositalari
imkoniyatlariga asoslanadi.
Hozirda dastur ta’minoti bozorida illyustrativ grafika paketining ikki guruhi
taqdim etilgan:
vektor grafikasi dasturlari (Corel DRAW, Adobe Illustrator,
Macromedia FreeHand);
axborot bilan ishlaydigan rastr grafikasi muharrirlar (Adobe
PhotoShop, Corel PHOTO-PAINT) [37; 102-106 s., 84; 107-110 b.].
37](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_37.png)
![2.4-rasm. Turistik ob’ektlarning qatlamlarda ifodalanishi
FreeHand vektor muharriri-yuqori sifatli illyustrativ grafika ishi uchun
universal grafik muharrirdir. Kartografik ishlab chiqarishda dastur kartografik
asarlarni jihozlash uchun qo‘llaniladi [103]. Paketning o‘ziga xos xususiyati
shundaki, u ko‘p varaqli dizayn va juda katta hajmli illyustratsiyalar bilan ishlay
oladi, yirik formatli kartografik asarlarni yaratish va jihozlashda muhim axamiyat
39](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_39.png)
![kasb etadi. Kartografiyada qo‘llaniladigan belgilar uchun shartli izohlar
kutubxonasi mavjud bo‘lib, shaxsiy badiiy belgilar yaratish imkoniga ega; turistik
mavzuli kartografik asarlarni bezatish uchun asboblar majmuasi mavjud bo‘lib,
rastr grafika formatlarida fotosuratlarni kiritish imkoniga ega PANTON
(kartografik mahsulotlarda qo‘llaniladigan evropa ranglar standarti) ranglar
kutubxonasi qo‘llaniladi [21; 3-13 s.].
Macromedia FreeHand paketida kartalarni jixozlashda quyidagilar ko‘p
qo‘llaniladi: turli vektor va rastr formatlarda fayllar importi va eksporti; ob’ektlar
bilan mantiqiy munosabatlar (ob’ektlar kesishgan viloyatlarni bo‘lish, bir
ob’ektdan boshqasini qirqib olish, ob’ektlarni bo‘laklash va boshqa.); grafik
elementar figuralarni o‘chirish (nuqta, chiziq, poligon) va shartli belgilar yaratish
uchun ularni guruhlashtirish; chiziqli ob’ektlar bilan, shu jumladan, figurali
chiziqlar yaratish bilan bog‘liq vazifalar; kartograf tomonidan aniqlanadigan
standart palitra yoki ranglar majmuasidan foydalanib rang bilan jihozlash;
tasvirning alohida qatlamlari bilan ishlash, o‘zaro guruh ob’ektlarini almashtirish;
katta formatli kartografik asarni nashr qilishi uchun bir nechta standart varaqlarga
ajratish lozim. Bunda ma’lumotlar o‘z navbatida qatlamlarda ifodalanadi (2.4-
rasm)
FreeHand vektor muharriri bilan ishlaganda, uning kamchiliklari: olingan
(skanerlangan yoki vektor) tasvir proeksiyasini o‘zgartirish imkonsizligi, vektor
tasvirning alohida qatlamlarini umumlashtirish, kartalarda aks ettirilgan
ob’ektlarga bog‘liq turizm taraqqiyoti resurslari va shartlari haqida zarur
ma’lumotning yo‘qligi va natijada turizm va turistik infratuzilma ob’ektlari tahlili,
maqsadlari, qidiruvining yo‘qligini unutmaslik zarur.
Yuqorida sanab o‘tilgan imkoniyat va kamchiliklarni hisobga olgan holda,
ushbu dastur mahsuloti nashr originalini jihozlash bosqichida kartografik
kompyuter grafikasi masalasini sifatli va samarali hal qilishda, illyustratsiya bilan
nashrgacha ishlash va poligrafik nashrga kartalarni tayyorlashda foydalanish
tavsiya etiladi.
40](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_40.png)
![GATning asosiy vazifasi alohida apparat-dastur majmuasi sifatida
koordinatsion ma’lumotlarni to‘plash, qayta ishlash, aks ettirish va tarqatishni,
elektron kartalar, atlaslar va boshqa kartografik asarlarni yaratish va foydalanishni
ta’minlaydi [20; 16-17 b.].
Turizm uchun geoaxborot tizimlari-turizm va turistik infratuzilma ob’ektlari
haqida ma’lumotni aniqlash, turistik-rekreatsion potensialni baholash, turistik
marshrutlarni ishlab chiqish va boshqa ishlar majmuasini ta’minlash maqsadida
GAT dasturlarini samarali qo‘llash sohasidir.
Turizm maqsadlari uchun tizimli kartaga olishda GAT-texnologiyalarni
qo‘llash quyidagilarni ta’minlaydi:
- raqamli kartalar va ma’lumotlar bazasi asosida mavzuli kartaga olishni
rivojlantirish, natijada karta tuzish ishlarini avtomatlashtirishning yuqori darajasiga
erishish;
- mintaqani turistik-rekreatsion resurslari va turistik infratuzilma ob’ektlarini
kartografik ta’minlashda zamonaviy holatni aks ettirirish va tahlil qilishga tizimli
yondoshish;
- ushbu mavzuli kartografik asarlarni yaratish va foydalanish jarayonini
birlashtirish imkonini beradigan turistik kartografiya interfaolligi va interaktivligi;
- kartografik, matnli, illyustrativ, tovushli axborot turlarini birga olib borish,
3D modellarni yaratish imkoniyati [ 26; 106-109 b. ] .
Turizmni kartografik tadqiq qilishda qo‘llaniladigan GAT dasturlaridan yana
biri MapInfo dasturidir.
MapInfo turli mavzuli kartalarni yaratish, boshqarish va tahlil qilishda
qo‘llaniladi, ularda oddiy PK foydalanuvchisi nuqtai nazaridan ma’lumotlar
bazasida mavjud materiallarni baholash, tahlil qilish va qayta ishlash natijalari
qayd etiladi [79; 62-68 b.]. Uning imkoniyatlari juda keng, o‘zining asosida
nafaqat kartografik asarlar, balki MapBasic maxsus dastur tili tufayli mazmunan
yo‘naltirilgan geoaxborot tizimlarni yaratish imkonini beradi. Uning yordamida
Visual Basic S ++
muhitida yaratilgan modullarni dasturga ulash, interfeysni
qo‘shish, ma’lumot tizimini ishlab chiqish, boshqa dasturlar bilan munosabat
41](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_41.png)
![o‘rnatish, ya’ni yakuniy foydalanuvchi geoaxborot tizimini to‘liq yaratish imkoni
mavjud [77; 62-68 b.].
Ushbu dastur mahsulotlarida elektron kartalar bilan ishlashda quyidagi
imkoniyatlar yuzaga keladi (2.5-rasm).
Ma’lumotlar bazasi asosida elektron kartalar bilan ishlash quyidagicha
izohlandi:
- axborotni o‘rganish, yangilash va o‘zgartirish, turli talablarni shakllantirish
va zarur ma’lumotlarni olish, kartografik asarlar va axborot bazalari asosida
boshqa turistik mavzuli yangi kartalarni ishlab chiqish imkonini beradigan
interfaollik;
2. 5 -rasm . Ma’lumotlar bazasi asosida elektron kartalar bilan ishlash
- masshtab o‘lchamidan foydalanish, karta bilan ishlashni engillashtirib,
umumgeografik va mazmun mohiyatni o‘zgartirishga imkon beradigan alohida
mavzularni kiritish yoki chiqarish;
42](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_42.png)
![- avtomatik masshtab belgilash ushbu qismda monitorda karta tasvirini
kattalashtirish yoki kichraytirish imkoniyati avtomatik bajariladi;
- tanlov imkoniyati, rangli varaq, chiziq, tahrirlash va kartografik tasvir
uslublarini amalga oshirish (belgi, areal, harakatdagi chiziqlar, kartogramma va
b.q.), badiiy belgilarni yaratish tufayli kartografik mahsulot original dizayni
yaratiladi;
- tahlil va modellashtirish, shu jumladan, zarur ma’lumot, turizm va turistik
infratuzilma ob’ektlarini alohida mezonlar bo‘yicha ma’lumotlar bazasidan izlash,
atributiv ma’lumotlarda joyni aniqlash va aksincha, optimal yo‘nalishni tanlash,
relef modelini yaratish va qayta ishlash, balandlik interpolyasiyasi, ko‘rinish
ko‘rinmaslik aniqlanadi;
- rekreatsion faoliyat sayyohlar, turizm va tashkilotchilarining turfa
talablarini qondirish uchun turli ma’lumotlardan foydalanish natijasida keng
imkoniyatlar yaratadi;
- komponovkani loyihalash, karta-kirqimlar, legendalarni tahrirlash va
joylashtirish, masshtab tanlash, nomni belgilash, ramka ichki tomonini jihozlash,
ramka tashqi tomonini jihozlash va boshqalar amalga oshiriladi;
- atributiv jadvallarning umumgeografik va mazmuni, mohiyati bilan mos
masshtabda kartani yoki uning alohida qismlarini, rastr tasvirlarni, matnlarni,
atributiv jadvallarni nashr qiladi.
Turizm maqsadlari uchun geoaxborot tizimi faoliyatining zaruriy sharti
axborotli ma’lumotlar bazasining mavjudligidir. Ma’lumotlar axborot bazasining
to‘liqligi darajasi GATda yaratilgan u yoki bu loyihadan foydalanishga katta ta’sir
ko‘rsatadi [91; 120-128 r.].
Turizm maqsadlari uchun mintaqaviy tizimli kartaga olishda ma’lumotlar
bazasi deganda mintaqada turizm taraqqiyoti shartlari va resurslari haqida tartibli
ma’lumotlar majmuasi, raqamli shaklda berilgan turizm va turistik infratuzilma
ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarni nazarda tutamiz.
Turizm maqsadlari uchun mintaqaviy tizimli kartaga olishda ma’lumotlar
bazasi quyidagi axborotga ega bo‘lishi lozim:
43](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_43.png)
![- turizmni istiqboldagi kartaga olish ishlarini bajarishda karta mazmun
mohiyatini tashkil qiladigan vektor yoki rastr shakldagi kartografiya resurslari va
kartografik asarlar, muayyan hudud yoki uning qismlarining raqamli topografik va
turistik kartalari, yirik va o‘rta masshtabdagi aholi yashash punktlari va hududlar
planlari;
- kartada yoki planda muayyan ob’ektga bog‘langan hududiy ma’lumotlar va
atributiv ma’lumotlar bazasini tashkil etadigan semantik axborotga turizm va
turistik infratuzilma ob’ektlari haqidagi jadvalli ma’lumotlar, ob’ekt uchun zaruriy
ma’lumotlarga esa uning turi, shakli, nomi, manzili, telefon raqami kiradi. Ob’ekt
guruhlariga ko‘ra qo‘shimcha ma’lumot ularning har biri uchun xos bo‘lgan
shaklga ega bo‘lishi kerak. Masalan, turistik marshrutlar uchun qo‘shimcha
ma’lumotga turizm turi, murakkablik kategoriyasi yoki darajasi, sayohat kunlari,
marshrutlar, ekskursion ob’ektlar kiradi;
- *bpm, *jpeg rastr formatlarda turizm va turistik infratuzilma ob’ektlari
grafik tasviri, tabiiy landshaftlari, muzey ekspozitsiyalari va boshqalar;
- ob’ektlarning grafik tasviriga havola qilingan mashhur turistik-ekskursion
va turistik sanoat ob’ektlari, turistik marshrutlar ta’rifi berilgan matn fragmentlari;
- turistik marshrutlar yodgorliklarining video tasvirlari va ovozli tavsiflarini
o‘z ichiga olgan multimediya elementlari.
GATda yaratilgan elektron kartalar bilan ishlashda muayyan ko‘nikmalar
talab qilinadi. Multimediyali texnologiyalar barcha axborotni o‘zida jamlaydigan
kartografik asarlar ommabopligini multimediyali texnologiyalar ta’minlaydi.
Turizm maqsadlari uchun kartografik axborot-ma’lumot tizimi
foydalanuvchisi ular bilan eng qulay uslubda- tasavvur bo‘yicha tanishish
imkoniga ega bo‘lgan holda giperaloqalar yordamida turli ma’lumotlarni tashkil
etishning imkoni mavjud (vektor, rastr, atributiv ma’lumotlar bazasi, matnli, audio,
video, animatsiya) [76; 42-49 r.].
Turizm maqsadlari uchun kartografik axborot-ma’lumot tizimiga geoaxborot
tizimida ishlab chiqilgan va bog‘langan elementlar, foydalanuvchining dastur
qobig‘ini o‘z ichiga oladi. U boshqa dasturiy vositalarsiz tizimni boshqarish, ya’ni
44](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_44.png)
![dasturida qayta ishlash asosida kiritiladi. Mintaqaviy turizmga oid matn
to‘plamlari tizimlanadi va Microsoft Word dasturida kompyuter xotirasida
saqlanadi. Mavzu bo‘yicha maqsadli to‘plangan jadvallar ham tizimlanadi va
Microsoft Excel dasturi asosida kompyuter xotirasiga yuklanadi.
Uchinchi, to‘plangan materiallarni qayta ishlash, GAT dasturlarini
tanlash va ularning bazasini yaratish bosqichida Adobe Photoshop dasturida
GAT ga tayyorlangan topoasoslar Mapinfo va ArcGIS dasturida qayta ishlanadi.
Masofadan olingan suratlar esa GIS Panorama va FhotoMOD dasturlari
yordamida deshivrofka qilinadi va topoasoslarga bog‘lanadi [96; 220-228 r., 93;
84-88 r.]. Mavzu bo‘yicha to‘plangan matnlar, qayta ishlangan topoasoslar va
masofadan olingan suratlar hamda aniqlangan yangi materiallar asosida
to‘ldiriladi. To‘ldirilgan matn ma’lumotlari esa jadval shaklida tizimlanadi va
Microsoft Excel dasturi asosida kompyuter xotirasiga yangi variant shaklida
qayta kiritiladi.
So‘nggi, yakuniy turizm kartalarini yaratish bosqichida asosiy masala
ishlab chiqilgan turizm ma’lumotlar bazasiga tayangan holda turizm kartalarini
yaratish va ularni taqdim etishni tashkil qiladi.
SHunday qilib, turizm kartalari xo‘jalik ob’ekti yoki boshqa ob’ektlarning
muayyan turini geografik joylashuvi, huquqiy maqomi, miqdor, sifat tafsilotlari
va bahosi to‘g‘risidagi yangilanib turiladigan ma’lumotlar va hujjatlar tizimidan
iborat bo‘ladi.
YUqorida keltirilgan usul bo‘yicha kartalarining legendasi va
umumgeografik elementlar shartli belgilari sayyohlik xizmatlari talablariga mos va
kartalardan foydalanuvchilar imkoniyatlarini hisobga olgan holda tuzildi. Sanab
o‘tilgan omillarni hisobga olib bir qancha turistik kartalarni ishlab chiqish nazarda
tutilgan. Ushbu kartalarni ishlab chiish keyingi bobda batavsil beriladi.
Kartografik asarlarni badiiy bezatishni ishlab chiqishda mashhur kartograf
olimlar I.P.Zarutsskaya, P.A.Skvorsov, K.Bocharovlar tasvirlash usullarini tanlash
va nazariyasini ishlab chiqishda - A.F.Aslanikashvili, M.Baranskiy,
V.S.Preobrajenskiy, K.A.Salishevlar o‘z hissalarini qo‘shishgan. Turistik
47](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_47.png)
![kartografik asarlarning nazariy va amaliy dizaynini ishlab chiqishda R.V.Atoyan,
A.A.Beydik, S.Vasmut, A.L.Smirnova, D.YU.SHirokov, N.V.Kurteva,
A.S.Sudakov, E.E.SHiryaev, E.E.Markova va boshqalar alohida faoliyat
yuritishgan.
Turizm maqsadlari uchun kartografik asarlarni nostandart kompozitsiyaga
xos ravishda rasmiylashtirish lozim. Bunday kartografik asarlar kartaga
olinayotgan hududning landshafti, tarixiy va madaniy meroslarning turfa xilligi
bilan ajralib turishi zarur.
Dizayn maqsadi badiiy usul va uslublarni qo‘llash ma’nosini bildiradi.
Bunda kartografik belgilar tizimidan samarali foydalanib komponovka shakllanadi.
Kartografik mahsulotning tashqi ko‘rinishi dizaynini ishlab chiqish, albatta,
kompyuter grafikasi texnologiyasini qo‘llash orqali iste’molchilarning keng
doirasiga mo‘ljallangan kartografik mahsulot estetik qiymatini shakllantiriladi.
Turli tasviriy vositalardan foydalanib, hududiy o‘ziga xoslik va jozibadorlik
umumiy kompozitsiyasida aks ettirishdir [94; 112-118 r.].
Turistik mavzuli kartografik asarlar dizaynini loyihalash va ishlab chiqish
muhandislik psixologiyasi, texnik estetika, semiotika kabi fanlarning nazariy
asoslariga tayanishi talab etiladi. CHunki kartografik mahsulot sifatini baholashda
sayyohlar uning foydaliligidan tashqari, texnik va texnologik mukammaligi,
ergonomikligi, qo‘llanish qulayligi hamda badiiy sifati va estetik qiymatiga e’tibor
qaratishadi [17; 24 s.]. Karta bilan ishlashning maqsadi va sharti uning tashqi
ko‘rinishi, o‘ziga xosligi va individualligiga ta’sir ko‘rsatadi.
Iste’molchilarning keng doirasiga mo‘ljallangan kartalar orasida turizm
maqsadlari uchun yaratilgan kartografik asarlarning tasvirlash uslullari o‘rtasida
katta farq mavjud. Ba’zi olimlar kartografik tasvir (belgili, badiiy, rasm) vositalari
doirasida aynan bir sinf obektlari uchun yagona shartli belgilardan foydalanish
zarur deb hisoblashadi [23; 44-53 s.]. Boshqa olimlar esa badiiy bezakni zaruriy
yagona shartli belgilardan foydalanish zarur deb qarashmaydi, chunki ular o‘ziga
xos grafik qarorlarni ijodiy izlash uchun katta imkoniyatlar deb fikr bildirishadi
[17; 24 s.].
48](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_48.png)
![Maqsadli olib borilgan tadqiqot davomida turizm maqsadlari uchun
kartografik asarlarni yaratishda o‘ziga xos bo‘lgan shartli belgilar tizimi ishlab
chiqish zarurligini ko‘rsatdi. Ushbu yaratilgan shartli belgilar tizimi aynan turizm
uchun yaratiladigan kartografik asarlarda qo‘llanilishi maqsadga muvofiqligini
ta’kidlash joiz. Mazkur shartli belgilar tizimini ishlab chiqishda bu borada tadqiqot
olib borgan olimlarning ishlari taxlil qilindi.
Turizm maqsadlari uchun kartografik asarlarni shartli belgilarini loyihalash
asosiy tamoyillari quyidagilar:
- belgilash va tasvirlashda urg‘u prinsipiga asoslanish, ya’ni eng muhim
ma’lumotni hajmi, rangi va shrifti bilan ajratish zarur;
- belgilash grafik qaror birligida ko‘rinadigan grafik umumiylik orqali
uzatiladigan semantik umumiylik (aloqa) ga binoan ajratilishi kerak;
- loyihalanadigan belgilar tizimida differensiya tamoyiliga asoslanish zarur,
ya’ni semantik umumiylikka ega har bir belgilar guruhi aniq grafik tuzilmaga ega
bo‘lishi shart, belgilarga ega shakl boshqa guruhlardan oson farqlanadi va oson
eslab qolinadi;
- assotsiatsion va stereotip tamoyillaridan foydalanish; shartli belgilar va ular
aks ettiradigan joy ob’ektlari orasida barqaror assotsiyasion, shuningdek, muayyan
belgilarga stereotip javobni hisobga olish zarur;
- turli xollarda begilarni baholash uchun kartada tasvirlanayotgan
ob’ektlarning holatini hisobga olmasdan belgilarni loyihalashning imkoni mavjud
emas [41; 184-187 b.];
- belgilar hajmi (minimal va maksimal), kartadagi tasvirlar hajmi farqini
optimallashtirish [17; 24 s].
Turistik mavzudagi kartografik asarlar va adabiyotlarni tahlil qilib biz turizm
maqsadlari uchun kartografik asarlar shartli belgilar tizimini loyihalashda bir qator
qoidalarni ishlab chiqdik:
- turizm maqsadlari uchun kartografik asarlar mintaqaviy tizimini yaratishda
unifikatsiya qilingan kartografik tasvirlash usullari: belgilar, sifatli va miqdorli fon,
49](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_49.png)
![uchun kartografik ishlab chiqarishda shakllangan an’analarda; turistik ob’ektlar
haqida potensial foydalanuvchilar taassurotiga binoan; mahalliy miqyosdan butun
dunyo darajasigacha turistik resurslarni aks ettirishda rang intensivligining
oshishiga; kartaning estetik xususiyatlari oshishiga mos kelishi kerak [25; 232-235
b.].
Turistik planlar, karta va atlaslar bezaklarning nostandartligi, takrorlanmas
kompozitsiyalar soni bilan farqlanadi. Ushbu turdagi kartalarni bezashda cheksiz
topqirlik, original kompozitsiya yaratishda kartografik dizayn yuzaga chiqadi,
tabiat go‘zalligi, turistik ob’ektlar va marshrut, tuman, aholi yashash punktlarining
diqqatga sazovor joylari aks ettiriladi.
Turistik kartografik asarlarning badiiy individual tashqi bezagi hudud
konfiguratsiyasi, landshaftlari, tarixiy va madaniy yodgorliklari bilan bog‘liq.
Barcha turistik kartalarni tasvir ranglari, badiiyligi, jozibadorligi va oddiyligi
orqali ifodalanadigan umumiy bezak uslubi birlashtiradi.
Tashqi bezak predmeti – bu old tomonida kartografik tasvirli muqova va
orqa tomonida qo‘shimcha mazmun kiritilgan varaqdir [25; 232-235 b.]. Muqova
bezagiga nomlar kompozitsion tuzilishi, badiiy rasmlar, tasvirlar va rangli
panoramalar kiradi. Muqovani bezatishdan maqsad kartaning ko‘rimliligini
ta’minlash, shunigdek, tabiiy-hududiy o‘ziga xoslik va aniqlik umumiy
kompozitsiyasini aks ettirishdir. Bu holatda ishni kartograf o‘zining turli
kompozitsion qarorlari va tasviriy vosita birikmalari yordamida amalga oshiradi.
Aksariyat muqovalarda ko‘p planli tasvirdan foydalaniladi.
YUqoridagilarni tahlil qilgan holda, kartografik asarlar dizayni rivojlanishi
yo‘nalishlari orasida quyidagilar belgilandi (2.7-rasm).
51](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_51.png)
![3-BOB. ZAMONAVIY TURISTIK KARTA VA ATLASLAR YARATISH
YO’LLARI HAMDA ULARNI LOYIHALASHTIRISH
§ 3 . 1 . Zamonaviy turizm kartalarini yaratishda GAT texnologiyalari va
masofadan zondlash materiallaridan foydalanish yo‘llari
Tadqiqot ishining ushbu qismida zamonaviy turizm kartografik asarlarini
yaratishda geografik axborot tizimlari (GAT) va masofadan zondlash
materiallaridan (MZM) foydalanish masalalariga ahamiyat qaratiladi. Barcha
mavzudagi karta va planlarni yaratish, yangilash hamda ular asosida turli
izlanishlarni olib borishda GAT texnologiyalari, masofadan zondlash materiallari
muhim ahamiyat kasb etadi.
Masofadan zondlash meteriallaridan foydalanish turizm sohasini
rivojlantirish hamda turli analitik, matematik, kartografik, fotogrammetrik
taxlillarni o‘tkazishda qo‘l keladi [66; 68-75 b.].
Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy turizmni
shakllantirishda bu ikki asosiy texnologiya - GAT texnologiyalari hamda MZM
bilan bog‘lash zarurligi aniqlandi. GAT texnologiyalarini geografiya, o‘rmon
xo‘jaligi, shaharsozlik va atrof-muhitni o‘rganish kabi ko‘plab fanlarda
qo‘llanilgani kabi MZM ham foydalaniladi [72; 214-218 b.].
Bunday sohalarni o‘rganish esa zamonaviy turizmni rivojlantirishning asosiy
omillaridan biri hisoblanadi. SHu bois ham tadqiqot davomida bu ikki yo‘nalishni
bir biri bilan o‘zaro bog‘lab tadqiq qilish zarurligi aniqlandi (2.8-rasm).
Turizmni geograf olimlar, iqtisodchilar, antropologlar va arxeologlar katta
qiziqish bilan o‘rganib kelishgan. Hozirda ko‘plab mahalliy va mintaqaviy
turizmni rivojlantirish GAT va MZM tizimlari faoliyatiga tegishli bo‘lgan katta
hajmdagi ma’lumotlarni boshqarish, ularni tahlil qilish va taqdim etishda optimal
vosita sifatida keng omma tomonidan tan olingan. SHunday qilib, zamonaviy
turizmni rejalashtirish, jaxon talablariga mos ravishda mustahkamlashni MZM va
GAT dasturlarisiz amalga oshirib bo‘lmaydi.
54](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_54.png)
![2 . 8 -rasm. Zamonaviy turizm kartalarini shakllantirish sxemasi
Izoh: Viloyat turizm va madaniy me’ros boshqarmasi ma’lumoti
Zamonaviy turizmni shakllantirishda birinchi bosqichida masofadan
zondlash materiallaridan foydalaniladi. Bunda dastavval MZM ma’lumotlari
deshifrovka qilinib joyning fotosxemasi Adobe Photoshop dasturidan foydalangan
holda tuziladi [46; 78-86 s.]. Buning uchun grafik dasturlarda tasvirlar kerakli
o‘lchamlarda kesib olinib standartlashtirildi hamda kerakli formatlarda saqlandi.
So‘ngra fotosxema topografik asosning masshtabiga qarab GAT Panorama
dasturida klassifikator asosida topografik trapetsiya bilan bog‘landi va
transformatsiya qilinib rekreatsion hududning ortofotoplani xosil qilindi.
YAratilgan ortofotoplan Ranorama dasturi yordamida qatlamlar asosida
raqamlanadi [ 66; 40-44 b. ] . Bunda MZM asosan raqamlangan materiallar Landsat-
7 apparatida olingan va internet tarmog‘iga jaoylashtirilgan materiallardan
foydalanildi (2 .10 -rasm).
55](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_55.png)
![Masofadan zondlash materiallaridan foydalanib yaratilgan modellar negizida
turizm faoliyati uchun tegishli joylarni aniqlash atrof-muhitga ta’sir qiluvchi salbiy
oqibatlarni oldini olish imkonini beradi [95; 450-458 r.]. SHu kabi bir qator
individual mezonlarni o‘rganish, ularga nisbiy ahamiyatlilik darajalarini belgilash
va eng maqbul joyni aniqlash uchun modellarni analitik, kartografik hamda
matematik taxlil qilish asosida erishiladi.
2.12 -rasm. ArcGIS dasturida rastrni transformatsiya qilish
Masafadan zondlash materiallaridan hududning raqamli modelini yaratishda
Landsat -7 kosmik kema yordamida olingan va internet tarmog‘iga joylashtirilgan
suratlarni Google Earth dasturi yordamida olindi. Ular maxsus, yuqorida
keltirilgan dasturlar asosida qayta ishlandi va xuduning 1: 1 000 000 masshtabli
raqamli modeli yaratildi ( 2.13 -rasm).
Tadqiqot davomida olingan natijalar asosida turistik va rekreatsion sharoiti
nuqtai nazardan hudud 4 ta darajaga ajratish lozimligi aniqlandi.
Turizmni rivojlantirish va turistik va rekreatsion tadbirlarni to‘g‘ri
taqsimlashda juda qulay, qulay, o‘rtacha qulay, qisman qulay darajali mezonlari
belgilandi. Barcha mezonlarga muvofiqlik tadqiqotida ularning nisbiy
ahamiyatliligini ko‘rsatadigan “daraja” berildi. Ushbu darajalar 1 dan 4 gacha
57](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_57.png)
![bo‘lgan qiymatlar sifatida belgilandi, bunda 1 yuqori darajadagi va 4 past
darajadagi ahamiyatni aks ettiradi. Masalan, dastavval tabiiy sharoiti va ekologik
xolatiga ahamiyat qaratiladi. Turizm resurslar potensiali, turizm infratuzilma
ob’ektlarning joylashuvi, yo‘l tarmoqlari mezonlari bo‘yicha milliy
avtomagistrallar va mahalliy yo‘llarga nisbatan shakllantirildi.
2.13 -rasm. Samarqand viloyatining sayyohlik imkoniyatlari bo‘yicha raqamli
modeli
Zamonaviy turizm kartalarini shakllanishi bo‘yicha ArcGIS dasturidan
foydalanishda maxsus skanirlar yordamida kompyuter xotirasiga kiritilgan
qog‘ozli kartalarni raqamlashga asosiy e’tibor qaratiladi.
ArcGIS dasturida ishni boshlash uchun ishchi papka yaratiladi va uni
ArcCatalogga bog‘lanadi [94; 10-20 r.].
a) buning uchun dastlab ArcCatalog ishga tushiriladi. ArcCatalogni ishga
tushirish: Pusk - Programmы - ArcGIS - ArcCatalog orqali amalga oshiriladi;
b ) u mumiy diskda shaxsiy ish papka yaratiladi (papkalar guruhidan) ;
58](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_58.png)
![c ) ya ratilgan papka ochiladi, buni unga bog‘lanish deb ataymiz (shaxsiy
ulanish yo‘li mavjud) .
SHaxsiy papka yaratilgach personal ma’lumotlar bazasi shakllantiriladi.
Buning uchun katalog qatoridan yaratilgan papkaning ustiga sichqonchaning o‘ng
tugmachasi bosiladi. Keyin Novыy - Personalnaya baza geodannыx tanlanadi .
Geografik axborot tizimlarida ma’lumotlarni piramidalar ko‘rinishida
tasvirlash faqat ma’lum o‘lchamlardagi axborotlarni ko‘rsata oladi, bu esa rastrli
ma’lumotlarni ifodalashni tezlashtirishi mumkin. Piramida qatlamlaridan
foydalanganda ma’lumotlarning past razresheniyalisi (tasvirlarning tiniqlik
darajasi) bir muncha tezroq yuklanadi. YUqori razresheniyadagi rasmlar
yiriklashtirilganda ulardagi ma’lumotlar aniq ko‘rinadi; ishlash unumdorligi
oldingiday saqlanib qolinadi; faqat monitordagi tasvir maydoni kichrayadi.
Ma’lumotlar bazasi serveri tasvirlarning eng mos variantini foydalanuvchiga
tavsiya etuvchi ma’lumotlardan foydalanish darajasiga qarab avtomatik tarzda
tanlaydi.
Geoma’lumotlar bazasi fayllarida saqlangan rastrli ma’lumotlar bir-biridan
farqlanadi. Piramidali qatlam bo‘lmasa, u holda rastrli ma’lumotlarni diskdan
o‘qish kerak hamda ularning hajmini kichraytirish lozim. Bunday holat tasvirni
qayta ishlash deb nomlanadi va bu jarayon ArcGIS dasturini qayta ishga tushirish
bilan amalga oshiriladi [97; 12-20 r.]. Rastrli ma’lumotlarni piramida qatlamlarida
aks ettirish uchun bir marta tayanch nuqtalar orqali ro‘yxatga (transformatsiya)
olinadi; ro‘yxatga olingandan keyin rastrli tasvirdan vektorli tasvirlarni hosil
qilishda asos sifatida foydalaniladi [100; 102-108 r.]. Rastrli tasvir ma’lumotlari
qanchalik katta bo‘lsa, mutaxassisdan piramidalarni qayta hosil qilishda shuncha
ko‘p vaqt talab etadi. Lekin bu jarayon keyingi ishlarimizni tezlashtirishga imkon
beradi.
Ob’ektlarni raqamlash uchun qatlamlar sinfini yaratish. a) yaratilgan papka
ustiga sichqonchani o‘ng tugmasini bosib Personalnoy baze geodannыx - Novыy -
Klass prostranstvennыx ob’ektov tanlanadi .
59](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_59.png)
![b) So‘ngra tanlangan qatlamda ob’ekt turi tanlanadi, misol uchun aloqa
yo‘llari va uning turi (chiziqli - lineynыy) belgilanadi.
s ) b u e rda kerakli koordinata tizimini tanlab olish zarur. Buning uchun,
Novaya - Proeksii - KT (koordinata tizimi): Mercator tanlanadi .
Mercator ochilgan ro‘yhatdan KT: Geographic Coordinate Systems —
World — WGS 1984.prj proeksiya tanlanadi.
d ) keyin j adval tuzil adi, bunda har bir ob’ektga alohida nom beriladi .
Oldingi bajarilgan yo‘l tarmog‘iga bog‘lash uchun jadval tuziladi.
Rasmga e’tibor bering, bu erda jadvalda qator maydon mavjud OBJECTID
va SHAPE. Ularning davomiga uchinchi qatorni qo‘shish lozim, Imya polya da
ob’ekt nomi kiritiladi (misol uchun ko‘cha nomlari), agar ma’lumotlar matnli
bo‘lsa, u holda Text tanlanadi va ko‘cha nomi yoziladi.
End geodata bazasida aloqa yo‘llari uchun ob’ekt (aloqa yo‘llari chiziqli
inshoot hisoblanadi) va ob’ekt turi tanlanadi.
SHunday ketma-ketlik bo‘yicha ob’ektlar “shape” fayllari yaratilib,
raqamlash olib boriladi. Aloqa yo‘llari va temir yo‘llar;
Yo‘l tarmoqlarini ham ikki turda tasvirlash mumkin, avtomobil va temir
yo‘llar chiziqli shaklda tasvirlansa, tunnellar, ko‘priklar hamda temir yo‘l
stansiyalari maydonli shaklda aks ettiriladi.
a) chiziqli ob’ektlar;
b) maydonli ob’ektlar;
Gidrografiya va o‘simlik qoplami. ArcGIS dasturida chiziqli, nuqtali va
maydonli geografik ob’ektlar to‘plami bir xil atribut hamda bir xil proeksiya va
koordinata tizimi asosida saqlanadi. Fazoviy bog‘langan (transformatsiya qilingan)
ma’lumotlar dastur bazasida, shape fayllarda shakllantirib boriladi.
Fazoviy ma’lumotlar turlariga qarab yagona tartibda birlashtiriladi [78; 84-
92 b.]. Masalan, avtomagistrallar, ko‘chalar va boshqa yo‘l turlarini “yo‘llar”
fazoviy ob’ektlar guruhiga umumlashtiriladi. Bundan tashqari, bazada
ob’ektlarning hususiyatlari, o‘lchamlari, izohlari ham sinflarda aks ettiriladi.
60](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_60.png)
![Turistik atlas tuzishning eng muhim sharti - mintaqaviy turistik-rekreatsion
tizimlarini kartada ask ettirishga ilmiy asoslangan va tarkib-mantiqiy modelini
yaratishni ta’minlaydigan yondoshuvdir [80; 20-26 s.].
Turizmni kartaga olish prinsiplari negizida tizimli yondashuv asosida atlas
tarkibi, uning bo‘limlari mohiyati va alohida kartalar yaratishning ilmiy asoslari
ishlab chiqildi. Turistik atlasni shakllantirshda O‘zbekiston geografik atlasi,
Samarqand va boshqa viloyatlar o‘lkashunoslik atlaslari chuqur o‘rganilib taxlil
qilindi [85, 89, 90.].
Turistik atlas loyihasini yaratishda Samarqand viloyatida rivojlangan turizm
shakllari va turlari, sayohat va ekskursiyani tashkillashtirish hamda o‘tkazish
bosqichlari, turli iste’molchilar guruhi talablarini hisobga olish lozim.
Atlasning mazmuni O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish qo‘mitasi va ta’lim
muassasalari dasturi asosida tuziladi. SHuningdek, atlasni yaratishda o‘quv
qo‘llanmalar va ilgari nashr qilingan ilmiy ma’lumotnomali va o‘quv kartalari asos
sifatida olinishi zarur [69; 64-66 b., 80; 40-48 s.].
Turistik atlas kartalariga qo‘shimcha ravishda axborotlar: matnlar, jadvallar,
grafiklar, diagrammalar, profillar va boshqa ma’lumotlar asosida tuzilgan. Bundan
tashqari karta maqsadiga muvofiq rangli fotosuratlar berilishi ularning mazmunini
yanada boyitdi.
Turizm atlasi kartalarida iqtisodiy ko‘rsatgichlari statistik ma’lumotlar
asosida yillar va davrlar bo‘yicha kartografik usullar yordamida tasvirlandi.
Kartalarda ko‘rsatkichlar imkoniyat darajasida absolyut ko‘rsatgichlarda aks
ettirildi. Turizm atlasi kartalari rangli, o‘quvchilar uchun sodda o‘qilishi qulay
bo‘lishi zarur [24; 44-46 s., 36; 145-147 s.]. Atlasni nashr qilishda 10 dan ortiq
ranglardan foydalanish maqsadga muvofiq, atlas formati 35 x 25 sm da, Atlasning
hajmi kartalashtirilayotgan hudud va ma’umotlar miqdoriga bog‘liq. Turistik atlas
72 betdan iborat bo‘lib, atlas tarkibiga o‘quvchilarga tushunarli va sodda bo‘lishi
uchun o‘quv kartalari ham kiritiladi.
Samarqand turizm atlasi tarkibini ishlab chiqishda quyidagi xususiyatlarga
tayanildi: tizimli yondoshuv; tarixiy manbalarni o‘rganish; turizm ob’ektlarini
64](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_64.png)
![tasvirlangan. Kartani mazmunan boyitish uchun qiziqarli tarixiy-madaniy obidalar,
tabiat ob’ektlari, manzarali landshaftlar fotosuratlari, shuningdek, viloyatning
turizm va rekreatsiya resurslari haqida matn berilgan.
Ovchilik turizmi kartasida o‘rmonzorlar va ov xo‘jaliklari, ov qilinadigan
hayvonlar va qushlarning tarqalish areallari, ovchi va baliqchilarning tunash joylari
tasvirlanadi [45; 13-15 s.]. Ushbu kartani yaratishda Samarqand viloyati ovchilik
jamiyati ma’lumotlaridan foydalanildi kartani mazmunan boyitish uchun ov
qilinadigan hayvon va qushlarning litsenziyali va ovlash ta’qiqlanadigan turlari va
baliqchilik taqvimi jadvallarda, shuningdek, baliq ovlash joyi va vaqtini belgilash,
ovchilik va baliqchilik qoidalari, joylari va muddatlari berildi.
Samarqand shahrining turizm-ekskursiya resurslari bo‘limida Samarqand
shahrining turizm-ekskursiya potensiali, turizm obzor kartasi, diniy turizm, turizm
reklamasi, ekskursiya marshrutlari, sport turizmi, tramvay marshrutlari (karta
sxema), avtobus marshrutlari (karta sxema), turizm infratuzilmasi, turizm
kompleks kartalari ifodalanib ularning mazmunini boyitishda diagrammalar,
grafiklar, rasmlar, shuningdek, turli xil mavzudagi hamda tarixiy va madaniy
yodgorliklar fotosuratlar joylashtirildi.
Samarqand shahrining turizm-ekskursiya potensiali kartasida moddiy
madaniy meros ob’ektlari, atoqli kishilar xaykallari, motamsaro ona yodgorliklari,
yashil zonalar tasvirlandi. Kartani mazmunan boyitish uchun Samarqandga asos
solinishi tarixi, uning rivojlanishi va zamonaviy holati, turizm-ekskursiya
potensiali va sayyohlarga xizmat ko‘rsatish sohalari, ekskursiya marshrutlari
matnda berildi.
68](/data/documents/bfadec5b-b47e-449a-b8bd-9e494328ed5e/page_68.png)
SAMARQAND VILOYATINING TURISTIK IMKONIYATLARINI BAHOLASH VA KARTALASHTIRISH KIRISH 4 I BOB. TURIZMNI KARTAGA OLISHNING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI § 1.1. O‘zbekistonda turizm turlari o‘rganish ob’ekti sifatida 9-17 §1.2. Samarqand viloyatining turi zm resurslar ini kartografik tadqiq qilish 18-30 II-BOB . TURIZM TURLARI VA ULARNI KARTOGRAFIK TA’MINLASH § 2 .1. Turizm plan va kartalarning geodezik, matematik va geografik asoslari hamda mazmun - mohiyati 31-38 § 2 .2. Turizm-GAT ma’lumotlar bazasini yaratish 39-47 § 2 .3. Turizm kartalarini yaratish usullari va dizaynini takomillashtirish 48-56 III-BOB ZAMONAVIY TURISTIK KART AVA ATLASLAR YARATISH YO’LLARI HAMDA ULARNI LOYIHALASHTIRISH §3.1. Zamonaviy turizm kartalarini yaratishda GAT texnologiyalari va masofadan zondlash materiallaridan foydalanish yo‘llari 57-65 §3.2 . Samarqand viloyati turistik atlasi loyihasi bo’yicha taklif: tarkibi, mazmuni va asosiy kartalar i ro‘yxati 66-71 XULOSA 72-73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 74-81 1
KIRISH. Jahonda va uning turli mintaqalarida turizm jarayonlarini rivojlantirishda zamonaviy uslublar asosida yaratilgan tizimli kartalardan foydalanish etakchi o‘rinni egallamoqda. Dunyo miqyosida turizm sohasi uchun aniq ma’lumotli tizimli kartalarga bo‘lgan ehtiyojning ortishini hisobga olsak, zamonaviy texnologiyalardan foydalanib geografik ma’lumotlar bazasi asosida tizimli turistik kartalarni tuzishning yangi usullarini amaliyotga joriy etishni taqazo etadi. SHu jihatdan turizm maqsadlari uchun turistik resurslar va infratuzilma ob’ektlari haqidagi to‘liq, ishonchli va tezkor hamda oson qo‘lga kiritiladigan ma’lumotlar olishning kartografik usullarini joriy etish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Jahonda turizm sohasini tizimli kartaga olishda kartografik usullar va zamonaviy geoaxborot texnologiyalari yordamida ma’lumotlarni to‘plash, saqlash, ularni raqamli ko‘rinishga keltirish, tahlil qilish, qayta ishlash, turistik infratuzilma ob’ektlarini davlat kadastridan o‘tkazish, tabiiy, tarixiy-madaniy resurslarni baholash va inventarizatsiya qilish, turistik-rekreatsion zonalar, turistik marshrutlarini aniqlash va tadbiq etishning yangi ilmiy-texnikaviy echimlarini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda . Bu borada, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni inobatga olgan holda turizm sohasini tizimli kartaga olishni ilmiy asoslarini takomillashtirishda geoaxborot tizim va kartografik ta’minlashning zamonaviy texnologiyalari va usullarini ishlab chiqishga qaratilgan tadqiqotlarga alohida e’tibor berilmoqda. Respublikamizda iqtisodiyotni, xususan, turizmni rivojlantirish, mamlakatimiz aholisini turistik talabini maksimal darajada qondirish, mintaqalarni kompleks rivojlantirishda ekologik muvozanat va madaniy merosni saqlash, turizm sohasini barqaror rivojlanishini ta’minlash, byudjetda turizm sohasidan keladigan daromadni muntazam oshirib borish, istiqbolli turizm markazlari tashkil qilish, ekskursiya ishini rivojlanish darajasini ko‘tarish, qishloq turizmini rivojlantirish, mintaqaviy turistik-rekreatsion faoliyatni axborot va reklama ta’minotini takomillashtirishga doir keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilib, muayyan natijalarga erishilmoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada 2
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida, jumladan « ...turizm sohalarida sun’iy yo‘ldosh qabul qilgichlardan foydalangan holda tezkor ma’lumot yig‘ish va elektron davlat xizmatlarini ko‘rsatishda foydalanish» 1 bo‘yicha muhim vazifalar belgilab berilgan . Ushbu vazifalarni amalga oshirishda, jumladan, hududlarning turizm resurslari va infratuzilma ob’ektlarini kartografik ta’minlash va geografik axborot tizimlari (GAT) asosida mintaqaviy turizmni tizimli kartaga olishni ilmiy asoslarini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borish muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son « O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 5 yanvardagi PF- 5611-son « O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida»gi farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 16 avgustdagi PQ-3217-son « 2018-2019-yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Qarorida hamda mazkur faoliyatga doir boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda keltirilgan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi Turizm sohasini iqtisodiyotda tutgan o‘rni o‘ta yuqoriligi, uning rivojlanishi fonida dunyoning ko‘plab mamlakatlari yuqori daromadlar olayotganligida, xuddi shunday mamlakatimizda ham mazkur sohaga keng e’tibor qaratilayotganligida namoyon bo’ladi. Tadqiqot ob’ekti: Samarqand viloyatining turistik xususiyatlari sanaladi. Tadqiqot predmeti esa Samarqand viloyati bo‘yicha turizm sohasini baholash va kartalashtirishni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. 1 Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son «Oʼzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʼyicha Harakatlar strategiyasi toʼgʼrisida» gi Farmoni. 3
Tadqiqot maqsadi: turistik mavzudagi kartalarning mintaqaviy tizimini yaratishning ilmiy va amaliy asoslarini GAT texnologiyalari yordamida ishlab chiqish va takomillashtirishdan iborat . Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: tadqiqot oldiga qo`yilgan asosiy masalalar ishning maqsad va vazifalaridan kelib chiqadi. Dissertatasiya ishiga qo`yilgan bosh masala turistik faoliyatni tashkil etishni yanada takomillashtirish muayyan darajada sayohatchilar uchun qiziqish uyg‘otadigan ob’ekt va hodisalar haqida to‘liq, zamonaviy va ishonchli kartografik ma’lumotga bog‘liq. Viloyat hududi, uning tarixi, tabiati, aholisi, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, turizm ob’ektlari va turizm infratuzilmasi, turizm omillari haqida ma’lumotlar aks ettirilishi uchun tizimli kartaga olish zarurligini ko‘rsatadi. Jamiyatda shakllangan sharoitlar kompleksi va omillari hududning turistik potensialini belgilaydi, bu esa hudud turizmining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Turizm taraqqiyotini quyidagi bir qator omillar bilan belgilash maqsadga muvofiqligini ko‘rsatib berish dissertatsiya ishiga qo`yilgan asosiy g`oya hisoblanadi. Mavzu bo`yicha adabiyotlar tahlili: Mazkur fanni rivojlantirishning ko‘pgina muhim nazariy va amaliy muammolari bilan xorijiy davlatlaridan R.Davidson, U.Ziltener, O.Martin, H.Pechlaner, R.Blanshar, A.Mariotti, N.Leiper, I.G.Kohl, Corneliu Iatu, MDH davlatlarida A.YU.Aleksandrova, N.N.Baranskiy, YU.A.Vedenin, S.R.Erdavletov, P.N.Zachinyaev, I.I.Pirojnik, YU.D.Dmitrevskiy, N.S.Mironenko, M.B.Birjakov, I.T.Tverdoxlebov, D.V.Nikolaenko, N.S.Falkovich kabi olimlar o‘z ilmiy tadqiqotlarida turizm sohasini yanada takomillashtirishga oid takliflarni ishlab chiqqanlar. O‘zbekistonda ham turizm geografiyasining ayrim muammolari bo‘yicha A.A.Rafiqov, A.S.Soliev, A.N.Nigmatov, S.B.Abbasov, SH.A.Azimov, A.Z.Zokirov, M.Hoshimov, R.Xayitboev, N.T.SHamuratova, X.M.Mamatqulov, I . S . Tuxliev, K . B . Urazov, M.R.Usmonov, N.E.Ibodullaev, SH.T.YAkubjonova, R.Usmanova , SH.G‘.SHomurodova, B . SH . Safarov, N . S . Ibragimov, SH.A.Xolmurodov va O‘.B.Badalov kabi olimlar tomonidan Toshkent, 4
Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Xorazm, Jizzax viloyatlari va Farg‘ona vodiysi misolida turizmning iqtisodiyotga ta’siri, ekoturizm, agroturizm masalalari ancha keng yoritilgan. Tadqiqotda qo`llanilgan usullar: Tadqiqotda geografik taqqoslash, tarixiy- geografik, kartografik, statistik, laboratoriya, ekspeditsiya, tayanch-nuqtalar hamda GIS metodlaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati dissertatsiyadagi ilmiy-nazariy xulosalar, tavsiyalar, kartografik va boshqa birlamchi materiallar, Samarqand viloyati turistik sohasini kompleks baholash, turizm infratuzilmasini yanada yaxshilash bo‘yicha metodik yondashuvlarni takomillashtirilganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati Samarqand viloyati turistik sohasini kompleks rivojlantirishda tabiiy, madaniy turizm va rekreatsiya resurslaridan oqilona foydalanishga, yangi turistik marshrutlar ishlab chiqishga hamda turizm infratuzilmasini takomillashtirishga xizmat qiladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Samarqand viloyati turistik resurslari baholangan. Olingan natijalar va baholash ishlari asosida turli masshtabli turistik kartalar yaratilganligi dissertatsiya ishining ilmiy yangiligi hisoblanadi. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi: Dissertatsiya ishi kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Kirish qismida dissertatsiya ishining dolzarbligi, tadqiqot ob`ekti, prtedmeti, maqsadi va vazifalari, tadqiqot asosiy masalalari, qo`yilgan g`oya, adabiyotlar tahlili, tadqiqotda qo`llanililgan usullar, tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati, ilmiy yangiliklari bayon qilingan. Dissertatsiyaning birinchi bobida turizmni tadqiq qilishning ilmiy-metodik masalalari yoritib berilgan. Ikkinchi bobida asosiy e’tibor GAT texnologiyalari negizida viloyat turizmini baholash, tahlil qilish hamda uni takomillashtirish va kartalshtirish asoslarini ishlab chiqish masalalariga qaratilgan. Turizmni kartografik ta’minlash usullarini takomillashtirish masalalari uch i nchi bobda yoritilgan. 5