SHIRINMIYA(GLYCYRRHIZA GLABRA L.)O’SIMLIGI YETISHTIRISH VA UNI MAHSULOT SIFATIGA TA’SIRI.
![SHIRINMIYA(GLYCYRRHIZA GLABRA L.)O’SIMLIGI
YETISHTIRISH VA UNI MAHSULOT SIFATIGA TA’SIRI.
.....................................................................................................................3
I.Bob. ADABIYOTLAR TAHLILI ........................................................................ 7
II.Bob. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA METODLARI ..........23
2.1 Tadqiqot sharoitlari...........................................................................................23
2.2 Tadqiqot obyektlari...........................................................................................27
2.3 Tadqiqot metodlari............................................................................................29
III.Bob. SHIRINMIYA( Glycyrrhiza glabra L) NING BIOLOGIK
XUSUSIYATLARI ……………………………………………………………...31
3.1.1 O’simlik ontogenezining asosiy davrlari va bosqichlari................................31
3.1.2 O’simlikning fenologiyasi..............................................................................36
3.2 O’simlikning ildiz sistemasinig tuzilishi..........................................................40
3.3 O’simlikning gullash biologiyasi......................................................................43
3.4 O’simlikning urug’ biologiyasi.........................................................................48
3.4.1 O’simlik urug’uning uvchanligi.....................................................................49
3.4.2 O’simlikning yer ustki va urug’ mahsuldorligi .............................................51
3.5 O’simlikning fitosenozdagi o’rni......................................................................52
3.6 S h irinmiya o‘simligi ta’sirida sug‘oriladigan bo‘z-o‘tloqi tuproqlarining
kimyoviy t arkibin i
o‘zgarish.......................................................................................54
XULOSALAR ……………………………………………………………………64
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………. ............................ 66
1](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_1.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunga kelib dunyo aholisining soni ortib
borayotgan bir paytda insonlarning oziq-ovaqat, kiyim-kechak va dori-daronga
bo’lgan ehtiyoji ham o’sib bormoqda. Insoniyat qadimdan dorivor o’simliklardan
foydalanib kelishgan. Hozirgi kunda ham turli kasalliklarni davolashda dorivor
o’simliklarga talab juda yuqori. O’z navbatida bu o’simliklarga bo’lgan talab
kelajakda yanada o’sadi. Insonlar tomonidan tabiiy holda o’sayotgan ko’plab
dorivor o’simliklardan foydalanish yo’lga qo’yilgan, lekin tabiiy o’simlik
zaxiralaridan rejasiz foydalanish oqibatida ko’plab o’simliklar zaxiralari yo’qolib
bormoqda. Shuning uchun dorivor o’simliklarning biologik xususiyatlarini
o’ragnish, ularning madaniy plantatsiyalarini tashkil etish katta amaliy ahamiyatga
ega hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 23-
martdagi 85-son “Respublikaning qayta ishlash tarmoqlarini rivojlantirish
maqsadida o’simlik dunyosi obyektlaridan foydalanishni yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to’g’risida” qarori [1.1], 2018-yil 27-yanvar 63-son “O’zbekiston
Respublikasida qizilmiya va boshqa dorivor o’simliklarni yetishtirish hamda
sanoat usulida qayta ishlashni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”
qarori [1.2], 2019-yil 15-fevral 138-son “Qizilmiya va boshqa dorivor
o’simliklarni yetishtirish hamda sanoat usulida qayta ishlashni samarali tashkil
etishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” qarori [1.3], O’zbekiston
Respublikasi prezidentining 2020-yil 10-aprel PQ-4670-son “yaylov holda
o’suvchi dorivor o’simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta
ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida”
qarori [1.4], 10.06.2022 yil “Yerlar degradatsiyasiga qarshi kurashishning samarali
tizimini yaratish chora tadbirlari to’g’risida”gi Prizedent qarori [1.5] yuqoridagi
fikrlarimizning qanchalik ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi.
2](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_2.png)
![Yer yuzida 10-12 ming, mamlakatimiz hududida 1700 ga yaqin,
Samarqand vilaytida esa 1140 dan ziyod dorivor o’simliklar uchraydi. Hozirgi
paytda tibbiyotda va xalq tobobatida 1250 dan ziyod dorivor o’simliklardan
foydalaniladi. Yuqoridagi ma’lumotlarga asosalangan holda shuni aytishimiz
mumkinki mamlakatimiz florasida uchraydigan shifobaxsh o’simliklarning
hammasidan ham yetarlicha foydalanilmayapti.
Respublikamiz florasidagi juda ko’p darivorlar o’simlar orasida
uchraydigan keksa yoshdagi o’simliklardan biri bu G.glabra o’simligidir
[2.23,2.1]. Bu o’simlik qo'llaniladigan dorilar soni bo'yicha gulli o'simliklar
orasida birinchi o'rinda turadi [3,18]. Glycyrrhiza glabra (Shirinmiya yoki
Qizilmiya) ildizi jahon bozori tovarlari orasida tobora raqobatbardosh bo’lib
bormoqda. Bu o’simlik ishlab chiqarishning ko’plab sohalarida qo’llanilmoqda.
Xususan, og’ir va yengil sanoat tarmoqlarida, kosmetika, tibbiyotda, oziq-ovqat
mahsulotlari ishlab chiqarishda keng qo’llanilmoqda. O’simlikning barglari va
poyasidan chorva mollariga yem-xashak tayyorlashda foydalaniladi. Guli esa asal-
shiraga boy bo’lganligi sababli asalarichilikda ham samarali foydalanilish mumkin.
O’zbekistonda bu o’simlikni yetishtirish iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik jihatdan
juda foyda keltiradi.
G. glabra ildizi Sharqda ham, G'arb tibbiyotida ham qadimdan turli xil
kasalliklarni davolash uchun ishlatilgan. Bu o’simlik ildizi asosan quruq va
qurutilmagan holatida iste'mol qilinadi. Hozirgi paytga kelib esa qurutilgan
qizilmiya tayoqchalari holida, qizilmiya kukuni holida, qizilmiya ekstrakti,
qizilmiya siropi, qizilmiya xamiri ko’rinishida foydalaniladi. Glycyrrhiza glabra
L. ekstrakti pishirilgan ovqatlar, alkogolli va alkogolsiz ichimliklar, saqich
tarkibidagi xushbo'y moddalar va ziravorlar sifatida ham ishlatiladi. G. Glabra
ildizi tasdiqlangan yaxshi chorvachilik qo'shimchasidir. Qizilmiya barglari
tarkibida bedadan ikki baravar ko'p protein mavjud. Bu qimmatbaho ozuqa quruq
yem-xashak aralashmalarida ishlatilsa bo’ladi. Bundan tashqari, asalarilarni boqish
uchun ishlatiladi [3.28,2.27,3.10].
3](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_3.png)
![G. glabra o’simligining biologik xususiyatlarini o’ganish bo’yicha
Respublikamiz olimlari tomonidan bir qancha ishlar olib borilgan, lekin
Samarqand viloyati tumanlarida o’rganilmagan. Yuqoridagi ma’lumotlarga
asoslangan holda biz Samarqand viloyatining Oqdaryo va Urgut tumanlarida
Glycyrrhiza glabra o’simligining tabiiy va tajriba maydonchasidagi biologik
xususiyatlarini o’rgandik.
Tadqiqotning obyekti va predmeti. Tuksiz shirinmiya ( Glycyrrhiza glabra
L. ) burchoqdoshlar (Fabaceae) yoki dukkakdoshlar oilasiga mansub ko’p yillik o’t
o’simlik. O’simlikning morfologik, anatomik tuzilishi, o’sish va rivojlanishi, urug’
hosildorligi, tabiiy fitosenozdagi tutgan o’rni o’rganildi.
Tadqiqotning maqsadi. Samarqand viloyati hududida S hirinmiya
( Glycyrrhiza glabra L. )ning yetishtirish, biologik xususiyatlarini o’rganish va
uning mahsulot sifatiga va tuproq kimyoviy tarkibiga ta’siri.
Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqot oldiga quyidagi vazifalarni amalga
oshirish rejalashtirildi:
- shirinmiya to’g’risida adabiy manbalar asosida ma’lumotlar to’plash va
ularni tahlil qilish;
-shirinmiyaning sistematik holati va tarqalishini o’rganish;
- shirinmiya urug’ining dala sharoitida unishini aniqlash;
- shirinmiyaning ontogenezini o’rganish;
- shirinmiyaning fenologik xususiyatlarini o’rganish;
- shirinmiyaning gullash biologiyasini o’rganish;
- shirinmiyaning ildiz tizim tuzilishi o’rganish;
- shirinmiyaning urug’ mahsuldorligini o’rganish.
- shirinmiya o’simligini tuproq kimyoviy ta’sirini o’rganish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Samarqand viloyati Urgut tumani sharoitida
( Glycyrrhiza glabra L. )ning biologik xususiyatlari o’rganildi. Shirinmiyaning
ontogenezining asosiy davrlari, fenologiyasi, labaratoriya sharoitida urug’
unuvchanligi, sutkalik va mavsumiy gullash biologiyasi, ildiz tizimining tuzilishi,
tuproq sharoitida urug’ mahsuldorligi o’rganildi. Shuningdek shirinmiya
4](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_4.png)
![urug’larining unuvchanligiga haroratning va tuproqning ta’siri aniqlandi.
Shirinmiyaning tabiiy tajriba maydonnida tarqalgan tuproq sharoitida urug’
mahsuldorligi aniqlandi. Shirinmiyaning tuproq ustki va tuproq ostki
mahsuldorligi aniqlandi.Shirinmiyaning tabiiy mahsulot sifatida tutgan o’rni
o’rganild.Shirinmiyaning tuproq kimyoviy tarkibiga ta’siri.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Turli tomonlama
foydali bo’lgan dorivor shirinmiya o’simlik Glycyrrhiza glabra L. ning ba’zi
biologik xususiyatlari tipik bo’z tuproqlar sharoitida o’rganildi. Tajriba natijalariga
ko’ra tipik bo’z tuproq sharoitiga yangi bo’lgan shirinmiya qo’llanildi.Shirinmiya
Glycyrrhiza glabra L. ni shu ma’lumotlar asosida uning urug`ining dala tuproq
sharoitida unishi, fenologik xususiyatlari, ontogenezini va gullash biologiyasini
o’rganish hamda sistematik holati va tarqalishini o’rganish mumkin bo’ladi.
Ishning strukturasi va hajmi. Bakalavr lik BMI ishi 77 betdan iborat
bo’lib, kirish, adabiyotlar sharhi va tahlili, asosiy qism (tadqiqot ob’ekti,
uslublari va tadqiqot natijalari), xulosalar, tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxatidan va
jadval, rasmlarlan iborat. BMI 62 ta adabiyotlardan foydalanilgan
bo’lib, shundan 29 tasi chet el adabiyotlaridan iborat.
5](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_5.png)
![I. ADABIYOTLAR TAHLLI
Dukkakdoshlar oilasi 650 turkumga mansub 18000 turni o'z ichiga oladi.
Bu oila vakillari Yer sharining hamma quruqliklarida uchratish mumkin.
O'zbekistonda esa 35 turkumga oid 422 turi o'sadi. Bu oila 3 oilachaga bo'linadi.
Bular: sezalpindoshlar, mimozadoshlar va burchoqdoshlar [2.18]. Biz
o’raganayotgan o’simlik Glycyrriza glabra L. burchoqdoshlar oilachasiga mansub.
Ushbu o’simlikning qisqacha sistematik o’rni 1-jadvalda keltirilgan [2.13].
Jadval-1
№ Sistematik o’rni Nomlanishi
Lotincha O’zbekcha Lotincha O’zbekcha
1 Divisio Bo’lim Magnoliophyta Magnoliyatoifa
2 Classis Sinf Magnoliopsida Magnoliyasimonlar
3 Ordo Qabila Fabales Burchoqnomalar
4 Familia Oila Fabaceae Burchoqdoshlar
5 Genus Turkum Glycyrrhiza L. Shirinmiya
6 Spesies Tur Glycyrrhiza glabra
L. Tuksiz shirinmiya
Silliq shirinmiya (Glycyrrhiza glabra L.) o’simligini birinchilardan bo’lib,
eramizning 190-yillarida Xitoyning buyuk o’simlikshunos ustasi Chjan Zhong
Zhing o’rgangan. Glycyrrhiza glabra L. o’simligi 1753-yilda Karl Linney
tomonidan binar nomenklatura bo’yicha nomlagan.
Fanda Glycyrrhiza L. turkumining 30 ta turi ma’lum. O’rta Osiyo florasida
esa 9 ta tur( Glycyrrhiza glabra, Glycyrrhiza aspera, Glycyrrhiza uralensis,
Glycyrrhiza echinata, Glycyrrhiza korshinskiyi, Glycyrrhiza bucharica,
Glycyrrhiza gontscharovii, Glycyrrhiza triphilla, Glycyrrhiza erythrocarpa )
uchraydi. Bulardan O’zbekiston florasida 5 ta tur( Glycyrrhiza bucharica,
Glycyrrhiza aspera, Glycyrrhiza lexissima, Glycyrrhiza uralensis, Glycyrrhiza
glabra) tarqalgan [2.25,2.24].
6](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_6.png)
![Miyalаr (Glycyrrhisa L) – ko‘p yillik, yo‘g‘on ildizpoyali o‘tsimon
o‘simlik. Uning qizilmiya, oqmiya vа аchchiqmiya kаbi turlаri uchrаydi. Хo‘jаlik
nuqtаi nаzаrdаn qizilmiya (G. glabra) аhаmiyatli. U ko‘pyillik, ildizbаchkili
o‘simlik, poyasi tik o‘sаdi, bo‘yi 0,5 m, bаrglаri toqpаtsimon. Ildizi tuproqqа
chuqur (10 m) kirаdi. Cho‘llаrdаgi qumliklаrning chuqurlik joylаri, dаryo bo‘ylаri
vа hаvzаlаri, to‘qаylаrdа o‘sаdi. Yaylov o‘simligi sifаtidа аhаmiyatsiz, chunki uni
mevаlаgunchа qo‘y, tuya vа qorаmollаr yemаydi, fаqаt kuzgi, qishki dаvrdа yeydi.
Pichаn vа silos tаyyorlаgаndа ozuqаligi yaxshi hisoblаnаdi. Hаr gektаridаn 1 – 4 t
pichаn berаdi. Pichаnni, аyniqsа, shonаlаsh-gullаsh fаzаsidа tаyyorlаgаndа hаmmа
hаyvonlаr qoniqаrli yeydi [2.10].
O’simlik keng arealga ega. I.F.Musayev ma’lumotlariga ko’ra Glycyrrhiza
turkumining aksariyat turlari O’rta yer dengizi florasi mintaqasining o’simliklari
hisoblanadi. Turlarning O'rta yer dengizi floristik viloyatida keng tarqalishiga
qaramay, G. glabraning asosiy xomashyo ba’zasi O'rta Osiyo va Qozog'iston
mintaqalari hisoblanadi, qizilmiya ildizining nazoratsiz qazib olinishi natijasida
oxirgi yillarda xom ashyo zahiralari uch baravar kamayib ketgan [3.18].
O’simlik keng arealga ega. O’rta yer dengizining shimoliy sohilada
yoppasiga uchraydi. Bundan tashqari Ispaniya, Arabiston yarim oroli, Eron,
Afg’oniston, Balhash ko’li, Jungariyagacha boradi. Janubiy sharqda uning areali
Amudaryo, Panj, Norin, Qashqar sohillaridan o’tadi, faqat Qoraqum va Qizilqum
katta qum massivlaridan tashqari O’rta Osiyo va Qozog’istonning barcha daryo
sohillarida, ariq, ko’l, kanal, suv omborlari bo’ylarida, ko’chki tog’ yonbag’rlarida,
tashlandiq yerlarda, ekinlar orasida dengiz sathidan 250 metrdan 2000 metr
balandlikkacha uchraydigan va ekalogik diapozoni keng, ishlatilishi ko’p qirrali
bo’lgan o’ta foydali o’simlikdir.
Glycyrrhiza L. turkumi vakillari butun dunyoga tarqalgan: ular Osiyo,
Janubiy Evropa, Shimoliy va Janubiy Amerika, Shimoliy Afrika va Avstraliyada
tarqalgan.
7](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_7.png)
![Shirinmiya so’zi qadimgi fransuz tilida “likori”, yunoncha “Rriza”
(glyhorrhiza) dan olingan bo’lib, “shirin ildiz” degan ma’noni anglatadi. Xitoy
tilida esa “goncao”-“shirin o’t” degan ma’noni bildiradi.
Shirinmiya o’simligiga oid dastlabki ma’lumotlar mil.av 2300-yilda Xitoy
imperatori Shennong yozicha bu o’simlik odamlar yoshni yoshartiradigan sehrli
o’simlik sifatida ta’riflanadi. Shirinmiya ildizi mil.av 1350-yilda Misr fir’avini
Tutanxamon qabridan topilgan. Olimlar nima uchun shunday ekanligini aniq
bilishmaydi. Lekin o’simlikning shifobaxshligi bilan bog’liqligini taxmin qilishadi.
Glycyrrhiza Osiyo, Yevropa, Avstraliya bilan birga Shimoliy va Janubiy
Amerikada 20 ga yaqin turni o’z ichiga oladi. Glycyrrhizaning qadimiy nomi
"Liquiritia" bo’lib, ilmiy nom inglizcha "Liquorice" nomi berildi [2.21].
G.glabra L.–Tuksiz miya, shirinmiya-Glycyrrhiza turkumining
O’zbekistonda 5 ta turi yovvoyi holda o’sadi. Yer yuzida Glycyrrhiza turkumi 20
ga yaqin turni o’z ichiga oladi [2.4,2.3].
Fanda uning 18 turi ma’lum bo’lib, 5 turi O’rta Osiyoda keng
tarqalgan[14]. Xrishikavan ma’lumotlariga qaraganda Glycyrrhiza turkumining yer
yuzida 30 ta turi mavjud [3.21]. O'simliklarning vegetativ va generativ organlari
belgilarining hilma-xilligi murakkab barglarining shakli, poyasi va barglarining
o'sishi, guldastalardagi gullarning joylashishi va rangi, dukkagining rivojlanishi va
shakli, tadqiqotchilarda qiziqish uyg'otdi.
Morfologik va iqtisodiy jihatdan bir jinsli bo'lmagan Glycyrrhiza turining
turlari ikki qismga bo'linadi; Euglycyrrhiza Boiss. va Pseudoglycyrrhiza Krug. G.
glabra tegishli bo'lgan Euglycyrrhiza bo'limining turlari bir qator morfologik
belgilar tomonidan farqlanadi. Qizilmiya jinsining ikki qismga bo'linishi
ximotaksonomik tadqiqotlar bilan tasdiqlangan. Euglycyrrhiza bo'limi vakillari
glycyrrhizin kislotasini o'z ichiga oladi, pseudoglycyrrhiza bo'limining turlari uni
to'plamaydi [3.18] .
Ta'riflangan ikkita bo'limning eng qadimiysi, taxminan, Pseudoglycyrrhiza
bo'lib, uning turlari hozirda yerning turli qit'alarida tarqalgan. Euglycyrrhiza
bo'limining turlariga kelsak, ularning barchasi Yevrosiyoda va O'rta yer
8](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_8.png)
![dengizning Turon floristik subregionida joylashgan. Binobarin, Euglycyrrhiza
bo'limi, ehtimol qadimgi Pseudoglycyrrizadan kelib chiqqan. Bu markazda
qizilmiya turlari G. glabra L., G. aspera Pall., G. echinata L., G.macedonica Boiss
uchraydi. Euglycyrrhiza bo'limi ichidagi o’xshashlikni hisobga olgan holda,
tadqiqotchilar G. tabiati jihatidan G. glabra Pseudoglycyrrhiza bo'limi turlariga
juda o'xshashligini ta'kidlamoqdalar [2.15].
G’arbiy Yevropada Glycyrrhizaning tuksiz miya turi keng
tarqalgan. Glycyrrhiza jinsining Kavkaz vakillarini o'rganish G. glabra:
var ning to'rt xil navi va bitta duragay shakli mavjudligini ko'rsatdi.
typica Reg. et podasi, var. linearis D. Sosn, var. stipitato-glandulosa D.
Sosn, var. glandulifera Reg. va podalar [2.16].
Ko'pgina tadqiqotchilar G. glanduliferani mustaqil tur deb hisoblamaydilar,
chunki u o'z diapazoniga ega emas, qoida tariqasida, G. glabra bilan bir xil
ekologik sharoitda yashaydi. Shuningdek, G. glandulifera vegetativ va generativ
organlarning xususiyatlari bilan farq qilmaydi [2.15]. Hozirgi vaqtda G.
glandulifera G. glabra bilan sinonimga ega.
G. glabraning karyologik tadkikoti shuni ko'rsatdiki, turli xil morfologik
xususiyatlarga ega va ekologiyasi turlicha bo'lgan namunalardagi xromosomalar
soni barqaror va 2n = 16 ni tashkil qiladi [3.6].
O’rta Osiyoda G. Glabraga oid kompleks tadqiqotlar va tur ichidagi
polimorfizmni o’rganish o’tgan arsning 50-yillarida boshlangan. Turlarning
ekotiplar, populyatsiyalar, ekoelementlar va biotiplarga bo'linishini ta'minlaydigan
turlararo birliklarni aniqlash uchun asosan ekologik yondashuv qo'llanilgan [3.10].
Turlarning ekotipik differentsiatsiyasi o'rnatildi. Xususiyatlar majmuasi
bilan aniqlangan individual guruhlar, shuningdek alohida populyatsiyalar madaniy
sharoitda fiziologik jarayonlarning intensivligi, yer usti va yer osti organlarining
o'sish va rivojlanish ritmi hamda biologik faol moddalarning tarkibi o’rganildi
[2.26]. Yaylov va dasht fitosenozlari tarkibida qizilmiya dengiz sathidan 2000 m
balandlikda tog'larda uchraydi. G . glabra tabiiy o’simlik jamoalari tarkibida
9](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_9.png)
![dominant yoki subdominant hisoblanadi. 1990-yillarda Qozog'iston Respublikasi,
Rossiya (Quyi Volga viloyati) va Bolgariyada G. glabra populyatsiyasi tarkibini
o'rganish boshlandi. Mualliflar o'z asarlarida asosiy diqqatni G. glabra
populyatsiyasining ekologiyasini, xususan, tuproqning kimyoviy va mexanik
tarkibini, shuningdek fitotsenotik muhitni populyatsiyalarning asosiy
xususiyatlariga ta'sirini, turlar mo'lligi, yosh tarkibi, mahsuldorligini o'rganishga
bag'ishlashgan. Eng samarali G. glabra ustun bo'lgan jamoalar yer osti suvlari
paydo bo'lgan yashash joylarida ekanligi ko'rsatilgan [3.22].
G. glabraning yer ostki organlari juda kuchli rivojlangan bo'lib, ularning
mahsuldorligi asosan suv rejimi, tuzilishi, mexanik tarkibi, tuproqning
minerallashuvi, shuningdek, o't pog'onasining zichligi bilan belgilanadi, bu esa
fitotsenozni boshqa tarkibiy qismlar bilan raqobatdosh munosabatlar darajasini
belgilaydi [3.4].
XX asrning 70-yillariga qadar G. glabra L.ning yirik massivlari O'rta Osiyo
va Qozog'istonning suv omborlari va daryolari vodiylarida joylashgan bo'lib,
Kavkazda, pastki Volga va Donda biroz kichikroq hududni Kura-Araks
pasttekisligining o'rta kamarida G. glabra egallab olgan [2.16].
G. glabra ildizi va rizomlarini sanoat usulida yig'ish G'arbiy Qozog'iston,
O'zbekiston, Turkmaniston, Ozarbayjon va Shimoliy Kavkazda amalga oshirildi.
Qizilmiya ildizini mexanizatsiyalashgan tarzda qazib olish usullari ishlab chiqilgan
[2.22].
XX asr 70-yillarining o'rtalariga kelib G. glabraning resurs mintaqalari
aniqlandi: G'arbiy Qozog'iston, Nijneamudaryo va Chardjo-Uski, Janubiy
Qozog'iston, Zakavkaziya. Yillik yig'im-terim 10-11 tonna quruq ildiz va
ildizpoyalarni tashkil etdi [3.4].
1980-yillarning boshlarida G. glabra populyatsiyasining intensiv
ekspluatatsiyasi va boshqa antropogen omillar (daryolarning gidrogeologik
rejimining iqtisodiy faolligi, yerni shudgorlashi yomonlashishi) tufayli
hosildorlikning keskin pasayishiga va tabiiy chakalakzorlarning 3 baravar
kamayishiga olib keldi. Tadqiqotchilar Ukrainada, Shimoliy va Sharqiy Azov
10](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_10.png)
![viloyatida, Rostov viloyatida qizilmiya chakalakzorlarining unumdorligi
pasayishni qayd etadilar [3.18]
Xuddi shu sabablarga ko'ra, O'zbekiston va Turkmanistonda hosilni terishni
to'liq to'xtatish tavsiya etiladi. Hammasi bo'lib, asosan Markaziy Osiyo va
Qozog'istonda to'plangan G. glabra populyatsiyasi egallagan 65000 gektarga yaqin
yerlar MDH respublikalari hududida aniqlangan [3.10,3.18].
Glycyrrhiza glabra qadimgi dorivor o'simliklar sifatida ko'plab
mamlakatlarda ma'lum bo'lgan. So'nggi yillarda yer usti massasidan foydalanish
imkoniyati va istiqbollari ham namoyish etildi.
Qo'llaniladigan dorilar soni bo'yicha u gulli o'simliklar orasida birinchi
o'rinda turadi [3.18].
So'nggi 30 yil ichida G. glabradan kimyoviy terapiya effektlari keng
bo'lgan turli xil organik birikmalar sinfiga mansub moddalar ajratilgan. Ko'pgina
tadqiqotchilar suvda eriydigan va ayniqsa ekstrakti moddalarni ajratadigan
moddalarning biologik faolligini qayd etadilar, ularning tarkibi 4-8,5% ga yetadi
(Ammosov va boshq., 1984). Yer osti organlarida ularning muhim qismi (16,6%
gacha) saponin glycyrrhizin (glycyrrhizin kislotasining kaliy va kaltsiy tuzlari) ga
to'g'ri keladi (Muraviev, 1953). Qizilmiya ildizi tarkibida 27 ta flavonoid birikmasi
mavjud bo'lib, ularning umumiy tarkibi 4,3% ga etadi (Georgievskiy va boshq.,
1990). Kraxmal (34% gacha), glyukoza (15% gacha), saxaroza (11% gacha),
askorbin kislotasi (31,2 mg% gacha) b-sitosterol, estriol (1,5-2%) va boshqalar
[3.6].
Xalq tabobatida qizilmiya ildizi ekspektoran, analjezik, tonik, yarani
davolash, detoksifikatsiya qiluvchi, ich yumshatuvchi, diuretik sifatida ishlatiladi.
Ilmiy tibbiyot buyrak usti korteksiga stimulyatsiya qiluvchi ta'sir bilan
bog'liq bo'lgan antispazmodik, yallig'lanishga qarshi ta'sirga ega bo'lgan G. glabra
ildizlari va rizomlaridan ekstrakti moddalarga asoslangan dorivor preparatlarni
tavsiya qiladi. Terini, allergik, urologik va ginekologik kasalliklarni davolash
uchun tayyorgarliklar yaratilgan. G. glabrani saraton va OITSni davolashda
qo'llash imkoniyati ko'rib chiqilgan [2.22]. G. glabraning yerustki qismida
11](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_11.png)
![uglevodlar, shu jumladan polisakkaridlar (6,6% gacha) kabi biologik faol moddalar
mavjud, ular orasida - pektin moddalari (5,8%), organik kislotalar, shu jumladan
askorbin kislotasi (260 mg% gacha), kumarinlar ( 1,94-2,39%), taninlar (5,5%),
flavonoidlar (2,02%), lipidlar (6,26%) [3.18].
Yer usti massasi ozuqaviy ahamiyatga ega (Larin va boshq.,
1990). Shuningdek, u bakteritsid, antiviral va protistotsid faolligi bilan dorivor
preparatlarni olish uchun manba bo'lib xizmat qiladi [3.22]. Bundan tashqari,
qizilmiya ildizi 20 dan ortiq sohalarda qo'llaniladi.
Hozirgi vaqtda turlardan foydalanishda integral yondashuv qo'llanilmoqda:
tibbiyotda; qishloq xo'jaligi (yerda qumni biriktiruvchi vosita sifatida, shuningdek
chiqindilarni va boshoqli yerlarni yaxshilaydigan vositalar sifatida) [2.16]
Turlarning O'rta er dengizi floristik viloyatida keng tarqalishiga qaramay,G.
glabraning asosiy xomashyo bazasi O'rta Osiyo va Qozog'iston mintaqalari bo'lib,
qizilmiya ildizining nazoratsiz olinishi natijasida oxirgi yillarda xom ashyo
zaxiralari uch baravar kamaydi [3.18].
Shirinmiya o'simligining morfologik tuzilishi va biologik xususiyatlarini
o'rganish bo'yicha V.P.Mixailova; T.P.Nadejina; A.B.Xudaybergenov va boshqalar
tadqiqot ishlari olib borgan.
A. B.Kerbabaev, A.N.Gladbishev, A.A.Ashirovalar Turkmaniston va
Amudaryoning o'rta bo'limi xududlarida shirinmiya o'simligining tarqalishi,
biologik xususiyatlari, ildiz-xomashyosini tarbiyaviy uslublari o'rganilgan.
S.X.Chevrenidi Farg'ona viloyati hududi sharoitida shirinmiya o'simligi
bioekologiyasi va hosildorligi bo'yicha tadqiqotlar olib brogan [2.12.23].
A.A.Ashirova ma’lumotlariga qaraganda shirinmiyaning asosiy qoplamlari
Amudaryo del'tasida bo'lib, uning bir turi Glycyrrhiza glabra L turi tarqalgan. Bu
o'simlik ariq bo'ylarida, daryo sohillarda, to'qayzorlarda, sho'rhok yerlarda, ayrim
paytlarda begona o't sifatida ekin maydonlarida uchraydi [2.7].
A.Baxiev Amudaryoning quyi mintaqalarida shirinmiya o'simligining
biomorfologik xususiyatlari va uning tabiiy sharoitdagi formatsiyalarini o'rgangan.
Xududda shirinmiya formatsiyasi tarkibida 27 oila, 68 turkum va 99 tur mavjudligi
12](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_12.png)
![aniqlangan [2.22].
S.X.Nigmatov, N.Xaydarovlar tomonidan shirinmiya o'simligining
agrotsenotik sharoitda ekologik omillarga ta'siri o'rganilgan. Shirinmiya o'simligi
joylashgan maydonlarda iqlim sharoitining yaxshilashganligi ya'ni havoning va
tuproqning qizishi pasayishi, havoning yerga yaqin qatlamida namlik oshishi
kuzatilgan [2.22].
N.Xaydarov shirinmiya o'simligini g'o'za bilan almashlab ekilganda uning
samaradorligini ko'rsatadi. Almashlab ekilganda 5 yildan keyin g'o'za ekilgan
maydonlardan - 30.2, 15 yildan keyin - 34.0 va almashlab ekilmagan variantlarda
gektaridan 13.4 t sentiner paxta yig'ib olingan [2.23].
S.S.Mo’minova Toshkent viloyatida Glycyrrhiza L turkumi turlarining
ekologik va biologik xususiyatlarini o'rganish bo'yicha tajribalar olib borgan.
Ekilgan o'simliklarning birinchi yilgi vegetatsiya davri 205 kundan 230 kungacha
davom etishi hamda dala sharoitida o'simlikning o'sib rivojlanishi bo'yicha
kuzatishlar olib borilgan [3.9].
V.S.Goryacheva shirinmiya o'simligini em-xashak sifatida foydalanish,
uning tarkibidagi gormonal moddalarning (estrogenlar) organizmga ta'siri
to'g'risida ma'lumotlar beradi. N.A.Murav'ev, V.D.Ponomarevlar shirinmiya
ildizini toza glitsirizzin kislotasi bo'yicha standartlashtirishda gravimetrik,
titrimetrik, xromatografik metodlardan foydalanish uslublarini ko'rsatadi [3.9].
Qoraqalpog'iston Respublikasi xududlarida shirinmiya o'simligining
hosildorligi uning assotsiatsiyalaridan o'simliklar tarkibiga, shu jumladan
shirinmiya o'simligining miqdoriga bog'liqligi aniqlangan. Hududda shirinmiya
o'simligining 19 ta massivlari mavjudligi, ularning umumiy maydoni 17991
gektarni tashkil etib, umumiy quruq ildiz zahirasi 59354.2 tonnadan iborat ekanligi
ko'rsatilgan. S.D.Davletmuratov 1976-1979-yillarida xududdagi shirinmiya
o'simligining tabiiy zahiralarini aniqlash bo'yicha tadqiqotlar olib borgan. Uning
ko'rsatishicha shirinmiya o'simligining umumiy massivi 2685 ga, ildiz-xomashyo
zahirasi 12059.2-13576.1 t ekanligi belgilangan [2.22].
G.Sabirov tamonidan Qoraqalpog'iston Respublikasi xududlarida
13](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_13.png)
![shirinmiya o'simligini urug'idan va ildiz-poyasidan ekib o'stirish 1993-1995-yillari
o'rganilgan. M.A.Mikailov, D.D.Mirzalievlar shirinmiya o'simligining ildiz-
poyasidan 8-10 sm qalamchalarini turli uslublarda ekib ko'rgan. Qalamchalar 2-4
sm chuqurlikda ekilganda o'simliklar 30 kundan, 5-6 sm chuqurlikda esa 40
kundan keyin unib chiqadi [2.23].
O‘simlikdagi glitsirrizin moddasi zaharlanishni to‘xtatuvchi, saraton
shishlarini yo‘qotuvchi, kasallarda suv-tuz moddalarini yaxshilanishiga, gormon
oldini tartibga soladi. Qizilmiyani goloy, Uralskiy nomdagilar keng tarqalganligi
(aralashib) yangi Karjinskiy qizilmiyasi shakllangan.
Borisov D.A. ma'lumotlarida berilganlariga asoslanib, qizilmiyani yashash
joylari issiq va nam subtropikdan tortib keskin konsinental: quruq va issiq yoz
hamda qishda sovuq iqlimli toifaga ajratilgan. O‘simlik harorat -17,8 0
S gacha
sovuqda o‘sadi. Namlik esa bu ekinlar o‘sadigan joylarda 206-2465 mm gacha
namlilik koefitsenti 0,22-3,60 ni tashkil qiladi [3.9].
Muinova S.S., Toshmuxamedov R.I qizilmiya o‘simligini vertikal poyasda
o‘stirilganda yig‘ib olingan urug‘larni O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika
instituti pastki adir uchastkasida ekib, o‘simlikni o‘sish va rivojlanishini
o‘rganishlari natijasida birinchi yili tik o‘suvchi, poyasini balandligi 5-7 sm ga
etgan [2.13].
Galimov K.A., Muinova S.S qizilmiyani tuksiz va ural turlarini
chatishtirish orqali duragaylar olishdi. Ural (ixcham shakl), tuksiz yoyiq tur bilan
chatishtirish shingil uzunligi, gul uzunligi gullar va shingillarni sonini aniqlash ural
turida gullar 2 marta kamaydi (Kura tipiga nisbatan). Bu turlarning qiyg‘os gullash
fazasi bir davrda kuzatildi. Shuning uchun ularni chatishtirish mumkin. Hosil
bo‘lgan gibridlar ona o‘simlikka ko‘proq o‘xshaydi. Umuman yuqoridagi turlari
chatishtirish yaxshi kechadi va mevalash, urug‘lari to‘la qonli bo‘lib yetiladi
[2.23].
Aprasidi G.S ba'zi bir qizilmiya turlarini past va yuqori haroratga
munosabatini o‘simlikni fazalari bo‘yicha o‘rganib, ayniqsa harorat yetishmasligi
o‘simlik morfobiologik asoslariga kuchli ta'sir etishligini o‘rgangan. Ayniqsa,
14](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_14.png)
![vegetatsiya davrida bu ko‘rsatkich gullash hamda biomassa to‘planishiga katta
ta'sir etadi. Ikkinchi yili ildiz bo‘g‘zidan ko‘karib o‘sish 17-martda to‘liq unib
chiqqanligi 21-31-mart oralig‘ida jadal o‘sdi. Harorat sutkada 9-13 0
C kuzatildi.
Eng past havo 1978-yilda ko‘karib chiqdi. 16,2-16,7 0
S tekis unib chiqdi demak,
unib chiqishga harorat yig‘indisi 100 0
C deb hisoblash mumkin [ 2.22].
Aprasidi G.S qizilmiyani tuksiz populyasiyasini turli sharoitda o‘stirilganda
(Amudaryo, Kavkaz, Zarafshon, Astraxan) suvga bo‘lgan talabini o‘rganib harorat
o‘rtamiyona bo‘lganda o‘simlik faol termoregulyasiyani talab qilmagan, lekin shu
vaqtlarda o‘sishi faollashdi. Kunduzgi transpiratsiya jadalligi 4 yil o‘simliklarda
soat 13 00
, astraxon turida esa soat 15 00
da kuzatilgan. Muallif fotosintez
mahsuldorligini, to‘qimalarni suv ushlab turish qobiliyati kabi fiziologik
ko‘rsatkichlarni izohlaydi. Xulosa qilsak qizilmiyani tuksiz turi xatto uchinchi
avlodda suv rejim bo‘yicha o‘zaro farqlanadilar. Bunda Amudaryo populyatsiyasi
boshqalarga nisbatan transpiratsiya jadalligi yuqori bo‘lib chiqdi. Biroz kamroq
ko‘rsatkichlar astarxan populyatsiyasida kuzatildi [ 3.9].
Nigmatov S.X. qizilmiyaning (Glabra L) turini bir necha yillar davomida
sho‘rlangan tuproqlarda urug‘ini ekilganda tuproq sho‘rlanishiga ko‘nikmalar hosil
qilgan. Dala sharoitida o‘stirilganda o‘simliklarni tuzga chidamliligi ontogenezida
ortib borgan. Ular mevasi, mahsuldorligi hamda ildiz tuplashi bo‘yicha
ma'lumotlar olingan. Aniqlanganki, qizilmiya ildiz orqali ekilganda tuzlarga
chidamli (urug‘ga nisbatan) ildizlaridan ko‘paytirilganda tuz 15% bo‘lganda nobud
bo‘ladi. Ko‘chatlar esa 2,5% bo‘lsa ko‘plari ko‘karmagan. Kuchli sho‘rlanishga
o‘tgan sari o‘simlik o‘sishni va rivojlanishi keskin sekinlashuviga olib keldi [2.22].
Strelsova L.F qizilmiya bargidagi azotli moddalarni miqdorini Toshkent va
Mirzacho‘l cho‘llarida yetishtirilgandagi tajribalarda aniqlab shunday xulosaga
kelgan, sho‘rlanish natijasida umumiy azot, oqsil va azotsiz oqsillar ko‘proq
o‘zgarar ekan. Sho‘rlangan tuproqda ammiak miqdori ortgan. Ayniqsa, birinchi
yilda, 2-4 yillarda esa miqdori kamayib bordi. Xulosa qilsak, tuzlar azotli
moddalarni ko‘pligi sababli hosildorlikka uncha salbiy ta'sir etmaydi.
1976-1980-yillarda ekishni optimal muddatlarini sinovdan o‘tkazish uchun
15](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_15.png)
![dala tajribalarini olib borgan. Urug‘larni qaxrabo kislotasining 0,0035% eritmasida
namlagan. Nazoratdagi urug‘lar vodoprovod suvida namlangan. Qaxrabo bilan
urug‘larni namlaganda unib chiqish tezlashgan (2 martaga oshgan). Barcha yillarda
o‘simliklarni o‘sish va rivojlanish fenokuzatuvlarda (mart, may, iyun)
stimulayasiya dorisi oqibatida sezilarli tezlashgan, xatto iyun oyida ham o‘sish
jadal borgan. Dori sepilmagan o‘simliklar kech ekilganda ham biroz orqada qoldi.
Bunga sabab ildiz tizimini rivojlanishi sustlashganidir. Muallif tajaribalarda
shirinmiyani ildiz qismini boshi (o‘sish nuqtasi) vertikal va gorizontal ravishda
o‘sgan ildizlarning qalamchalarini alohida ekib, ularda hosil bo‘lgan asosiy poya
(novda) balandligini yon poyalarini soni va uzunligini aniqlagan [2.15].
Ataev A.M., Osipov A.P., Sariev X (1986) qizilmiyani tuproqda turli
miqdorda ildiz qoldirilganda qayta tiklanishini o‘rganishib, ya'ni bu jarayon uchun
kamida 25-30% zahirani qoldirish talab etiladi. Mualliflar 3 yillik tajaribalarga
asoslanib, ko‘chatlar soni qizilmiya o‘sish, rivolanish va hosligiga o‘ta ta'sir etadi
deb xulosa qilishgan [3.22].
Silliq shirinmiya tipik freatofit bo’lib, u tabiatda yerosti suvlari yaqin, kam
sho’rlangan tuproqli yerlarda uchraydi [3.18]. Uning ildizlari yer qatlamiga 5-7
metr kirib borganligi sababli ancha chuqurda joylashgan yer osti suvlaridan ham
foydalanadi. Silliq shirinmiya polimorf o’simlik bo’lib, ekalogik yashash joyiga
qarab turli ko’rinishda bo’ladi. O’rta Osiyo va Qozog’iston., Kavkaz, Bolga va
Don, Dnepr va Dnectr daryolari havzalarida o’suvchi G.glabra L. ning 30 ga yaqin
formalari tabiiy hamda madaniy sharoitda o’rganilib, ularning morfologik belgilari
turli ekalogik sharoitlarda saqlanib qolish xususiyatiga ega ekanligi aniqlangan.
Shirin miya (Glycyrrhiza glabraL.) Fors viloyatining qurg’oqchil yerlarida
begona o’t sifatida o’sad [3.4].
Shirin miya ildizpoyalari va urug’i orqali ko’paytiriladi. Urug’i yassi yoki
yumaloq to’q jigarrangda. Urug’ining po’sti qalinligi sababli unib chiqishi juda
past[33].
Hozirgi vaqtda Eronda yaylov va ekin maydonlaridan ildizlarining keng
terimi tufayli qizilmiya kamayib ketdi [2.23].
16](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_16.png)
![Glycyrrhiza glabra Leguminoseae oilasiga mansub Misrda va boshqa
davlatlarda o’sadigan o’simlik. Bu o’simlik tabletka va boshqa dorilarning achchiq
ta’mini yo’qotishda va salqin ichimliklar tayyorlashda qo’llaniladi (Fenvik va
boshqalar 1990).
Glycyrrhiza glabra Linn tarixdan ham dori, ham xushbo’y o’simlik sifatida
keng tarqalgan o’simlik. Bu o’simlik jigar kasalliklarida , artrit va og’iz
yaralarida, kuchli yallig’langanda qo’llaniladi. Ildizi ekstraktining fitokimyoviy
tahlili uning tarkibida soponin, triterpenlar (glisirrizin, glikirretin kislotasi),
flavonoidlar (likirtin, izoflovonoidlar) va kumarinlar, shakar, aminokislotalar,
taninlar, kraxmal, xolin, fitosterollar mavjudligini ko’rsatdi (Fukai va boshqalar,
1998; Arystanova va boshqalar, 2001).
Glikirriza glabra(shirinmiya) O'rta er dengizi va Osiyoning ba'zi
mintaqalaridan kelib chiqqan va shirin o’simlik sifatida ham tanilgan. Tarixdan,
bu o'simlikning quritilgan ildizi va ildizipoyalari Xitoy, Yunon, Hind va
Rimliklar tomonidan dorivor o’simlik sifatida ishlatilgan. Zamonaviy tibbiyotda
qizilmiya ekstrakti ko'pincha achchiq ta'mni yo’qotish uchun lazzat beruvchi vosita
sifatida ishlatiladi. Qizilmiya ekstrakti bundan 60 yildan ko'proq vaqt davomida
Yaponiyada surunkali gepatitni davolash uchun, shuningdek, boshqa viruslarga,
shu jumladan immunitet tanqisligi virusi (OIV), sitomegalovirus (CMV) va Herpes
simplexlarga qarshi ishlatilgan. ( Glycyrrhiza glabra ildizizida glitserrizin mavjud
bo’lib, u qamish shakariga nisbatan 60 marta shirindir (Bayati Zadeh va Moradi
Kor Int J Adv Biol Biom Res. 2013 yil; 1 (10): 1281-1288).
Glisirrizin komponenti oziq-ovqat mahsulotlarida, tamaki mahsulotlarida
va o'simlik dori-darmonlarida an'anaviy ishlatiladi va buning uchun yetishtiriladi.
Ildizi glisirrizin hisobiga shakarga nisbata 50 barobar ko’proq shirin ta’mga ega.
( Yogesh Badxane , Amarjeet Bajaj -2014). U qandga nisbatan 40 marta shirin,
gidrolizlanganda qand o’rnida ikki molekula glukuron kislota (shutting uchun
haqiqiy glikozid emas) harada bir asosli glitsirretin kis lota (aglikon) hosil qiladi
[3.26] . Shirin miya ildizi shakarga qaraganda 50 baravar shirinroq deb hisoblanadi.
17](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_17.png)
![Glycyrrhiza glabra O'rta er dengizi havzasida, Evropaning janubida va
Hindistonda o'stiriladi Glycyrrhiza turlaridan yuqori miqdordagi (400 dan ortiq)
kimyoviy birikmalar ajratib olingan bo’lib, ularning tarkibi har xil o'simlik turlari
va geografik manbalarga qarab sezilarli darajada farq qilishi mumkin.
Tabobatda shirinmiyadan foydalanish juda qadimdan, bizning eramizdan
oldin IV asrdanoq boshlangan bo’lib, uni Gipokrat va boshqa olimlar tabobatda
ishlatishgan.
Ildizidagi shirin ta’mni beradigan komponent glizirrizik kislotasining kaliy-
kalsiy-magniy tuzlari aralashmasi bo’lib, 2-25% oralig’ida o’zgarib turadi.
Glycyrrhiza glabra Linn. xalq tabobatida keng qo'llanilgan va bugungi kunda
tijorat uchun juda muhim ahamiyatga ega bo'lgan tur hisoblanadi.
Ildizlari an’anaviy tibbiyotda G.glabra ildizlari allergeyani
davolashda ,mikroblarga qarshi, yaraga qarshi, oshqozon yarasi , revmatizm,
osteoartrit va artritni yengillashtirishda, kam qonlikda qonda qandni
meyorlashtirishda, addison kasalligida ishlatiladi. Bundan tashqari
tinchlantiruvchi, ichni yumshatuvchi hamdir . Nafas olish, oshqozon-ichak, yurak-
qontomir, ko’z va teri kasalliklarida qo’llaniladi. Ildiz ekstrakti yengil esterogen
ta’sirni keltirib chiqaradi va ba’zi kishilar uchun foydali bo’lishi isbotlangan .
Hozirgi tendentsiyada bir nechta tadqiqotchilar tomonidan o'tkazilgan
tadqiqotlarga ko’ra G. glabra xotira kuchaytiruvchilik xususiyatlarini namoyish
etuvchi o'simliklardan biridir .
Ildizi tarkibida 4,6-20 % glitserizin, 10 % qand, 0,035 % efir moyi, bargida
C vitamini, 14 % kraxmal, 8 % oshlovchi moddalar bor. Ibn sino shirinmiya
ldizidan turli xastaliklarni davolashda foydalangan [2.18]. Shirinmiya ildizida 23%
glisirridin, likvitozid, flavonoidlar, efir moyi, 4% asparagun, qand, 8,4% sirrizin
achchiq moddasi, bargida C vitamin bor [2.9].
Shirinmiya sho’rajriq, yulg’un kabi sho’rlanishga chidamli o’simliklar
qatoriga kiradi [2.9]. Shirinmiya sho’rxok yerlarda ekish tavsiya etilgan [2.2].
Shirinmiya cho’l va adirlarda, soz tuproqlarda uchraydi [2.19].
18](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_18.png)
![Miloddan avvalgi IV asrdan yunon olimi Teofrast qizilmiyani quruq
yo’tal, nafas yo’llari kasalliklari uchun yaxshi deb yozgan.Markaziy Osiyo
faylasufi Ibn sino jigarning yallig’lanish kasalliklarida qizilmiya ildizidan
foydalanishni tavsiya qilgan [3.3].
Glycyrrhiza haqida eng qiziqarli narsa glabra bu marginal yerlarda
o'stirilishi mumkin masalan, sho'r-gidroksidi tuproqni qayta tiklashga olib keladi
[3.15]. “Miyor ildizi Sharqda ham, G'arb tibbiyotida ham turli xil kasalliklarni
davolash uchun ishlatilgan". [3.12,3.7,2.22].
Shirinliklar ishlab chiqarishda qizilmiya ekstrakti ko'pikni shakllantirish
komponenti sifatida ishlatiladi, bu mahsulotga ochiqlik va yumshoqlikni beradi
[3.2]. Moy ekstrakti ham pishirilgan ovqatlar, alkogolli ichimliklar, alkogolsiz
ichimliklar, saqich tarkibidagi xushbo'y moddalar va ziravorlar sifatida ishlatiladi
[3.25,3.15,]. Bu o'simlik tabiiy shaklda iste'mol qilinishi mumkin. Quritilgan
qizilmiya ildizini shirinligi sababli chaynash mumkin [3.15,3.17]. Moy ildizi
yaxshi tasdiqlangan chorvachilik qo'shimchasidir. Qizilmiya barglari tarkibida
bedadan ikki baravar ko'p protein mavjud. Bu ayniqsa, quruq yem-xashak
aralashmalarida ishlatilsa - qimmatbaho ozuqa hisoblanadi. Bundan tashqari,
asalarilarni boqish uchun ishlatiladi [3.4,3.1,3.7].
U sil kasalligini ham davolaydi. Likoriya qandli diabet va diabetdan
tarqaladigan kasalliklarni davolaydi. Qizilmiyaning eng katta xossalaridan biri
saratonga qarshi formuladir. Qizilmiya jigarni va gepatit C dan va gepatitdan
keyingi jigar saratoni rivojlanish xavfini pasaytiradi [3.29,3.25]. Ammo, agar
noo'rin dozani iste'mol qilsangiz, qizilmiya ildizi zararli bo'lishi mumkin. Masalan,
bu gipertoniya, gipokaliemiya, shish va boshqalarga olib kelishi mumkin
[45,31]. Shuning uchun, qizilmiya ehtiyotkorlik bilan iste'mol qilish kerak.
Qizilmiya (Glycyrrhiza glabra L. 2n=16) biofaol xusussiyatga ega bo’lgan
ko’plab birikmalarni sintez qiladigan o’simlik. Ulardan eng taniqli triterpen
saponin, glitsirrizin (shakarga nisbatan 150 barobar shirinroq) keng doirada
yallig’lanishga qarshi, oshqozon yarasi, allergiya hamda viruslarga qarshi shu
jumladan COVID-19 ga qarshi ishlatish mumkin, immunited qobiliyatini
19](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_19.png)
![kuchaytirish qobiliyatiga ega, lekin gipertoniya holatida foydalanmaslik tavsiya
etiladi [3.11] .
Tadqiqaotlar shuni ko’rsatdiki glitsirrizin konsentratsiyasining diapazoni
(0,2-5,8%) ilgari xabar qilinganlarga qaraganda ko’proq edi. Qozog'iston (0,7-
2,6%) va Italiya (1,6-3,0%); [3.16].
Xitoy farmakopeyasida uchta turdagi qizilmiya Glycyrrhiza uralensis , G.
glabra va G. puflamalari , Yapon farmakopeyasida ikki turi G. uralensis va G.
glabra buyuriladi [ 3.20,3.24].
Glycyrrhiza glabraning dori, ham xushbo’y o’simlik sifatida keng tarqalgan
o’simlik ekanligi tarixdan ham ma’lum. Bu o’simlik jigar kasalliklarida , artrit va
og’iz yaralarida, kuchli yallig’langanda qo’llaniladi. Ildiz ekstraktining
fitokimyoviy tahlili uning tarkibida saponin, triterpenlar (glisirrizin, glikirretin
kislotasi), flavonoidlar (likirtin, izoflovonoidlar) va kumarinlar, shakar,
aminokislotalar, taninlar, kraxmal, xolin, fitosterollar mavjudligini ko’rsatdi
[3.26] .
Glycyrrhiza turlaridan ko’p miqdordagi (400 dan ortiq) kimyoviy
birikmalar ajratib olingan bo’lib, ularning tarkibi har xil, o'simlik turlari va
geografik tarqalishiga qarab farq qilishi mumkin.
Glycyrrhiza glabra ildizida glitserrizin mavjud bo’lib, u qamish
(Phragmites) shakariga nisbatan 60 marta shirindir [3.26].
Ildizidagi shirin ta’mni beradigan komponent glizirrizik kislotasining kaliy-
kalsiy-magniy tuzlari aralashmasi bo’lib, 2-25% oralig’ida o’zgarib turadi.
Miloddan avvalgi IV asrdan yunon olimi Teofrast qizilmiyani quruq
yo’tal, nafas yo’llari kasalliklari uchun yaxshi deb yozgan.Markaziy Osiyo
faylasufi Ibn Sino jigarning yallig’lanish kasalliklarida qizilmiya ildizidan
foydalanishni tavsiya qilgan. Glycyrrhiza glabra L. xalq tabobatida keng
qo'llanilgan va bugungi kunda tijorat uchun juda muhim ahamiyatga ega bo'lgan
tur hisoblanadi.Bu o'simlik tabiiy shaklda iste'mol qilinishi mumkin. Quritilgan
qizilmiya ildizini shirinligi sababli chaynash mumkin [3.27]. U sil kasalligini ham
davolaydi . Silliq shirinmiya qandli diabet va diabetdan tarqaladigan kasalliklarni
20](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_20.png)
![davolaydi. Qizilmiyaning eng katta xossalaridan biri saratonga qarshi
formuladir. Qizilmiya jigarni va gepatit C dan keyingi jigar saratoni rivojlanish
xavfini pasaytiradi. Nafas olish, oshqozon-ichak, yurak-qontomir, ko’z va teri
kasalliklarida qo’llaniladi [3.24]. Ildiz ekstrakti yengil esterogen ta’sirni keltirib
chiqaradi va ba’zi kishilar uchun foydali bo’lishi isbotlangan . Hozirgi paytda bir
nechta tadqiqotchilar tomonidan o'tkazilgan tadqiqotlarga ko’ra G. glabra xotira
kuchaytiruvchilik xususiyatlarini namoyish etuvchi o'simliklardan biridir.
Qizilmiya (Glycyrrhiza glabra L. 2n=16) biofaol xusussiyatga ega bo’lgan ko’plab
birikmalarni sintezqiladigan o’simlik. Ulardan eng taniqli triterpen saponin,
glitsirrizin (shakarga nisbatan 150 barobar shirinroq) keng doirada yallig’lanishga
qarshi, oshqozon yarasi, allergiya hamda viruslarga qarshi, shu jumladan COVID-
19 ga qarshi ishlatish mumkin, immunitet qobiliyatini kuchaytirish qobiliyatiga
ega, lekin gipertoniya holatida foydalanmaslik tavsiya etiladi [3.13] .
21](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_21.png)
![II. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA METODLARI
2.1 Tadqiqot sharoitlari
Samarqand viloyatining iqlimi o’ziga xos bo’lib, havo
haroratining kecha-kunduz va mavsumiy o’zgarib turishi, quyosh
radiasiyasining kuchliligi, havoning quruqligi va kam bulutliligi bilan
xarakterlanadi. Tabiiy iqlim sharoitining o’ziga xos omillaridan tekisliklarning
pastligi, okeandan uzoqligi va murakkab orografiyaga ega ekanligi bilan ajralib
turadi. Relyefning bunday murakkab va notekisligi sababli har bir hudud o’ziga
xos tabiiy sharoitga ega. Samarqand meteostansiyasining ko’p yillik
ma’lumotlariga ko’ra, havoning yillik o’rtacha harorati 13,1℃ ga teng. Eng issiq
oyi (iyul) o’rtacha harorati +26,6
℃ , o’rtacha sovuq harorat (yanvar) 2,3-6,4 ℃
teng. Ba’zi yillari bahor paytidagi sovuq -5 va -20
℃ (mart) gacha yetadi. Kuzgi
sovuq havo noyabr oyining boshida kuzatiladi. Sovuqsiz, ya’ni mo’tadil va issiq
kunlar 206 kundan 214 kunga to’g’ri keladi. Qish qisqa bo’lib, ob-havo tez
o’zgaruvchan. Qor qoplami tez erib ketadi. Ba’zan qish faslida ham havo isib ketib
o’simliklar vegetatsiyasini boshlashi mumkin.
Ko’p miqdordagi yog’ingarchilik mart, aprel oylariga to’g’ri keladi. Yoz
faslida yog’ingarchilik deyarli bo’lmaydi, yillar mobaynida kuzatilganda,
yog’ingarchilik miqdori keskin farq qiladi, ya’ni atmosfera yog’ingarchiligi
miqdori 251 mm dan 503 mm gacha bo’lishi qayd qilingan. Bahor faslida 172
mm, eng kam miqdordagi yog’ingarchilik esa yoz faslida 12-13 mm ga teng
bo’ladi. Shuningdek, qish faslida yog’ingarchilik 92 mm, kuzda esa 42 mm
gacha yetishi mumkin. Yozda bo’ladigan yog’in miqdori juda kam bo’lganligi
sababli tuproqning yuza qisminigina namlaydi, bu vaqtda havoning namligi 30-
40%, qish faslida esa 70-80% ni tashkil etadi. Yoz faslida harorat keskin
ko’tarilishi munosabati bilan havoning nisbiy namligi juda pasayadi va kuchli
shamol esishi kuzatiladi hamda namlik sezilarli darajada bug’lanadi, ya’ni
namlikning bug’lanishi tushishidan yuqori bo’ladi.
Qurg’oqchilik may oyining birinchi yarmidan to iyunning
boshlanishigacha kuzatiladi. Yozda g’arb tomondan issiq va quruq shamol esib,
22](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_22.png)
![«garmsel» paydo qiladi. Garmsel odatda havo haroratining sezilarli darajada
oshishiga sababchi bo’lib, havoning nisbiy namligi 13%, hatto ba’zan 7-8%
gacha tushadi. Bularning ta’siri qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining keskin
kamayishiga olib keladi.
Samarqand viloyatining iqlimi keskin kontinental bo’lib, yoz va qishda
tez o’zgaruvchandir. Eng xarakterli xususiyati yozda haroratning juda yuqori
bo’lishidir. Yil bo’yi bo’ladigan yog’ingarchilik asosan yomg’ir holatida
tushadi. Qor qoplami odatda 30-40 kun saqlanadi, ayrim yillardagina ko’proq
bo’lishi mumkin. Bahori qisqa, ob - havosi beqaror, ya’ni o’zgaruvchanligi bilan
xarakterlanadi. Harorat martning ikkinchi yarmida ko’tariladi. Ko’p hollarda
sovuq havo yana qayta takrorlanadi va mart oyining oxiri yoki aprel oyining
boshlarida ancha soviydi, ya’ni mart oyida -6,5 ℃
bo’ladi. Qishda yanvar
oyining o’rtacha harorati +12℃ , eng sovuq havo yanvar oyida kuzatiladi ya’ni -25
℃
. Yozi uzun quruq va juda issiq. O’rtacha yillik harorat +13+15
℃ eng issiq
oy iyul bo’lib, soyada 42
℃ gacha ko’tariladi. Avgust oyidan boshlab harorat
pasayib boradi. Birinchi sovuq oktyabr oyining birinchi yarmida kuzatiladi.
Sovuqsiz kunlar davomiyligi 180-223 kun. Vegetatsion davrning o’rtacha
harorati (mart-oktyabr) 18,1
℃ . Yilning 200-240 kunida harorat +5 ℃ dan
yuqori, harorat +10
℃ dan yuqori kunlar soni - 150-185 kun. Foydali harorat
miqdori 4000-4300 ℃
ni tashkil qiladi. Havo harorati tuproq harorati bilan
chambarchas bog’liq. Masalan: mart oyida tuproq yuzasidagi o’rtacha harorat
+7+9 ℃
bo’lib, (ba’zi yillarda) bahorgi sovuq paytiga kelib –10 ℃
soviydi.
Shuningdek, ba’zi yillarda tuproq yuzasi mart oyida +30
℃ , aprelda +40 ℃
gacha bo’lishi kuzatiladi.
Biz ilmiy tadqiqotimizni Samarqand viloyatining ikkita tumani Urgut va
Oqdaryo tumanlari olib borganligimiz bois har ikkala tumanning tabbiy iqlim
sharoiti haqida ham to’xtalib o’tamiz.
Oqdaryo tumani hududi Zarafshon daryosining irmoqlari-Oqdaryo va
Qoradaryo vodiysining irmoqlarida joylashgan. Relyefi asosan, yassi tekislik
bo lib, sharqdan g arbga nishab. Yer yuzasining balandligi 450 m. Zarafshon
ʻ ʻ
23](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_23.png)
![daryosining faoliyati natijasida ko hna qayirlar (terrasalar) hosil bo lgan. Iqlimiʻ ʻ
kontinental. Shimoliy, shimoliy.-sharq va sharq tomondagi tog lar Arktikadan
ʻ
keluvchi sovuq shamollarni to sib turadi. Yanvarning o rtacha temperaturasi 1,1
ʻ ʻ ℃ ,
iyulniki 27-28°. Yiliga o rtacha 200–300
ʻ mm yog in yog’adi. Vegetatsiya davri ʻ
217 kun. Tuproqlari qadimdan sug oriladigan 1—2% chirindili bo z tuproq.
ʻ ʻ
Oqdaryo tumani xaritasi
1-rasm
Urgut tumani hududi Zarafshon tog tizmalarining davomi bo lgan
ʻ ʻ
Chaqilikalon va Qoratepa tog larining yon bag irlarida, o rtacha 1000 m
ʻ ʻ ʻ
balandlikda joylashgan. Sharqiy, janubiy. va g arbiy qismlari pastbaland tekislik
ʻ
bo lib, bir qancha soyliklar bor. Tog yon bag irlari slanets va ohaktosh
ʻ ʻ ʻ
qoyalaridan iborat, daryo vodiylari tor, chuqur, qirg oqlari tik. Adirlar g ovak va
ʻ ʻ
bo sh cho kindi jinslardan tashkil topgan. Adirlardagi soylarning vodiylari keng .
ʻ ʻ
Chaqilikalon va Qoratepa tog lari orasidagi Taxtaqoracha dovoni (1675 m) orqali
ʻ
24](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_24.png)
![Katta O zbekiston trakti o tadi. Urgut kuchli seysmik xududlardan biri bo lib, 7ʻ ʻ ʻ
balli zonaga kiradi. Omonqo ton yaqinida va Chaqilikalonda marmar, ohaktosh,
ʻ
marganets, mis, volfram va boshqa foydali qazilmalar bor. Iqlimi keskin
kontinental. Yanvarning o rtacha temperaturasi — 1,5
ʻ ℃
, eng past temperatura -
25°, iyulning o rtacha temperaturasi 24,4
ʻ ℃ , eng yuqori temperatura 49 ℃ . Yillik
yog’in 459–500 mm. Yog inning ko’p qismi qishda (34%) va bahorda (48%)
ʻ
tushadi. Oqqo rg on, G ijduvonsoy, G ussoy, Urgutsoy, Kamongaronsoy,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qoratepasoy, shuningdek, Darg om, Yangiariq, Yangi Urgut, Yangi Qozonariq va
ʻ
boshqa kanallar bor. Tuproklari, asosan, bo z tuproq. Qum, shag al, qo ng ir,
ʻ ʻ ʻ ʻ
kashtan tuproqlar ham uchraydi.
Urgut tumani xaritasi
2-rasm
2.2. Tadqiqot ob’yektlari
25](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_25.png)
![Silliq shirinmiya-Glycyrrhiza glabra burchoqdoshlar ( Fabaceae ) yoki
dukkakdoshlar oilasi, Miya( Glycyrrhiza ) turkumiga mansub ko’p yillik o’t
o’simlik. Bo’yi o’sib turgan sharoitga qarab, 45-80-120 sm gacha o’sadi. Barglari
9-15 sm, cho’ziq tuxumsimon yoki nashtarsimon. To’pguli siyrak 7-12 sm. Gullari
siyoh rang. Dukkagi 2-7 urug’li. Aprel-Iyun oylarida gullab, iyun-sentabrda
urug’laydi. Guli 3-7 tadan gulpoyada joylashgan, uzunligi 15-18 mm. Gultoji
oqish-siyohrang tusda. Gulkosasi 5 ta gulkosachabargning qo’shilishidan hosil
bo’lgan, 3,5-4 mm keladi, oqish-pushti rangda. Gultojbarglari kapalak shaklida
bo’lib, bayroqcha bo’yi 8-10 mm, yelkancha 6-7 mm, qayiqcha 10mm uzunlikda.
Androtsey 10 ta changchilar(9 tasi qo’shilgan, 1 tasi erkin), to’plamdan iborat.
Changdon rangi oqsih-sarg’ish. Genitsey 1 ta mevabargchadan tashkil yopgan va
changchilar bilan o’ralgan. Changlanishi asosan hashorotlar yordamida malga
oshadi. Gul formulasi Ca (5) Co 5 A (9)+1 G 1. Mevasi dukkak meva.
O’simlik keng arealga ega. I.F.Musayev ma’lumotlariga ko’ra Glycyrrhiza
turkumining aksariyat turlari O’rta yer dengizi florasi mintaqasining o’simliklari
hisoblanadi. Turlarning O'rta yer dengizi floristik viloyatida keng tarqalishiga
qaramay, G. glabraning asosiy xomashyo ba’zasi O'rta Osiyo va Qozog'iston
mintaqalari hisoblanadi, qizilmiya ildizining nazoratsiz qazib olinishi natijasida
oxirgi yillarda xom ashyo zahiralari uch baravar kamayib ketgan.
Fanda Glycyrrhiza L. turkumining 30 ta turi ma’lum. O’rta Osiyo florasida
esa 9 ta tur( Glycyrrhiza glabra, Glycyrrhiza aspera, Glycyrrhiza uralensis,
Glycyrrhiza echinata, Glycyrrhiza korshinskiyi, Glycyrrhiza bucharica,
Glycyrrhiza gontscharovii, Glycyrrhiza triphilla, Glycyrrhiza erythrocarpa )
uchraydi. Bulardan O’zbekiston florasida 5 ta tur( Glycyrrhiza bucharica,
Glycyrrhiza aspera, Glycyrrhiza lexissima, Glycyrrhiza uralensis, Glycyrrhiza
glabra) tarqalgan.
O’rta Osiyoda G. glabraga oid kompleks tadqiqotlar va tur ichidagi
polimorfizmni o’rganish o’tgan arsning 50-yillarida boshlangan. Glycyrrhiza
glabra qadimgi dorivor o'simliklar sifatida ko'plab mamlakatlarda ma'lum bo'lgan.
26](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_26.png)
![So'nggi yillarda yer usti massasidan foydalanish imkoniyati va istiqbollari,
biologik xususiyatlarining ba’zi tomonlari o’rganilgan.
Bu o’simlik qo'llaniladigan dorilar soni bo'yicha gulli o'simliklar orasida
birinchi o'rinda turadi.
Glycyrrhiza glabraning dori, ham xushbo’y o’simlik sifatida keng tarqalgan
o’simlik ekanligi tarixdan ham ma’lum. Bu o’simlik jigar kasalliklarida , artrit va
og’iz yaralarida, kuchli yallig’langanda qo’llaniladi. Ildiz ekstraktining
fitokimyoviy tahlili uning tarkibida saponin, triterpenlar (glisirrizin, glikirretin
kislotasi), flavonoidlar (likirtin, izoflovonoidlar) va kumarinlar, shakar,
aminokislotalar, taninlar, kraxmal, xolin, fitosterollar mavjudligini ko’rsatdi ( 5).
Glycyrrhiza turlaridan ko’p miqdordagi (400 dan ortiq) kimyoviy
birikmalar ajratib olingan bo’lib, ularning tarkibi har xil, o'simlik turlari va
geografik tarqalishiga qarab farq qilishi mumkin.
Glycyrrhiza glabra ildizida glitserrizin mavjud bo’lib, u qamish
(Phragmites) shakariga nisbatan 60 marta shirindir .
Ildizidagi shirin ta’mni beradigan komponent glizirrizik kislotasining kaliy-
kalsiy-magniy tuzlari aralashmasi bo’lib, 2-25% oralig’ida o’zgarib turadi.
Miloddan avvalgi IV asrdan yunon olimi Teofrast qizilmiyani quruq
yo’tal, nafas yo’llari kasalliklari uchun yaxshi deb yozgan.Markaziy Osiyo
faylasufi Ibn Sino jigarning yallig’lanish kasalliklarida qizilmiya ildizidan
foydalanishni tavsiya qilgan. Glycyrrhiza glabra L. xalq tabobatida keng
qo'llanilgan va bugungi kunda tijorat uchun juda muhim ahamiyatga ega bo'lgan
tur hisoblanadi.Bu o'simlik tabiiy shaklda iste'mol qilinishi mumkin. Quritilgan
qizilmiya ildizini shirinligi sababli chaynash mumkin (6). U sil kasalligini ham
davolaydi . Silliq shirinmiya qandli diabet va diabetdan tarqaladigan kasalliklarni
davolaydi. Qizilmiyaning eng katta xossalaridan biri saratonga qarshi
formuladir. Qizilmiya jigarni va gepatit C dan keyingi jigar saratoni rivojlanish
xavfini pasaytiradi (Xyustonning funktsional tibbiyoti. 2017). Nafas olish,
oshqozon-ichak, yurak-qontomir, ko’z va teri kasalliklarida qo’llaniladi (6). Ildiz
ekstrakti yengil esterogen ta’sirni keltirib chiqaradi va ba’zi kishilar uchun foydali
27](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_27.png)
![bo’lishi isbotlangan (Rajesh va boshqalar , 2000). Hozirgi paytda bir nechta
tadqiqotchilar tomonidan o'tkazilgan tadqiqotlarga ko’ra G. glabra xotira
kuchaytiruvchilik xususiyatlarini namoyish etuvchi o'simliklardan biridir.
Qizilmiya (Glycyrrhiza glabra L. 2n=16) biofaol xusussiyatga ega bo’lgan ko’plab
birikmalarni sintezqiladigan o’simlik. Ulardan eng taniqli triterpen saponin,
glitsirrizin (shakarga nisbatan 150 barobar shirinroq) keng doirada yallig’lanishga
qarshi, oshqozon yarasi, allergiya hamda viruslarga qarshi, shu jumladan COVID-
19 ga qarshi ishlatish mumkin, immunitet qobiliyatini kuchaytirish qobiliyatiga
ega, lekin gipertoniya holatida foydalanmaslik tavsiya etiladi .
Qizilmiya ko‘p yillik, bo‘yi 50—100 sm ga yetadigan, yerostki qismi
kuchli taraqqiy etgan o‘t o‘simlik. Ildizpoyasi ko‘p boshli, kalta, yo‘g‘on bo‘lib,
hamma tomonidan yer ostida gorizontal joylashgan, uchi kurtak bilan
tamomlanuvchi novdalar va pastga qarab bitta asosiy vertikal o '
qildiz o'sib
chiqqan. Asosiy o‘qildizning uzunligi 4-5 m bo‘ladi. Poyasi bir nechta, tik
o‘suvchi, shoxlanmagan yoki kam shoxlangan, tukli bo'lib, mayda nuqtasimon
bezlar yoki mayda tikanlar bilan qoplangan. Bargi toq patli, murakkab, 3-7 juft
bargchalardan tashkil topgan. Bargcha ellipssimon, cho‘ziq-tuxumsimon yoki
lansetsimon, tekis qirrali, yopishqoq bezlar bilan qoplangan. Qo‘shimcha barglari
mayda, lansetsimon bo‘lib, to'kilib ketadi. Gullari qiyshiq, barg qo‘ltig‘idan chiq -
qan shingilga to‘plangan.
2.3. Tadqiqot uslublari
Dala sharoitida urug’larning ekish muddati, me’yori va ekish chuqurligini
aniqlash va unib chiqishini o’rganish 2020-2021 yillarda olib borildi. Tajriba
uchun 2m² maydon ajratildi. Ajratilag maydon 32-30 sm chuqurlikda yumshatildi.
Urug’lar 1, 2 sm chuqurliklarda ekildi. Tajriba uchun 20 dona o’simlik tanlab
olindi va ontogenezning davr hamda bosqichlarida 2020 -2021- yillar davomida
o’rganib borildi. O’simliklar organlarining morfologik tuzilishi va fenologik
kuzatishlari I.N. Beydeman , G.E. Shuls usuli yordamida olib borildi. Bunda
o’simlik vegetasiyasining boshlanishi, g’unchalash, gullash, mevalash, meva
28](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_28.png)
![yetilishining boshlanishi, to’liq yetilish muddatlari aniqlandi. O’simliklarning
ontogenezini o’rganishda T.A. Rabotnov , L.A. Jukova , Ye.L. Nuximovskiylar
tavsiya etgan usullardan foydalanildi. To’plangan ma’lumotlar kompyuterda
Microsoft Excel programmasida V.S. Gorya ning matematik statistika metodi
asosida qayta ishlandi. Vegetativ va generativ organlarining tuzilishini I.G.
Serebryakov , gullash biologiyasi Qarshiboyev, Ashurmetov, sutkalik va
mavsumiy gullarning ochilishini A.N. Ponomarevlar taklif etgan usullar yordamida
o’rganildi. Ko’p yillik o’simliklarda urug’ mahsuldorligi T.A. Rabotnov , O.A.
Ashurmetov usullarida aniqlandi. O’simlikning tabiiy fitosenozda tutgan o’rninni
Durde shkalasi yordamida aniqladik.
29](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_29.png)
![III. SHIRINMIYA( Glycyrrhiza glabra L) NING BIOLOGIK
XUSUSIYATLARI
3.1.1 O’simlik ontogenezining asosiy davrlari va bosqichlari
O’simliklarni ontogenez bosqichlari bo’yicha o’rganishda ularni
organlarining shakllanishi va rivojlanishi o’rtasidagi o’zaro munosabatini anatomik
tuzilishiga bog’lagan holda aniqlanadi. Ontogenez deganda, har bir tirik
organizmning individual rivojlanishi tushuniladi. Ontogenezning boshlang’ich
davri deb zigota yoki boshqa turli boshlang’ich hujayralarning (spora, gameta)
paydo bo’lishi yoki vegetativ o’sishning boshlang’ich davri tushunilsa, oxiri esa
organizmlarning tabiiy nobud bo’lishigacha bo’lgan davri tushuniladi. Ba’zi
individlar ontogenezining oxirida nobud bo’lmasdan, vegetativ yo’l bilan ko’payib
hayotini davom ettirishi mumkin, natijada asosiy ona organizm yangi avlodni
vujudga keltirib, o’zi nobud bo’ladi. Shunday qilib, ontogenezning tugallanishi shu
turga xos bo’lgan genetik dasturning tugallanishidir.
Ontogenez davrida organizmning o’sishi va organlarning shakllanishi
vujudga keladi, ma’lum tartibda biokimyoviy, fiziologik, morfologik
jarayonlarning borishi kuzatiladi. Individlarning taraqqiyoti jarayonida, barcha
ontogenetik va yoshga bog’liq bo’lgan o’zgarishlar yuz beradi; 1- moddalar va
energiya almashinish, 2-gistogenez va organogenez, 3-kuchli o’sish va qismlarga
bo’linish, 4-tiklanish va ko’payish, 5-qarish va yosharish. Yuqoridagi shu
tushunchalarga asoslanib T.A. Rabotnov ontogenezni 4 ta davrga 10 ta o’sish
bosqichlariga ajratadilar. Ularning klassifikasiyasini L.A. Jukova to’ldiradi. I –
latent (urug’), II – virginil (maysa, yuvenil, immatur va voyaga yetgan vegetativ
bosqich), III – generativ (yosh, o’rta va qari), IV – senil. Glycyrrhiza glabraning
ontogenezini o’rganishda yuqoridagi klassifikasiyaga asoslanildi.
Latent davri. Glycyrrhiza glabra o’simligining bu davri urug‘langan
tuxum xujayraning va urug‘ning hosil bo‘lishi hamda ulardagi kechadigan
fiziologik jarayonlar bilan belgilanadi. Bu vaqtda o‘simlikning rivojlanishi uchun
kerakli oziq moddalar urug‘ unib kelayotganida qalin, etdor bo‘lib qoladigan
urug‘pallalarda to‘planadi. O’simlikning urug’i ochilmaydigan dukkak meva.
30](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_30.png)
![Dukkagi 2-6 urug’li. Uzunligi 1,8±0,16sm. Urug’i ko’kimtir, qoramtir-jigar rang.
1000 ta urug’ining massasi 5,2-5,6 gr. Murtakning rivojlanishi yoki yetilishi uchun
ma’lum vaqt davomida tinim davrini o‘tishi shart.
Virginil davri. Glycyrrhiza glabra o’simligining bu davri urug’ning unib
chiqishidan to birinchi gulga kirgancha bo‘lgan oraliq vaqtni o‘z ichiga oladi.
Virginil davr bu o’simlikda 1-2 yil davom etadi. O‘simlik davrining bu mobaynida
quyidagi rivojlanish bosqichlarini (holatlarini) farqlash mumkin: maysa, yuvenil,
immatur (yosh nihol), voyaga yetgan vegetativ o‘simlik.
Maysa bosqichi . Shirinmiya o’simligining bu bosqichi urug’ning unib
chiqqandan to birinchi juft barglarning hosil bo‘lguncha oraliq vaqtni o‘z ichiga
oladi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki shirinmiya urug’i bahorda ekilgandan so‘ng
11-26 kun davomida, ba’zilari bundan ham kech unadi. Unib chiqish holati ye r
ustki bo‘lib, urug‘palla barglarini y er ustki qismiga ko‘tarib chiqishi bilan
harakterlanadi.
1-rasm. Glycyrrhiza glabraning virginal davri, maysa bosqichi.
31](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_31.png)
![Urug’ning yorilgan qismidan oldin yosh ildizcha tashqariga intilib,
tuproqning ichki qismiga qarab o‘sdi. Keyinchalik gipokotilning o‘sishini
kuzatdik. Gipokotilning rangi och yashil kattaligi urug’ning hajmiga bog‘liq
bo‘ladi. (1-rasm).
Unib chiqqan maysalarda urug‘pallali yashil rangda bo‘lib, ma’lum
vaqtdan keyin ikki tomonga ajraladi. Urug‘palla barglar tukli, qalin go‘shtdor etli.
Ularning shakli keng; ovalsimon, asosi yuraksimon-tuxumsimon.
Y u venil bosqich . Rivojlanishning 20-22 kuni birinchi juft barglar
shakllanadi. Barglar murakkab toqpatsimon bo’lib, dastlab juda mayda holatda
keyinchalik o’sish davomida yiriklashib boradi. Bu vaqtda barglarning
yiriklashishi bilan poya ham o’sib borishi kuzatildi.(2-rasm).
2-rasm. Glycyrrhiza glabraning virginal davri, yuvenil bosqichi.
Bu vaqtda asosiy ildiz ko‘plab ikkilamchi va uchlamchi tartibdagi
shoxlanishni hosil q ildi.
32](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_32.png)
![Immatur bosqich. Nihollarning immatur bosqichi o‘ rtacha 54-61- kunlik
vaqtidan boshlanadi. Bu vaqtda nihollar o‘rtacha 11-23 sm kattalikda bo‘lib,
urug‘palla barglarining b o‘ lmasligi bilan x arakterlanadi. Kunlik haroratning
k o‘ tarilishi bilan nihollarning rivojlanishi ham tezlashadi.
3-rasm. Glycyrrhiza glabraning virginal davri, immatur bosqichi.
Shirinmiyaning bir yillik nihollarida aprel va may oylari shoxlanish
kuzatiladi. Lekin, bu hamma nihollarda ham b o‘ lmaydi. Shoxlanishda poyaning
quyi q ismidan ikkilamchi tartibli novdalar rivojlanadi. Vegetatsiya oxirida bir
yillik nihollarning uzunligi 36,4-53,7 sm ga yetdi. Ildiz sistemasi
mutaxassislashgan bo‘lib, asosiy ildiz vegetatsiya oxirida 23,4-37,2 sm uzunlikda
o‘ sib, yon ildizlar esa yo yilgan h olda 23,3-49.2 sm kenglikda bo‘ladi.
Voyaga yetgan vegetativ o‘simlik. Shirinmiya ning bu bosqichida ikkilamchi
va uchlamchi novdalarning ko‘plab hosil bo‘lishi, simpodial shoxlanishi,
novdalarning rivojlanishi va boshqa belgilari bilan xarakterlanadi. Shirinmiya
nihollarining to generativ novdalarining hosil bo‘lgungacha davrida novdalarning
o‘sish tezligi yuqori (tez) bo‘ldi. Ularning o‘sish dinamikasi har xilligi kuzatildi.
33](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_33.png)
![O’simlikning poyasini uzunligi Oqdaryo tumanidagi tajriba maydonida
118,9±4,07sm, Urgut tumanida esa, 81,7±3,28sm ekanligi aniqlandi. Simpodial
tipda shoxlangan. Urgut va Oqdaryo tumanlari tajriba maydonida shirinmiyaning
yer ustki qismlarini o’sish dinamikasini aniqlash bo’yicha olib borilgan tajriba
natijalari 4-rasmda ko’rsatilgan.
4-rasm.
Silliq shirinmiyaning Urgut va Oqdaryo tumanlari tabiat tajriba maydonidagi
poyasi va bargining o’sish dinamikasi.
III IV V VI VII VIII IX020406080100120140
Poya (Oqdaryo tumani) Poya (Urgut tumani)
Barg (Oqdaryo tumani) Poya (Urgut tumani)
Barglari 11-13-15 ta toq patsimon murakkab, cho’ziq tuxumsimon shaklli
bo’lib, umumiy uzunligi o’rtacha 17,11±1,48 smni, bitta barg yaproqchasi esa,
bo’yi 4,3±0.2, eni esa 1,6±0,017smni tashkil qildi.
Generativ davri. Shirinmiyaning bu davri birinchi bor gul va mevaning
hosil bo‘lishi bilan xarakterlanib, ontogenezning 2-3 yillariga to‘g‘ri keladi. May
oyining yarimida g’unchalab, undan so’ng gullash fazasi boshlandi, iyunning
34](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_34.png)
![boshlarida mevalash kuzatildi.(5-rasm). Bu vaqtda asosiy poyaning o’sishi
susayishi kuzatildi.
Poyasida gullash fazasi boshlangan vaqtda juda ko’p mayda, bezli
tuklardan shira moddasi ajralishi kuzatildi.
5-rasm. Glycyrrhiza glabraning generativ davri, gullash fazasi.
Senil davri. Bu davrda o’simlikning ildiz tizimi juda uzun va
yo’g’onlashishini kuzatish mumkin. Biz o’simlikning qarish davrini kuzatamadik
chunki bu o’simlik juda ko’p yil umr ko’radi.
3.1.2 O’simlikning fenologiyasi
2020-yilda Oqdaryo va Urgut tumanlaridagi tabiiy tajriba maydonchasidagi
o’simliklarning fenologik xususiyatlari o’rganildi.
Oqdaryo tumanida o’simlining vegetatsiyasi 12-martdan boshlandi. Dastlab
ildizdagi kurtaklardan poyalar unib chiqdi. Ildizdagi kurtaklardan poyalar unib
chiqishi 2020-yilda 12-martdan boshlab 28-aprelgacha davom etdi. Unib chiqqan
35](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_35.png)
![poya o’simliklning ontogenezidagi maysadan morfologik jihatdan farq qiladi.
Maysa yashil rangda bo’lsa, unib chiqa boshlagan poya dastlab qizil-pushti rangda
edi.(6-ram).
6-rasm. Glycyrrhiza glabraning ildizidan unib chiqqan dastlabki poyasi.
Urgut tumanida esa ildizdagi kuratkalarda veggetatsiya Oqdaryo tumaniga
qaraganda biroz kechroq 18-martdan boshlandi. O’zimlikning ildizidagi
kurataklardan dastlabki poyalarning unib chiqishi 18-martdan boshlab, 10-
maygacha davom etdi.
O’simlikning poyalari shakllanishi davomida barglash fazasi ham
boshlandi. Bu faza Oqdaryo tumanida 10-apreldan, 21-mayga qadar davom etdi.
Urgut tumanida esa 13-apreldan, 24-mayga qadar davom etdi. Poyasining uzunligi
25,3 ±2,01smni tashkil etdi. O’simlikning bargalari toq patsimon murakkab
bo’lganligi bois, barglarning hosil bo’lishida ham dastlab toq holatda rivojlandi.
Barglari 11-13-15 ta toq patsimon murakkab, cho’ziq tuxumsimon shaklli bo’lib,
36](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_36.png)
![umumiy uzunligi o’rtacha 17,11±1,48 smni, bitta barg yaproqchasi esa, bo’yi
4,3±0.2, eni esa 1,6±0,017smni tashkil qildi. (7-rasm).
7-rasm. Glycyrrhiza glabraning barglari.
Oqdaryo tumani sharoitida o’simlikning g’unchalash fazasi 15-maydan 5-
iyunga qadar davom etdi. Urgut tumanida esa 10-maydan 15 iyungacha davom
etdi. Bu vaqtga kelib o’simlikning poyasini uzunligi Oqdaryo tumanidagi tajriba
maydonida 118,9±4,07sm, Urgut tumanida esa, 81,7±3,28sm, simpadial tipda
shoxlangan ekanligi aniqlandi. G’unchalash fazasiga kelganda o’imlik poyasi
o’sishdan to’xrtadi. Poyaning uchki qismidan boshlab shingilsimon shaklda
g’unchalar pastga qarab yetilib kela boshladi.
28-maydan 16-iyunga qadar Oqdaryo tumani sharoitida, 3-iyundan, 5-
iyulgacha Urgut tumani sharoitida o’simlikda gullash jarayoni kuzatildi. Gullari
zigomorf, shingil to’pgulda joylashgan. To’pgulining uzunligi 14,25±0,48sm.
37](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_37.png)
![Gultojbarglari to’q binafsha rangda. Bir tup o’simlikda 957tagacha gul hosil
bo’ladi. Bitta gulning ochilib turish vaqti o’rtacha 26 soat.
Mevalash fazasi Oqdaryo tumani sharoitida 10-iyundan 5-avgustgacha,
Urgut tumanida esa 2-iyundan 13-avgustgacha bo’lgan vaqt oralig’ida malaga
oshdi. Mevalari dukkak meva hisoblanib, gulpoyaning pastdan yuqorisiga qarab
shakllanib bordi.
Mevaning pishishi esa, Oqdaryo tumani sharoitida 28-iyuldan 30-
sentabrgacha, Urgut tumanida esa 2-avgustdan 10-sentabrgacha davom etdi.
O’simlikning mevasi ochilmaydigan dukkak meva. Dukkagi 2-6 urug’li. Uzunligi
1,8±0,16sm. Urug’i ko’kimtir, qoramtir-jigar rang. 1000 ta urug’ining massasi 5,2-
5,6 gr.
O’simlik juda etra tinim davriga o’tishi kuzatildi. Xususan Oqdaryo
tumanida 2-oktabrdan, Urgut tumanida esa 13-sentabrda tinim davriga o’tganligi
kuzatildi.
Shunday qilib, o’simlikning vegetatsiyasi oqdaryi tumani sharoitida 176
kun, Urgut tumanida esa 151 kun davom etdi. Ikkala tumandagi fenologik
kuzatishlar natijasida olingan ma’lumotlar 8- va 9-rasmlarda keltirilgan.
8-rasm. Silliq shirinmiyaning Oqdaryo tumanida tajriba maydonidagi 2020-yildagi
fenologik holati.
38](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_38.png)
![9-rasm. Silliq shirinmiyaning Urgut tumanida tajriba maydonidagi 2020- yildagi
fenologik holati.
3.2 O’simlikning ildiz sistemasinig tuzilishi
Ildiz - yuksak o'simliklarning yer ostki vegetativ organidir. Ildizlarning
asosiy vazifasiga so'rish, o'simliklarni tuproqda mustahkamlash, oziqa moddalarni
to'plash, yer ustki qismining o'sishi uchun gormonlar, aminokislotalar, alkaloidlarni
sintez qilish va ulaming harakatini ta’minlash, tuproqda yashaydigan
mikroorganizmlar, zamburug'lar bilan aloqada bo'lish va boshqalar kiradi.
Ildizlarning uchki qismi 4 zonaga bo'linadi: 1)ildiz qini bilan o'ralgan bo'linish
zonasi-hujayralari meristematik xususiyatga ega bo'lib, doimiy bo'linib turadi;
2)cho'zilish zonasi - bu zonada hujayralar uzunasiga kuchli cho'ziladi, lekin
hujayralari bo'linmaydi; 3)shimuvchi zona- bu zonada rizoderma hujayralari mayda
tuklar hosil qilib, tuproqdagi suv va suvda erigan mineral tuzlarni shimadi;
4)o'tkazuvchi zona - bu zona orqali shimilgan suv va mineral moddalar o'tkazuvchi
naylar yordamida o'simliklarning boshqa organlariga yetib boradi[54]. Glycyrrhiza
glabra ildizida glitserrizin mavjud bo’lib, u qamish (Phragmites) shakariga
nisbatan 60 marta shirindir [16]. Ildizidagi shirin ta’mni beradigan komponent
glizirrizik kislotasining kaliy-kalsiy-magniy tuzlari aralashmasi bo’lib, 2-25%
oralig’ida o’zgarib turadi.
39](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_39.png)
![Tuksiz shirinmiya o’sumligining ildiz qismi juda yaxshi rivojlangan.
Ildizpoyasi ko‘p boshli, kalta, yo‘g‘on bo‘lib, hamma tomonidan yer ostida
gorizontal joylashgan, uchi kurtak bilan tamomlanuvchi novdalar va pastga qarab
bitta asosiy vertikal o ’
qildiz o'sib chiqqan. Asosiy o‘qildizning uzunligi 4-5 m
gacha bo‘ladi.
Biz o’simlikning ildiz sistemasini Taranovskayaning Transheya qazish
metodi orqali o’rgandik. Dala tajriba maydonchasida o’simlikning ildizining
atrofidan 1 metr kv maydon 1,5m chuqurlikkacha qazildi. O’simlikning asosiy
ildizi vertikal holatda 140±10,3 metr chuqurlikkacha o’sadi. Asosiy ildizning ikki
yon tomonidan yon ildizlar unib chiqqan bo’lib, ularning uzunligi 35,2±3,6 sm.
Yerdan 10-15 sm pastda gorizantal holatda yon ildizlar juda chigallashib ketgan
bo’lib, ularning uchki qismida kurtaklar joylashadi va undan yangi poyalar o’sib
chiqadi. O’simlikda novdaning o’zgarishidan hosil bo’lgan kaudekslar hosil
bo’lgan. Kaudekslarida oziq moddalar jamg’aradi. Ular joylashishiga ko’ra yer
ostki hisoblanib, o’simlikning yoshi oshib borgan sari ko’payib boradi. Kaudekslar
eskirib portikulalarni hosil qiladi. Kaudekslarni uchki qismida kurtaklar joylashgan
bo’ib, shu kurtaklardan yangi poyalar shakllanadi.
40](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_40.png)
![Tajribamiz davomida Tuksiz shirinmiya o’simligini 15 sm uzunlikdagi
ildizpoyalarni 2020-yilda ekib o’stirdik. 2021-yilga kelib o’simlikning asosiy ildizi
14,1±1,2 sm, yon ildizlari esa 5,3±0,43sm va 6,4±0.43 sm ga yetdi(10-rasm).
Ildiz tashqi ko’rinishi qo’ng’ir rangda. Ichki qismi esa och sariq rangda(11-
rasm). O’simlikka shirinmiya deb nom berilishiga sabab uning ildiz sistemasi bilan
bog’liq. Aniqroq aytadigan bo’lsak ildiz tarkibidagi glesserizin kislotasi borligi va
uning shirin ta’m berishi bilan bog’liq.
Tuman Oqdaryo Urgut
Uzunligi (sm) Eni (sm) Uzunligi (sm) Eni (sm)
Asosiy ildiz
Yon ildizlar
a b
10-rasm . Glycyrrhiza glabra L. ning ildizining umumiy ko’rinishi: a)bir yillik
ildizpoyaning ko’rinishi, b)ko’p yillik ilizining ko’rinishi
41](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_41.png)
![Tabobatda shirinmiyaning 4-6 yoshli ildizi ishlatiladi. 6 yoshdan kattasi
tabobatda yaroqsizdir[57].
Yovvoyi holda o’sadigan va O’zbekiston farmatsevtika sanoati uchun
tavsiya qilinadigan o’simliklar dan biri Tuksiz shirinmiya ildizlarini har yili
gektaridan 30 tn yig’ib olish mumkin[55]. Shirinmiya ildizlarini yarim metr
chuqurlikkacha kovlab olish belgilangan. Sababi uning chuqur ildizi o’zini yana
qayta tiklab olishi kerak. Lekin ayrim fuqorolar ariqlar va kanallar bo’ylari, paxta,
sholi maydonlari atrofida tabiiy holda o’sib turgan shirinmiya ildizlarini 2,5-3 m
chuqurlikkacha kovlab butunlay terib olmoqdalar. Jahon bozorida Shirinmiya
ildizlari 1 tn miqdori kamida 700-1000 AQSH dollarida baholanadi[56].
Essen universitet klinikasining olimlari qizilmiya ildizi tarkibidagi
glitsirrizin kislotasining koronavirusni yo‘q qilish xususiyatini aniqladilar.
Tadqiqot natijalari «bioRxiv»da chop etilgan .
a b
11-rasm . Glycyrrhiza glabra L. Ildizining ko’rinishi: a)ichki tuzilishi, b-
tashqi ko’rinishi.
3.3 O’simlikning gullash biologiyasi
O’rganilaytgan o’simlikni yaxshiroq tadqiq etish uchun o’simlikning
gullash biologiyasini o’rganish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
42](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_42.png)
![Glycyrrhiza glabra L. ning gullari oila uchun xos gul formulasiga ega.
Gullari zigamorf, ikki jinsli. Gul formulasi Ca (5) Co 1+2+(2) A (9)+1 G 1 .
Gulkosachabarglari 5 ta, qo’shilgan, och yashil rangda, uznligi 0.55±0.013sm.
Gultojbarglari 5ta kapalak shaklida bo’lib ustki qismidagi yirikrog’i yelkancha,
ikki yonidagi ikkitasi eshkakcha, ostki tomonidagi ikkitasi qayiqcha deyiladi.
Yelkanchaning uchki qismi binafsha rangda, tubi esa oq rangda uzunligi
0.8±0.0648sm. Eshkakcha uchki tomoni to’q binafsha, tubi esa oq rangda, uzunligi
0.6±0.024sm. Qayiqcha uchki qismi och binafsha, tubi oq rangda, uzunligi
0.5±0.024sm. Changchi ipi 10ta bo’lib shundan 9 tasi qo’shilgan 1 tasi erkin, oq
rangda, uzunligi 0.4±0.012sm. Changdonlari sariq rangda. Urug’chisi 1ta
mevabargdan tuzilgan. Changchilari urug’chini o’rab turadi.
12-rasm . Glysyrrhhiza glabra L. ning shingilsimon to’p gulining umumiy
ko’rinishi: a)to’pgulining ko’rinishi, b) bitta gulining ko’rinishi.
To’pguli shingilsimon. To’pgul o’qining uzunligi 14,25±0,48sm. Bitta
gulning uzunligi 1.05±0,11sm. Bir tup o’simlikda 35±2,67 tagacha to’pgul, bitta
to’pgulda esa 26.08±2,41 ta gul uchraydi. Bitta o’simlikda o’rtacha 968,6±5,73 ta
gul hosil bo’ladi.
43](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_43.png)
![Taiiy tajriba maydonchamizdagi Glycyrrhiza glabra L. o’simligi gullarning
biometrik ko’rsatkichlari 2-jadvalda keltirilgan.
2-jadval
Glycyrrhiza glabra L. gul qismlarining (n=20) o’lchami.
Gul qismlari O’lchami
Gulkosachabarglari 0.55±0.013
Yelkancha 0.8±0.064
Eshkakcha 0.6±0.024
Qayiqcha 0.5±0.024
Changchi ipi 0.4±0.012
To’pgul o’qi 14,25±0,48
Bitta gulning uzunligi 1.05±0,11
Biz tabiiy tajriba maydonchamizdagi 2020- yil davomida kuzatishlarimiz
orqali Glycyrrhiza glabraning sutkalik va mavsumiy gullash biologiyasini
o ’ rgandik . Bunda havo harorati, havoning nisbiy namligi va ochilgan gullar soni
hisoblab borildi.
Glycyrrhiza glabra L. gullarining ochilishi, odatda, ertalab soat 8:00 lardan
boshlanadi. Gullarning jadal ochilishi soat 12:00-14:00 larda, havo harorati
+30+36 ℃
, nisbiy namligi 28-20% bo’lganda sodir bo’ladi. Glycyrrhiza glabra L.
gullarining ochilish ritmi bo’yicha entomofil hisoblanadi, chunki gullarining sutka
davomida ochilish vaqti changlatuvchi hashorotlarning yozgi faollik dinamikasi
bilan bog’liq.
Glycyrrhiza glabra L.ning sutakalik gullash biologiyasi 2020-yil 31-may
kuni Oqdaryo tumanida o’rganildi. Tonggi soat 8:00 dan kechki soat 20:00 gacha
har ikki soatda ochilgan gullar soni hisoblab borildi. Shirinmiya kuchli issiqlikni
44](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_44.png)
![yoqtirganligi va hayotiy jarayonlar asosan yuqori haroratda amalga oshganligi bois
kechasi gullari ochilmasligi ma’lum bo’ldi. Soat 8:00 dan 10:00 gacha 3 ta(2,7%)
gul hosil bo’ldi. 10:00 dan 12:00 gacha 7 ta(6,3%) gul hosil bo’ldi. 12:00 dan
14:00 gacha 57 ta(51,8%) gul hosil bo’ldi. 14:00 dan 16:00 gacha 31 ta (28,2%)gul
hosil bo’ldi. 16:00 dan 18:00 gacha 10 ta(9,1%) gul hosil bo’ldi. 18:00 dan 20:00
gacha 2 ta(1,9%) gul hosil bo’ldi. Sutaka davomida eng ko’p gul 12:00 dan 14:00
gacha vaqt oralig’ida 51,8% gul hosil bo’lganini kuzatdik. Olingan natijalar
grafikda keltirilgan.
Undan tashqari bir gulning hayotchanligi, ya’ni ochilish davomiyligi ham
kuzatildi. Olingan natijalarning ko’rsatishicha, u havoning haroratiga bog’liq
bo’lib, +30+36 ℃ , haroratda, 22-26 soatgacha davom etadi
O’simlikning mavsumiy gullash biologiyasi 2020-yil 25-maydan 8-
iyungacha bo’lgan vaqt oralig’ida kuzatildi. 26-maydan 29-maygacha 18
ta(6,87%) gul hosil bo’ldi, 26-maydan 30-maygacha 26 ta(9,92%) gul hosil bo’ldi,
30-maydan 2-iyungacha 83 ta(31,68%) gul hosil bo’ldi, 2-iyundan 3-iyungacha
110 ta(41,98%) gul hosil bo’ldi, 3-iyundan 4-iyungacha 17 ta(6,48%) gul hosil
bo’li, 4-iyundan 6-iyungacha 5 ta(1,9%) gul hosil bo’ldi, 6-iyundan 8-uyngacha 3
ta(1,1%) gul hoisl bo’ldi. Mavsum davomida eng ko’p 41,98% gullar 2-iyundan 3-
iyungacha hosil bo’ldi.
Kuzatishlarimiz davomida Tuksiz shirinmiya o’simligi gullash fazasida
kunnning havo harorati yuqori bo’lgan vaqtida tanasi va bargidan kuchi shira
ajralishi ma’lum bo’ldi. Bu esa arilarni o’ziga ko’proq jalb qildi. O’rta hisobda
arining bitta guldan nektar olish vaqti 16,64 ± 1,35 sekundga teng. Shunga ko’ra
o’simlikning guli asal-shiraga boy bo’lib, asalarichilikda foydalanilsa yaxshi
samara berishi mumkin.
45](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_45.png)
![8 10 12 14 16 18 200102030405060 Glycyrrhiza glabraning sutkalik gullash biologiyasi
Ochilgan gullar soni havo harorati havoning nisbiy namligi
25-may 28-may 31-may 3-iyun 6-iyun 8-iyun020406080100120 Glycyrrhiza glabraning mavsumiy gullash
biologiyasi
Ochilgan gullar soni Havo harorati Havoning nisbiy namligi
3.4 O’simlikning urug’ biologiyasi
46](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_46.png)
![Urug’ yopiq urug’li o’simliklarning jinsiy ko’payishi natijasida
urug’kurtak megasporangiydan hosil bo’ladi va ko’payish organi
hisoblanadi. Ontogenez rivojlanishida urug’ o’simlikning embrionlik
davri hisoblanadi. Urug’ asosan 1-2 qavat integument-urug’kurtak
qobig’i-po’sti nusellyusni o’rab turuvchi po’st bilan qoplangan. U
urug’langndan so’ng urug’ po’stiga aylanadi. Urug’ ichida murtak,
endosperm yoki perisperm bo’ladi[59].
Biz 2020-yil davomida Oqdaryo va Urgut tumanlarida Tuksiz
shirinmiya o’simligining urug’ biologiyasini o’rgandik. Glycyrrhiza
glabra L. ning mevasi pishganda ochilmaydigan dukkak meva.
Dukkakning tashqi tuzilishi to’q malla yoki qo’ng’ir rangda. Dukkakning
sirtida siyrak va kalta tuklar joylashgan(13-rasm). Shakli yoysimon
egilgan. Dukkakning uzunligi Oqdaryo tumani sharoitida 1,8 ± 0,16 sm.
2-6 urug’li. Har bir dukkakning ichidagi urug’lar soni o’rtacha 4,95 ± 0,34
ta. Bitta to’pguldan hosil bo’lgan dukkaklar soni 14,6 ± 1,52 ta. Urgut
tumanida esa dukkagining uzunligi 1,73 ± 0,18sm. Har bir dukkakning
ichidagi urug’lar soni o’rtacha 4,77 ± 0.37ta. Bitta to’pguldan hosil
bo’lgan dukkaklar soni 13,8 ± 1,26ta.
47](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_47.png)
![13-rasm. Glycyrrhiza glabra L. ning dukkalarining umumiy
ko’rinishi
O’simlikning urug’lari ko’kimtir, qoramtir-jigar rang. 1000 ta urug’ining
massasi Oqdaryo tumani sharoitida o’rtacha 4,93 ± 0,41 gr. Urgut tumanida esa
4,56 ± 0,38 gr. O’simlikning urug’lari mayda yirikligiga ko’ra o’g’irlik jihatidan
bir-biridan farq qiladi. Olingan natijalar 3-jadvalda keltirilgan.
3-Jadval
Glycyrrhiza glabra L. ning dukkakgi va urug’larining miqdoriy
ko’rsatkichlari (n=50).
Tuman Oqdaryo Urgut
1 tup o’simlikdagi dukaklar soni 14,6 ± 1,52 13,8 ± 1,26
1 ta dukkakning uzunligi (sm) 1,8 ± 0,16 1,73 ± 0,18
1 ta dukkdagi urug’lar soni 4,95 ± 0,34 4,77 ± 0.37
1000 ta urug’ning
massasi
(gr) mayda 4,74 ± 0,38 4,21 ± 0,33
o’rta 4,93 ± 0,41 4,56 ± 0,38
yirik 5,31 ± 0,63 5,28 ± 0,61
O’simlikning m evalash fazasi Oqdaryo tumani sharoitida 10-iyundan 5-
avgustgacha, Urgut tumanida esa 2-iyundan 13-avgustgacha bo’lgan vaqt
oralig’ida malaga oshdi. Mevalari gulpoyaning pastdan yuqorisiga qarab
shakllanib bordi.Mevaning pishishi esa, Oqdaryo tumani sharoitida 28-iyuldan 30-
sentabrgacha, Urgut tumanida esa 2-avgustdan 10-sentabrgacha davom etdi.
O’simlikning mevasi pishish fazasida hali pishib yetimagan mevalardan
o’ziga xos hid ajralshi kuztildi. Bu meva tarkibidagi kimyoviy moddalarning
faolligi bilan bog’liq.
3.4.1 O’simlik urug’uning uvchanligi
48](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_48.png)
![Biz labaratoriya sharoitida urug’larning unuvchanligini o’rgandik. Buning
uchun 1 yil tinim davrida bo’lgan urug’larni kaliy permanganat eritmasining 0.1%
li eritmasi bilan ishlov berdik. So’ng urug’larni Petri likopchalariga nam filtr
qog’oz ustiga 50 donadan sanab, 5 takroriylikda termostatlarga joylashtirdik.
Termostatda 10, 15, 20, 25, 30, 35 gradus haroratlarda urug’larning unuvchanligini
kuzatdik. Urug’larning unuvchanligiga haroratning tasiri quyida 4-jadvalda
keltirilgan.
4-jadval
Silliq shirinmiya o’simligi urug’larini laboratoriya sharoitida unuvchanligi
Harorat Tajribadan keyin,
unishni boshl.(kun) O’sish
davomiyligi (kun) Unuvchanlik (%)
10 21,2 38,1 20,37
15 18,4 35,3 25,51
20 15,3 31,2 32,86
25 11,2 26,6 35,18
30 7,5 11,4 43,57
35 6,3 8,3 36,45
4-jadvaldan ko’rinib turibdiki, Silliq shirinmiya o’simligining urug’lari
unuvchanligi ancha keng diapozonli haroratda kuzatiladi. Uning urug’larini unib
chiqishi uchun optimal harorat 30 C 0
bo’lib, bunda tajriba boshlangandan keyin 7,5
kundan unib chiqish boshlanadi, unish davomiyligi 11,4 kun davom etib, unish
foizi esa, 43,57% ni tashkil etadi. 10 C 0
da esa, 21,2 kunda unib chiqqan bo’lsa,
o’sish davomiyligi 38,1 kunni, unuvchanlik foizi esa, 20,37% ni tashkil etdi. 35 C 0
da esa bu ko’rsatkichlar 6,3 kunda unib chiqqan bo’lsa, o’sish davomiyligi 8,3
kunni, unuvchanlik foizi 36,45% ni tashkil etdi va 9-10 kunlardan boshlab qolgan
urug’lar chirib ketadi. Tajribalar davomida shirinmiya urug’larining unib
chiqishiga skarifikatsiya usullarining ta’siri ham o’rganildi. Olingan ma’lumotlar
5-jadvalda keltirilgan.
49](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_49.png)
![5-jadval
Silliq shirinmiya urug’larini laboratoriya va dala sharoitida unib chiqishiga
skarifikatsiyaning tasiri.
Ishlov berish usullari Labaratoriya sharoitida
unuvchanlik, % Dala sharoitida
unuvchanlik, %
1.Ishlov berilmagan 42,3± 1,3 38 ,2± 0,7
2. Sovuq bilan ishlov berish 5 1,7± 2,1 4 7,3± 1,9
3. Qum bilan ishlov berish
4 6,3± 2,0 3 8, 7 ± 2,0
4. Mis kuporosi eritmasi 4 9,3± 1,7 3 5,7±1,5
5. Sink eritmasi 3 8,7± 2,0 3 2,3±1,7
5- jadvaldan ko ’ rinib turibdiki , silliq shirinmiyaning skarifikatsiyalangan
urug ’ larning laboratoriya va dala sharoitida unuvchanligiga ta ’ siri sezilarli
darajada . Ishlov berilmagan urug ’ lar unib chiqishi 42,3-38,2% natija bergan bo ’ lsa ,
turli yo ’ llar bilan ishlov berilgan urug ’ lar , laboratoriya sharoitida 37,2-51,7% ni ,
dala sharoitida esa , 32,3-47,3% ni tashkil etgan .
3.4.2 O’simlikning yer ustki va urug’ mahsuldorligi
G.glabraning urug’ mahsuldorligini hisoblab chiqdik va olingan natijalar
6-jadvalda keltirdik,
Jadval-6
G.glabraning urug’ hosildorligiTum
an
O
lingan o’sim
liklar soni
G
ullar soni
H
osil bo’lgan
urug’lar soni (RU
M
)
1000 ta urug’ og’irligi (gr)
1 tup o’sim
likdagi urug’(gr)
10 m
2
m
aydonda
1 ga m
aydondan
olinadigan
urug’(kg)
Tuplar soni
Urug’
hosildorligi
(gr)
Urgut 20 867,5±5,08 386,4±2,76 5,2 2,009 135 271,215 271,215
Oqdar- 20 968,6±5,73 241,9±2,01 5,6 1,354 147 199,038 199,038
50](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_50.png)
![yo
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, shirinmiyada Urgut tumanida o’rtacha bir tupda
867,5±5,08 ta gul, shundan 386,4±2,76 dona urug’ hosil qiladi. 10 m² maydonda
o’rtacha 135 ta o’simlik uchraydi, urug’ hosildorligi 271,215 gr ga teng ekanligi
aniqlandi. Agar buni bir gektar maydonga hisob-kitob qilsak, 271,215 kg urug’
olish mumkinligi ma’lum bo’ladi. Oqdaryo tumanida esa o’rtacha bir tupda
968,6±5,73 ta gul, shundan 241,9±2,01 dona urug’ hosil bo’ldi. 10 m² maydonda
o’rtacha 147 ta o’simlik uchrashini hisobga olsak, urug’ hosildorligi 199,038 gr
ga teng ekanligi kelib chiqadi. Agar buni bir gektar maydonga hisob-kitob qilsak,
199,038 kg urug’ olish mumkinligi ma’lum bo’ladi. 1ga maydonda Urgut
tumanida urug’ mahsuldorlik 271,215kg, Oqdaryo tumanida esa 199,038 kg
ni tashkil qilar ekan.
3.5 O’simlikning fitosenozdagi o’rni
Biz Samarqand viloyatining Oqdaryo va Urgut tumanlarida Glycyrrhiza
glabra o’simligining tabiiy va tajriba maydonchasidagi biologik xususiyatlarini
o’rgandik. Ushbu tabiiy hududlardagi fitotsenozlardagi turlarning uchrash
darajasini Drude shkalasidan foydalanib aniqladik. Oqdaryo tumanidan olingan
natijalar 1-jadvalda, Urgut tumanidan olingan natijalar esa, 2-jadvalda keltirilgan.
Jadval-1
Glycyrrhiza glabraning Oqdaryo tumani tabiiy sharoitidagi Fitosenologiyasi
T/r O’simlik nomi Vegetatsiyasi 5 balli shkalada
tutgan o’rni
1. Glycyrrhiza glabra Gullash Cop1
2. Eremostachys nuda Mevalash Sol
3. Rumex aquaticus Gullash Sol
4. Verbascum songoricum Gullash Sol
5. Hypericum perforatum Gullash Sol
6. Malva solvestris Gullash Sol
7. Cichorium intybus Gullash Sol
51](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_51.png)
![8. Rubus caesius G’unchalash Un
9. Rosa Canina Gullash Un
10. Alhagi pseudalhagi Mevalash Sol
11. Mentha asiatika Barglash Cop1
12. Althaea officinalis Gullash Sol
13. Aluropus litorais Barglash Sol
14. Carthamus turcestanicus Gullash Sol
15. Onapordon aenhium Barglash Sol
1-jadval ko’rinib duribdiki, Oqdaryo tumanidagi tabiiy fitosenozda 25 m²
maydonda 15 o’simlik turi uchrab, shundan G.Glabra va menthe asiatika
Copiozus1, Cichorium intybus va Rosa Canina esa Unikum, qolgan turlar esa
Solitare holatida ekanligi aniqlandi. Demak Oqdaryo tumanida G.Glabra,
shirinmiya-yalpiz-tugmachagul-yantoq assotsiatsiyasida ko’proq uchrar ekan.
Jadval-2
Glycyrrhiza glabraning Urgut tumani tabiiy sharoitidagi Fitosenologiyasi
T/r O’simlik nomi Vegetatsiyasi 5 balli shkalada
tutgan o’rni
1 Glycyrrhiza glabra Gullash Cop1
2 Alhagi pseudalhagi Mevalash Sol
3 Erumopyrum repens Gullash Sol
4 Rosa fedtschenkoana Gullash Un
5 Ferula kuhistanica Gullash Un
6 Aluropus litorais Barglash Sol
7 Rumex confertus Gullash Sol
8 Hordeum vulgare Gullash Cop1
9 Tribulus terrestris Mevalash Sol
10 Inula grandis Gullash Sol
11 Bromus tektorum Barglash Sol
52](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_52.png)
![12 Amygdalus spinossisima Mevalash Un
13 Prangos pabularia Gullash Sol
14 Carex physoides Mevalash Sol
15 Elytrigia trixophilla Mevalash Sol
16 Phlomis olgae Gullash Sol
17. Cynodon daktilon Mevalash Sol
18. Poa bulbosa Mevalash Sol
19. Onosma dixroantum Gullash Un
2-jadvaldan ko’rinib turibdiki, Urgut tumanida tabiiy fitosenozida 25m²
maydonda 19 tur o’simlik uchrab shundan Glycyrrhiza Glabra va Hordeum
vulgare Copiosus1, Rosa fedtschenkoana, Amygdalus spinossisima, Ferula
kuhistanica, Onosma dixroantumlar esa Unikum qolgan o’simliklar esa Solitare
holatida ekanligi aniqlandi. Demak Urgut tumanida G.Glabra, shirinmiya-arpa-
yantoq –qo’ng’irbosh assotsiatsiyasida ko’proq uchrar ekan.
SHirinmiyaning oltinchi yil etishtiriladigan er maydonida
3.6. S h irinmiya o‘simligi ta’sirida sug‘oriladigan bo‘z-o‘tloqi
tuproqlarining kimyoviy tarkibini o‘zgarishi
Qiyin melioratsiyalanadigan er maydoniga 2016 yildan qimmatli ildiz
maxsuloti olish va meliorsiyalash maqsadida shirinmiya ildizlari ekilgan.
SHirinmiyani ta’sirini tuproq meliorativ holatiga ta’sirini o‘rganish
maqsadida shudgor qilingan, bir yillik shirinmiya ekilgan, 4 yillik shirinmiya
maydoni, 6 yillik shirinmiya ekilgan maydon va 10 yillik maydon hamda paxta
ekilgan maydon tanlab olingan.
Olingan maydonlarning sho‘rlanganlik darajasi ma’lumotlari bo‘yicha
quyidagi natijalar olingan. SHudgor qilingan maydonning haydov qatlamida quruq
qoldiq miqdori 1,980 %, haydov ostki qatlamining bir metirgacha bo‘lgan
qatlamida 2,000-2,100 %ni . undan pastki qatlamda esa 1,505 dan 1.260 % gacha
bo‘lishi aniqlangan (7-jadval). Bir yillik shirinmiya ekilgan maydon o‘rtacha
darajada sho‘rlangan bo‘lib, haydov qatlamida quruq qoldiq miqdori 1,230 % ni,
53](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_53.png)
![haydov ostida birmuncha ko‘proq 1,435% ni va 53-90 sm qatlamda kamroq 1,365
%, 90-120 sm qatlamda ko‘proq 1,585 %, 120 sm sizot suvigacha bo‘lgan
qatlamda tuzlar miqdori 1,450 dan 1,355 % gacha kamayib boradi.
To‘rtinchi yil shirinmiya ekilgan maydonda bashqacha holatni ko‘rish
mumkin, haydov qatlamidan 82 sm gacha bo‘lgan qatlam kam sho‘rlangan bo‘lib,
quruq qoldiq miqdori 0,735 dan 0,890 %gacha o‘zgaradi. 82sm dan 320 sm gacha
bo‘lgan tuproq kesmasi o‘rtacha darajada sho‘rlangan. Bu shundan dalolat beradiki
to‘rtinchi yilga borib tuproqning yuqori qatlamlari sho‘rsizlanadi.
54](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_54.png)
![7-jadval
Shirinmiya ta’sirida tuproq tarkibidagi tuzlar miqdorini o‘zgarishi
SHirinmiya
o‘sish
davriyligi Qatlam
chuqurligi
, sm Quruq
qoldiq , % Umumiy
ishqoriylik
NSO
3 Cl SO
4 Ca Mg
Na K Kationlar
yig‘indisi EC
pH
Birinchi yil
shirinmiya 0-30 1,230 0,030 0,077 0,693 0,195 0,075 0,055 0,002 1,112 1,91 7,32
0,49 2,17 14,41 9,73 6,16 2,39 0,043
30-53 1,435 0,027 0,164 0,681 0,145 0,063 0,090 0,002 1,159 3,02 7,40
0,44 4,62 14,16 7,23 5,18 3,91 0,043
53-90 1,365 0,030 0,126 0,662 0,155 0,048 0,095 0,001 1,102 3,30 7,53
0,49 3,55 13,77 7,73 3,94 4,13 0,021
90-120 1,585 0,024 0,171 0,757 0,255 0,052 0,110 0,001 1,358 3,77 7,43
0,39 4,32 15,74 12,72 4,27 4,78 0,021
120-160 1,450 0,027 0,136 0,782 0,180 0,061 0,110 0,001 1,284 3,00 7,44
0,44 3,83 16,26 8,98 5,01 4,78 0,021
160-195 0,033 0,126 0,691 0,170 0,043 0,099 0,002 1,147 3,23 7,32
0,54 3,55 14,37 8,48 3,53 4,34 0,043
Grunto
vaya voda 18,70 0,640 2,59 9,92 0,400 0,450 0,066 0,003 14,069 19,30 7,59
5,25 36,52 103,17 9,98 18,50 2,86 0,069
To‘rtinchi yil
shirinmiya 0-30 0,870 0,027 0,098 0,378 0,035 0,021 0,182 0,001 0,729 1,55 7,22
0,44 2,76 7,86 1,75 1,73 7,91 0,021
30-50 0,890 0,030 0,133 0,324 0,115 0,024 0,139 0,001 0,751 2,20 7,27
0,49 3,75 6,74 5,74 1,97 6,08 0,021
50-82 0,735 0,018 0,147 0,302 0,060 0,021 0,087 0,001 0,627 2,40 7,38
0,30 4,14 6,28 3,00 1,73 3,78 0,021
82-114 1,270 0,018 0,070 0,753 0,140 0,018 0,159 0,001 1,15 2,76 7,36
0,30 1,97 15,66 6,99 1,48 6,95 0,021
55](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_55.png)
![114-140 1,190 0,027 0,196 0,613 0,040 0,009 0,149 0,001 1,021 2,02 7,53
0,44 5,53 12,75 2,00 0,74 6,51 0,021
140-170 1,420 0,021 0,192 0,775 0,115 0,036 0,179 0,001 1,309 3,37 7,44
0,034 5,41 16,12 5,74 2,96 7,56 0,021
170-214 1,350 0,021 0,192 0,794 0,070 0,036 0,173 0,001 1,277 3,02 7,54
0,34 5,41 16,51 3,49 2,96 7,56 0,021
214-252 1,400 0,024 0,171 0,810 0,070 0,036 0,099 0,001 1,199 3,34 7,56
0,39 4,82 16,85 3,49 2,96 4,34 0,021
252-320 1,450 0,024 0,168 0,833 0,075 0,033 0,099 0,001 1,221 3,45 7,58
0,39 4,74 17,33 3,74 2,71 4,34 0,021
Oltinchi yil
shirinmiya 0-20 0,885 0,027 0,038 0,454 0,105 0,045 0,055 0,008 0,719 1,61 7,33
0,44 1,07 9,44 5,23 3,70 2,39 0,192
20-40 0,785 0,030 0,031 0,432 0,115 0,030 0,046 0,002 0,672 1,48 7,28
0,54 0,87 8,98 5,74 2,47 2,00 0,043
40-65 1,100 0,030 0,021 0,607 0,135 0,040 0,035 0,001 0,854 1,47 7,31
0,49 0,59 12,62 6,74 3,29 1,56 0,021
65-103 1,040 0,024 0,024 0,594 0,150 0,033 0,039 0,001 0,853 1,65 7,27
0,39 0,68 12,35 7,48 2,71 1,69 0,021
103-137 0,785 0,027 0,024 0,436 0,090 0,045 0,039 0,001 0,649 1,33 7,34
0,44 0,68 9,07 4,49 3,70 1,69 0,021
137-180
180-213 1,200 0,021 0,035 0,691 0,125 0,048 0,046 0,001 0,957 1,50 7,32
0,34 0,99 14,37 6,24 3,94 2,00 0,021
0,850 0,033 0,028 0,457 0,100 0,043 0,035 0,001 0,680 1,54 7,33
0,54 0,79 9,50 4,99 3,53 1,56 0,021
213-247 0,415 0,030 0,031 0,203 0,060 0,009 0,032 0,001 0,351 0,69 7,38
0,49 0,87 4,23 3,00 0,74 1,41 0,021
247-287 0,285 0,030 0,017 0,140 0,030 0,009 0,004 0,001 0,216 0,58 7,34
0,49 0,48 2,91 1,50 0,74 0,174 0,021
287-354 0,270 0,024 0,010 0,138 0,035 0,009 0,002 0,001 0,207 0,63 7,38
0,39 0,28 2,87 1,75 0,74 0,097 0,021
56](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_56.png)
![Gruntova
ya voda 4,28 0,110 0,406 2,05 0,620 0,180 0,079 0,005 3,45 3,10 7,48
0,90 5,72 21,32 15,46 7,40 3,47 0,115
O‘ninchi yil
shirinmiya 0-30 0,450 0,030 0,014 0,243 0,075 0,015 0,003 0,002 0,367 0,81 7,41
0,49 0,39 5,05 3,74 1,23 0,137 0,044
30-50 0,410 0,033 0,014 0,201 0,080 0,012 0,024 0,002 0,349 0,85 7,43
0,54 0,39 4,18 4,00 0,99 1,08 0,042
50-78 0,440 0,033 0,028 0,210 0,040 0,018 0,066 0,001 0,380 0,87 7,48
0,54 0,79 4,37 2,00 1,48 2,90 0,030
78-134 0,440 0,033 0,031 0,195 0,035 0,024 0,079 0,001 0,381 0,83 7,49
0,54 0,87 4,06 1,75 1,97 3,47 0,021
134-161 0,665 0,033 0,038 0,325 0,080 0,006 0,090 0,001 0,557 1,06 7,46
0,54 1,07 6,76 4,00 0,49 3,95 0,021
161-185 0,490 0,030 0,063 0,204 0,035 0,012 0,087 0,001 0,417 1,10 7,50
0,49 1,78 4,24 1,75 0,99 3,78 0,021
185-217 0,520 0,033 0,066 0,218 0,025 0,024 0,093 0,001 0,444 1,06 7,58
0,54 1,86 4,53 1,25 1,97 4,06 0,021
217-252 0,625 0,033 0,049 0,317 0,035 0,018 0,087 0,001 0,523 1,00 7,60
0,54 1,38 6,59 1,75 1,48 3,78 0,021
57](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_57.png)
![Sho‘rlanganlik darajasi sizot suvigacha bo‘lgan qatlam kam sho‘rlanganligi
aniqlandi. Shirinmiyaning ildizi etib borgan quyi qatlamlari o‘shrlanmaganligini
ko‘rsatadi. Kesma bo‘yicha quruq qoldiq miqdori 0,270 dan 1,200 % gacha
tebranishi kuzatilgan.
Juda qiziqarli ma’lumotlar 10 yil shirinmiya o‘sgan tuproqda ildizlar yig‘ib
olgandan keyingi davrda kuzatildi. Tuproqning ikkinchi metrigacha bo‘lgan qatlam
sho‘rlanmagan bo‘lib, quruq qoldiq miqdori 0,410 dan 520 % gacha bo‘lganligi
aniqlandi.
Tuproqning umumiy ishqoriyligi bo‘yicha shudgor va turli davrda
shirinmiya o‘stirigan tuproqlarning kesmalarida sezilari farq kuzatilmaydi.
Umumiy ishqoriylik shudgorda 0,27 dan 0, 30% gacha, brinchi yil shirinmiya
o‘sgan maydonda 0,024 dan 0,033 % gacha, to‘rtinchi yil 0,018 dan 0,030 %
gacha, olti yil shirinmiya o‘tishtirilganda 0,021 dan 0,033 % gacha, o‘ninchi yilda
esa 0,030 -0,033 %.ni tashkil kilgan.
Tuproq tarkibidagi xlor miqdori muhim qiziqish uyg‘otadi. SHudgor
maydoni kuchli sho‘rlangan bo‘lib, unda xlorning miqdori kesma bo‘ylab 0,101
dan 0,210 % gacha,brinchi yil shirinmiya ekilgan maydonda 0,077 dan 0,171 %
gacha, to‘rtinchi yilda 0,070 dan 0196 % gacha, oltinchi yilda 0,010 dan 0,038 %
va o‘ninchi yilda 0,014 dan 0,066 % gacha bo‘lishi kuzatildi..
Tuproq sho‘rtoblanishiga tarkibidagi magniy va natriy katta ta’sir
ko‘rsatadi. Magniyning miqdori tuproq kesmasi bo‘ylab shudgor qilingan
maydonda 0,040 dan 0,061 % gacha, brinchi yil o‘stirilgan shirinmiya maydonida
0,043 dan 0,075 %, to‘rtinchi yilda 0,009 dan 0,036 % gacha, oltinchi yilda 0,009
dan 0,048 % gacha, va o‘ninchi yilda esa 0,006 dan 0,24 % gacha bo‘lishi
aniqlandi.
Natriy miqdori kesma bo‘yicha shudgor qilingan maydonda 0,110 dan 0,210
% gacha, shirinmiya brinchi yil o‘stirilgan maydonda 0,055 dan 0,110 %, to‘rtichi,
oltinchi va o‘ninchi yil shirinmiya o‘stirilgan maydonlarda mos ravishda 0,087 dan
0,179 % gacha, 0,02 dan 0,055% gacha va 0,001 dan 0,002 % gacha bo‘lishi
aniqlandi.
58](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_58.png)
![Shunday qilib, o‘n yil shirinmiya o‘stirilgan maydon sho‘rsizlanishi
kuzatiladi. Buni shunday tushuntirish mumkin, shirinmiya ildizi shakar moddasini
saqlaydi uni hosil qilish uchun natriy zarur. SHunga o‘xshash holatni qand lavlagi
etishtirishda ham ko‘rish mumkin ya’ni sho‘rtoblashgan tuproqlarda yaxshi o‘sib
yuqori hosil beradi.
8-jadval va 3.6.1 rasm ma’lumotlaridan ma’lumki shirinmiya o‘sish
davriyligini ortib borishi bilan tuproqning kimyoviy tarkibi keng miqyosda
o‘zgaradi. Masalan gumus miqdori tuproq haydov qatlamining shudgor qilingan
daladagi miqdori 0,60 i 0,72 %ni tashkil qilsa, shu bilan birga to‘rt yillik
shirinmiya o‘sgan dalada -1,14 % ni, 6-yil -1,24 % va 10-yil -1,50 % ga teng.
Ushbu ma’lumotlar yalpi azot miqdorini ham tasdiqlaydi. SHirinmiya dukkakli
ekin hisoblanganligi uchun oltinchi yil o‘stirilgan er maydonining haydov
qatlamida eng ko‘p 0,173%, yalpi azot to‘planadi, to‘rtinchi yilda esa 0,139% ni va
o‘ninchi yilga borib- 0,133%. N tashkil qilib, 10-yilga borib azotni kamayib
borishi shirinmiya o‘simlik sonini kamayib borishi hamda tuproq qoplamini
sho‘rsizlanishi hamda sizot suvining jaylashishi chuqurlligi chuqur joylashganligi
hisoblanadi. Y a lpi azotning eng kam miqdori shudgorda- 0,059% va brinchi yil
shirinmiya o‘stirilgan maydonda - 0,070% ni tashkil etadi. Hamma tekshirilgan
maydonlarning tuproq kesmasida tepadan pastka qarab gumus va azotning miqdori
kamayib borish qonuniyati kuzatiladi.
Shunday qilib, shirinmiya o‘sishi davriyligini oshib borishi bilan tuproq
yuzasida uning qoldiqlari to‘planib boradi, hamda ildiz tizimini rivojlanishi va
ularning minerallashishi hisobiga chuqur qatlamlarda ham gumus va azot hosil
bo‘ladi.
Y a lpi fosfor miqdori bo‘yicha tekshirilgan maydonlar keskin farq qilmaydi.
Hamma maydonlarlarning haydov qatlamida fosfor miqdori 0,091 dan 0,094 %
gacha tebranadi, faqat 10 yil shirinmiya o‘stirilganda 0,080 % ni tashkil qiladi.
Shirinmiya o‘zining o‘sish davrida kaliydan intensiv foydalanadi o‘ninchi
yilga borib yalpi kaliyning miqdori g‘aydov qatlamda1,63% gacha kamayadi,
59](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_59.png)
![8 -jadval
SHirinmiya o‘simligi ta’sirida tuproqlar kimyoviy tarkibini o‘zgarishi
S h irinmiya
o‘sish
davriyligi Qatlam
chuqurligi
sm Gum
us,
% Azot
( N ),
% Fos
for
( P
2 O
5 ),
% K aliy
( K
2 O )
,
% Nitrat(
N-
NO
3),
mg/kg Haraka
tchan
fos
for
(P
2 O),
mg/kg Almashin
uvchi
kaliy
(K
2 O),
mg/kg Gips,
% CO
2 ,
%
Birinchi yil
shirinmiya 0-30 0,72 0,070 0,094 2,25 33,9 23,06 150 1,032 6,33
30-53 0,40 0,042 0,050 2,5 28,4 10,80 80 1,005 6,68
53-90 0,30 0,035 0,047 1,8 23,8 12,13 63 1,010 6,74
90-120 0,30 0,028 0,043 1,8 20,5 10,80 70 0,982 6,93
120-160 0,28 0,025 0,040 1,5 19,1 13,46 68 0,994 6,65
160-195 0,20 0,020 0,040 1,5 12,6 12,13 40 1,022 5,94
To‘rtinchi
yil
shirinmiya 0-30 1,14 0,139 0,091 2,12 28,2 8,0 140 0,680 6,40
30-50 0,60 0,052 0,054 1,2 22,9 7,33 115 0,791 6,58
50-82 0,41 0,039 0,081 1,5 21,4 8,0 80 0,491 6,85
82-114 0,37 0,025 0,070 1,37 22,9 5,33 55 1,022 6,77
114-140 0,32 0,027 0,070 1,1 20,4 6,67 40 0,996 6,95
140-170 0,30 0,022 0,074 1,0 19,5 7,33 28 1,282 6,89
170-214 0,27 0,034 0,070 0,80 20,4 6,0 18 1,254 6,68
214-252 0,21 0,025 0,047 0,80 19,5 5,33 18 1,253 6,51
252-320 0,18 0,020 0,037 0,75 16,6 4,67 12 1,316 6,33
Oltinchi yil
shirinmiya 0-20 1,64 0,173 0,094 2,0 32,6 16,27 250 0,705 6,19
20-40 0,84 0,078 0,061 1,5 26,0 12,80 165 0,807 6,40
40-65 0,50 0,039 0,047 1,2 23,8 12,13 50 0,914 5,98
65-103 0,40 0,034 0,053 1,2 22,9 12,80 88 0,896 6,44
103-137 0,36 0,028 0,043 1,8 20,5 12,80 88 0,693 6,19
137-180 0,33 0,031 0,041 2,0 19,1 10,80 88 0,994 6,16
180-215 0,28 0,019 0,033 2,0 16,6 10,80 80 0,776 6,33
215-247 0,28 0,016 0,037 1,63 13,5 10,0 63 0,325 6,47
247-287 0,30 0,039 0,037 1,25 12,6 10,0 35 0,263 6,19
287-354 0,19 0,015 0,033 1,2 11,0 9,47 35 0,260 6,23
O‘ninchi yil
shirinmiya 0-30 1,50 0,133 0,080 1,63 19,1 10,0 168 0,392 6,15
30-50 0,81 0,073 0,060 1,5 21,4 8,67 105 0,295 6,19
50-78 0,62 0,059 0,050 1,2 22,9 8,67 80 0,305 6,33
78-134 0,35 0,024 0,045 1,25 19,5 6,67 60 0,417 6,26
134-161 0,33 0,022 0,060 1,2 16,6 6,67 40 0,625 6,39
161-185 0,30 0,028 0,053 1,1 14,1 6,0 15 0,495 6,40
185-217 0,28 0,022 0,040 1,0 13,2 6,0 15 0,452 6,33
217-252 0,27 0,038 0,037 0,80 12,1 4,67 12 0,504 6,47
60](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_60.png)
![0-35 35-60 0-30 30-53 0-30 30-50 0-20 20-40 0-30 30-50 0-35 35-56
Пашня 1 год 4 год 6 год 10 год Хлопковое00.5 11.5 22.5 3
Рис. 6 Изменение агрохимических свойств почв под влиянием
лакрицы Гумус, %
Азот %
Фосфор %
калий %
shudgor va brinchi, to‘rtinchi yillarda uning miqdori 1.92 dan 2.5% gacha
tebranadi.
Tuproqdagi nitratlarning miqdori bo‘yicha ham maydonlar o‘rtasida keskin
farq kuzatilmaydi, masalan shudgor qilingan, 1-yil, 4-yil, 6-yil shirinmiya
o‘stirilgan maydolarningning haydov qatlamida nitratning
Miqdori 28,2 do 33,9 mg/kg atrofida tebranadi. O‘ninchi yilga borib
o‘irinmiyaning dukkakli xususiyati sustlashishi g‘isobiga nitratning miqdori 19,1
mg/kg gacha kamayadi.
Shirinmiya o‘stirish davriyligi harakatchan fosfor miqdoriga ham ta’sir
qilib, o‘simlik o‘sish davriyligi uzaygan sari uning miqdori haydov va pstki
qatlamlarida kamayib boradi. Bu shundan dalolat beradiki shirinmiya fosforga
talabchanligini ko‘rsatadi.
Tuproq haydov qatlamining 6-yil o‘stirilishidan mustasno (250 mg/kg) kaliy
bilan kam ta’minlangan (140 - 168 mg/kg). Tuproq kesmasi bo‘ylab kaliyning
miqdori kamayib boradi.
Oqdaryo tumanida gipslashgan tuproqlar keng tarqalgan. Gipsning miqdori
kesma bo‘yicha birinchi yil shirinmiya etishtirlayotgan maydonda 0,982 dan 1,356
61](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_61.png)
![% gacha tebranadi , bu erda shuni ta’kidlash kerakki oltinchi va o‘ninchi yil
shirinmiya etishtirilgan maydanlarda gips miqdori keskin 0,295-0,994 % gacha
kamayishi kuzatiladi.
Tuproq tarkibidagi karbonatlar miqdori bilan tekshirilgan maydonlar
o‘rtasida keskin farq kuzatilmay ularning miqdori 5,94 dan 6,95 % oraligida
tebranadi.
Shunday qilib, tuproqlarning agrokimyoviy va kimyoviy tarkibi shirinmiya
o‘simligini o‘sish davrini cho‘zilishi bilan ularning tarkibini o‘zgarib borishi
kuzatiladi. SHirinmiya o‘sish davrini cho‘zilishi bilan organik modda to‘plpnib
boradi, gumus va azot miqdori oshadi, fosfor va kaliy miqdri o‘simlik tomonidan
o‘zlashtirilishi hisobiga kamayib boradi.
Bu qonuniyatni o‘simlik tarkibidagi oziqa moddalar miqdori xam tasdiqlaydi
(9-jadval ). Azotning miqdori shirinmiya
9- jadval
O‘simlik tarkibidagi oziqa moddalar miqdori , %
Shirinmiya o‘sish
davriyligi O‘simlik
a’zolari Azot Fosfor Kaliy
Birinchi yil
shirinmiya Ildiz 0, 4 6 0, 3 6 0,21
Poya 0, 3 5 0, 5 6 0 ,80
Barg 0. 43 0,5 0 0 , 4 6
To‘rtinchi yil
shirinmiya Ildiz 0,57 0,37 0,45
Poya 0,37 0,57 0,91
Barg 0,66 0,50 0,62
Urug‘ 0,80 1,17 1,3
Oltinchi yil
shirinmiya Ildiz 0,61 0,38 0,45
Poya 0,37 0,60 1,80
Barg 1,43 0,82 0,45
Urug‘ 0,85 1,22 1,34
O‘ninchi yil
shirinmiya Ildiz 0,52 0,31 0,31
Poya 0,39 0,46 0,45
Barg 1,18 0,60 0,45
Urug‘ 1,18 1,50 1,28
62](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_62.png)
![Fosfor va kaliyning eng ko‘p miqdorlari uning urug‘ida bo‘lib 4-, 6- va 10-
yillarda mos ravishda1,17; 1,22 ; 1,50 i 1,30; 1,34; 1,28%ni tashkil qiladi.
Shirinmiya o‘sish davriyligi uning tarkibidagi oziqa moddalar miqdori
bo‘yicha keskin farq qilmaydi. Brinchi yil shirinmiya o‘stirilganda boshka
davrlarga qaraganda uning a’zolarida ko‘p miqdorda azot to‘planmaydi. Masalan
1-chi va 4 chi yilda umumiy miqdori 1,24-2,4 mg/kg ni tashkil qilgan bo‘lsa 5-chi
va 10-chi yilga borib 3,26-3,27mg/kg ni tashkil qiladi.
Shunday qilib, shirinmiya o‘sish dariyligini uzayishi olti yilgacha bo‘lganda
oziqa moddalar oshib boradi keyingi davrlarda esa kamayib borishi kuzatiladi.
63](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_63.png)
![XULOSALAR
1. Glycyrrhiza glabra L. ko’p tomonlama foydali bo’lgan istiqbolli
(dorivor,
yem-xashak, gullari nektarga boy bo’lgan, iqtisodiy tomondan foyda keltiradigan)
o’simlikdir .
2. Samarqand viloyati sharoitida o’sayotgan Glycyrrhiza glabra L.
barcha ontogenez bosqichlarini o’taydi: virginil davri 14 oy davom etishi
kuzatildi, generativ davri 2-vegetasiya yilidan boshlanadi.
3. Glycyrrhiza glabra L. ning vegetatsiyasi oqdaryo tumani sharoitida 176
kun, Urgut tumanida esa 151 kun davom etdi.
4. O’simlikning asosiy ildizi vertikal holatda 140±10,3 sm chuqurlikkacha
o’sadi. Asosiy ildizning ikki yon tomonidan yon ildizlar unib chiqqan bo’lib,
ularning uzunligi 35,2±3,6 sm.
5. Sutaka davomida eng ko’p gul 12:00 dan 14:00 gacha vaqt oralig’ida
51,8% gul hosil bo’lganini kuzatildi.
6. Mavsum davomida eng ko’p 41,98% gullar 2-iyundan 3-iyungacha hosil
bo’ldi.
7. Dukkakning uzunligi Oqdaryo tumani sharoitida 1,8 ± 0,16 sm.
2-6 urug’li. Har bir dukkakning ichidagi urug’lar soni o’rtacha 4,95 ± 0,34
ta. Bitta to’pguldan hosil bo’lgan dukkaklar soni 14,6 ± 1,52 ta. Urgut
tumanida esa dukkagining uzunligi 1,73 ± 0,18sm. Har bir dukkakning
ichidagi urug’lar soni o’rtacha 4,77 ± 0.37ta. Bitta to’pguldan hosil
bo’lgan dukkaklar soni 13,8 ± 1,26ta.
8. Uning urug’larini unib chiqishi uchun optimal harorat 30 C 0
bo’lib,
bunda tajriba boshlangandan keyin 7,5 kundan unib chiqish boshlanadi, unish
davomiyligi 11,4 kun davom etib, unish foizi esa, 43,57% ni tashkil etadi.
9. 1ga maydonda Urgut tumanida urug’ mahsuldorlik 271,215kg,
Oqdaryo tumanida esa 199,038 kg ni tashkil qilar ekan.
64](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_64.png)
![10. Oqdaryo tumanida fitosenozda G.Glabra, shirinmiya-yalpiz-
tugmachagul-yantoq assotsiatsiyasida ko’proq uchrar ekan. Urgut tumanida
G.Glabra, shirinmiya-arpa-yantoq –qo’ng’irbosh assotsiatsiyasida ko’proq uchrar
ekan.
11. Shunday qilib, shirinmiya o‘sish dariyligini uzayishi olti yilgacha
bo‘lganda oziqa moddalar oshib boradi keyingi davrlarda esa kamayib borishi
kuzatiladi .
12. T uproqlarning agrokimyoviy va kimyoviy tarkibi shirinmiya o‘simligini
o‘sish davrini cho‘zilishi bilan ularning tarkibini o‘zgarib borishi kuzatiladi.
SHirinmiya o‘sish davrini cho‘zilishi bilan organik modda to‘plpnib boradi, gumus
va azot miqdori oshadi, fosfor va kaliy miqdri o‘simlik tomonidan o‘zlashtirilishi
hisobiga kamayib boradi
13.
65](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_65.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1 Normativ huquqiy va metadologlar ahamiyatiga oid nashrlar.
1.1 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 23-
martdagi 85-son “Respublikaning qayta ishlash tarmoqlarini rivojlantirish
maqsadida o’simlik dunyosi obyektlaridan foydalanishni yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to’g’risida” qarori.
1.2 2018-yil 27-yanvar 63-son “O’zbekiston Respublikasida qizilmiya va
boshqa dorivor o’simliklarni yetishtirish hamda sanoat usulida qayta ishlashni
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori.
1.3 2019-yil 15-fevral 138-son “Qizilmiya va boshqa dorivor o’simliklarni
yetishtirish hamda sanoat usulida qayta ishlashni samarali tashkil etishga doir
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” qarori.
1.4 O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2020-yil 10-aprel PQ-4670-
son “yaylov holda o’suvchi dorivor o’simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda
yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-
tadbirlari to’g’risida”qarori.
1.5 10.06.2022 yil “Yerlar degradatsiyasiga qarshi kurashishning samarali
tizimini yaratish chora tadbirlari to’g’risida”gi Prizedent qarori.
2.Monagrafiya ilmiy maqola to’plamlar.
2.1 Allayarov M.O’ va boshqalar. “Shirinmiya o’simligini tayyorlar va
yetishtirish bo’yicha yo’riqnoma”. Toshkent-2018.2-3-bet.
2.2 Belolipov I.V va boshqalar “Botanika va o’simliklar fiziologiyasi”,
Toshkent-2018, 280-bet.
2.3 Hamdamov A, Nabiev M, Odilov T “O’zbekiston o’simliklar
aniqlagichi”
2.4 Haydarov X.Q, Toshpo’latov Y.Sh, Jalolov X.X, Muqimov I.M “Yuksak
o’simliklar sistematikasi” Samarqand-2019.
2.5 Islomov B.S va boshqalar “Botanikadan amaliy mashg’ulotlar”
Samarqand-2019, 98-bet.
2.6 Islomov B.S, Hasanov M.A “Botanika” Samarqand-2020, 406-bet.
66](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_66.png)
![2.7 Islamov B.S, Xurramov O.G’ “Smarqand viloyati sharoitida Glycyrrhiza
glabra L. ning ba’zi biologik xusussiyatlari” XXI asrda biologiyaning rivojlanish
istiqbollari va ularda innovasiyalarning ahamiyati Jiizax-2021.
2.8 Ikromov M.I, Normurodov X.N, Yo’ldashev A.S “Botanika” Toshkent-
2002. 125-126-bet.
2.9 Mahmudov M, Haydarov Q “Yaylovshunoslik”, Toshkent-2010, 92-bet.
2.10 Mirzayev O “Yem-xashak yetishtirish” Toshkent-2014. 54-bet.
2.11 Mustafaev S.M “Botanika” Toshkent “O’zbekiston”-2002. 427-bet.
2.12 Nurboyev F.E va boshqalar “Ibn Sino ta’limoti”. Buxoro-2016. 135-
bet.
2.13 Pratov O’, Jumaev Q “Yuksak o’simliklar sistematikasi” Toshkent-
2003. 110-111-bet.
2.14 Pratov O’,Shamsuvaliyeva, L va boshqalar. Botanika Toshkent-2010.
33-bet.
2.15 Qo’ziyev va boshq. "Glycyrrhiza glabra yordamida tashlandiq
sho'rlangan yerlarni qayta tiklash: Markaziy Osiyoning och dashtlaridan tadqiqot.
"Qishloq xo'jaligi barqarorligi” 3. 2: 2005.102-113-bet.
2.16 Sumo. “Madaniy o'simliklar entsiklopediyasi: Akatsiyadan
Zinniyagacha [3 jild]: Akatsiyadan Zinniyagacha”. 2013.
2.17 Toshkent farmatsevtika instituti Farmakognoziya kefedrasi Ma’ruzalar
matni Toshkent-2012. 97-bet.
2.18 Tursunboyeva G.S, Komilova Sh.F “Botanika asoslari” Toshkent-2009.
82-bet.
2.19 Xoliqulov S, Pratov O’,Fayziev A “O’simliklar aniqlagichi” Toshkent
“O’qituvchi” 2005 90-bet.
2.20 Xolmatov H.X , Ahmedov O’.A ,Musayeva N.A “Farmakognoziya va
botanika asoslari”. Toshkent-2017. 14-bet.
2.21 H.X.Xolmatov, O.A.Ahmedov “Farmakognaziya va botanika asoslari”
Toshkent-2017, 230-bet.
67](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_67.png)
![2.22 Xurramov O.G’, Islamov B.S “Shirinmiya(Glycyrrhiza galbra L.)
urug’larining labaratoriya sharoitida unuvchanligi” Biologiyaning hozirgi zamon
Muammolari Samarqand-2020, 20-bet.
2.23 Xurramov O.G’, Islamov B.S “Shirinmiya o’simligining ba’zi biologik
xususiyatlari” Oziq-ovqat xavfsizligi II xalqarokonferensiya Samarqand-2020,
448-bet.
2.24 O’rta Osiyo o’simliklar aniqlagichi. 4-tom. 1981-yil. (281-285-bet).
2.25 O’zbekiston florasi 3-tom.1961-yil. (717-720-bet).
2.26 CACILM (Markaziy Osiyo mamlakatlarining yerni boshqarish
bo'yicha tashabbusi). 2017. "Qizilmiya". Kirish vaqti 20-fevral
2.27 Ctanikzai, MT. “Bozor to'g'risidagi hisobot . Ichki hisobot, Tribal bilan
aloqa idorasi” Kirish 2017-yil 5-yanvar
2.28 Kurvatayev R. Optimizasiya i regulirovaniye agrofizicheskogo
sostoyaniya oroshayemыx pochv pustыnnoy zonы Uzbekistana. Avtoref. Doktor.
Disser. Tashkent, 2000.45 s.
3 Foydalanilgan boshqa adabiyotlar.
Xorijiy adabiyotlar
3.1 Adel M, Alousi LA, Salem HA, (2005). “Qizilmiya: yallig'lanishga
qarshi va yaraga qarshi dori”. AAPS Pharm. Ilmiy. Texnika 6: 74-8253.
3.2 Ali Parsaeyrehr, Badrossadat Musaviy. “Glycyrrhiza glabra ishlab
chiqarish uchun ” Atrof-muhit biologiyasi, 3 (2): 125-128, 2009 yil. \
3.3 Ambavade SD, Kasture VS, Kasure SB. “Glycyrrhiza
glabra ildizlarning antibakterial faolligi” Indian J Pharmacol 2002; 34:
3.4 Armanini, Decio va boshqalar. "Qizilmiya (Glycyrrhiza glabra)." Parhez
ovqatlanish ensiklopediyasi . Marcel Dekker Inc.: Nyu-York (2005): 391-392-bet.
251-5
3.5 Asl, M.N. va Xusseynzoda, H. 2008. “Glycyrrhiza sp. Farmakologik
ta'sirining sharhi. va uning bioaktiv birikmalari”. Fitoterapiya bo'yicha tadqiqotlar
22, 709-724bet.
68](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_68.png)
![3.6 Dagar.J.K va boshq. "Likoriya (Glycyrrhiza glabra): potentsial tuzga
chidamli, yuqori darajada ishqorli tuproqlarni tiklash uchun pullik dorivor ekin.
"Curr Sci 108 (2015): 1683-1687-bet.
3.7 Dyuke JA, Ducelllier J., Duke AN va Bogensexutz MJ 2002. “Dorivor
o'simliklarning qo'llanmasi”. SRC Press, Nyu-York, 2, 46
3.8 Fotima A. “Glycyrrhiza glabra ekstraktining zamburug’larga qarshi
faolligi”. Phytother Res 2009 yil avgust; 23 (8): 1190-bet.
3.9 Islamov B.S, Xurramov O.G’ “Silliq shirinmiyaning(Glycyrrhiza glabra
L.)ning bioekalogik xususiyatlari” Polish science journal Polasha-2021, 44-bet.
3.10 Karkanis, Anestis va boshqalar. "Glycyrrhiza glabra L. dorivor o'simlik.
Fitokimyoviy tarkibi, sog'liq uchun ta'siri va hosili”. "Xalqaro Oziq-ovqat
sharhlari” (2016): 1-22-bet.
3.11 Kitagava I. “Qizilmiya ildizi” Xitoy tibbiyoti. Sof Appl Chem 2002; 74
(7): 1189-98.
3.12 Muralidharan P, Balamurugan G, Babu V. “Kalamushlarda Glycyrrhiza
glabra L. ildizi ekstrakti ta'siri”. Bangladesh J Pharmacol 2009; 4: 60-4.
3.13 Marjan S.H, Morteza E “Yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan dorivor
o’simlik qizilmiya(G.Glabra L)ning assotsatsiasi tahlili, fitokimyoviy va
molekuliyar tarkibi ” Fitokimyo. Eron-2021. 183-bet.
3.14 Nomura1 T, Fukai1 T, Akiyama T. “Glycyrrhiza turlarining fenolik
birikmalari kimyosi, qizilmiya va ularning estrogen va sitotoksik faolligi”. Sof
Appl Chem 2002: 74: 1199-1206.
3.15 Panchawat S., Rathore KS, Sisodia SS 2010. HERBAL Antioksidantlar
haqida sharh. Xalqaro jurnali PharmTech Research.Vol.2, №1, 232-239 betlar.
3.16 Saxena s. “Glycyrrhiza glabra: Ming yillik tibbiyot o’simligi”. Nat
Prod Radiance 2005; 358-67.
3.17 Parle M., Dingra D., Kulkarni SK 2004. Glycyrrhiza glabra L. ning
ekzotseptiv va xotirada mustahkamlovchi faoliyati. interoseptiv xulq modellari. J
Med ovqat. 7 (2): 157-61 15298762.
69](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_69.png)
![3.18 ViladimirovnaN. “Tuman yarimoroli florasida shirinmiya o’simligi
sinopopuliyatsiyasi” Avtoreferat Rossiya 2007-yil.
3.19 Vibha JB, Choudxari K, Singh M, Rathore MS, Shekhawat
NS. “Glycyrrhiza glabraning farmakokinetikasi va terapevtik samaradorligi”
Botany Res Int 2009; 2 (3): 157-63.
3.20 Xitoy Xalq Respublikasi Farmakopeya komissiyasi (tahr.), "Xitoy
Xalq Respublikasi farmakopeyasi (2005)", jild. Kimyo sanoati matbuoti, Pekin,
2005, 59-60 betlar
3.21. Xrishikavan “Glycyrrhiza glabra L. ildizlarini adoptogenetik
baholash”. 56-bet. Hindiston-2011.
3.22 Xyustonning funktsional tibbiyoti. "Qizilmiya: Eng foydali
o'simlikmi?" 2017.
3.23 Yadav k., Singh N. 2012. Ichki o'simtasining vitro o'simliklari
regeneratsiyasiga ta'sir qiluvchi omillar ( Glycyrrhiza glabra L.). Eron jurnali
Biotexnologiya. Vol. 10, № 2 iyul
3.24 Yapon farmakopeyasi jamiyati (tahr.), “Yaponiya farmatsiyasi-
copoeia,” 15-nashr, Yaponiya Sog'liqni saqlash, mehnat va farovonlik vazirligi,
Tokio, 2001, 1197-1276-bet.
3.25 Zhang Q, Ye M. 2009. Xitoy o'simlik dorilarini kimyoviy tahlil qilish
Gan-Cao (qizilmiya), J. Xromatogr. A. 1216.
3.26.Zadeh B.J, Kor Z.M “Qizilmiya (Glycyrrhiza glabra Linn) qimmatbaho
dorivor o’simlik”` Hindiston-2013. 1281-1288-bet.
3.27 Chang H.M, But P.P “Farmokologiya” Xitoy-2015. 304-316-bet.
3.28 Chen, Kevin Z., Xu Song va Chen Ruyu. “Xitoyda qizilmiya sanoati
istiqbollari :O'zbekistondagi qizilmiya ishlab chiqaruvchilari uchun” . Intl Food
Policy Res Inst, Xitoy-2015.
3.29 Shirazi MH, Ranjbar R, Eshragi S, Sadegi G, Jonaidi N, Bazzaz N,
Izadim, sadeghifard N., “Glycyrrhizaning antibakterial faolligini baholash
Salmonella, Shigella va ETEC E.coli o'sishi bo'yicha glabra linn ekstrakti”.
Biologiya fanlari jurnali, 2007: 7 (5): 827-829.
70](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_70.png)
![Internet saytlari.
www.plantarium.ru
www.plant.usda.gov.com
www.ziyonet.uz
www.ziyouz.com
www.wikipediya.uz
www.google.scolar.ru
www.iwmi.cgiar.org
www.google.akademiya.com
www.uznews.uz
www.ToshDAU.uz (electron kutubhona)
www.bibliotek.com.ru
71](/data/documents/f4cb361d-b1ad-482e-a340-c3373f3cb82d/page_71.png)
SHIRINMIYA(GLYCYRRHIZA GLABRA L.)O’SIMLIGI YETISHTIRISH VA UNI MAHSULOT SIFATIGA TA’SIRI. .....................................................................................................................3 I.Bob. ADABIYOTLAR TAHLILI ........................................................................ 7 II.Bob. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA METODLARI ..........23 2.1 Tadqiqot sharoitlari...........................................................................................23 2.2 Tadqiqot obyektlari...........................................................................................27 2.3 Tadqiqot metodlari............................................................................................29 III.Bob. SHIRINMIYA( Glycyrrhiza glabra L) NING BIOLOGIK XUSUSIYATLARI ……………………………………………………………...31 3.1.1 O’simlik ontogenezining asosiy davrlari va bosqichlari................................31 3.1.2 O’simlikning fenologiyasi..............................................................................36 3.2 O’simlikning ildiz sistemasinig tuzilishi..........................................................40 3.3 O’simlikning gullash biologiyasi......................................................................43 3.4 O’simlikning urug’ biologiyasi.........................................................................48 3.4.1 O’simlik urug’uning uvchanligi.....................................................................49 3.4.2 O’simlikning yer ustki va urug’ mahsuldorligi .............................................51 3.5 O’simlikning fitosenozdagi o’rni......................................................................52 3.6 S h irinmiya o‘simligi ta’sirida sug‘oriladigan bo‘z-o‘tloqi tuproqlarining kimyoviy t arkibin i o‘zgarish.......................................................................................54 XULOSALAR ……………………………………………………………………64 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………. ............................ 66 1
KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunga kelib dunyo aholisining soni ortib borayotgan bir paytda insonlarning oziq-ovaqat, kiyim-kechak va dori-daronga bo’lgan ehtiyoji ham o’sib bormoqda. Insoniyat qadimdan dorivor o’simliklardan foydalanib kelishgan. Hozirgi kunda ham turli kasalliklarni davolashda dorivor o’simliklarga talab juda yuqori. O’z navbatida bu o’simliklarga bo’lgan talab kelajakda yanada o’sadi. Insonlar tomonidan tabiiy holda o’sayotgan ko’plab dorivor o’simliklardan foydalanish yo’lga qo’yilgan, lekin tabiiy o’simlik zaxiralaridan rejasiz foydalanish oqibatida ko’plab o’simliklar zaxiralari yo’qolib bormoqda. Shuning uchun dorivor o’simliklarning biologik xususiyatlarini o’ragnish, ularning madaniy plantatsiyalarini tashkil etish katta amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 23- martdagi 85-son “Respublikaning qayta ishlash tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida o’simlik dunyosi obyektlaridan foydalanishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori [1.1], 2018-yil 27-yanvar 63-son “O’zbekiston Respublikasida qizilmiya va boshqa dorivor o’simliklarni yetishtirish hamda sanoat usulida qayta ishlashni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori [1.2], 2019-yil 15-fevral 138-son “Qizilmiya va boshqa dorivor o’simliklarni yetishtirish hamda sanoat usulida qayta ishlashni samarali tashkil etishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” qarori [1.3], O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2020-yil 10-aprel PQ-4670-son “yaylov holda o’suvchi dorivor o’simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori [1.4], 10.06.2022 yil “Yerlar degradatsiyasiga qarshi kurashishning samarali tizimini yaratish chora tadbirlari to’g’risida”gi Prizedent qarori [1.5] yuqoridagi fikrlarimizning qanchalik ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. 2
Yer yuzida 10-12 ming, mamlakatimiz hududida 1700 ga yaqin, Samarqand vilaytida esa 1140 dan ziyod dorivor o’simliklar uchraydi. Hozirgi paytda tibbiyotda va xalq tobobatida 1250 dan ziyod dorivor o’simliklardan foydalaniladi. Yuqoridagi ma’lumotlarga asosalangan holda shuni aytishimiz mumkinki mamlakatimiz florasida uchraydigan shifobaxsh o’simliklarning hammasidan ham yetarlicha foydalanilmayapti. Respublikamiz florasidagi juda ko’p darivorlar o’simlar orasida uchraydigan keksa yoshdagi o’simliklardan biri bu G.glabra o’simligidir [2.23,2.1]. Bu o’simlik qo'llaniladigan dorilar soni bo'yicha gulli o'simliklar orasida birinchi o'rinda turadi [3,18]. Glycyrrhiza glabra (Shirinmiya yoki Qizilmiya) ildizi jahon bozori tovarlari orasida tobora raqobatbardosh bo’lib bormoqda. Bu o’simlik ishlab chiqarishning ko’plab sohalarida qo’llanilmoqda. Xususan, og’ir va yengil sanoat tarmoqlarida, kosmetika, tibbiyotda, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda keng qo’llanilmoqda. O’simlikning barglari va poyasidan chorva mollariga yem-xashak tayyorlashda foydalaniladi. Guli esa asal- shiraga boy bo’lganligi sababli asalarichilikda ham samarali foydalanilish mumkin. O’zbekistonda bu o’simlikni yetishtirish iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik jihatdan juda foyda keltiradi. G. glabra ildizi Sharqda ham, G'arb tibbiyotida ham qadimdan turli xil kasalliklarni davolash uchun ishlatilgan. Bu o’simlik ildizi asosan quruq va qurutilmagan holatida iste'mol qilinadi. Hozirgi paytga kelib esa qurutilgan qizilmiya tayoqchalari holida, qizilmiya kukuni holida, qizilmiya ekstrakti, qizilmiya siropi, qizilmiya xamiri ko’rinishida foydalaniladi. Glycyrrhiza glabra L. ekstrakti pishirilgan ovqatlar, alkogolli va alkogolsiz ichimliklar, saqich tarkibidagi xushbo'y moddalar va ziravorlar sifatida ham ishlatiladi. G. Glabra ildizi tasdiqlangan yaxshi chorvachilik qo'shimchasidir. Qizilmiya barglari tarkibida bedadan ikki baravar ko'p protein mavjud. Bu qimmatbaho ozuqa quruq yem-xashak aralashmalarida ishlatilsa bo’ladi. Bundan tashqari, asalarilarni boqish uchun ishlatiladi [3.28,2.27,3.10]. 3
G. glabra o’simligining biologik xususiyatlarini o’ganish bo’yicha Respublikamiz olimlari tomonidan bir qancha ishlar olib borilgan, lekin Samarqand viloyati tumanlarida o’rganilmagan. Yuqoridagi ma’lumotlarga asoslangan holda biz Samarqand viloyatining Oqdaryo va Urgut tumanlarida Glycyrrhiza glabra o’simligining tabiiy va tajriba maydonchasidagi biologik xususiyatlarini o’rgandik. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Tuksiz shirinmiya ( Glycyrrhiza glabra L. ) burchoqdoshlar (Fabaceae) yoki dukkakdoshlar oilasiga mansub ko’p yillik o’t o’simlik. O’simlikning morfologik, anatomik tuzilishi, o’sish va rivojlanishi, urug’ hosildorligi, tabiiy fitosenozdagi tutgan o’rni o’rganildi. Tadqiqotning maqsadi. Samarqand viloyati hududida S hirinmiya ( Glycyrrhiza glabra L. )ning yetishtirish, biologik xususiyatlarini o’rganish va uning mahsulot sifatiga va tuproq kimyoviy tarkibiga ta’siri. Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqot oldiga quyidagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirildi: - shirinmiya to’g’risida adabiy manbalar asosida ma’lumotlar to’plash va ularni tahlil qilish; -shirinmiyaning sistematik holati va tarqalishini o’rganish; - shirinmiya urug’ining dala sharoitida unishini aniqlash; - shirinmiyaning ontogenezini o’rganish; - shirinmiyaning fenologik xususiyatlarini o’rganish; - shirinmiyaning gullash biologiyasini o’rganish; - shirinmiyaning ildiz tizim tuzilishi o’rganish; - shirinmiyaning urug’ mahsuldorligini o’rganish. - shirinmiya o’simligini tuproq kimyoviy ta’sirini o’rganish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Samarqand viloyati Urgut tumani sharoitida ( Glycyrrhiza glabra L. )ning biologik xususiyatlari o’rganildi. Shirinmiyaning ontogenezining asosiy davrlari, fenologiyasi, labaratoriya sharoitida urug’ unuvchanligi, sutkalik va mavsumiy gullash biologiyasi, ildiz tizimining tuzilishi, tuproq sharoitida urug’ mahsuldorligi o’rganildi. Shuningdek shirinmiya 4
urug’larining unuvchanligiga haroratning va tuproqning ta’siri aniqlandi. Shirinmiyaning tabiiy tajriba maydonnida tarqalgan tuproq sharoitida urug’ mahsuldorligi aniqlandi. Shirinmiyaning tuproq ustki va tuproq ostki mahsuldorligi aniqlandi.Shirinmiyaning tabiiy mahsulot sifatida tutgan o’rni o’rganild.Shirinmiyaning tuproq kimyoviy tarkibiga ta’siri. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Turli tomonlama foydali bo’lgan dorivor shirinmiya o’simlik Glycyrrhiza glabra L. ning ba’zi biologik xususiyatlari tipik bo’z tuproqlar sharoitida o’rganildi. Tajriba natijalariga ko’ra tipik bo’z tuproq sharoitiga yangi bo’lgan shirinmiya qo’llanildi.Shirinmiya Glycyrrhiza glabra L. ni shu ma’lumotlar asosida uning urug`ining dala tuproq sharoitida unishi, fenologik xususiyatlari, ontogenezini va gullash biologiyasini o’rganish hamda sistematik holati va tarqalishini o’rganish mumkin bo’ladi. Ishning strukturasi va hajmi. Bakalavr lik BMI ishi 77 betdan iborat bo’lib, kirish, adabiyotlar sharhi va tahlili, asosiy qism (tadqiqot ob’ekti, uslublari va tadqiqot natijalari), xulosalar, tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxatidan va jadval, rasmlarlan iborat. BMI 62 ta adabiyotlardan foydalanilgan bo’lib, shundan 29 tasi chet el adabiyotlaridan iborat. 5