logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. SHIRINMIYA(GLYCYRRHIZA GLABRA L.)O’SIMLIGI YETISHTIRISH VA UNI MAHSULOT SIFATIGA TA’SIRI.

SHIRINMIYA(GLYCYRRHIZA GLABRA L.)O’SIMLIGI YETISHTIRISH VA UNI MAHSULOT SIFATIGA TA’SIRI.

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

4059.5859375 KB
Скачать
SHIRINMIYA(GLYCYRRHIZA GLABRA L.)O’SIMLIGI YETISHTIRISH VA UNI MAHSULOT SIFATIGA TA’SIRI. .....................................................................................................................3 I.Bob. ADABIYOTLAR TAHLILI ........................................................................ 7 II.Bob. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA METODLARI ..........23 2.1 Tadqiqot sharoitlari...........................................................................................23 2.2 Tadqiqot obyektlari...........................................................................................27 2.3 Tadqiqot metodlari............................................................................................29 III.Bob. SHIRINMIYA( Glycyrrhiza   glabra   L)  NING BIOLOGIK XUSUSIYATLARI ……………………………………………………………...31 3.1.1 O’simlik ontogenezining asosiy davrlari va bosqichlari................................31 3.1.2 O’simlikning fenologiyasi..............................................................................36 3.2 O’simlikning ildiz sistemasinig tuzilishi..........................................................40 3.3 O’simlikning gullash biologiyasi......................................................................43 3.4 O’simlikning urug’ biologiyasi.........................................................................48 3.4.1 O’simlik urug’uning uvchanligi.....................................................................49 3.4.2 O’simlikning yer ustki va urug’ mahsuldorligi .............................................51 3.5 O’simlikning fitosenozdagi o’rni......................................................................52 3.6 S h irinmiya o‘simligi ta’sirida sug‘oriladigan bo‘z-o‘tloqi tuproqlarining kimyoviy t arkibin i o‘zgarish.......................................................................................54 XULOSALAR ……………………………………………………………………64 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………. ............................ 66 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunga kelib dunyo aholisining soni ortib borayotgan bir paytda insonlarning oziq-ovaqat, kiyim-kechak va dori-daronga bo’lgan ehtiyoji ham o’sib bormoqda. Insoniyat qadimdan dorivor o’simliklardan foydalanib kelishgan. Hozirgi kunda ham turli kasalliklarni davolashda dorivor o’simliklarga talab juda yuqori. O’z navbatida bu o’simliklarga bo’lgan talab kelajakda yanada o’sadi. Insonlar tomonidan tabiiy holda o’sayotgan ko’plab dorivor o’simliklardan foydalanish yo’lga qo’yilgan, lekin tabiiy o’simlik zaxiralaridan rejasiz foydalanish oqibatida ko’plab o’simliklar zaxiralari yo’qolib bormoqda. Shuning uchun dorivor o’simliklarning biologik xususiyatlarini o’ragnish, ularning madaniy plantatsiyalarini tashkil etish katta amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 23- martdagi 85-son “Respublikaning qayta ishlash tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida o’simlik dunyosi obyektlaridan foydalanishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori [1.1], 2018-yil 27-yanvar 63-son “O’zbekiston Respublikasida qizilmiya va boshqa dorivor o’simliklarni yetishtirish hamda sanoat usulida qayta ishlashni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori [1.2], 2019-yil 15-fevral 138-son “Qizilmiya va boshqa dorivor o’simliklarni yetishtirish hamda sanoat usulida qayta ishlashni samarali tashkil etishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” qarori [1.3], O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2020-yil 10-aprel PQ-4670-son “yaylov holda o’suvchi dorivor o’simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori [1.4], 10.06.2022 yil “Yerlar degradatsiyasiga qarshi kurashishning samarali tizimini yaratish chora tadbirlari to’g’risida”gi Prizedent qarori [1.5] yuqoridagi fikrlarimizning qanchalik ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. 2 Yer yuzida 10-12 ming, mamlakatimiz hududida 1700 ga yaqin, Samarqand vilaytida esa 1140 dan ziyod dorivor o’simliklar uchraydi. Hozirgi paytda tibbiyotda va xalq tobobatida 1250 dan ziyod dorivor o’simliklardan foydalaniladi. Yuqoridagi ma’lumotlarga asosalangan holda shuni aytishimiz mumkinki mamlakatimiz florasida uchraydigan shifobaxsh o’simliklarning hammasidan ham yetarlicha foydalanilmayapti. Respublikamiz florasidagi juda ko’p darivorlar o’simlar orasida uchraydigan keksa yoshdagi o’simliklardan biri bu G.glabra o’simligidir [2.23,2.1]. Bu o’simlik qo'llaniladigan dorilar soni bo'yicha gulli o'simliklar orasida birinchi o'rinda turadi [3,18]. Glycyrrhiza glabra (Shirinmiya yoki Qizilmiya) ildizi jahon bozori tovarlari orasida tobora raqobatbardosh bo’lib bormoqda. Bu o’simlik ishlab chiqarishning ko’plab sohalarida qo’llanilmoqda. Xususan, og’ir va yengil sanoat tarmoqlarida, kosmetika, tibbiyotda, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda keng qo’llanilmoqda. O’simlikning barglari va poyasidan chorva mollariga yem-xashak tayyorlashda foydalaniladi. Guli esa asal- shiraga boy bo’lganligi sababli asalarichilikda ham samarali foydalanilish mumkin. O’zbekistonda bu o’simlikni yetishtirish iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik jihatdan juda foyda keltiradi. G. glabra ildizi Sharqda ham, G'arb tibbiyotida ham qadimdan turli xil kasalliklarni davolash uchun ishlatilgan. Bu o’simlik ildizi asosan quruq va qurutilmagan holatida iste'mol qilinadi. Hozirgi paytga kelib esa qurutilgan qizilmiya tayoqchalari holida, qizilmiya kukuni holida, qizilmiya ekstrakti, qizilmiya siropi, qizilmiya xamiri ko’rinishida foydalaniladi. Glycyrrhiza glabra L. ekstrakti pishirilgan ovqatlar, alkogolli va alkogolsiz ichimliklar, saqich tarkibidagi xushbo'y moddalar va ziravorlar sifatida ham ishlatiladi. G. Glabra ildizi tasdiqlangan yaxshi chorvachilik qo'shimchasidir. Qizilmiya barglari tarkibida bedadan ikki baravar ko'p protein mavjud. Bu qimmatbaho ozuqa quruq yem-xashak aralashmalarida ishlatilsa bo’ladi. Bundan tashqari, asalarilarni boqish uchun ishlatiladi [3.28,2.27,3.10]. 3 G. glabra o’simligining biologik xususiyatlarini o’ganish bo’yicha Respublikamiz olimlari tomonidan bir qancha ishlar olib borilgan, lekin Samarqand viloyati tumanlarida o’rganilmagan. Yuqoridagi ma’lumotlarga asoslangan holda biz Samarqand viloyatining Oqdaryo va Urgut tumanlarida Glycyrrhiza glabra o’simligining tabiiy va tajriba maydonchasidagi biologik xususiyatlarini o’rgandik. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Tuksiz shirinmiya ( Glycyrrhiza glabra L. ) burchoqdoshlar (Fabaceae) yoki dukkakdoshlar oilasiga mansub ko’p yillik o’t o’simlik. O’simlikning morfologik, anatomik tuzilishi, o’sish va rivojlanishi, urug’ hosildorligi, tabiiy fitosenozdagi tutgan o’rni o’rganildi. Tadqiqotning maqsadi. Samarqand viloyati hududida S hirinmiya ( Glycyrrhiza glabra L. )ning yetishtirish, biologik xususiyatlarini o’rganish va uning mahsulot sifatiga va tuproq kimyoviy tarkibiga ta’siri. Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqot oldiga quyidagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirildi: - shirinmiya to’g’risida adabiy manbalar asosida ma’lumotlar to’plash va ularni tahlil qilish; -shirinmiyaning sistematik holati va tarqalishini o’rganish; - shirinmiya urug’ining dala sharoitida unishini aniqlash; - shirinmiyaning ontogenezini o’rganish; - shirinmiyaning fenologik xususiyatlarini o’rganish; - shirinmiyaning gullash biologiyasini o’rganish; - shirinmiyaning ildiz tizim tuzilishi o’rganish; - shirinmiyaning urug’ mahsuldorligini o’rganish. - shirinmiya o’simligini tuproq kimyoviy ta’sirini o’rganish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Samarqand viloyati Urgut tumani sharoitida ( Glycyrrhiza glabra L. )ning biologik xususiyatlari o’rganildi. Shirinmiyaning ontogenezining asosiy davrlari, fenologiyasi, labaratoriya sharoitida urug’ unuvchanligi, sutkalik va mavsumiy gullash biologiyasi, ildiz tizimining tuzilishi, tuproq sharoitida urug’ mahsuldorligi o’rganildi. Shuningdek shirinmiya 4 urug’larining unuvchanligiga haroratning va tuproqning ta’siri aniqlandi. Shirinmiyaning tabiiy tajriba maydonnida tarqalgan tuproq sharoitida urug’ mahsuldorligi aniqlandi. Shirinmiyaning tuproq ustki va tuproq ostki mahsuldorligi aniqlandi.Shirinmiyaning tabiiy mahsulot sifatida tutgan o’rni o’rganild.Shirinmiyaning tuproq kimyoviy tarkibiga ta’siri. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Turli tomonlama foydali bo’lgan dorivor shirinmiya o’simlik Glycyrrhiza glabra L. ning ba’zi biologik xususiyatlari tipik bo’z tuproqlar sharoitida o’rganildi. Tajriba natijalariga ko’ra tipik bo’z tuproq sharoitiga yangi bo’lgan shirinmiya qo’llanildi.Shirinmiya Glycyrrhiza glabra L. ni shu ma’lumotlar asosida uning urug`ining dala tuproq sharoitida unishi, fenologik xususiyatlari, ontogenezini va gullash biologiyasini o’rganish hamda sistematik holati va tarqalishini o’rganish mumkin bo’ladi. Ishning strukturasi va hajmi. Bakalavr lik BMI ishi 77 betdan iborat bo’lib, kirish, adabiyotlar sharhi va tahlili, asosiy qism (tadqiqot ob’ekti, uslublari va tadqiqot natijalari), xulosalar, tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxatidan va jadval, rasmlarlan iborat. BMI 62 ta adabiyotlardan foydalanilgan bo’lib, shundan 29 tasi chet el adabiyotlaridan iborat. 5 I. ADABIYOTLAR TAHLLI Dukkakdoshlar oilasi 650 turkumga mansub 18000 turni o'z ichiga oladi. Bu oila vakillari Yer sharining hamma quruqliklarida uchratish mumkin. O'zbekistonda esa 35 turkumga oid 422 turi o'sadi. Bu oila 3 oilachaga bo'linadi. Bular: sezalpindoshlar, mimozadoshlar va burchoqdoshlar [2.18]. Biz o’raganayotgan o’simlik Glycyrriza glabra L. burchoqdoshlar oilachasiga mansub. Ushbu o’simlikning qisqacha sistematik o’rni 1-jadvalda keltirilgan [2.13]. Jadval-1 № Sistematik o’rni Nomlanishi Lotincha O’zbekcha Lotincha O’zbekcha 1 Divisio Bo’lim Magnoliophyta Magnoliyatoifa 2 Classis Sinf Magnoliopsida Magnoliyasimonlar 3 Ordo Qabila Fabales Burchoqnomalar 4 Familia Oila Fabaceae Burchoqdoshlar 5 Genus Turkum Glycyrrhiza L. Shirinmiya 6 Spesies Tur Glycyrrhiza glabra L. Tuksiz shirinmiya Silliq shirinmiya (Glycyrrhiza glabra L.) o’simligini birinchilardan bo’lib, eramizning 190-yillarida Xitoyning buyuk o’simlikshunos ustasi Chjan Zhong Zhing o’rgangan. Glycyrrhiza glabra L. o’simligi 1753-yilda Karl Linney tomonidan binar nomenklatura bo’yicha nomlagan. Fanda Glycyrrhiza L. turkumining 30 ta turi ma’lum. O’rta Osiyo florasida esa 9 ta tur( Glycyrrhiza glabra, Glycyrrhiza aspera, Glycyrrhiza uralensis, Glycyrrhiza echinata, Glycyrrhiza korshinskiyi, Glycyrrhiza bucharica, Glycyrrhiza gontscharovii, Glycyrrhiza triphilla, Glycyrrhiza erythrocarpa ) uchraydi. Bulardan O’zbekiston florasida 5 ta tur( Glycyrrhiza bucharica, Glycyrrhiza aspera, Glycyrrhiza lexissima, Glycyrrhiza uralensis, Glycyrrhiza glabra) tarqalgan [2.25,2.24]. 6 Miyalаr (Glycyrrhisa L) – ko‘p yillik, yo‘g‘on ildizpoyali o‘tsimon o‘simlik. Uning qizilmiya, oqmiya vа аchchiqmiya kаbi turlаri uchrаydi. Хo‘jаlik nuqtаi nаzаrdаn qizilmiya (G. glabra) аhаmiyatli. U ko‘pyillik, ildizbаchkili o‘simlik, poyasi tik o‘sаdi, bo‘yi 0,5 m, bаrglаri toqpаtsimon. Ildizi tuproqqа chuqur (10 m) kirаdi. Cho‘llаrdаgi qumliklаrning chuqurlik joylаri, dаryo bo‘ylаri vа hаvzаlаri, to‘qаylаrdа o‘sаdi. Yaylov o‘simligi sifаtidа аhаmiyatsiz, chunki uni mevаlаgunchа qo‘y, tuya vа qorаmollаr yemаydi, fаqаt kuzgi, qishki dаvrdа yeydi. Pichаn vа silos tаyyorlаgаndа ozuqаligi yaxshi hisoblаnаdi. Hаr gektаridаn 1 – 4 t pichаn berаdi. Pichаnni, аyniqsа, shonаlаsh-gullаsh fаzаsidа tаyyorlаgаndа hаmmа hаyvonlаr qoniqаrli yeydi [2.10]. O’simlik keng arealga ega. I.F.Musayev ma’lumotlariga ko’ra Glycyrrhiza turkumining aksariyat turlari O’rta yer dengizi florasi mintaqasining o’simliklari hisoblanadi. Turlarning O'rta yer dengizi floristik viloyatida keng tarqalishiga qaramay, G. glabraning asosiy xomashyo ba’zasi O'rta Osiyo va Qozog'iston mintaqalari hisoblanadi, qizilmiya ildizining nazoratsiz qazib olinishi natijasida oxirgi yillarda xom ashyo zahiralari uch baravar kamayib ketgan [3.18]. O’simlik keng arealga ega. O’rta yer dengizining shimoliy sohilada yoppasiga uchraydi. Bundan tashqari Ispaniya, Arabiston yarim oroli, Eron, Afg’oniston, Balhash ko’li, Jungariyagacha boradi. Janubiy sharqda uning areali Amudaryo, Panj, Norin, Qashqar sohillaridan o’tadi, faqat Qoraqum va Qizilqum katta qum massivlaridan tashqari O’rta Osiyo va Qozog’istonning barcha daryo sohillarida, ariq, ko’l, kanal, suv omborlari bo’ylarida, ko’chki tog’ yonbag’rlarida, tashlandiq yerlarda, ekinlar orasida dengiz sathidan 250 metrdan 2000 metr balandlikkacha uchraydigan va ekalogik diapozoni keng, ishlatilishi ko’p qirrali bo’lgan o’ta foydali o’simlikdir. Glycyrrhiza L. turkumi vakillari butun dunyoga tarqalgan: ular Osiyo, Janubiy Evropa, Shimoliy va Janubiy Amerika, Shimoliy Afrika va Avstraliyada tarqalgan. 7 Shirinmiya so’zi qadimgi fransuz tilida “likori”, yunoncha “Rriza” (glyhorrhiza) dan olingan bo’lib, “shirin ildiz” degan ma’noni anglatadi. Xitoy tilida esa “goncao”-“shirin o’t” degan ma’noni bildiradi. Shirinmiya o’simligiga oid dastlabki ma’lumotlar mil.av 2300-yilda Xitoy imperatori Shennong yozicha bu o’simlik odamlar yoshni yoshartiradigan sehrli o’simlik sifatida ta’riflanadi. Shirinmiya ildizi mil.av 1350-yilda Misr fir’avini Tutanxamon qabridan topilgan. Olimlar nima uchun shunday ekanligini aniq bilishmaydi. Lekin o’simlikning shifobaxshligi bilan bog’liqligini taxmin qilishadi. Glycyrrhiza Osiyo, Yevropa, Avstraliya bilan birga Shimoliy va Janubiy Amerikada 20 ga yaqin turni o’z ichiga oladi. Glycyrrhizaning qadimiy nomi "Liquiritia" bo’lib, ilmiy nom inglizcha "Liquorice" nomi berildi [2.21]. G.glabra L.–Tuksiz miya, shirinmiya-Glycyrrhiza turkumining O’zbekistonda 5 ta turi yovvoyi holda o’sadi. Yer yuzida Glycyrrhiza turkumi 20 ga yaqin turni o’z ichiga oladi [2.4,2.3]. Fanda uning 18 turi ma’lum bo’lib, 5 turi O’rta Osiyoda keng tarqalgan[14]. Xrishikavan ma’lumotlariga qaraganda Glycyrrhiza turkumining yer yuzida 30 ta turi mavjud [3.21]. O'simliklarning vegetativ va generativ organlari belgilarining hilma-xilligi murakkab barglarining shakli, poyasi va barglarining o'sishi, guldastalardagi gullarning joylashishi va rangi, dukkagining rivojlanishi va shakli, tadqiqotchilarda qiziqish uyg'otdi. Morfologik va iqtisodiy jihatdan bir jinsli bo'lmagan Glycyrrhiza turining turlari ikki qismga bo'linadi; Euglycyrrhiza Boiss. va Pseudoglycyrrhiza Krug. G. glabra tegishli bo'lgan Euglycyrrhiza bo'limining turlari bir qator morfologik belgilar tomonidan farqlanadi. Qizilmiya jinsining ikki qismga bo'linishi ximotaksonomik tadqiqotlar bilan tasdiqlangan. Euglycyrrhiza bo'limi vakillari glycyrrhizin kislotasini o'z ichiga oladi, pseudoglycyrrhiza bo'limining turlari uni to'plamaydi [3.18] . Ta'riflangan ikkita bo'limning eng qadimiysi, taxminan, Pseudoglycyrrhiza bo'lib, uning turlari hozirda yerning turli qit'alarida tarqalgan. Euglycyrrhiza bo'limining turlariga kelsak, ularning barchasi Yevrosiyoda va O'rta yer 8 dengizning Turon floristik subregionida joylashgan. Binobarin, Euglycyrrhiza bo'limi, ehtimol qadimgi Pseudoglycyrrizadan kelib chiqqan. Bu markazda qizilmiya turlari G. glabra L., G. aspera Pall., G. echinata L., G.macedonica Boiss uchraydi. Euglycyrrhiza bo'limi ichidagi o’xshashlikni hisobga olgan holda, tadqiqotchilar G. tabiati jihatidan G. glabra Pseudoglycyrrhiza bo'limi turlariga juda o'xshashligini ta'kidlamoqdalar [2.15]. G’arbiy Yevropada Glycyrrhizaning tuksiz miya turi keng tarqalgan. Glycyrrhiza jinsining Kavkaz vakillarini o'rganish G. glabra: var ning to'rt xil navi va bitta duragay shakli mavjudligini ko'rsatdi. typica Reg. et podasi, var. linearis D. Sosn, var. stipitato-glandulosa D. Sosn, var. glandulifera Reg. va podalar [2.16]. Ko'pgina tadqiqotchilar G. glanduliferani mustaqil tur deb hisoblamaydilar, chunki u o'z diapazoniga ega emas, qoida tariqasida, G. glabra bilan bir xil ekologik sharoitda yashaydi. Shuningdek, G. glandulifera vegetativ va generativ organlarning xususiyatlari bilan farq qilmaydi [2.15]. Hozirgi vaqtda G. glandulifera G. glabra bilan sinonimga ega. G. glabraning karyologik tadkikoti shuni ko'rsatdiki, turli xil morfologik xususiyatlarga ega va ekologiyasi turlicha bo'lgan namunalardagi xromosomalar soni barqaror va 2n = 16 ni tashkil qiladi [3.6]. O’rta Osiyoda G. Glabraga oid kompleks tadqiqotlar va tur ichidagi polimorfizmni o’rganish o’tgan arsning 50-yillarida boshlangan. Turlarning ekotiplar, populyatsiyalar, ekoelementlar va biotiplarga bo'linishini ta'minlaydigan turlararo birliklarni aniqlash uchun asosan ekologik yondashuv qo'llanilgan [3.10]. Turlarning ekotipik differentsiatsiyasi o'rnatildi. Xususiyatlar majmuasi bilan aniqlangan individual guruhlar, shuningdek alohida populyatsiyalar madaniy sharoitda fiziologik jarayonlarning intensivligi, yer usti va yer osti organlarining o'sish va rivojlanish ritmi hamda biologik faol moddalarning tarkibi o’rganildi [2.26]. Yaylov va dasht fitosenozlari tarkibida qizilmiya dengiz sathidan 2000 m balandlikda tog'larda uchraydi. G . glabra tabiiy o’simlik jamoalari tarkibida 9 dominant yoki subdominant hisoblanadi. 1990-yillarda Qozog'iston Respublikasi, Rossiya (Quyi Volga viloyati) va Bolgariyada G. glabra populyatsiyasi tarkibini o'rganish boshlandi. Mualliflar o'z asarlarida asosiy diqqatni G. glabra populyatsiyasining ekologiyasini, xususan, tuproqning kimyoviy va mexanik tarkibini, shuningdek fitotsenotik muhitni populyatsiyalarning asosiy xususiyatlariga ta'sirini, turlar mo'lligi, yosh tarkibi, mahsuldorligini o'rganishga bag'ishlashgan. Eng samarali G. glabra ustun bo'lgan jamoalar yer osti suvlari paydo bo'lgan yashash joylarida ekanligi ko'rsatilgan [3.22]. G. glabraning yer ostki organlari juda kuchli rivojlangan bo'lib, ularning mahsuldorligi asosan suv rejimi, tuzilishi, mexanik tarkibi, tuproqning minerallashuvi, shuningdek, o't pog'onasining zichligi bilan belgilanadi, bu esa fitotsenozni boshqa tarkibiy qismlar bilan raqobatdosh munosabatlar darajasini belgilaydi [3.4]. XX asrning 70-yillariga qadar G. glabra L.ning yirik massivlari O'rta Osiyo va Qozog'istonning suv omborlari va daryolari vodiylarida joylashgan bo'lib, Kavkazda, pastki Volga va Donda biroz kichikroq hududni Kura-Araks pasttekisligining o'rta kamarida G. glabra egallab olgan [2.16]. G. glabra ildizi va rizomlarini sanoat usulida yig'ish G'arbiy Qozog'iston, O'zbekiston, Turkmaniston, Ozarbayjon va Shimoliy Kavkazda amalga oshirildi. Qizilmiya ildizini mexanizatsiyalashgan tarzda qazib olish usullari ishlab chiqilgan [2.22]. XX asr 70-yillarining o'rtalariga kelib G. glabraning resurs mintaqalari aniqlandi: G'arbiy Qozog'iston, Nijneamudaryo va Chardjo-Uski, Janubiy Qozog'iston, Zakavkaziya. Yillik yig'im-terim 10-11 tonna quruq ildiz va ildizpoyalarni tashkil etdi [3.4]. 1980-yillarning boshlarida G. glabra populyatsiyasining intensiv ekspluatatsiyasi va boshqa antropogen omillar (daryolarning gidrogeologik rejimining iqtisodiy faolligi, yerni shudgorlashi yomonlashishi) tufayli hosildorlikning keskin pasayishiga va tabiiy chakalakzorlarning 3 baravar kamayishiga olib keldi. Tadqiqotchilar Ukrainada, Shimoliy va Sharqiy Azov 10 viloyatida, Rostov viloyatida qizilmiya chakalakzorlarining unumdorligi pasayishni qayd etadilar [3.18] Xuddi shu sabablarga ko'ra, O'zbekiston va Turkmanistonda hosilni terishni to'liq to'xtatish tavsiya etiladi. Hammasi bo'lib, asosan Markaziy Osiyo va Qozog'istonda to'plangan G. glabra populyatsiyasi egallagan 65000 gektarga yaqin yerlar MDH respublikalari hududida aniqlangan [3.10,3.18]. Glycyrrhiza glabra qadimgi dorivor o'simliklar sifatida ko'plab mamlakatlarda ma'lum bo'lgan. So'nggi yillarda yer usti massasidan foydalanish imkoniyati va istiqbollari ham namoyish etildi. Qo'llaniladigan dorilar soni bo'yicha u gulli o'simliklar orasida birinchi o'rinda turadi [3.18]. So'nggi 30 yil ichida G. glabradan kimyoviy terapiya effektlari keng bo'lgan turli xil organik birikmalar sinfiga mansub moddalar ajratilgan. Ko'pgina tadqiqotchilar suvda eriydigan va ayniqsa ekstrakti moddalarni ajratadigan moddalarning biologik faolligini qayd etadilar, ularning tarkibi 4-8,5% ga yetadi (Ammosov va boshq., 1984). Yer osti organlarida ularning muhim qismi (16,6% gacha) saponin glycyrrhizin (glycyrrhizin kislotasining kaliy va kaltsiy tuzlari) ga to'g'ri keladi (Muraviev, 1953). Qizilmiya ildizi tarkibida 27 ta flavonoid birikmasi mavjud bo'lib, ularning umumiy tarkibi 4,3% ga etadi (Georgievskiy va boshq., 1990). Kraxmal (34% gacha), glyukoza (15% gacha), saxaroza (11% gacha), askorbin kislotasi (31,2 mg% gacha) b-sitosterol, estriol (1,5-2%) va boshqalar [3.6]. Xalq tabobatida qizilmiya ildizi ekspektoran, analjezik, tonik, yarani davolash, detoksifikatsiya qiluvchi, ich yumshatuvchi, diuretik sifatida ishlatiladi. Ilmiy tibbiyot buyrak usti korteksiga stimulyatsiya qiluvchi ta'sir bilan bog'liq bo'lgan antispazmodik, yallig'lanishga qarshi ta'sirga ega bo'lgan G. glabra ildizlari va rizomlaridan ekstrakti moddalarga asoslangan dorivor preparatlarni tavsiya qiladi. Terini, allergik, urologik va ginekologik kasalliklarni davolash uchun tayyorgarliklar yaratilgan. G. glabrani saraton va OITSni davolashda qo'llash imkoniyati ko'rib chiqilgan [2.22]. G. glabraning yerustki qismida 11 uglevodlar, shu jumladan polisakkaridlar (6,6% gacha) kabi biologik faol moddalar mavjud, ular orasida - pektin moddalari (5,8%), organik kislotalar, shu jumladan askorbin kislotasi (260 mg% gacha), kumarinlar ( 1,94-2,39%), taninlar (5,5%), flavonoidlar (2,02%), lipidlar (6,26%) [3.18]. Yer usti massasi ozuqaviy ahamiyatga ega (Larin va boshq., 1990). Shuningdek, u bakteritsid, antiviral va protistotsid faolligi bilan dorivor preparatlarni olish uchun manba bo'lib xizmat qiladi [3.22]. Bundan tashqari, qizilmiya ildizi 20 dan ortiq sohalarda qo'llaniladi. Hozirgi vaqtda turlardan foydalanishda integral yondashuv qo'llanilmoqda: tibbiyotda; qishloq xo'jaligi (yerda qumni biriktiruvchi vosita sifatida, shuningdek chiqindilarni va boshoqli yerlarni yaxshilaydigan vositalar sifatida) [2.16] Turlarning O'rta er dengizi floristik viloyatida keng tarqalishiga qaramay,G. glabraning asosiy xomashyo bazasi O'rta Osiyo va Qozog'iston mintaqalari bo'lib, qizilmiya ildizining nazoratsiz olinishi natijasida oxirgi yillarda xom ashyo zaxiralari uch baravar kamaydi [3.18]. Shirinmiya o'simligining morfologik tuzilishi va biologik xususiyatlarini o'rganish bo'yicha V.P.Mixailova; T.P.Nadejina; A.B.Xudaybergenov va boshqalar tadqiqot ishlari olib borgan. A. B.Kerbabaev, A.N.Gladbishev, A.A.Ashirovalar Turkmaniston va Amudaryoning o'rta bo'limi xududlarida shirinmiya o'simligining tarqalishi, biologik xususiyatlari, ildiz-xomashyosini tarbiyaviy uslublari o'rganilgan. S.X.Chevrenidi Farg'ona viloyati hududi sharoitida shirinmiya o'simligi bioekologiyasi va hosildorligi bo'yicha tadqiqotlar olib brogan [2.12.23]. A.A.Ashirova ma’lumotlariga qaraganda shirinmiyaning asosiy qoplamlari Amudaryo del'tasida bo'lib, uning bir turi Glycyrrhiza glabra L turi tarqalgan. Bu o'simlik ariq bo'ylarida, daryo sohillarda, to'qayzorlarda, sho'rhok yerlarda, ayrim paytlarda begona o't sifatida ekin maydonlarida uchraydi [2.7]. A.Baxiev Amudaryoning quyi mintaqalarida shirinmiya o'simligining biomorfologik xususiyatlari va uning tabiiy sharoitdagi formatsiyalarini o'rgangan. Xududda shirinmiya formatsiyasi tarkibida 27 oila, 68 turkum va 99 tur mavjudligi 12 aniqlangan [2.22]. S.X.Nigmatov, N.Xaydarovlar tomonidan shirinmiya o'simligining agrotsenotik sharoitda ekologik omillarga ta'siri o'rganilgan. Shirinmiya o'simligi joylashgan maydonlarda iqlim sharoitining yaxshilashganligi ya'ni havoning va tuproqning qizishi pasayishi, havoning yerga yaqin qatlamida namlik oshishi kuzatilgan [2.22]. N.Xaydarov shirinmiya o'simligini g'o'za bilan almashlab ekilganda uning samaradorligini ko'rsatadi. Almashlab ekilganda 5 yildan keyin g'o'za ekilgan maydonlardan - 30.2, 15 yildan keyin - 34.0 va almashlab ekilmagan variantlarda gektaridan 13.4 t sentiner paxta yig'ib olingan [2.23]. S.S.Mo’minova Toshkent viloyatida Glycyrrhiza L turkumi turlarining ekologik va biologik xususiyatlarini o'rganish bo'yicha tajribalar olib borgan. Ekilgan o'simliklarning birinchi yilgi vegetatsiya davri 205 kundan 230 kungacha davom etishi hamda dala sharoitida o'simlikning o'sib rivojlanishi bo'yicha kuzatishlar olib borilgan [3.9]. V.S.Goryacheva shirinmiya o'simligini em-xashak sifatida foydalanish, uning tarkibidagi gormonal moddalarning (estrogenlar) organizmga ta'siri to'g'risida ma'lumotlar beradi. N.A.Murav'ev, V.D.Ponomarevlar shirinmiya ildizini toza glitsirizzin kislotasi bo'yicha standartlashtirishda gravimetrik, titrimetrik, xromatografik metodlardan foydalanish uslublarini ko'rsatadi [3.9]. Qoraqalpog'iston Respublikasi xududlarida shirinmiya o'simligining hosildorligi uning assotsiatsiyalaridan o'simliklar tarkibiga, shu jumladan shirinmiya o'simligining miqdoriga bog'liqligi aniqlangan. Hududda shirinmiya o'simligining 19 ta massivlari mavjudligi, ularning umumiy maydoni 17991 gektarni tashkil etib, umumiy quruq ildiz zahirasi 59354.2 tonnadan iborat ekanligi ko'rsatilgan. S.D.Davletmuratov 1976-1979-yillarida xududdagi shirinmiya o'simligining tabiiy zahiralarini aniqlash bo'yicha tadqiqotlar olib borgan. Uning ko'rsatishicha shirinmiya o'simligining umumiy massivi 2685 ga, ildiz-xomashyo zahirasi 12059.2-13576.1 t ekanligi belgilangan [2.22]. G.Sabirov tamonidan Qoraqalpog'iston Respublikasi xududlarida 13 shirinmiya o'simligini urug'idan va ildiz-poyasidan ekib o'stirish 1993-1995-yillari o'rganilgan. M.A.Mikailov, D.D.Mirzalievlar shirinmiya o'simligining ildiz- poyasidan 8-10 sm qalamchalarini turli uslublarda ekib ko'rgan. Qalamchalar 2-4 sm chuqurlikda ekilganda o'simliklar 30 kundan, 5-6 sm chuqurlikda esa 40 kundan keyin unib chiqadi [2.23]. O‘simlikdagi glitsirrizin moddasi zaharlanishni to‘xtatuvchi, saraton shishlarini yo‘qotuvchi, kasallarda suv-tuz moddalarini yaxshilanishiga, gormon oldini tartibga soladi. Qizilmiyani goloy, Uralskiy nomdagilar keng tarqalganligi (aralashib) yangi Karjinskiy qizilmiyasi shakllangan. Borisov D.A. ma'lumotlarida berilganlariga asoslanib, qizilmiyani yashash joylari issiq va nam subtropikdan tortib keskin konsinental: quruq va issiq yoz hamda qishda sovuq iqlimli toifaga ajratilgan. O‘simlik harorat -17,8 0 S gacha sovuqda o‘sadi. Namlik esa bu ekinlar o‘sadigan joylarda 206-2465 mm gacha namlilik koefitsenti 0,22-3,60 ni tashkil qiladi [3.9]. Muinova S.S., Toshmuxamedov R.I qizilmiya o‘simligini vertikal poyasda o‘stirilganda yig‘ib olingan urug‘larni O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika instituti pastki adir uchastkasida ekib, o‘simlikni o‘sish va rivojlanishini o‘rganishlari natijasida birinchi yili tik o‘suvchi, poyasini balandligi 5-7 sm ga etgan [2.13]. Galimov K.A., Muinova S.S qizilmiyani tuksiz va ural turlarini chatishtirish orqali duragaylar olishdi. Ural (ixcham shakl), tuksiz yoyiq tur bilan chatishtirish shingil uzunligi, gul uzunligi gullar va shingillarni sonini aniqlash ural turida gullar 2 marta kamaydi (Kura tipiga nisbatan). Bu turlarning qiyg‘os gullash fazasi bir davrda kuzatildi. Shuning uchun ularni chatishtirish mumkin. Hosil bo‘lgan gibridlar ona o‘simlikka ko‘proq o‘xshaydi. Umuman yuqoridagi turlari chatishtirish yaxshi kechadi va mevalash, urug‘lari to‘la qonli bo‘lib yetiladi [2.23]. Aprasidi G.S ba'zi bir qizilmiya turlarini past va yuqori haroratga munosabatini o‘simlikni fazalari bo‘yicha o‘rganib, ayniqsa harorat yetishmasligi o‘simlik morfobiologik asoslariga kuchli ta'sir etishligini o‘rgangan. Ayniqsa, 14 vegetatsiya davrida bu ko‘rsatkich gullash hamda biomassa to‘planishiga katta ta'sir etadi. Ikkinchi yili ildiz bo‘g‘zidan ko‘karib o‘sish 17-martda to‘liq unib chiqqanligi 21-31-mart oralig‘ida jadal o‘sdi. Harorat sutkada 9-13 0 C kuzatildi. Eng past havo 1978-yilda ko‘karib chiqdi. 16,2-16,7 0 S tekis unib chiqdi demak, unib chiqishga harorat yig‘indisi 100 0 C deb hisoblash mumkin [ 2.22]. Aprasidi G.S qizilmiyani tuksiz populyasiyasini turli sharoitda o‘stirilganda (Amudaryo, Kavkaz, Zarafshon, Astraxan) suvga bo‘lgan talabini o‘rganib harorat o‘rtamiyona bo‘lganda o‘simlik faol termoregulyasiyani talab qilmagan, lekin shu vaqtlarda o‘sishi faollashdi. Kunduzgi transpiratsiya jadalligi 4 yil o‘simliklarda soat 13 00 , astraxon turida esa soat 15 00 da kuzatilgan. Muallif fotosintez mahsuldorligini, to‘qimalarni suv ushlab turish qobiliyati kabi fiziologik ko‘rsatkichlarni izohlaydi. Xulosa qilsak qizilmiyani tuksiz turi xatto uchinchi avlodda suv rejim bo‘yicha o‘zaro farqlanadilar. Bunda Amudaryo populyatsiyasi boshqalarga nisbatan transpiratsiya jadalligi yuqori bo‘lib chiqdi. Biroz kamroq ko‘rsatkichlar astarxan populyatsiyasida kuzatildi [ 3.9]. Nigmatov S.X. qizilmiyaning (Glabra L) turini bir necha yillar davomida sho‘rlangan tuproqlarda urug‘ini ekilganda tuproq sho‘rlanishiga ko‘nikmalar hosil qilgan. Dala sharoitida o‘stirilganda o‘simliklarni tuzga chidamliligi ontogenezida ortib borgan. Ular mevasi, mahsuldorligi hamda ildiz tuplashi bo‘yicha ma'lumotlar olingan. Aniqlanganki, qizilmiya ildiz orqali ekilganda tuzlarga chidamli (urug‘ga nisbatan) ildizlaridan ko‘paytirilganda tuz 15% bo‘lganda nobud bo‘ladi. Ko‘chatlar esa 2,5% bo‘lsa ko‘plari ko‘karmagan. Kuchli sho‘rlanishga o‘tgan sari o‘simlik o‘sishni va rivojlanishi keskin sekinlashuviga olib keldi [2.22]. Strelsova L.F qizilmiya bargidagi azotli moddalarni miqdorini Toshkent va Mirzacho‘l cho‘llarida yetishtirilgandagi tajribalarda aniqlab shunday xulosaga kelgan, sho‘rlanish natijasida umumiy azot, oqsil va azotsiz oqsillar ko‘proq o‘zgarar ekan. Sho‘rlangan tuproqda ammiak miqdori ortgan. Ayniqsa, birinchi yilda, 2-4 yillarda esa miqdori kamayib bordi. Xulosa qilsak, tuzlar azotli moddalarni ko‘pligi sababli hosildorlikka uncha salbiy ta'sir etmaydi. 1976-1980-yillarda ekishni optimal muddatlarini sinovdan o‘tkazish uchun 15 dala tajribalarini olib borgan. Urug‘larni qaxrabo kislotasining 0,0035% eritmasida namlagan. Nazoratdagi urug‘lar vodoprovod suvida namlangan. Qaxrabo bilan urug‘larni namlaganda unib chiqish tezlashgan (2 martaga oshgan). Barcha yillarda o‘simliklarni o‘sish va rivojlanish fenokuzatuvlarda (mart, may, iyun) stimulayasiya dorisi oqibatida sezilarli tezlashgan, xatto iyun oyida ham o‘sish jadal borgan. Dori sepilmagan o‘simliklar kech ekilganda ham biroz orqada qoldi. Bunga sabab ildiz tizimini rivojlanishi sustlashganidir. Muallif tajaribalarda shirinmiyani ildiz qismini boshi (o‘sish nuqtasi) vertikal va gorizontal ravishda o‘sgan ildizlarning qalamchalarini alohida ekib, ularda hosil bo‘lgan asosiy poya (novda) balandligini yon poyalarini soni va uzunligini aniqlagan [2.15]. Ataev A.M., Osipov A.P., Sariev X (1986) qizilmiyani tuproqda turli miqdorda ildiz qoldirilganda qayta tiklanishini o‘rganishib, ya'ni bu jarayon uchun kamida 25-30% zahirani qoldirish talab etiladi. Mualliflar 3 yillik tajaribalarga asoslanib, ko‘chatlar soni qizilmiya o‘sish, rivolanish va hosligiga o‘ta ta'sir etadi deb xulosa qilishgan [3.22]. Silliq shirinmiya tipik freatofit bo’lib, u tabiatda yerosti suvlari yaqin, kam sho’rlangan tuproqli yerlarda uchraydi [3.18]. Uning ildizlari yer qatlamiga 5-7 metr kirib borganligi sababli ancha chuqurda joylashgan yer osti suvlaridan ham foydalanadi. Silliq shirinmiya polimorf o’simlik bo’lib, ekalogik yashash joyiga qarab turli ko’rinishda bo’ladi. O’rta Osiyo va Qozog’iston., Kavkaz, Bolga va Don, Dnepr va Dnectr daryolari havzalarida o’suvchi G.glabra L. ning 30 ga yaqin formalari tabiiy hamda madaniy sharoitda o’rganilib, ularning morfologik belgilari turli ekalogik sharoitlarda saqlanib qolish xususiyatiga ega ekanligi aniqlangan. Shirin miya (Glycyrrhiza glabraL.) Fors viloyatining qurg’oqchil yerlarida begona o’t sifatida o’sad [3.4]. Shirin miya ildizpoyalari va urug’i orqali ko’paytiriladi. Urug’i yassi yoki yumaloq to’q jigarrangda. Urug’ining po’sti qalinligi sababli unib chiqishi juda past[33]. Hozirgi vaqtda Eronda yaylov va ekin maydonlaridan ildizlarining keng terimi tufayli qizilmiya kamayib ketdi [2.23]. 16 Glycyrrhiza glabra Leguminoseae oilasiga mansub Misrda va boshqa davlatlarda o’sadigan o’simlik. Bu o’simlik tabletka va boshqa dorilarning achchiq ta’mini yo’qotishda va salqin ichimliklar tayyorlashda qo’llaniladi (Fenvik va boshqalar 1990). Glycyrrhiza glabra Linn tarixdan ham dori, ham xushbo’y o’simlik sifatida keng tarqalgan o’simlik. Bu o’simlik jigar kasalliklarida , artrit va og’iz yaralarida, kuchli yallig’langanda qo’llaniladi. Ildizi ekstraktining fitokimyoviy tahlili uning tarkibida soponin, triterpenlar (glisirrizin, glikirretin kislotasi), flavonoidlar (likirtin, izoflovonoidlar) va kumarinlar, shakar, aminokislotalar, taninlar, kraxmal, xolin, fitosterollar mavjudligini ko’rsatdi (Fukai va boshqalar, 1998; Arystanova va boshqalar, 2001). Glikirriza glabra(shirinmiya) O'rta er dengizi va Osiyoning ba'zi mintaqalaridan kelib chiqqan va shirin o’simlik sifatida ham tanilgan. Tarixdan, bu o'simlikning quritilgan ildizi va ildizipoyalari Xitoy, Yunon, Hind va Rimliklar tomonidan dorivor o’simlik sifatida ishlatilgan. Zamonaviy tibbiyotda qizilmiya ekstrakti ko'pincha achchiq ta'mni yo’qotish uchun lazzat beruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Qizilmiya ekstrakti bundan 60 yildan ko'proq vaqt davomida Yaponiyada surunkali gepatitni davolash uchun, shuningdek, boshqa viruslarga, shu jumladan immunitet tanqisligi virusi (OIV), sitomegalovirus (CMV) va Herpes simplexlarga qarshi ishlatilgan. ( Glycyrrhiza glabra ildizizida glitserrizin mavjud bo’lib, u qamish shakariga nisbatan 60 marta shirindir (Bayati Zadeh va Moradi Kor Int J Adv Biol Biom Res. 2013 yil; 1 (10): 1281-1288). Glisirrizin komponenti oziq-ovqat mahsulotlarida, tamaki mahsulotlarida va o'simlik dori-darmonlarida an'anaviy ishlatiladi va buning uchun yetishtiriladi. Ildizi glisirrizin hisobiga shakarga nisbata 50 barobar ko’proq shirin ta’mga ega. ( Yogesh Badxane , Amarjeet Bajaj -2014). U qandga nisbatan 40 marta shirin, gidrolizlanganda qand o’rnida ikki molekula glukuron kislota (shutting uchun haqiqiy glikozid emas) harada bir asosli glitsirretin kis lota (aglikon) hosil qiladi [3.26] . Shirin miya ildizi shakarga qaraganda 50 baravar shirinroq deb hisoblanadi. 17 Glycyrrhiza glabra O'rta er dengizi havzasida, Evropaning janubida va Hindistonda o'stiriladi Glycyrrhiza turlaridan yuqori miqdordagi (400 dan ortiq) kimyoviy birikmalar ajratib olingan bo’lib, ularning tarkibi har xil o'simlik turlari va geografik manbalarga qarab sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Tabobatda shirinmiyadan foydalanish juda qadimdan, bizning eramizdan oldin IV asrdanoq boshlangan bo’lib, uni Gipokrat va boshqa olimlar tabobatda ishlatishgan. Ildizidagi shirin ta’mni beradigan komponent glizirrizik kislotasining kaliy- kalsiy-magniy tuzlari aralashmasi bo’lib, 2-25% oralig’ida o’zgarib turadi. Glycyrrhiza glabra Linn. xalq tabobatida keng qo'llanilgan va bugungi kunda tijorat uchun juda muhim ahamiyatga ega bo'lgan tur hisoblanadi. Ildizlari an’anaviy tibbiyotda G.glabra ildizlari allergeyani davolashda ,mikroblarga qarshi, yaraga qarshi, oshqozon yarasi , revmatizm, osteoartrit va artritni yengillashtirishda, kam qonlikda qonda qandni meyorlashtirishda, addison kasalligida ishlatiladi. Bundan tashqari tinchlantiruvchi, ichni yumshatuvchi hamdir . Nafas olish, oshqozon-ichak, yurak- qontomir, ko’z va teri kasalliklarida qo’llaniladi. Ildiz ekstrakti yengil esterogen ta’sirni keltirib chiqaradi va ba’zi kishilar uchun foydali bo’lishi isbotlangan . Hozirgi tendentsiyada bir nechta tadqiqotchilar tomonidan o'tkazilgan tadqiqotlarga ko’ra G. glabra xotira kuchaytiruvchilik xususiyatlarini namoyish etuvchi o'simliklardan biridir . Ildizi tarkibida 4,6-20 % glitserizin, 10 % qand, 0,035 % efir moyi, bargida C vitamini, 14 % kraxmal, 8 % oshlovchi moddalar bor. Ibn sino shirinmiya ldizidan turli xastaliklarni davolashda foydalangan [2.18]. Shirinmiya ildizida 23% glisirridin, likvitozid, flavonoidlar, efir moyi, 4% asparagun, qand, 8,4% sirrizin achchiq moddasi, bargida C vitamin bor [2.9]. Shirinmiya sho’rajriq, yulg’un kabi sho’rlanishga chidamli o’simliklar qatoriga kiradi [2.9]. Shirinmiya sho’rxok yerlarda ekish tavsiya etilgan [2.2]. Shirinmiya cho’l va adirlarda, soz tuproqlarda uchraydi [2.19]. 18 Miloddan avvalgi IV asrdan yunon olimi Teofrast qizilmiyani quruq yo’tal, nafas yo’llari kasalliklari uchun yaxshi deb yozgan.Markaziy Osiyo faylasufi Ibn sino jigarning yallig’lanish kasalliklarida qizilmiya ildizidan foydalanishni tavsiya qilgan [3.3]. Glycyrrhiza haqida eng qiziqarli narsa glabra bu marginal yerlarda o'stirilishi mumkin masalan, sho'r-gidroksidi tuproqni qayta tiklashga olib keladi [3.15]. “Miyor ildizi Sharqda ham, G'arb tibbiyotida ham turli xil kasalliklarni davolash uchun ishlatilgan". [3.12,3.7,2.22]. Shirinliklar ishlab chiqarishda qizilmiya ekstrakti ko'pikni shakllantirish komponenti sifatida ishlatiladi, bu mahsulotga ochiqlik va yumshoqlikni beradi [3.2]. Moy ekstrakti ham pishirilgan ovqatlar, alkogolli ichimliklar, alkogolsiz ichimliklar, saqich tarkibidagi xushbo'y moddalar va ziravorlar sifatida ishlatiladi [3.25,3.15,]. Bu o'simlik tabiiy shaklda iste'mol qilinishi mumkin. Quritilgan qizilmiya ildizini shirinligi sababli chaynash mumkin [3.15,3.17]. Moy ildizi yaxshi tasdiqlangan chorvachilik qo'shimchasidir. Qizilmiya barglari tarkibida bedadan ikki baravar ko'p protein mavjud. Bu ayniqsa, quruq yem-xashak aralashmalarida ishlatilsa - qimmatbaho ozuqa hisoblanadi. Bundan tashqari, asalarilarni boqish uchun ishlatiladi [3.4,3.1,3.7]. U sil kasalligini ham davolaydi. Likoriya qandli diabet va diabetdan tarqaladigan kasalliklarni davolaydi. Qizilmiyaning eng katta xossalaridan biri saratonga qarshi formuladir. Qizilmiya jigarni va gepatit C dan va gepatitdan keyingi jigar saratoni rivojlanish xavfini pasaytiradi [3.29,3.25]. Ammo, agar noo'rin dozani iste'mol qilsangiz, qizilmiya ildizi zararli bo'lishi mumkin. Masalan, bu gipertoniya, gipokaliemiya, shish va boshqalarga olib kelishi mumkin [45,31]. Shuning uchun, qizilmiya ehtiyotkorlik bilan iste'mol qilish kerak. Qizilmiya (Glycyrrhiza glabra L. 2n=16) biofaol xusussiyatga ega bo’lgan ko’plab birikmalarni sintez qiladigan o’simlik. Ulardan eng taniqli triterpen saponin, glitsirrizin (shakarga nisbatan 150 barobar shirinroq) keng doirada yallig’lanishga qarshi, oshqozon yarasi, allergiya hamda viruslarga qarshi shu jumladan COVID-19 ga qarshi ishlatish mumkin, immunited qobiliyatini 19 kuchaytirish qobiliyatiga ega, lekin gipertoniya holatida foydalanmaslik tavsiya etiladi [3.11] . Tadqiqaotlar shuni ko’rsatdiki glitsirrizin konsentratsiyasining diapazoni (0,2-5,8%) ilgari xabar qilinganlarga qaraganda ko’proq edi. Qozog'iston (0,7- 2,6%) va Italiya (1,6-3,0%); [3.16]. Xitoy farmakopeyasida uchta turdagi qizilmiya Glycyrrhiza uralensis , G. glabra va G. puflamalari , Yapon farmakopeyasida ikki turi G. uralensis va G. glabra buyuriladi [ 3.20,3.24]. Glycyrrhiza glabraning dori, ham xushbo’y o’simlik sifatida keng tarqalgan o’simlik ekanligi tarixdan ham ma’lum. Bu o’simlik jigar kasalliklarida , artrit va og’iz yaralarida, kuchli yallig’langanda qo’llaniladi. Ildiz ekstraktining fitokimyoviy tahlili uning tarkibida saponin, triterpenlar (glisirrizin, glikirretin kislotasi), flavonoidlar (likirtin, izoflovonoidlar) va kumarinlar, shakar, aminokislotalar, taninlar, kraxmal, xolin, fitosterollar mavjudligini ko’rsatdi [3.26] . Glycyrrhiza turlaridan ko’p miqdordagi (400 dan ortiq) kimyoviy birikmalar ajratib olingan bo’lib, ularning tarkibi har xil, o'simlik turlari va geografik tarqalishiga qarab farq qilishi mumkin. Glycyrrhiza glabra ildizida glitserrizin mavjud bo’lib, u qamish (Phragmites) shakariga nisbatan 60 marta shirindir [3.26]. Ildizidagi shirin ta’mni beradigan komponent glizirrizik kislotasining kaliy- kalsiy-magniy tuzlari aralashmasi bo’lib, 2-25% oralig’ida o’zgarib turadi. Miloddan avvalgi IV asrdan yunon olimi Teofrast qizilmiyani quruq yo’tal, nafas yo’llari kasalliklari uchun yaxshi deb yozgan.Markaziy Osiyo faylasufi Ibn Sino jigarning yallig’lanish kasalliklarida qizilmiya ildizidan foydalanishni tavsiya qilgan. Glycyrrhiza glabra L. xalq tabobatida keng qo'llanilgan va bugungi kunda tijorat uchun juda muhim ahamiyatga ega bo'lgan tur hisoblanadi.Bu o'simlik tabiiy shaklda iste'mol qilinishi mumkin. Quritilgan qizilmiya ildizini shirinligi sababli chaynash mumkin [3.27]. U sil kasalligini ham davolaydi . Silliq shirinmiya qandli diabet va diabetdan tarqaladigan kasalliklarni 20 davolaydi. Qizilmiyaning eng katta xossalaridan biri saratonga qarshi formuladir. Qizilmiya jigarni va gepatit C dan keyingi jigar saratoni rivojlanish xavfini pasaytiradi. Nafas olish, oshqozon-ichak, yurak-qontomir, ko’z va teri kasalliklarida qo’llaniladi [3.24]. Ildiz ekstrakti yengil esterogen ta’sirni keltirib chiqaradi va ba’zi kishilar uchun foydali bo’lishi isbotlangan . Hozirgi paytda bir nechta tadqiqotchilar tomonidan o'tkazilgan tadqiqotlarga ko’ra G. glabra xotira kuchaytiruvchilik xususiyatlarini namoyish etuvchi o'simliklardan biridir. Qizilmiya (Glycyrrhiza glabra L. 2n=16) biofaol xusussiyatga ega bo’lgan ko’plab birikmalarni sintezqiladigan o’simlik. Ulardan eng taniqli triterpen saponin, glitsirrizin (shakarga nisbatan 150 barobar shirinroq) keng doirada yallig’lanishga qarshi, oshqozon yarasi, allergiya hamda viruslarga qarshi, shu jumladan COVID- 19 ga qarshi ishlatish mumkin, immunitet qobiliyatini kuchaytirish qobiliyatiga ega, lekin gipertoniya holatida foydalanmaslik tavsiya etiladi [3.13] . 21 II. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA METODLARI 2.1 Tadqiqot sharoitlari Samarqand viloyatining iqlimi o’ziga xos bo’lib, havo haroratining kecha-kunduz va mavsumiy o’zgarib turishi, quyosh radiasiyasining kuchliligi, havoning quruqligi va kam bulutliligi bilan xarakterlanadi. Tabiiy iqlim sharoitining o’ziga xos omillaridan tekisliklarning pastligi, okeandan uzoqligi va murakkab orografiyaga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Relyefning bunday murakkab va notekisligi sababli har bir hudud o’ziga xos tabiiy sharoitga ega. Samarqand meteostansiyasining ko’p yillik ma’lumotlariga ko’ra, havoning yillik o’rtacha harorati 13,1℃ ga teng. Eng issiq oyi (iyul) o’rtacha harorati +26,6 ℃ , o’rtacha sovuq harorat (yanvar) 2,3-6,4 ℃ teng. Ba’zi yillari bahor paytidagi sovuq -5 va -20 ℃ (mart) gacha yetadi. Kuzgi sovuq havo noyabr oyining boshida kuzatiladi. Sovuqsiz, ya’ni mo’tadil va issiq kunlar 206 kundan 214 kunga to’g’ri keladi. Qish qisqa bo’lib, ob-havo tez o’zgaruvchan. Qor qoplami tez erib ketadi. Ba’zan qish faslida ham havo isib ketib o’simliklar vegetatsiyasini boshlashi mumkin. Ko’p miqdordagi yog’ingarchilik mart, aprel oylariga to’g’ri keladi. Yoz faslida yog’ingarchilik deyarli bo’lmaydi, yillar mobaynida kuzatilganda, yog’ingarchilik miqdori keskin farq qiladi, ya’ni atmosfera yog’ingarchiligi miqdori 251 mm dan 503 mm gacha bo’lishi qayd qilingan. Bahor faslida 172 mm, eng kam miqdordagi yog’ingarchilik esa yoz faslida 12-13 mm ga teng bo’ladi. Shuningdek, qish faslida yog’ingarchilik 92 mm, kuzda esa 42 mm gacha yetishi mumkin. Yozda bo’ladigan yog’in miqdori juda kam bo’lganligi sababli tuproqning yuza qisminigina namlaydi, bu vaqtda havoning namligi 30- 40%, qish faslida esa 70-80% ni tashkil etadi. Yoz faslida harorat keskin ko’tarilishi munosabati bilan havoning nisbiy namligi juda pasayadi va kuchli shamol esishi kuzatiladi hamda namlik sezilarli darajada bug’lanadi, ya’ni namlikning bug’lanishi tushishidan yuqori bo’ladi. Qurg’oqchilik may oyining birinchi yarmidan to iyunning boshlanishigacha kuzatiladi. Yozda g’arb tomondan issiq va quruq shamol esib, 22 «garmsel» paydo qiladi. Garmsel odatda havo haroratining sezilarli darajada oshishiga sababchi bo’lib, havoning nisbiy namligi 13%, hatto ba’zan 7-8% gacha tushadi. Bularning ta’siri qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining keskin kamayishiga olib keladi. Samarqand viloyatining iqlimi keskin kontinental bo’lib, yoz va qishda tez o’zgaruvchandir. Eng xarakterli xususiyati yozda haroratning juda yuqori bo’lishidir. Yil bo’yi bo’ladigan yog’ingarchilik asosan yomg’ir holatida tushadi. Qor qoplami odatda 30-40 kun saqlanadi, ayrim yillardagina ko’proq bo’lishi mumkin. Bahori qisqa, ob - havosi beqaror, ya’ni o’zgaruvchanligi bilan xarakterlanadi. Harorat martning ikkinchi yarmida ko’tariladi. Ko’p hollarda sovuq havo yana qayta takrorlanadi va mart oyining oxiri yoki aprel oyining boshlarida ancha soviydi, ya’ni mart oyida -6,5 ℃ bo’ladi. Qishda yanvar oyining o’rtacha harorati +12℃ , eng sovuq havo yanvar oyida kuzatiladi ya’ni -25 ℃ . Yozi uzun quruq va juda issiq. O’rtacha yillik harorat +13+15 ℃ eng issiq oy iyul bo’lib, soyada 42 ℃ gacha ko’tariladi. Avgust oyidan boshlab harorat pasayib boradi. Birinchi sovuq oktyabr oyining birinchi yarmida kuzatiladi. Sovuqsiz kunlar davomiyligi 180-223 kun. Vegetatsion davrning o’rtacha harorati (mart-oktyabr) 18,1 ℃ . Yilning 200-240 kunida harorat +5 ℃ dan yuqori, harorat +10 ℃ dan yuqori kunlar soni - 150-185 kun. Foydali harorat miqdori 4000-4300 ℃ ni tashkil qiladi. Havo harorati tuproq harorati bilan chambarchas bog’liq. Masalan: mart oyida tuproq yuzasidagi o’rtacha harorat +7+9 ℃ bo’lib, (ba’zi yillarda) bahorgi sovuq paytiga kelib –10 ℃ soviydi. Shuningdek, ba’zi yillarda tuproq yuzasi mart oyida +30 ℃ , aprelda +40 ℃ gacha bo’lishi kuzatiladi. Biz ilmiy tadqiqotimizni Samarqand viloyatining ikkita tumani Urgut va Oqdaryo tumanlari olib borganligimiz bois har ikkala tumanning tabbiy iqlim sharoiti haqida ham to’xtalib o’tamiz. Oqdaryo tumani hududi Zarafshon daryosining irmoqlari-Oqdaryo va Qoradaryo vodiysining irmoqlarida joylashgan. Relyefi asosan, yassi tekislik bo lib, sharqdan g arbga nishab. Yer yuzasining balandligi 450 m. Zarafshon ʻ ʻ 23 daryosining faoliyati natijasida ko hna qayirlar (terrasalar) hosil bo lgan. Iqlimiʻ ʻ kontinental. Shimoliy, shimoliy.-sharq va sharq tomondagi tog lar Arktikadan ʻ keluvchi sovuq shamollarni to sib turadi. Yanvarning o rtacha temperaturasi 1,1 ʻ ʻ ℃ , iyulniki 27-28°. Yiliga o rtacha 200–300 ʻ mm yog in yog’adi. Vegetatsiya davri ʻ 217 kun. Tuproqlari qadimdan sug oriladigan 1—2% chirindili bo z tuproq. ʻ ʻ Oqdaryo tumani xaritasi 1-rasm Urgut tumani hududi Zarafshon tog tizmalarining davomi bo lgan ʻ ʻ Chaqilikalon va Qoratepa tog larining yon bag irlarida, o rtacha 1000 m ʻ ʻ ʻ balandlikda joylashgan. Sharqiy, janubiy. va g arbiy qismlari pastbaland tekislik ʻ bo lib, bir qancha soyliklar bor. Tog yon bag irlari slanets va ohaktosh ʻ ʻ ʻ qoyalaridan iborat, daryo vodiylari tor, chuqur, qirg oqlari tik. Adirlar g ovak va ʻ ʻ bo sh cho kindi jinslardan tashkil topgan. Adirlardagi soylarning vodiylari keng . ʻ ʻ Chaqilikalon va Qoratepa tog lari orasidagi Taxtaqoracha dovoni (1675 m) orqali ʻ 24 Katta O zbekiston trakti o tadi. Urgut kuchli seysmik xududlardan biri bo lib, 7ʻ ʻ ʻ balli zonaga kiradi. Omonqo ton yaqinida va Chaqilikalonda marmar, ohaktosh, ʻ marganets, mis, volfram va boshqa foydali qazilmalar bor. Iqlimi keskin kontinental. Yanvarning o rtacha temperaturasi — 1,5 ʻ ℃ , eng past temperatura - 25°, iyulning o rtacha temperaturasi 24,4 ʻ ℃ , eng yuqori temperatura 49 ℃ . Yillik yog’in 459–500 mm. Yog inning ko’p qismi qishda (34%) va bahorda (48%) ʻ tushadi. Oqqo rg on, G ijduvonsoy, G ussoy, Urgutsoy, Kamongaronsoy, ʻ ʻ ʻ ʻ Qoratepasoy, shuningdek, Darg om, Yangiariq, Yangi Urgut, Yangi Qozonariq va ʻ boshqa kanallar bor. Tuproklari, asosan, bo z tuproq. Qum, shag al, qo ng ir, ʻ ʻ ʻ ʻ kashtan tuproqlar ham uchraydi. Urgut tumani xaritasi 2-rasm 2.2. Tadqiqot ob’yektlari 25 Silliq shirinmiya-Glycyrrhiza glabra burchoqdoshlar ( Fabaceae ) yoki dukkakdoshlar oilasi, Miya( Glycyrrhiza ) turkumiga mansub ko’p yillik o’t o’simlik. Bo’yi o’sib turgan sharoitga qarab, 45-80-120 sm gacha o’sadi. Barglari 9-15 sm, cho’ziq tuxumsimon yoki nashtarsimon. To’pguli siyrak 7-12 sm. Gullari siyoh rang. Dukkagi 2-7 urug’li. Aprel-Iyun oylarida gullab, iyun-sentabrda urug’laydi. Guli 3-7 tadan gulpoyada joylashgan, uzunligi 15-18 mm. Gultoji oqish-siyohrang tusda. Gulkosasi 5 ta gulkosachabargning qo’shilishidan hosil bo’lgan, 3,5-4 mm keladi, oqish-pushti rangda. Gultojbarglari kapalak shaklida bo’lib, bayroqcha bo’yi 8-10 mm, yelkancha 6-7 mm, qayiqcha 10mm uzunlikda. Androtsey 10 ta changchilar(9 tasi qo’shilgan, 1 tasi erkin), to’plamdan iborat. Changdon rangi oqsih-sarg’ish. Genitsey 1 ta mevabargchadan tashkil yopgan va changchilar bilan o’ralgan. Changlanishi asosan hashorotlar yordamida malga oshadi. Gul formulasi Ca (5) Co 5 A (9)+1 G 1. Mevasi dukkak meva. O’simlik keng arealga ega. I.F.Musayev ma’lumotlariga ko’ra Glycyrrhiza turkumining aksariyat turlari O’rta yer dengizi florasi mintaqasining o’simliklari hisoblanadi. Turlarning O'rta yer dengizi floristik viloyatida keng tarqalishiga qaramay, G. glabraning asosiy xomashyo ba’zasi O'rta Osiyo va Qozog'iston mintaqalari hisoblanadi, qizilmiya ildizining nazoratsiz qazib olinishi natijasida oxirgi yillarda xom ashyo zahiralari uch baravar kamayib ketgan. Fanda Glycyrrhiza L. turkumining 30 ta turi ma’lum. O’rta Osiyo florasida esa 9 ta tur( Glycyrrhiza glabra, Glycyrrhiza aspera, Glycyrrhiza uralensis, Glycyrrhiza echinata, Glycyrrhiza korshinskiyi, Glycyrrhiza bucharica, Glycyrrhiza gontscharovii, Glycyrrhiza triphilla, Glycyrrhiza erythrocarpa ) uchraydi. Bulardan O’zbekiston florasida 5 ta tur( Glycyrrhiza bucharica, Glycyrrhiza aspera, Glycyrrhiza lexissima, Glycyrrhiza uralensis, Glycyrrhiza glabra) tarqalgan. O’rta Osiyoda G. glabraga oid kompleks tadqiqotlar va tur ichidagi polimorfizmni o’rganish o’tgan arsning 50-yillarida boshlangan. Glycyrrhiza glabra qadimgi dorivor o'simliklar sifatida ko'plab mamlakatlarda ma'lum bo'lgan. 26 So'nggi yillarda yer usti massasidan foydalanish imkoniyati va istiqbollari, biologik xususiyatlarining ba’zi tomonlari o’rganilgan. Bu o’simlik qo'llaniladigan dorilar soni bo'yicha gulli o'simliklar orasida birinchi o'rinda turadi. Glycyrrhiza glabraning dori, ham xushbo’y o’simlik sifatida keng tarqalgan o’simlik ekanligi tarixdan ham ma’lum. Bu o’simlik jigar kasalliklarida , artrit va og’iz yaralarida, kuchli yallig’langanda qo’llaniladi. Ildiz ekstraktining fitokimyoviy tahlili uning tarkibida saponin, triterpenlar (glisirrizin, glikirretin kislotasi), flavonoidlar (likirtin, izoflovonoidlar) va kumarinlar, shakar, aminokislotalar, taninlar, kraxmal, xolin, fitosterollar mavjudligini ko’rsatdi ( 5). Glycyrrhiza turlaridan ko’p miqdordagi (400 dan ortiq) kimyoviy birikmalar ajratib olingan bo’lib, ularning tarkibi har xil, o'simlik turlari va geografik tarqalishiga qarab farq qilishi mumkin. Glycyrrhiza glabra ildizida glitserrizin mavjud bo’lib, u qamish (Phragmites) shakariga nisbatan 60 marta shirindir . Ildizidagi shirin ta’mni beradigan komponent glizirrizik kislotasining kaliy- kalsiy-magniy tuzlari aralashmasi bo’lib, 2-25% oralig’ida o’zgarib turadi. Miloddan avvalgi IV asrdan yunon olimi Teofrast qizilmiyani quruq yo’tal, nafas yo’llari kasalliklari uchun yaxshi deb yozgan.Markaziy Osiyo faylasufi Ibn Sino jigarning yallig’lanish kasalliklarida qizilmiya ildizidan foydalanishni tavsiya qilgan. Glycyrrhiza glabra L. xalq tabobatida keng qo'llanilgan va bugungi kunda tijorat uchun juda muhim ahamiyatga ega bo'lgan tur hisoblanadi.Bu o'simlik tabiiy shaklda iste'mol qilinishi mumkin. Quritilgan qizilmiya ildizini shirinligi sababli chaynash mumkin (6). U sil kasalligini ham davolaydi . Silliq shirinmiya qandli diabet va diabetdan tarqaladigan kasalliklarni davolaydi. Qizilmiyaning eng katta xossalaridan biri saratonga qarshi formuladir. Qizilmiya jigarni va gepatit C dan keyingi jigar saratoni rivojlanish xavfini pasaytiradi (Xyustonning funktsional tibbiyoti. 2017). Nafas olish, oshqozon-ichak, yurak-qontomir, ko’z va teri kasalliklarida qo’llaniladi (6). Ildiz ekstrakti yengil esterogen ta’sirni keltirib chiqaradi va ba’zi kishilar uchun foydali 27 bo’lishi isbotlangan (Rajesh va boshqalar , 2000). Hozirgi paytda bir nechta tadqiqotchilar tomonidan o'tkazilgan tadqiqotlarga ko’ra G. glabra xotira kuchaytiruvchilik xususiyatlarini namoyish etuvchi o'simliklardan biridir. Qizilmiya (Glycyrrhiza glabra L. 2n=16) biofaol xusussiyatga ega bo’lgan ko’plab birikmalarni sintezqiladigan o’simlik. Ulardan eng taniqli triterpen saponin, glitsirrizin (shakarga nisbatan 150 barobar shirinroq) keng doirada yallig’lanishga qarshi, oshqozon yarasi, allergiya hamda viruslarga qarshi, shu jumladan COVID- 19 ga qarshi ishlatish mumkin, immunitet qobiliyatini kuchaytirish qobiliyatiga ega, lekin gipertoniya holatida foydalanmaslik tavsiya etiladi . Qizilmiya ko‘p yillik, bo‘yi 50—100 sm ga yetadigan, yerostki qismi kuchli taraqqiy etgan o‘t o‘simlik. Ildizpoyasi ko‘p boshli, kalta, yo‘g‘on bo‘lib, hamma tomonidan yer ostida gorizontal joylashgan, uchi kurtak bilan tamomlanuvchi novdalar va pastga qarab bitta asosiy vertikal o ' qildiz o'sib chiqqan. Asosiy o‘qildizning uzunligi 4-5 m bo‘ladi. Poyasi bir nechta, tik o‘suvchi, shoxlanmagan yoki kam shoxlangan, tukli bo'lib, mayda nuqtasimon bezlar yoki mayda tikanlar bilan qoplangan. Bargi toq patli, murakkab, 3-7 juft bargchalardan tashkil topgan. Bargcha ellipssimon, cho‘ziq-tuxumsimon yoki lansetsimon, tekis qirrali, yopishqoq bezlar bilan qoplangan. Qo‘shimcha barglari mayda, lansetsimon bo‘lib, to'kilib ketadi. Gullari qiyshiq, barg qo‘ltig‘idan chiq - qan shingilga to‘plangan. 2.3. Tadqiqot uslublari Dala sharoitida urug’larning ekish muddati, me’yori va ekish chuqurligini aniqlash va unib chiqishini o’rganish 2020-2021 yillarda olib borildi. Tajriba uchun 2m² maydon ajratildi. Ajratilag maydon 32-30 sm chuqurlikda yumshatildi. Urug’lar 1, 2 sm chuqurliklarda ekildi. Tajriba uchun 20 dona o’simlik tanlab olindi va ontogenezning davr hamda bosqichlarida 2020 -2021- yillar davomida o’rganib borildi. O’simliklar organlarining morfologik tuzilishi va fenologik kuzatishlari I.N. Beydeman , G.E. Shuls usuli yordamida olib borildi. Bunda o’simlik vegetasiyasining boshlanishi, g’unchalash, gullash, mevalash, meva 28 yetilishining boshlanishi, to’liq yetilish muddatlari aniqlandi. O’simliklarning ontogenezini o’rganishda T.A. Rabotnov , L.A. Jukova , Ye.L. Nuximovskiylar tavsiya etgan usullardan foydalanildi. To’plangan ma’lumotlar kompyuterda Microsoft Excel programmasida V.S. Gorya ning matematik statistika metodi asosida qayta ishlandi. Vegetativ va generativ organlarining tuzilishini I.G. Serebryakov , gullash biologiyasi Qarshiboyev, Ashurmetov, sutkalik va mavsumiy gullarning ochilishini A.N. Ponomarevlar taklif etgan usullar yordamida o’rganildi. Ko’p yillik o’simliklarda urug’ mahsuldorligi T.A. Rabotnov , O.A. Ashurmetov usullarida aniqlandi. O’simlikning tabiiy fitosenozda tutgan o’rninni Durde shkalasi yordamida aniqladik. 29 III. SHIRINMIYA( Glycyrrhiza   glabra   L)  NING BIOLOGIK XUSUSIYATLARI 3.1.1 O’simlik ontogenezining asosiy davrlari va bosqichlari O’simliklarni ontogenez bosqichlari bo’yicha o’rganishda ularni organlarining shakllanishi va rivojlanishi o’rtasidagi o’zaro munosabatini anatomik tuzilishiga bog’lagan holda aniqlanadi. Ontogenez deganda, har bir tirik organizmning individual rivojlanishi tushuniladi. Ontogenezning boshlang’ich davri deb zigota yoki boshqa turli boshlang’ich hujayralarning (spora, gameta) paydo bo’lishi yoki vegetativ o’sishning boshlang’ich davri tushunilsa, oxiri esa organizmlarning tabiiy nobud bo’lishigacha bo’lgan davri tushuniladi. Ba’zi individlar ontogenezining oxirida nobud bo’lmasdan, vegetativ yo’l bilan ko’payib hayotini davom ettirishi mumkin, natijada asosiy ona organizm yangi avlodni vujudga keltirib, o’zi nobud bo’ladi. Shunday qilib, ontogenezning tugallanishi shu turga xos bo’lgan genetik dasturning tugallanishidir. Ontogenez davrida organizmning o’sishi va organlarning shakllanishi vujudga keladi, ma’lum tartibda biokimyoviy, fiziologik, morfologik jarayonlarning borishi kuzatiladi. Individlarning taraqqiyoti jarayonida, barcha ontogenetik va yoshga bog’liq bo’lgan o’zgarishlar yuz beradi; 1- moddalar va energiya almashinish, 2-gistogenez va organogenez, 3-kuchli o’sish va qismlarga bo’linish, 4-tiklanish va ko’payish, 5-qarish va yosharish. Yuqoridagi shu tushunchalarga asoslanib T.A. Rabotnov ontogenezni 4 ta davrga 10 ta o’sish bosqichlariga ajratadilar. Ularning klassifikasiyasini L.A. Jukova to’ldiradi. I – latent (urug’), II – virginil (maysa, yuvenil, immatur va voyaga yetgan vegetativ bosqich), III – generativ (yosh, o’rta va qari), IV – senil. Glycyrrhiza glabraning ontogenezini o’rganishda yuqoridagi klassifikasiyaga asoslanildi. Latent davri. Glycyrrhiza glabra o’simligining bu davri urug‘langan tuxum xujayraning va urug‘ning hosil bo‘lishi hamda ulardagi kechadigan fiziologik jarayonlar bilan belgilanadi. Bu vaqtda o‘simlikning rivojlanishi uchun kerakli oziq moddalar urug‘ unib kelayotganida qalin, etdor bo‘lib qoladigan urug‘pallalarda to‘planadi. O’simlikning urug’i ochilmaydigan dukkak meva. 30 Dukkagi 2-6 urug’li. Uzunligi 1,8±0,16sm. Urug’i ko’kimtir, qoramtir-jigar rang. 1000 ta urug’ining massasi 5,2-5,6 gr. Murtakning rivojlanishi yoki yetilishi uchun ma’lum vaqt davomida tinim davrini o‘tishi shart. Virginil davri. Glycyrrhiza glabra o’simligining bu davri urug’ning unib chiqishidan to birinchi gulga kirgancha bo‘lgan oraliq vaqtni o‘z ichiga oladi. Virginil davr bu o’simlikda 1-2 yil davom etadi. O‘simlik davrining bu mobaynida quyidagi rivojlanish bosqichlarini (holatlarini) farqlash mumkin: maysa, yuvenil, immatur (yosh nihol), voyaga yetgan vegetativ o‘simlik. Maysa bosqichi . Shirinmiya o’simligining bu bosqichi urug’ning unib chiqqandan to birinchi juft barglarning hosil bo‘lguncha oraliq vaqtni o‘z ichiga oladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki shirinmiya urug’i bahorda ekilgandan so‘ng 11-26 kun davomida, ba’zilari bundan ham kech unadi. Unib chiqish holati ye r ustki bo‘lib, urug‘palla barglarini y er ustki qismiga ko‘tarib chiqishi bilan harakterlanadi. 1-rasm. Glycyrrhiza glabraning virginal davri, maysa bosqichi. 31 Urug’ning yorilgan qismidan oldin yosh ildizcha tashqariga intilib, tuproqning ichki qismiga qarab o‘sdi. Keyinchalik gipokotilning o‘sishini kuzatdik. Gipokotilning rangi och yashil kattaligi urug’ning hajmiga bog‘liq bo‘ladi. (1-rasm). Unib chiqqan maysalarda urug‘pallali yashil rangda bo‘lib, ma’lum vaqtdan keyin ikki tomonga ajraladi. Urug‘palla barglar tukli, qalin go‘shtdor etli. Ularning shakli keng; ovalsimon, asosi yuraksimon-tuxumsimon. Y u venil bosqich . Rivojlanishning 20-22 kuni birinchi juft barglar shakllanadi. Barglar murakkab toqpatsimon bo’lib, dastlab juda mayda holatda keyinchalik o’sish davomida yiriklashib boradi. Bu vaqtda barglarning yiriklashishi bilan poya ham o’sib borishi kuzatildi.(2-rasm). 2-rasm. Glycyrrhiza glabraning virginal davri, yuvenil bosqichi. Bu vaqtda asosiy ildiz ko‘plab ikkilamchi va uchlamchi tartibdagi shoxlanishni hosil q ildi. 32 Immatur bosqich. Nihollarning immatur bosqichi o‘ rtacha 54-61- kunlik vaqtidan boshlanadi. Bu vaqtda nihollar o‘rtacha 11-23 sm kattalikda bo‘lib, urug‘palla barglarining b o‘ lmasligi bilan x arakterlanadi. Kunlik haroratning k o‘ tarilishi bilan nihollarning rivojlanishi ham tezlashadi. 3-rasm. Glycyrrhiza glabraning virginal davri, immatur bosqichi. Shirinmiyaning bir yillik nihollarida aprel va may oylari shoxlanish kuzatiladi. Lekin, bu hamma nihollarda ham b o‘ lmaydi. Shoxlanishda poyaning quyi q ismidan ikkilamchi tartibli novdalar rivojlanadi. Vegetatsiya oxirida bir yillik nihollarning uzunligi 36,4-53,7 sm ga yetdi. Ildiz sistemasi mutaxassislashgan bo‘lib, asosiy ildiz vegetatsiya oxirida 23,4-37,2 sm uzunlikda o‘ sib, yon ildizlar esa yo yilgan h olda 23,3-49.2 sm kenglikda bo‘ladi. Voyaga yetgan vegetativ o‘simlik. Shirinmiya ning bu bosqichida ikkilamchi va uchlamchi novdalarning ko‘plab hosil bo‘lishi, simpodial shoxlanishi, novdalarning rivojlanishi va boshqa belgilari bilan xarakterlanadi. Shirinmiya nihollarining to generativ novdalarining hosil bo‘lgungacha davrida novdalarning o‘sish tezligi yuqori (tez) bo‘ldi. Ularning o‘sish dinamikasi har xilligi kuzatildi. 33 O’simlikning poyasini uzunligi Oqdaryo tumanidagi tajriba maydonida 118,9±4,07sm, Urgut tumanida esa, 81,7±3,28sm ekanligi aniqlandi. Simpodial tipda shoxlangan. Urgut va Oqdaryo tumanlari tajriba maydonida shirinmiyaning yer ustki qismlarini o’sish dinamikasini aniqlash bo’yicha olib borilgan tajriba natijalari 4-rasmda ko’rsatilgan. 4-rasm. Silliq shirinmiyaning Urgut va Oqdaryo tumanlari tabiat tajriba maydonidagi poyasi va bargining o’sish dinamikasi. III IV V VI VII VIII IX020406080100120140 Poya (Oqdaryo tumani) Poya (Urgut tumani) Barg (Oqdaryo tumani) Poya (Urgut tumani) Barglari 11-13-15 ta toq patsimon murakkab, cho’ziq tuxumsimon shaklli bo’lib, umumiy uzunligi o’rtacha 17,11±1,48 smni, bitta barg yaproqchasi esa, bo’yi 4,3±0.2, eni esa 1,6±0,017smni tashkil qildi. Generativ davri. Shirinmiyaning bu davri birinchi bor gul va mevaning hosil bo‘lishi bilan xarakterlanib, ontogenezning 2-3 yillariga to‘g‘ri keladi. May oyining yarimida g’unchalab, undan so’ng gullash fazasi boshlandi, iyunning 34 boshlarida mevalash kuzatildi.(5-rasm). Bu vaqtda asosiy poyaning o’sishi susayishi kuzatildi. Poyasida gullash fazasi boshlangan vaqtda juda ko’p mayda, bezli tuklardan shira moddasi ajralishi kuzatildi. 5-rasm. Glycyrrhiza glabraning generativ davri, gullash fazasi. Senil davri. Bu davrda o’simlikning ildiz tizimi juda uzun va yo’g’onlashishini kuzatish mumkin. Biz o’simlikning qarish davrini kuzatamadik chunki bu o’simlik juda ko’p yil umr ko’radi. 3.1.2 O’simlikning fenologiyasi 2020-yilda Oqdaryo va Urgut tumanlaridagi tabiiy tajriba maydonchasidagi o’simliklarning fenologik xususiyatlari o’rganildi. Oqdaryo tumanida o’simlining vegetatsiyasi 12-martdan boshlandi. Dastlab ildizdagi kurtaklardan poyalar unib chiqdi. Ildizdagi kurtaklardan poyalar unib chiqishi 2020-yilda 12-martdan boshlab 28-aprelgacha davom etdi. Unib chiqqan 35 poya o’simliklning ontogenezidagi maysadan morfologik jihatdan farq qiladi. Maysa yashil rangda bo’lsa, unib chiqa boshlagan poya dastlab qizil-pushti rangda edi.(6-ram). 6-rasm. Glycyrrhiza glabraning ildizidan unib chiqqan dastlabki poyasi. Urgut tumanida esa ildizdagi kuratkalarda veggetatsiya Oqdaryo tumaniga qaraganda biroz kechroq 18-martdan boshlandi. O’zimlikning ildizidagi kurataklardan dastlabki poyalarning unib chiqishi 18-martdan boshlab, 10- maygacha davom etdi. O’simlikning poyalari shakllanishi davomida barglash fazasi ham boshlandi. Bu faza Oqdaryo tumanida 10-apreldan, 21-mayga qadar davom etdi. Urgut tumanida esa 13-apreldan, 24-mayga qadar davom etdi. Poyasining uzunligi 25,3 ±2,01smni tashkil etdi. O’simlikning bargalari toq patsimon murakkab bo’lganligi bois, barglarning hosil bo’lishida ham dastlab toq holatda rivojlandi. Barglari 11-13-15 ta toq patsimon murakkab, cho’ziq tuxumsimon shaklli bo’lib, 36 umumiy uzunligi o’rtacha 17,11±1,48 smni, bitta barg yaproqchasi esa, bo’yi 4,3±0.2, eni esa 1,6±0,017smni tashkil qildi. (7-rasm). 7-rasm. Glycyrrhiza glabraning barglari. Oqdaryo tumani sharoitida o’simlikning g’unchalash fazasi 15-maydan 5- iyunga qadar davom etdi. Urgut tumanida esa 10-maydan 15 iyungacha davom etdi. Bu vaqtga kelib o’simlikning poyasini uzunligi Oqdaryo tumanidagi tajriba maydonida 118,9±4,07sm, Urgut tumanida esa, 81,7±3,28sm, simpadial tipda shoxlangan ekanligi aniqlandi. G’unchalash fazasiga kelganda o’imlik poyasi o’sishdan to’xrtadi. Poyaning uchki qismidan boshlab shingilsimon shaklda g’unchalar pastga qarab yetilib kela boshladi. 28-maydan 16-iyunga qadar Oqdaryo tumani sharoitida, 3-iyundan, 5- iyulgacha Urgut tumani sharoitida o’simlikda gullash jarayoni kuzatildi. Gullari zigomorf, shingil to’pgulda joylashgan. To’pgulining uzunligi 14,25±0,48sm. 37 Gultojbarglari to’q binafsha rangda. Bir tup o’simlikda 957tagacha gul hosil bo’ladi. Bitta gulning ochilib turish vaqti o’rtacha 26 soat. Mevalash fazasi Oqdaryo tumani sharoitida 10-iyundan 5-avgustgacha, Urgut tumanida esa 2-iyundan 13-avgustgacha bo’lgan vaqt oralig’ida malaga oshdi. Mevalari dukkak meva hisoblanib, gulpoyaning pastdan yuqorisiga qarab shakllanib bordi. Mevaning pishishi esa, Oqdaryo tumani sharoitida 28-iyuldan 30- sentabrgacha, Urgut tumanida esa 2-avgustdan 10-sentabrgacha davom etdi. O’simlikning mevasi ochilmaydigan dukkak meva. Dukkagi 2-6 urug’li. Uzunligi 1,8±0,16sm. Urug’i ko’kimtir, qoramtir-jigar rang. 1000 ta urug’ining massasi 5,2- 5,6 gr. O’simlik juda etra tinim davriga o’tishi kuzatildi. Xususan Oqdaryo tumanida 2-oktabrdan, Urgut tumanida esa 13-sentabrda tinim davriga o’tganligi kuzatildi. Shunday qilib, o’simlikning vegetatsiyasi oqdaryi tumani sharoitida 176 kun, Urgut tumanida esa 151 kun davom etdi. Ikkala tumandagi fenologik kuzatishlar natijasida olingan ma’lumotlar 8- va 9-rasmlarda keltirilgan. 8-rasm. Silliq shirinmiyaning Oqdaryo tumanida tajriba maydonidagi 2020-yildagi fenologik holati. 38 9-rasm. Silliq shirinmiyaning Urgut tumanida tajriba maydonidagi 2020- yildagi fenologik holati. 3.2 O’simlikning ildiz sistemasinig tuzilishi Ildiz - yuksak o'simliklarning yer ostki vegetativ organidir. Ildizlarning asosiy vazifasiga so'rish, o'simliklarni tuproqda mustahkamlash, oziqa moddalarni to'plash, yer ustki qismining o'sishi uchun gormonlar, aminokislotalar, alkaloidlarni sintez qilish va ulaming harakatini ta’minlash, tuproqda yashaydigan mikroorganizmlar, zamburug'lar bilan aloqada bo'lish va boshqalar kiradi. Ildizlarning uchki qismi 4 zonaga bo'linadi: 1)ildiz qini bilan o'ralgan bo'linish zonasi-hujayralari meristematik xususiyatga ega bo'lib, doimiy bo'linib turadi; 2)cho'zilish zonasi - bu zonada hujayralar uzunasiga kuchli cho'ziladi, lekin hujayralari bo'linmaydi; 3)shimuvchi zona- bu zonada rizoderma hujayralari mayda tuklar hosil qilib, tuproqdagi suv va suvda erigan mineral tuzlarni shimadi; 4)o'tkazuvchi zona - bu zona orqali shimilgan suv va mineral moddalar o'tkazuvchi naylar yordamida o'simliklarning boshqa organlariga yetib boradi[54]. Glycyrrhiza glabra ildizida glitserrizin mavjud bo’lib, u qamish (Phragmites) shakariga nisbatan 60 marta shirindir [16]. Ildizidagi shirin ta’mni beradigan komponent glizirrizik kislotasining kaliy-kalsiy-magniy tuzlari aralashmasi bo’lib, 2-25% oralig’ida o’zgarib turadi. 39 Tuksiz shirinmiya o’sumligining ildiz qismi juda yaxshi rivojlangan. Ildizpoyasi ko‘p boshli, kalta, yo‘g‘on bo‘lib, hamma tomonidan yer ostida gorizontal joylashgan, uchi kurtak bilan tamomlanuvchi novdalar va pastga qarab bitta asosiy vertikal o ’ qildiz o'sib chiqqan. Asosiy o‘qildizning uzunligi 4-5 m gacha bo‘ladi. Biz o’simlikning ildiz sistemasini Taranovskayaning Transheya qazish metodi orqali o’rgandik. Dala tajriba maydonchasida o’simlikning ildizining atrofidan 1 metr kv maydon 1,5m chuqurlikkacha qazildi. O’simlikning asosiy ildizi vertikal holatda 140±10,3 metr chuqurlikkacha o’sadi. Asosiy ildizning ikki yon tomonidan yon ildizlar unib chiqqan bo’lib, ularning uzunligi 35,2±3,6 sm. Yerdan 10-15 sm pastda gorizantal holatda yon ildizlar juda chigallashib ketgan bo’lib, ularning uchki qismida kurtaklar joylashadi va undan yangi poyalar o’sib chiqadi. O’simlikda novdaning o’zgarishidan hosil bo’lgan kaudekslar hosil bo’lgan. Kaudekslarida oziq moddalar jamg’aradi. Ular joylashishiga ko’ra yer ostki hisoblanib, o’simlikning yoshi oshib borgan sari ko’payib boradi. Kaudekslar eskirib portikulalarni hosil qiladi. Kaudekslarni uchki qismida kurtaklar joylashgan bo’ib, shu kurtaklardan yangi poyalar shakllanadi. 40 Tajribamiz davomida Tuksiz shirinmiya o’simligini 15 sm uzunlikdagi ildizpoyalarni 2020-yilda ekib o’stirdik. 2021-yilga kelib o’simlikning asosiy ildizi 14,1±1,2 sm, yon ildizlari esa 5,3±0,43sm va 6,4±0.43 sm ga yetdi(10-rasm). Ildiz tashqi ko’rinishi qo’ng’ir rangda. Ichki qismi esa och sariq rangda(11- rasm). O’simlikka shirinmiya deb nom berilishiga sabab uning ildiz sistemasi bilan bog’liq. Aniqroq aytadigan bo’lsak ildiz tarkibidagi glesserizin kislotasi borligi va uning shirin ta’m berishi bilan bog’liq. Tuman Oqdaryo Urgut Uzunligi (sm) Eni (sm) Uzunligi (sm) Eni (sm) Asosiy ildiz Yon ildizlar a b 10-rasm . Glycyrrhiza glabra L. ning ildizining umumiy ko’rinishi: a)bir yillik ildizpoyaning ko’rinishi, b)ko’p yillik ilizining ko’rinishi 41 Tabobatda shirinmiyaning 4-6 yoshli ildizi ishlatiladi. 6 yoshdan kattasi tabobatda yaroqsizdir[57]. Yovvoyi holda o’sadigan va O’zbekiston farmatsevtika sanoati uchun tavsiya qilinadigan o’simliklar dan biri Tuksiz shirinmiya ildizlarini har yili gektaridan 30 tn yig’ib olish mumkin[55]. Shirinmiya ildizlarini yarim metr chuqurlikkacha kovlab olish belgilangan. Sababi uning chuqur ildizi o’zini yana qayta tiklab olishi kerak. Lekin ayrim fuqorolar ariqlar va kanallar bo’ylari, paxta, sholi maydonlari atrofida tabiiy holda o’sib turgan shirinmiya ildizlarini 2,5-3 m chuqurlikkacha kovlab butunlay terib olmoqdalar. Jahon bozorida Shirinmiya ildizlari 1 tn miqdori kamida 700-1000 AQSH dollarida baholanadi[56]. Essen universitet klinikasining olimlari qizilmiya ildizi tarkibidagi glitsirrizin kislotasining koronavirusni yo‘q qilish xususiyatini aniqladilar. Tadqiqot natijalari «bioRxiv»da chop etilgan . a b 11-rasm . Glycyrrhiza glabra L. Ildizining ko’rinishi: a)ichki tuzilishi, b- tashqi ko’rinishi. 3.3 O’simlikning gullash biologiyasi O’rganilaytgan o’simlikni yaxshiroq tadqiq etish uchun o’simlikning gullash biologiyasini o’rganish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. 42 Glycyrrhiza glabra L. ning gullari oila uchun xos gul formulasiga ega. Gullari zigamorf, ikki jinsli. Gul formulasi Ca (5) Co 1+2+(2) A (9)+1 G 1 . Gulkosachabarglari 5 ta, qo’shilgan, och yashil rangda, uznligi 0.55±0.013sm. Gultojbarglari 5ta kapalak shaklida bo’lib ustki qismidagi yirikrog’i yelkancha, ikki yonidagi ikkitasi eshkakcha, ostki tomonidagi ikkitasi qayiqcha deyiladi. Yelkanchaning uchki qismi binafsha rangda, tubi esa oq rangda uzunligi 0.8±0.0648sm. Eshkakcha uchki tomoni to’q binafsha, tubi esa oq rangda, uzunligi 0.6±0.024sm. Qayiqcha uchki qismi och binafsha, tubi oq rangda, uzunligi 0.5±0.024sm. Changchi ipi 10ta bo’lib shundan 9 tasi qo’shilgan 1 tasi erkin, oq rangda, uzunligi 0.4±0.012sm. Changdonlari sariq rangda. Urug’chisi 1ta mevabargdan tuzilgan. Changchilari urug’chini o’rab turadi. 12-rasm . Glysyrrhhiza glabra L. ning shingilsimon to’p gulining umumiy ko’rinishi: a)to’pgulining ko’rinishi, b) bitta gulining ko’rinishi. To’pguli shingilsimon. To’pgul o’qining uzunligi 14,25±0,48sm. Bitta gulning uzunligi 1.05±0,11sm. Bir tup o’simlikda 35±2,67 tagacha to’pgul, bitta to’pgulda esa 26.08±2,41 ta gul uchraydi. Bitta o’simlikda o’rtacha 968,6±5,73 ta gul hosil bo’ladi. 43 Taiiy tajriba maydonchamizdagi Glycyrrhiza glabra L. o’simligi gullarning biometrik ko’rsatkichlari 2-jadvalda keltirilgan. 2-jadval Glycyrrhiza glabra L. gul qismlarining (n=20) o’lchami. Gul qismlari O’lchami Gulkosachabarglari 0.55±0.013 Yelkancha 0.8±0.064 Eshkakcha 0.6±0.024 Qayiqcha 0.5±0.024 Changchi ipi 0.4±0.012 To’pgul o’qi 14,25±0,48 Bitta gulning uzunligi 1.05±0,11 Biz tabiiy tajriba maydonchamizdagi 2020- yil davomida kuzatishlarimiz orqali Glycyrrhiza glabraning sutkalik va mavsumiy gullash biologiyasini o ’ rgandik . Bunda havo harorati, havoning nisbiy namligi va ochilgan gullar soni hisoblab borildi. Glycyrrhiza glabra L. gullarining ochilishi, odatda, ertalab soat 8:00 lardan boshlanadi. Gullarning jadal ochilishi soat 12:00-14:00 larda, havo harorati +30+36 ℃ , nisbiy namligi 28-20% bo’lganda sodir bo’ladi. Glycyrrhiza glabra L. gullarining ochilish ritmi bo’yicha entomofil hisoblanadi, chunki gullarining sutka davomida ochilish vaqti changlatuvchi hashorotlarning yozgi faollik dinamikasi bilan bog’liq. Glycyrrhiza glabra L.ning sutakalik gullash biologiyasi 2020-yil 31-may kuni Oqdaryo tumanida o’rganildi. Tonggi soat 8:00 dan kechki soat 20:00 gacha har ikki soatda ochilgan gullar soni hisoblab borildi. Shirinmiya kuchli issiqlikni 44 yoqtirganligi va hayotiy jarayonlar asosan yuqori haroratda amalga oshganligi bois kechasi gullari ochilmasligi ma’lum bo’ldi. Soat 8:00 dan 10:00 gacha 3 ta(2,7%) gul hosil bo’ldi. 10:00 dan 12:00 gacha 7 ta(6,3%) gul hosil bo’ldi. 12:00 dan 14:00 gacha 57 ta(51,8%) gul hosil bo’ldi. 14:00 dan 16:00 gacha 31 ta (28,2%)gul hosil bo’ldi. 16:00 dan 18:00 gacha 10 ta(9,1%) gul hosil bo’ldi. 18:00 dan 20:00 gacha 2 ta(1,9%) gul hosil bo’ldi. Sutaka davomida eng ko’p gul 12:00 dan 14:00 gacha vaqt oralig’ida 51,8% gul hosil bo’lganini kuzatdik. Olingan natijalar grafikda keltirilgan. Undan tashqari bir gulning hayotchanligi, ya’ni ochilish davomiyligi ham kuzatildi. Olingan natijalarning ko’rsatishicha, u havoning haroratiga bog’liq bo’lib, +30+36 ℃ , haroratda, 22-26 soatgacha davom etadi O’simlikning mavsumiy gullash biologiyasi 2020-yil 25-maydan 8- iyungacha bo’lgan vaqt oralig’ida kuzatildi. 26-maydan 29-maygacha 18 ta(6,87%) gul hosil bo’ldi, 26-maydan 30-maygacha 26 ta(9,92%) gul hosil bo’ldi, 30-maydan 2-iyungacha 83 ta(31,68%) gul hosil bo’ldi, 2-iyundan 3-iyungacha 110 ta(41,98%) gul hosil bo’ldi, 3-iyundan 4-iyungacha 17 ta(6,48%) gul hosil bo’li, 4-iyundan 6-iyungacha 5 ta(1,9%) gul hosil bo’ldi, 6-iyundan 8-uyngacha 3 ta(1,1%) gul hoisl bo’ldi. Mavsum davomida eng ko’p 41,98% gullar 2-iyundan 3- iyungacha hosil bo’ldi. Kuzatishlarimiz davomida Tuksiz shirinmiya o’simligi gullash fazasida kunnning havo harorati yuqori bo’lgan vaqtida tanasi va bargidan kuchi shira ajralishi ma’lum bo’ldi. Bu esa arilarni o’ziga ko’proq jalb qildi. O’rta hisobda arining bitta guldan nektar olish vaqti 16,64 ± 1,35 sekundga teng. Shunga ko’ra o’simlikning guli asal-shiraga boy bo’lib, asalarichilikda foydalanilsa yaxshi samara berishi mumkin. 45 8 10 12 14 16 18 200102030405060 Glycyrrhiza glabraning sutkalik gullash biologiyasi Ochilgan gullar soni havo harorati havoning nisbiy namligi 25-may 28-may 31-may 3-iyun 6-iyun 8-iyun020406080100120 Glycyrrhiza glabraning mavsumiy gullash biologiyasi Ochilgan gullar soni Havo harorati Havoning nisbiy namligi 3.4 O’simlikning urug’ biologiyasi 46 Urug’ yopiq urug’li o’simliklarning jinsiy ko’payishi natijasida urug’kurtak megasporangiydan hosil bo’ladi va ko’payish organi hisoblanadi. Ontogenez rivojlanishida urug’ o’simlikning embrionlik davri hisoblanadi. Urug’ asosan 1-2 qavat integument-urug’kurtak qobig’i-po’sti nusellyusni o’rab turuvchi po’st bilan qoplangan. U urug’langndan so’ng urug’ po’stiga aylanadi. Urug’ ichida murtak, endosperm yoki perisperm bo’ladi[59]. Biz 2020-yil davomida Oqdaryo va Urgut tumanlarida Tuksiz shirinmiya o’simligining urug’ biologiyasini o’rgandik. Glycyrrhiza glabra L. ning mevasi pishganda ochilmaydigan dukkak meva. Dukkakning tashqi tuzilishi to’q malla yoki qo’ng’ir rangda. Dukkakning sirtida siyrak va kalta tuklar joylashgan(13-rasm). Shakli yoysimon egilgan. Dukkakning uzunligi Oqdaryo tumani sharoitida 1,8 ± 0,16 sm. 2-6 urug’li. Har bir dukkakning ichidagi urug’lar soni o’rtacha 4,95 ± 0,34 ta. Bitta to’pguldan hosil bo’lgan dukkaklar soni 14,6 ± 1,52 ta. Urgut tumanida esa dukkagining uzunligi 1,73 ± 0,18sm. Har bir dukkakning ichidagi urug’lar soni o’rtacha 4,77 ± 0.37ta. Bitta to’pguldan hosil bo’lgan dukkaklar soni 13,8 ± 1,26ta. 47 13-rasm. Glycyrrhiza glabra L. ning dukkalarining umumiy ko’rinishi O’simlikning urug’lari ko’kimtir, qoramtir-jigar rang. 1000 ta urug’ining massasi Oqdaryo tumani sharoitida o’rtacha 4,93 ± 0,41 gr. Urgut tumanida esa 4,56 ± 0,38 gr. O’simlikning urug’lari mayda yirikligiga ko’ra o’g’irlik jihatidan bir-biridan farq qiladi. Olingan natijalar 3-jadvalda keltirilgan. 3-Jadval Glycyrrhiza glabra L. ning dukkakgi va urug’larining miqdoriy ko’rsatkichlari (n=50). Tuman Oqdaryo Urgut 1 tup o’simlikdagi dukaklar soni 14,6 ± 1,52 13,8 ± 1,26 1 ta dukkakning uzunligi (sm) 1,8 ± 0,16 1,73 ± 0,18 1 ta dukkdagi urug’lar soni 4,95 ± 0,34 4,77 ± 0.37 1000 ta urug’ning massasi (gr) mayda 4,74 ± 0,38 4,21 ± 0,33 o’rta 4,93 ± 0,41 4,56 ± 0,38 yirik 5,31 ± 0,63 5,28 ± 0,61 O’simlikning m evalash fazasi Oqdaryo tumani sharoitida 10-iyundan 5- avgustgacha, Urgut tumanida esa 2-iyundan 13-avgustgacha bo’lgan vaqt oralig’ida malaga oshdi. Mevalari gulpoyaning pastdan yuqorisiga qarab shakllanib bordi.Mevaning pishishi esa, Oqdaryo tumani sharoitida 28-iyuldan 30- sentabrgacha, Urgut tumanida esa 2-avgustdan 10-sentabrgacha davom etdi. O’simlikning mevasi pishish fazasida hali pishib yetimagan mevalardan o’ziga xos hid ajralshi kuztildi. Bu meva tarkibidagi kimyoviy moddalarning faolligi bilan bog’liq. 3.4.1 O’simlik urug’uning uvchanligi 48 Biz labaratoriya sharoitida urug’larning unuvchanligini o’rgandik. Buning uchun 1 yil tinim davrida bo’lgan urug’larni kaliy permanganat eritmasining 0.1% li eritmasi bilan ishlov berdik. So’ng urug’larni Petri likopchalariga nam filtr qog’oz ustiga 50 donadan sanab, 5 takroriylikda termostatlarga joylashtirdik. Termostatda 10, 15, 20, 25, 30, 35 gradus haroratlarda urug’larning unuvchanligini kuzatdik. Urug’larning unuvchanligiga haroratning tasiri quyida 4-jadvalda keltirilgan. 4-jadval Silliq shirinmiya o’simligi urug’larini laboratoriya sharoitida unuvchanligi Harorat Tajribadan keyin, unishni boshl.(kun) O’sish davomiyligi (kun) Unuvchanlik (%) 10 21,2 38,1 20,37 15 18,4 35,3 25,51 20 15,3 31,2 32,86 25 11,2 26,6 35,18 30 7,5 11,4 43,57 35 6,3 8,3 36,45 4-jadvaldan ko’rinib turibdiki, Silliq shirinmiya o’simligining urug’lari unuvchanligi ancha keng diapozonli haroratda kuzatiladi. Uning urug’larini unib chiqishi uchun optimal harorat 30 C 0 bo’lib, bunda tajriba boshlangandan keyin 7,5 kundan unib chiqish boshlanadi, unish davomiyligi 11,4 kun davom etib, unish foizi esa, 43,57% ni tashkil etadi. 10 C 0 da esa, 21,2 kunda unib chiqqan bo’lsa, o’sish davomiyligi 38,1 kunni, unuvchanlik foizi esa, 20,37% ni tashkil etdi. 35 C 0 da esa bu ko’rsatkichlar 6,3 kunda unib chiqqan bo’lsa, o’sish davomiyligi 8,3 kunni, unuvchanlik foizi 36,45% ni tashkil etdi va 9-10 kunlardan boshlab qolgan urug’lar chirib ketadi. Tajribalar davomida shirinmiya urug’larining unib chiqishiga skarifikatsiya usullarining ta’siri ham o’rganildi. Olingan ma’lumotlar 5-jadvalda keltirilgan. 49 5-jadval Silliq shirinmiya urug’larini laboratoriya va dala sharoitida unib chiqishiga skarifikatsiyaning tasiri. Ishlov berish usullari Labaratoriya sharoitida unuvchanlik, % Dala sharoitida unuvchanlik, % 1.Ishlov berilmagan 42,3± 1,3 38 ,2± 0,7 2. Sovuq bilan ishlov berish 5 1,7± 2,1 4 7,3± 1,9 3. Qum bilan ishlov berish 4 6,3± 2,0 3 8, 7 ± 2,0 4. Mis kuporosi eritmasi 4 9,3± 1,7 3 5,7±1,5 5. Sink eritmasi 3 8,7± 2,0 3 2,3±1,7 5- jadvaldan ko ’ rinib turibdiki , silliq shirinmiyaning skarifikatsiyalangan urug ’ larning laboratoriya va dala sharoitida unuvchanligiga ta ’ siri sezilarli darajada . Ishlov berilmagan urug ’ lar unib chiqishi 42,3-38,2% natija bergan bo ’ lsa , turli yo ’ llar bilan ishlov berilgan urug ’ lar , laboratoriya sharoitida 37,2-51,7% ni , dala sharoitida esa , 32,3-47,3% ni tashkil etgan . 3.4.2 O’simlikning yer ustki va urug’ mahsuldorligi G.glabraning urug’ mahsuldorligini hisoblab chiqdik va olingan natijalar 6-jadvalda keltirdik, Jadval-6 G.glabraning urug’ hosildorligiTum an O lingan o’sim liklar soni G ullar soni H osil bo’lgan urug’lar soni (RU M ) 1000 ta urug’ og’irligi (gr) 1 tup o’sim likdagi urug’(gr) 10 m 2 m aydonda 1 ga m aydondan olinadigan urug’(kg) Tuplar soni Urug’ hosildorligi (gr) Urgut 20 867,5±5,08 386,4±2,76 5,2 2,009 135 271,215 271,215 Oqdar- 20 968,6±5,73 241,9±2,01 5,6 1,354 147 199,038 199,038 50 yo Jadvaldan ko’rinib turibdiki, shirinmiyada Urgut tumanida o’rtacha bir tupda 867,5±5,08 ta gul, shundan 386,4±2,76 dona urug’ hosil qiladi. 10 m² maydonda o’rtacha 135 ta o’simlik uchraydi, urug’ hosildorligi 271,215 gr ga teng ekanligi aniqlandi. Agar buni bir gektar maydonga hisob-kitob qilsak, 271,215 kg urug’ olish mumkinligi ma’lum bo’ladi. Oqdaryo tumanida esa o’rtacha bir tupda 968,6±5,73 ta gul, shundan 241,9±2,01 dona urug’ hosil bo’ldi. 10 m² maydonda o’rtacha 147 ta o’simlik uchrashini hisobga olsak, urug’ hosildorligi 199,038 gr ga teng ekanligi kelib chiqadi. Agar buni bir gektar maydonga hisob-kitob qilsak, 199,038 kg urug’ olish mumkinligi ma’lum bo’ladi. 1ga maydonda Urgut tumanida urug’ mahsuldorlik 271,215kg, Oqdaryo tumanida esa 199,038 kg ni tashkil qilar ekan. 3.5 O’simlikning fitosenozdagi o’rni Biz Samarqand viloyatining Oqdaryo va Urgut tumanlarida Glycyrrhiza glabra o’simligining tabiiy va tajriba maydonchasidagi biologik xususiyatlarini o’rgandik. Ushbu tabiiy hududlardagi fitotsenozlardagi turlarning uchrash darajasini Drude shkalasidan foydalanib aniqladik. Oqdaryo tumanidan olingan natijalar 1-jadvalda, Urgut tumanidan olingan natijalar esa, 2-jadvalda keltirilgan. Jadval-1 Glycyrrhiza glabraning Oqdaryo tumani tabiiy sharoitidagi Fitosenologiyasi T/r O’simlik nomi Vegetatsiyasi 5 balli shkalada tutgan o’rni 1. Glycyrrhiza glabra Gullash Cop1 2. Eremostachys nuda Mevalash Sol 3. Rumex aquaticus Gullash Sol 4. Verbascum songoricum Gullash Sol 5. Hypericum perforatum Gullash Sol 6. Malva solvestris Gullash Sol 7. Cichorium intybus Gullash Sol 51 8. Rubus caesius G’unchalash Un 9. Rosa Canina Gullash Un 10. Alhagi pseudalhagi Mevalash Sol 11. Mentha asiatika Barglash Cop1 12. Althaea officinalis Gullash Sol 13. Aluropus litorais Barglash Sol 14. Carthamus turcestanicus Gullash Sol 15. Onapordon aenhium Barglash Sol 1-jadval ko’rinib duribdiki, Oqdaryo tumanidagi tabiiy fitosenozda 25 m² maydonda 15 o’simlik turi uchrab, shundan G.Glabra va menthe asiatika Copiozus1, Cichorium intybus va Rosa Canina esa Unikum, qolgan turlar esa Solitare holatida ekanligi aniqlandi. Demak Oqdaryo tumanida G.Glabra, shirinmiya-yalpiz-tugmachagul-yantoq assotsiatsiyasida ko’proq uchrar ekan. Jadval-2 Glycyrrhiza glabraning Urgut tumani tabiiy sharoitidagi Fitosenologiyasi T/r O’simlik nomi Vegetatsiyasi 5 balli shkalada tutgan o’rni 1 Glycyrrhiza glabra Gullash Cop1 2 Alhagi pseudalhagi Mevalash Sol 3 Erumopyrum repens Gullash Sol 4 Rosa fedtschenkoana Gullash Un 5 Ferula kuhistanica Gullash Un 6 Aluropus litorais Barglash Sol 7 Rumex confertus Gullash Sol 8 Hordeum vulgare Gullash Cop1 9 Tribulus terrestris Mevalash Sol 10 Inula grandis Gullash Sol 11 Bromus tektorum Barglash Sol 52 12 Amygdalus spinossisima Mevalash Un 13 Prangos pabularia Gullash Sol 14 Carex physoides Mevalash Sol 15 Elytrigia trixophilla Mevalash Sol 16 Phlomis olgae Gullash Sol 17. Cynodon daktilon Mevalash Sol 18. Poa bulbosa Mevalash Sol 19. Onosma dixroantum Gullash Un 2-jadvaldan ko’rinib turibdiki, Urgut tumanida tabiiy fitosenozida 25m² maydonda 19 tur o’simlik uchrab shundan Glycyrrhiza Glabra va Hordeum vulgare Copiosus1, Rosa fedtschenkoana, Amygdalus spinossisima, Ferula kuhistanica, Onosma dixroantumlar esa Unikum qolgan o’simliklar esa Solitare holatida ekanligi aniqlandi. Demak Urgut tumanida G.Glabra, shirinmiya-arpa- yantoq –qo’ng’irbosh assotsiatsiyasida ko’proq uchrar ekan. SHirinmiyaning oltinchi yil etishtiriladigan er maydonida 3.6. S h irinmiya o‘simligi ta’sirida sug‘oriladigan bo‘z-o‘tloqi tuproqlarining kimyoviy tarkibini o‘zgarishi Qiyin melioratsiyalanadigan er maydoniga 2016 yildan qimmatli ildiz maxsuloti olish va meliorsiyalash maqsadida shirinmiya ildizlari ekilgan. SHirinmiyani ta’sirini tuproq meliorativ holatiga ta’sirini o‘rganish maqsadida shudgor qilingan, bir yillik shirinmiya ekilgan, 4 yillik shirinmiya maydoni, 6 yillik shirinmiya ekilgan maydon va 10 yillik maydon hamda paxta ekilgan maydon tanlab olingan. Olingan maydonlarning sho‘rlanganlik darajasi ma’lumotlari bo‘yicha quyidagi natijalar olingan. SHudgor qilingan maydonning haydov qatlamida quruq qoldiq miqdori 1,980 %, haydov ostki qatlamining bir metirgacha bo‘lgan qatlamida 2,000-2,100 %ni . undan pastki qatlamda esa 1,505 dan 1.260 % gacha bo‘lishi aniqlangan (7-jadval). Bir yillik shirinmiya ekilgan maydon o‘rtacha darajada sho‘rlangan bo‘lib, haydov qatlamida quruq qoldiq miqdori 1,230 % ni, 53 haydov ostida birmuncha ko‘proq 1,435% ni va 53-90 sm qatlamda kamroq 1,365 %, 90-120 sm qatlamda ko‘proq 1,585 %, 120 sm sizot suvigacha bo‘lgan qatlamda tuzlar miqdori 1,450 dan 1,355 % gacha kamayib boradi. To‘rtinchi yil shirinmiya ekilgan maydonda bashqacha holatni ko‘rish mumkin, haydov qatlamidan 82 sm gacha bo‘lgan qatlam kam sho‘rlangan bo‘lib, quruq qoldiq miqdori 0,735 dan 0,890 %gacha o‘zgaradi. 82sm dan 320 sm gacha bo‘lgan tuproq kesmasi o‘rtacha darajada sho‘rlangan. Bu shundan dalolat beradiki to‘rtinchi yilga borib tuproqning yuqori qatlamlari sho‘rsizlanadi. 54 7-jadval Shirinmiya ta’sirida tuproq tarkibidagi tuzlar miqdorini o‘zgarishi SHirinmiya o‘sish davriyligi Qatlam chuqurligi , sm Quruq qoldiq , % Umumiy ishqoriylik NSO 3 Cl SO 4 Ca Mg Na K Kationlar yig‘indisi EC pH Birinchi yil shirinmiya 0-30 1,230 0,030 0,077 0,693 0,195 0,075 0,055 0,002 1,112 1,91 7,32 0,49 2,17 14,41 9,73 6,16 2,39 0,043 30-53 1,435 0,027 0,164 0,681 0,145 0,063 0,090 0,002 1,159 3,02 7,40 0,44 4,62 14,16 7,23 5,18 3,91 0,043 53-90 1,365 0,030 0,126 0,662 0,155 0,048 0,095 0,001 1,102 3,30 7,53 0,49 3,55 13,77 7,73 3,94 4,13 0,021 90-120 1,585 0,024 0,171 0,757 0,255 0,052 0,110 0,001 1,358 3,77 7,43 0,39 4,32 15,74 12,72 4,27 4,78 0,021 120-160 1,450 0,027 0,136 0,782 0,180 0,061 0,110 0,001 1,284 3,00 7,44 0,44 3,83 16,26 8,98 5,01 4,78 0,021 160-195 0,033 0,126 0,691 0,170 0,043 0,099 0,002 1,147 3,23 7,32 0,54 3,55 14,37 8,48 3,53 4,34 0,043 Grunto vaya voda 18,70 0,640 2,59 9,92 0,400 0,450 0,066 0,003 14,069 19,30 7,59 5,25 36,52 103,17 9,98 18,50 2,86 0,069 To‘rtinchi yil shirinmiya 0-30 0,870 0,027 0,098 0,378 0,035 0,021 0,182 0,001 0,729 1,55 7,22 0,44 2,76 7,86 1,75 1,73 7,91 0,021 30-50 0,890 0,030 0,133 0,324 0,115 0,024 0,139 0,001 0,751 2,20 7,27 0,49 3,75 6,74 5,74 1,97 6,08 0,021 50-82 0,735 0,018 0,147 0,302 0,060 0,021 0,087 0,001 0,627 2,40 7,38 0,30 4,14 6,28 3,00 1,73 3,78 0,021 82-114 1,270 0,018 0,070 0,753 0,140 0,018 0,159 0,001 1,15 2,76 7,36 0,30 1,97 15,66 6,99 1,48 6,95 0,021 55 114-140 1,190 0,027 0,196 0,613 0,040 0,009 0,149 0,001 1,021 2,02 7,53 0,44 5,53 12,75 2,00 0,74 6,51 0,021 140-170 1,420 0,021 0,192 0,775 0,115 0,036 0,179 0,001 1,309 3,37 7,44 0,034 5,41 16,12 5,74 2,96 7,56 0,021 170-214 1,350 0,021 0,192 0,794 0,070 0,036 0,173 0,001 1,277 3,02 7,54 0,34 5,41 16,51 3,49 2,96 7,56 0,021 214-252 1,400 0,024 0,171 0,810 0,070 0,036 0,099 0,001 1,199 3,34 7,56 0,39 4,82 16,85 3,49 2,96 4,34 0,021 252-320 1,450 0,024 0,168 0,833 0,075 0,033 0,099 0,001 1,221 3,45 7,58 0,39 4,74 17,33 3,74 2,71 4,34 0,021 Oltinchi yil shirinmiya 0-20 0,885 0,027 0,038 0,454 0,105 0,045 0,055 0,008 0,719 1,61 7,33 0,44 1,07 9,44 5,23 3,70 2,39 0,192 20-40 0,785 0,030 0,031 0,432 0,115 0,030 0,046 0,002 0,672 1,48 7,28 0,54 0,87 8,98 5,74 2,47 2,00 0,043 40-65 1,100 0,030 0,021 0,607 0,135 0,040 0,035 0,001 0,854 1,47 7,31 0,49 0,59 12,62 6,74 3,29 1,56 0,021 65-103 1,040 0,024 0,024 0,594 0,150 0,033 0,039 0,001 0,853 1,65 7,27 0,39 0,68 12,35 7,48 2,71 1,69 0,021 103-137 0,785 0,027 0,024 0,436 0,090 0,045 0,039 0,001 0,649 1,33 7,34 0,44 0,68 9,07 4,49 3,70 1,69 0,021 137-180 180-213 1,200 0,021 0,035 0,691 0,125 0,048 0,046 0,001 0,957 1,50 7,32 0,34 0,99 14,37 6,24 3,94 2,00 0,021 0,850 0,033 0,028 0,457 0,100 0,043 0,035 0,001 0,680 1,54 7,33 0,54 0,79 9,50 4,99 3,53 1,56 0,021 213-247 0,415 0,030 0,031 0,203 0,060 0,009 0,032 0,001 0,351 0,69 7,38 0,49 0,87 4,23 3,00 0,74 1,41 0,021 247-287 0,285 0,030 0,017 0,140 0,030 0,009 0,004 0,001 0,216 0,58 7,34 0,49 0,48 2,91 1,50 0,74 0,174 0,021 287-354 0,270 0,024 0,010 0,138 0,035 0,009 0,002 0,001 0,207 0,63 7,38 0,39 0,28 2,87 1,75 0,74 0,097 0,021 56 Gruntova ya voda 4,28 0,110 0,406 2,05 0,620 0,180 0,079 0,005 3,45 3,10 7,48 0,90 5,72 21,32 15,46 7,40 3,47 0,115 O‘ninchi yil shirinmiya 0-30 0,450 0,030 0,014 0,243 0,075 0,015 0,003 0,002 0,367 0,81 7,41 0,49 0,39 5,05 3,74 1,23 0,137 0,044 30-50 0,410 0,033 0,014 0,201 0,080 0,012 0,024 0,002 0,349 0,85 7,43 0,54 0,39 4,18 4,00 0,99 1,08 0,042 50-78 0,440 0,033 0,028 0,210 0,040 0,018 0,066 0,001 0,380 0,87 7,48 0,54 0,79 4,37 2,00 1,48 2,90 0,030 78-134 0,440 0,033 0,031 0,195 0,035 0,024 0,079 0,001 0,381 0,83 7,49 0,54 0,87 4,06 1,75 1,97 3,47 0,021 134-161 0,665 0,033 0,038 0,325 0,080 0,006 0,090 0,001 0,557 1,06 7,46 0,54 1,07 6,76 4,00 0,49 3,95 0,021 161-185 0,490 0,030 0,063 0,204 0,035 0,012 0,087 0,001 0,417 1,10 7,50 0,49 1,78 4,24 1,75 0,99 3,78 0,021 185-217 0,520 0,033 0,066 0,218 0,025 0,024 0,093 0,001 0,444 1,06 7,58 0,54 1,86 4,53 1,25 1,97 4,06 0,021 217-252 0,625 0,033 0,049 0,317 0,035 0,018 0,087 0,001 0,523 1,00 7,60 0,54 1,38 6,59 1,75 1,48 3,78 0,021 57 Sho‘rlanganlik darajasi sizot suvigacha bo‘lgan qatlam kam sho‘rlanganligi aniqlandi. Shirinmiyaning ildizi etib borgan quyi qatlamlari o‘shrlanmaganligini ko‘rsatadi. Kesma bo‘yicha quruq qoldiq miqdori 0,270 dan 1,200 % gacha tebranishi kuzatilgan. Juda qiziqarli ma’lumotlar 10 yil shirinmiya o‘sgan tuproqda ildizlar yig‘ib olgandan keyingi davrda kuzatildi. Tuproqning ikkinchi metrigacha bo‘lgan qatlam sho‘rlanmagan bo‘lib, quruq qoldiq miqdori 0,410 dan 520 % gacha bo‘lganligi aniqlandi. Tuproqning umumiy ishqoriyligi bo‘yicha shudgor va turli davrda shirinmiya o‘stirigan tuproqlarning kesmalarida sezilari farq kuzatilmaydi. Umumiy ishqoriylik shudgorda 0,27 dan 0, 30% gacha, brinchi yil shirinmiya o‘sgan maydonda 0,024 dan 0,033 % gacha, to‘rtinchi yil 0,018 dan 0,030 % gacha, olti yil shirinmiya o‘tishtirilganda 0,021 dan 0,033 % gacha, o‘ninchi yilda esa 0,030 -0,033 %.ni tashkil kilgan. Tuproq tarkibidagi xlor miqdori muhim qiziqish uyg‘otadi. SHudgor maydoni kuchli sho‘rlangan bo‘lib, unda xlorning miqdori kesma bo‘ylab 0,101 dan 0,210 % gacha,brinchi yil shirinmiya ekilgan maydonda 0,077 dan 0,171 % gacha, to‘rtinchi yilda 0,070 dan 0196 % gacha, oltinchi yilda 0,010 dan 0,038 % va o‘ninchi yilda 0,014 dan 0,066 % gacha bo‘lishi kuzatildi.. Tuproq sho‘rtoblanishiga tarkibidagi magniy va natriy katta ta’sir ko‘rsatadi. Magniyning miqdori tuproq kesmasi bo‘ylab shudgor qilingan maydonda 0,040 dan 0,061 % gacha, brinchi yil o‘stirilgan shirinmiya maydonida 0,043 dan 0,075 %, to‘rtinchi yilda 0,009 dan 0,036 % gacha, oltinchi yilda 0,009 dan 0,048 % gacha, va o‘ninchi yilda esa 0,006 dan 0,24 % gacha bo‘lishi aniqlandi. Natriy miqdori kesma bo‘yicha shudgor qilingan maydonda 0,110 dan 0,210 % gacha, shirinmiya brinchi yil o‘stirilgan maydonda 0,055 dan 0,110 %, to‘rtichi, oltinchi va o‘ninchi yil shirinmiya o‘stirilgan maydonlarda mos ravishda 0,087 dan 0,179 % gacha, 0,02 dan 0,055% gacha va 0,001 dan 0,002 % gacha bo‘lishi aniqlandi. 58 Shunday qilib, o‘n yil shirinmiya o‘stirilgan maydon sho‘rsizlanishi kuzatiladi. Buni shunday tushuntirish mumkin, shirinmiya ildizi shakar moddasini saqlaydi uni hosil qilish uchun natriy zarur. SHunga o‘xshash holatni qand lavlagi etishtirishda ham ko‘rish mumkin ya’ni sho‘rtoblashgan tuproqlarda yaxshi o‘sib yuqori hosil beradi. 8-jadval va 3.6.1 rasm ma’lumotlaridan ma’lumki shirinmiya o‘sish davriyligini ortib borishi bilan tuproqning kimyoviy tarkibi keng miqyosda o‘zgaradi. Masalan gumus miqdori tuproq haydov qatlamining shudgor qilingan daladagi miqdori 0,60 i 0,72 %ni tashkil qilsa, shu bilan birga to‘rt yillik shirinmiya o‘sgan dalada -1,14 % ni, 6-yil -1,24 % va 10-yil -1,50 % ga teng. Ushbu ma’lumotlar yalpi azot miqdorini ham tasdiqlaydi. SHirinmiya dukkakli ekin hisoblanganligi uchun oltinchi yil o‘stirilgan er maydonining haydov qatlamida eng ko‘p 0,173%, yalpi azot to‘planadi, to‘rtinchi yilda esa 0,139% ni va o‘ninchi yilga borib- 0,133%. N tashkil qilib, 10-yilga borib azotni kamayib borishi shirinmiya o‘simlik sonini kamayib borishi hamda tuproq qoplamini sho‘rsizlanishi hamda sizot suvining jaylashishi chuqurlligi chuqur joylashganligi hisoblanadi. Y a lpi azotning eng kam miqdori shudgorda- 0,059% va brinchi yil shirinmiya o‘stirilgan maydonda - 0,070% ni tashkil etadi. Hamma tekshirilgan maydonlarning tuproq kesmasida tepadan pastka qarab gumus va azotning miqdori kamayib borish qonuniyati kuzatiladi. Shunday qilib, shirinmiya o‘sishi davriyligini oshib borishi bilan tuproq yuzasida uning qoldiqlari to‘planib boradi, hamda ildiz tizimini rivojlanishi va ularning minerallashishi hisobiga chuqur qatlamlarda ham gumus va azot hosil bo‘ladi. Y a lpi fosfor miqdori bo‘yicha tekshirilgan maydonlar keskin farq qilmaydi. Hamma maydonlarlarning haydov qatlamida fosfor miqdori 0,091 dan 0,094 % gacha tebranadi, faqat 10 yil shirinmiya o‘stirilganda 0,080 % ni tashkil qiladi. Shirinmiya o‘zining o‘sish davrida kaliydan intensiv foydalanadi o‘ninchi yilga borib yalpi kaliyning miqdori g‘aydov qatlamda1,63% gacha kamayadi, 59 8 -jadval SHirinmiya o‘simligi ta’sirida tuproqlar kimyoviy tarkibini o‘zgarishi S h irinmiya o‘sish davriyligi Qatlam chuqurligi sm Gum us, % Azot ( N ), % Fos for ( P 2 O 5 ), % K aliy ( K 2 O ) , % Nitrat( N- NO 3), mg/kg Haraka tchan fos for (P 2 O), mg/kg Almashin uvchi kaliy (K 2 O), mg/kg Gips, % CO 2 , % Birinchi yil shirinmiya 0-30 0,72 0,070 0,094 2,25 33,9 23,06 150 1,032 6,33 30-53 0,40 0,042 0,050 2,5 28,4 10,80 80 1,005 6,68 53-90 0,30 0,035 0,047 1,8 23,8 12,13 63 1,010 6,74 90-120 0,30 0,028 0,043 1,8 20,5 10,80 70 0,982 6,93 120-160 0,28 0,025 0,040 1,5 19,1 13,46 68 0,994 6,65 160-195 0,20 0,020 0,040 1,5 12,6 12,13 40 1,022 5,94 To‘rtinchi yil shirinmiya 0-30 1,14 0,139 0,091 2,12 28,2 8,0 140 0,680 6,40 30-50 0,60 0,052 0,054 1,2 22,9 7,33 115 0,791 6,58 50-82 0,41 0,039 0,081 1,5 21,4 8,0 80 0,491 6,85 82-114 0,37 0,025 0,070 1,37 22,9 5,33 55 1,022 6,77 114-140 0,32 0,027 0,070 1,1 20,4 6,67 40 0,996 6,95 140-170 0,30 0,022 0,074 1,0 19,5 7,33 28 1,282 6,89 170-214 0,27 0,034 0,070 0,80 20,4 6,0 18 1,254 6,68 214-252 0,21 0,025 0,047 0,80 19,5 5,33 18 1,253 6,51 252-320 0,18 0,020 0,037 0,75 16,6 4,67 12 1,316 6,33 Oltinchi yil shirinmiya 0-20 1,64 0,173 0,094 2,0 32,6 16,27 250 0,705 6,19 20-40 0,84 0,078 0,061 1,5 26,0 12,80 165 0,807 6,40 40-65 0,50 0,039 0,047 1,2 23,8 12,13 50 0,914 5,98 65-103 0,40 0,034 0,053 1,2 22,9 12,80 88 0,896 6,44 103-137 0,36 0,028 0,043 1,8 20,5 12,80 88 0,693 6,19 137-180 0,33 0,031 0,041 2,0 19,1 10,80 88 0,994 6,16 180-215 0,28 0,019 0,033 2,0 16,6 10,80 80 0,776 6,33 215-247 0,28 0,016 0,037 1,63 13,5 10,0 63 0,325 6,47 247-287 0,30 0,039 0,037 1,25 12,6 10,0 35 0,263 6,19 287-354 0,19 0,015 0,033 1,2 11,0 9,47 35 0,260 6,23 O‘ninchi yil shirinmiya 0-30 1,50 0,133 0,080 1,63 19,1 10,0 168 0,392 6,15 30-50 0,81 0,073 0,060 1,5 21,4 8,67 105 0,295 6,19 50-78 0,62 0,059 0,050 1,2 22,9 8,67 80 0,305 6,33 78-134 0,35 0,024 0,045 1,25 19,5 6,67 60 0,417 6,26 134-161 0,33 0,022 0,060 1,2 16,6 6,67 40 0,625 6,39 161-185 0,30 0,028 0,053 1,1 14,1 6,0 15 0,495 6,40 185-217 0,28 0,022 0,040 1,0 13,2 6,0 15 0,452 6,33 217-252 0,27 0,038 0,037 0,80 12,1 4,67 12 0,504 6,47 60 0-35 35-60 0-30 30-53 0-30 30-50 0-20 20-40 0-30 30-50 0-35 35-56 Пашня 1 год 4 год 6 год 10 год Хлопковое00.5 11.5 22.5 3 Рис. 6 Изменение агрохимических свойств почв под влиянием лакрицы Гумус, % Азот % Фосфор % калий % shudgor va brinchi, to‘rtinchi yillarda uning miqdori 1.92 dan 2.5% gacha tebranadi. Tuproqdagi nitratlarning miqdori bo‘yicha ham maydonlar o‘rtasida keskin farq kuzatilmaydi, masalan shudgor qilingan, 1-yil, 4-yil, 6-yil shirinmiya o‘stirilgan maydolarningning haydov qatlamida nitratning Miqdori 28,2 do 33,9 mg/kg atrofida tebranadi. O‘ninchi yilga borib o‘irinmiyaning dukkakli xususiyati sustlashishi g‘isobiga nitratning miqdori 19,1 mg/kg gacha kamayadi. Shirinmiya o‘stirish davriyligi harakatchan fosfor miqdoriga ham ta’sir qilib, o‘simlik o‘sish davriyligi uzaygan sari uning miqdori haydov va pstki qatlamlarida kamayib boradi. Bu shundan dalolat beradiki shirinmiya fosforga talabchanligini ko‘rsatadi. Tuproq haydov qatlamining 6-yil o‘stirilishidan mustasno (250 mg/kg) kaliy bilan kam ta’minlangan (140 - 168 mg/kg). Tuproq kesmasi bo‘ylab kaliyning miqdori kamayib boradi. Oqdaryo tumanida gipslashgan tuproqlar keng tarqalgan. Gipsning miqdori kesma bo‘yicha birinchi yil shirinmiya etishtirlayotgan maydonda 0,982 dan 1,356 61 % gacha tebranadi , bu erda shuni ta’kidlash kerakki oltinchi va o‘ninchi yil shirinmiya etishtirilgan maydanlarda gips miqdori keskin 0,295-0,994 % gacha kamayishi kuzatiladi. Tuproq tarkibidagi karbonatlar miqdori bilan tekshirilgan maydonlar o‘rtasida keskin farq kuzatilmay ularning miqdori 5,94 dan 6,95 % oraligida tebranadi. Shunday qilib, tuproqlarning agrokimyoviy va kimyoviy tarkibi shirinmiya o‘simligini o‘sish davrini cho‘zilishi bilan ularning tarkibini o‘zgarib borishi kuzatiladi. SHirinmiya o‘sish davrini cho‘zilishi bilan organik modda to‘plpnib boradi, gumus va azot miqdori oshadi, fosfor va kaliy miqdri o‘simlik tomonidan o‘zlashtirilishi hisobiga kamayib boradi. Bu qonuniyatni o‘simlik tarkibidagi oziqa moddalar miqdori xam tasdiqlaydi (9-jadval ). Azotning miqdori shirinmiya 9- jadval O‘simlik tarkibidagi oziqa moddalar miqdori , % Shirinmiya o‘sish davriyligi O‘simlik a’zolari Azot Fosfor Kaliy Birinchi yil shirinmiya Ildiz 0, 4 6 0, 3 6 0,21 Poya 0, 3 5 0, 5 6 0 ,80 Barg 0. 43 0,5 0 0 , 4 6 To‘rtinchi yil shirinmiya Ildiz 0,57 0,37 0,45 Poya 0,37 0,57 0,91 Barg 0,66 0,50 0,62 Urug‘ 0,80 1,17 1,3 Oltinchi yil shirinmiya Ildiz 0,61 0,38 0,45 Poya 0,37 0,60 1,80 Barg 1,43 0,82 0,45 Urug‘ 0,85 1,22 1,34 O‘ninchi yil shirinmiya Ildiz 0,52 0,31 0,31 Poya 0,39 0,46 0,45 Barg 1,18 0,60 0,45 Urug‘ 1,18 1,50 1,28 62 Fosfor va kaliyning eng ko‘p miqdorlari uning urug‘ida bo‘lib 4-, 6- va 10- yillarda mos ravishda1,17; 1,22 ; 1,50 i 1,30; 1,34; 1,28%ni tashkil qiladi. Shirinmiya o‘sish davriyligi uning tarkibidagi oziqa moddalar miqdori bo‘yicha keskin farq qilmaydi. Brinchi yil shirinmiya o‘stirilganda boshka davrlarga qaraganda uning a’zolarida ko‘p miqdorda azot to‘planmaydi. Masalan 1-chi va 4 chi yilda umumiy miqdori 1,24-2,4 mg/kg ni tashkil qilgan bo‘lsa 5-chi va 10-chi yilga borib 3,26-3,27mg/kg ni tashkil qiladi. Shunday qilib, shirinmiya o‘sish dariyligini uzayishi olti yilgacha bo‘lganda oziqa moddalar oshib boradi keyingi davrlarda esa kamayib borishi kuzatiladi. 63 XULOSALAR 1. Glycyrrhiza glabra L. ko’p tomonlama foydali bo’lgan istiqbolli (dorivor, yem-xashak, gullari nektarga boy bo’lgan, iqtisodiy tomondan foyda keltiradigan) o’simlikdir . 2. Samarqand viloyati sharoitida o’sayotgan Glycyrrhiza glabra L. barcha ontogenez bosqichlarini o’taydi: virginil davri 14 oy davom etishi kuzatildi, generativ davri 2-vegetasiya yilidan boshlanadi. 3. Glycyrrhiza glabra L. ning vegetatsiyasi oqdaryo tumani sharoitida 176 kun, Urgut tumanida esa 151 kun davom etdi. 4. O’simlikning asosiy ildizi vertikal holatda 140±10,3 sm chuqurlikkacha o’sadi. Asosiy ildizning ikki yon tomonidan yon ildizlar unib chiqqan bo’lib, ularning uzunligi 35,2±3,6 sm. 5. Sutaka davomida eng ko’p gul 12:00 dan 14:00 gacha vaqt oralig’ida 51,8% gul hosil bo’lganini kuzatildi. 6. Mavsum davomida eng ko’p 41,98% gullar 2-iyundan 3-iyungacha hosil bo’ldi. 7. Dukkakning uzunligi Oqdaryo tumani sharoitida 1,8 ± 0,16 sm. 2-6 urug’li. Har bir dukkakning ichidagi urug’lar soni o’rtacha 4,95 ± 0,34 ta. Bitta to’pguldan hosil bo’lgan dukkaklar soni 14,6 ± 1,52 ta. Urgut tumanida esa dukkagining uzunligi 1,73 ± 0,18sm. Har bir dukkakning ichidagi urug’lar soni o’rtacha 4,77 ± 0.37ta. Bitta to’pguldan hosil bo’lgan dukkaklar soni 13,8 ± 1,26ta. 8. Uning urug’larini unib chiqishi uchun optimal harorat 30 C 0 bo’lib, bunda tajriba boshlangandan keyin 7,5 kundan unib chiqish boshlanadi, unish davomiyligi 11,4 kun davom etib, unish foizi esa, 43,57% ni tashkil etadi. 9. 1ga maydonda Urgut tumanida urug’ mahsuldorlik 271,215kg, Oqdaryo tumanida esa 199,038 kg ni tashkil qilar ekan. 64 10. Oqdaryo tumanida fitosenozda G.Glabra, shirinmiya-yalpiz- tugmachagul-yantoq assotsiatsiyasida ko’proq uchrar ekan. Urgut tumanida G.Glabra, shirinmiya-arpa-yantoq –qo’ng’irbosh assotsiatsiyasida ko’proq uchrar ekan. 11. Shunday qilib, shirinmiya o‘sish dariyligini uzayishi olti yilgacha bo‘lganda oziqa moddalar oshib boradi keyingi davrlarda esa kamayib borishi kuzatiladi . 12. T uproqlarning agrokimyoviy va kimyoviy tarkibi shirinmiya o‘simligini o‘sish davrini cho‘zilishi bilan ularning tarkibini o‘zgarib borishi kuzatiladi. SHirinmiya o‘sish davrini cho‘zilishi bilan organik modda to‘plpnib boradi, gumus va azot miqdori oshadi, fosfor va kaliy miqdri o‘simlik tomonidan o‘zlashtirilishi hisobiga kamayib boradi 13. 65 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1 Normativ huquqiy va metadologlar ahamiyatiga oid nashrlar. 1.1 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 23- martdagi 85-son “Respublikaning qayta ishlash tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida o’simlik dunyosi obyektlaridan foydalanishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori. 1.2 2018-yil 27-yanvar 63-son “O’zbekiston Respublikasida qizilmiya va boshqa dorivor o’simliklarni yetishtirish hamda sanoat usulida qayta ishlashni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori. 1.3 2019-yil 15-fevral 138-son “Qizilmiya va boshqa dorivor o’simliklarni yetishtirish hamda sanoat usulida qayta ishlashni samarali tashkil etishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” qarori. 1.4 O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2020-yil 10-aprel PQ-4670- son “yaylov holda o’suvchi dorivor o’simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora- tadbirlari to’g’risida”qarori. 1.5 10.06.2022 yil “Yerlar degradatsiyasiga qarshi kurashishning samarali tizimini yaratish chora tadbirlari to’g’risida”gi Prizedent qarori. 2.Monagrafiya ilmiy maqola to’plamlar. 2.1 Allayarov M.O’ va boshqalar. “Shirinmiya o’simligini tayyorlar va yetishtirish bo’yicha yo’riqnoma”. Toshkent-2018.2-3-bet. 2.2 Belolipov I.V va boshqalar “Botanika va o’simliklar fiziologiyasi”, Toshkent-2018, 280-bet. 2.3 Hamdamov A, Nabiev M, Odilov T “O’zbekiston o’simliklar aniqlagichi” 2.4 Haydarov X.Q, Toshpo’latov Y.Sh, Jalolov X.X, Muqimov I.M “Yuksak o’simliklar sistematikasi” Samarqand-2019. 2.5 Islomov B.S va boshqalar “Botanikadan amaliy mashg’ulotlar” Samarqand-2019, 98-bet. 2.6 Islomov B.S, Hasanov M.A “Botanika” Samarqand-2020, 406-bet. 66 2.7 Islamov B.S, Xurramov O.G’ “Smarqand viloyati sharoitida Glycyrrhiza glabra L. ning ba’zi biologik xusussiyatlari” XXI asrda biologiyaning rivojlanish istiqbollari va ularda innovasiyalarning ahamiyati Jiizax-2021. 2.8 Ikromov M.I, Normurodov X.N, Yo’ldashev A.S “Botanika” Toshkent- 2002. 125-126-bet. 2.9 Mahmudov M, Haydarov Q “Yaylovshunoslik”, Toshkent-2010, 92-bet. 2.10 Mirzayev O “Yem-xashak yetishtirish” Toshkent-2014. 54-bet. 2.11 Mustafaev S.M “Botanika” Toshkent “O’zbekiston”-2002. 427-bet. 2.12 Nurboyev F.E va boshqalar “Ibn Sino ta’limoti”. Buxoro-2016. 135- bet. 2.13 Pratov O’, Jumaev Q “Yuksak o’simliklar sistematikasi” Toshkent- 2003. 110-111-bet. 2.14 Pratov O’,Shamsuvaliyeva, L va boshqalar. Botanika Toshkent-2010. 33-bet. 2.15 Qo’ziyev va boshq. "Glycyrrhiza glabra yordamida tashlandiq sho'rlangan yerlarni qayta tiklash: Markaziy Osiyoning och dashtlaridan tadqiqot. "Qishloq xo'jaligi barqarorligi” 3. 2: 2005.102-113-bet. 2.16 Sumo. “Madaniy o'simliklar entsiklopediyasi: Akatsiyadan Zinniyagacha [3 jild]: Akatsiyadan Zinniyagacha”. 2013. 2.17 Toshkent farmatsevtika instituti Farmakognoziya kefedrasi Ma’ruzalar matni Toshkent-2012. 97-bet. 2.18 Tursunboyeva G.S, Komilova Sh.F “Botanika asoslari” Toshkent-2009. 82-bet. 2.19 Xoliqulov S, Pratov O’,Fayziev A “O’simliklar aniqlagichi” Toshkent “O’qituvchi” 2005 90-bet. 2.20 Xolmatov H.X , Ahmedov O’.A ,Musayeva N.A “Farmakognoziya va botanika asoslari”. Toshkent-2017. 14-bet. 2.21 H.X.Xolmatov, O.A.Ahmedov “Farmakognaziya va botanika asoslari” Toshkent-2017, 230-bet. 67 2.22 Xurramov O.G’, Islamov B.S “Shirinmiya(Glycyrrhiza galbra L.) urug’larining labaratoriya sharoitida unuvchanligi” Biologiyaning hozirgi zamon Muammolari Samarqand-2020, 20-bet. 2.23 Xurramov O.G’, Islamov B.S “Shirinmiya o’simligining ba’zi biologik xususiyatlari” Oziq-ovqat xavfsizligi II xalqarokonferensiya Samarqand-2020, 448-bet. 2.24 O’rta Osiyo o’simliklar aniqlagichi. 4-tom. 1981-yil. (281-285-bet). 2.25 O’zbekiston florasi 3-tom.1961-yil. (717-720-bet). 2.26 CACILM (Markaziy Osiyo mamlakatlarining yerni boshqarish bo'yicha tashabbusi). 2017. "Qizilmiya". Kirish vaqti 20-fevral 2.27 Ctanikzai, MT. “Bozor to'g'risidagi hisobot . Ichki hisobot, Tribal bilan aloqa idorasi” Kirish 2017-yil 5-yanvar 2.28 Kurvatayev R. Optimizasiya i regulirovaniye agrofizicheskogo sostoyaniya oroshayemыx pochv pustыnnoy zonы Uzbekistana. Avtoref. Doktor. Disser. Tashkent, 2000.45 s. 3 Foydalanilgan boshqa adabiyotlar. Xorijiy adabiyotlar 3.1 Adel M, Alousi LA, Salem HA, (2005). “Qizilmiya: yallig'lanishga qarshi va yaraga qarshi dori”. AAPS Pharm. Ilmiy. Texnika 6: 74-8253. 3.2 Ali Parsaeyrehr, Badrossadat Musaviy. “Glycyrrhiza glabra ishlab chiqarish uchun ” Atrof-muhit biologiyasi, 3 (2): 125-128, 2009 yil. \ 3.3 Ambavade SD, Kasture VS, Kasure SB. “Glycyrrhiza glabra ildizlarning antibakterial faolligi” Indian J Pharmacol 2002; 34: 3.4 Armanini, Decio va boshqalar. "Qizilmiya (Glycyrrhiza glabra)." Parhez ovqatlanish ensiklopediyasi . Marcel Dekker Inc.: Nyu-York (2005): 391-392-bet. 251-5 3.5 Asl, M.N. va Xusseynzoda, H. 2008. “Glycyrrhiza sp. Farmakologik ta'sirining sharhi. va uning bioaktiv birikmalari”. Fitoterapiya bo'yicha tadqiqotlar 22, 709-724bet. 68 3.6 Dagar.J.K va boshq. "Likoriya (Glycyrrhiza glabra): potentsial tuzga chidamli, yuqori darajada ishqorli tuproqlarni tiklash uchun pullik dorivor ekin. "Curr Sci 108 (2015): 1683-1687-bet. 3.7 Dyuke JA, Ducelllier J., Duke AN va Bogensexutz MJ 2002. “Dorivor o'simliklarning qo'llanmasi”. SRC Press, Nyu-York, 2, 46 3.8 Fotima A. “Glycyrrhiza glabra ekstraktining zamburug’larga qarshi faolligi”. Phytother Res 2009 yil avgust; 23 (8): 1190-bet. 3.9 Islamov B.S, Xurramov O.G’ “Silliq shirinmiyaning(Glycyrrhiza glabra L.)ning bioekalogik xususiyatlari” Polish science journal Polasha-2021, 44-bet. 3.10 Karkanis, Anestis va boshqalar. "Glycyrrhiza glabra L. dorivor o'simlik. Fitokimyoviy tarkibi, sog'liq uchun ta'siri va hosili”. "Xalqaro Oziq-ovqat sharhlari” (2016): 1-22-bet. 3.11 Kitagava I. “Qizilmiya ildizi” Xitoy tibbiyoti. Sof Appl Chem 2002; 74 (7): 1189-98. 3.12 Muralidharan P, Balamurugan G, Babu V. “Kalamushlarda Glycyrrhiza glabra L. ildizi ekstrakti ta'siri”. Bangladesh J Pharmacol 2009; 4: 60-4. 3.13 Marjan S.H, Morteza E “Yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan dorivor o’simlik qizilmiya(G.Glabra L)ning assotsatsiasi tahlili, fitokimyoviy va molekuliyar tarkibi ” Fitokimyo. Eron-2021. 183-bet. 3.14 Nomura1 T, Fukai1 T, Akiyama T. “Glycyrrhiza turlarining fenolik birikmalari kimyosi, qizilmiya va ularning estrogen va sitotoksik faolligi”. Sof Appl Chem 2002: 74: 1199-1206. 3.15 Panchawat S., Rathore KS, Sisodia SS 2010. HERBAL Antioksidantlar haqida sharh. Xalqaro jurnali PharmTech Research.Vol.2, №1, 232-239 betlar. 3.16 Saxena s. “Glycyrrhiza glabra: Ming yillik tibbiyot o’simligi”. Nat Prod Radiance 2005; 358-67. 3.17 Parle M., Dingra D., Kulkarni SK 2004. Glycyrrhiza glabra L. ning ekzotseptiv va xotirada mustahkamlovchi faoliyati. interoseptiv xulq modellari. J Med ovqat. 7 (2): 157-61 15298762. 69 3.18 ViladimirovnaN. “Tuman yarimoroli florasida shirinmiya o’simligi sinopopuliyatsiyasi” Avtoreferat Rossiya 2007-yil. 3.19 Vibha JB, Choudxari K, Singh M, Rathore MS, Shekhawat NS. “Glycyrrhiza glabraning farmakokinetikasi va terapevtik samaradorligi” Botany Res Int 2009; 2 (3): 157-63. 3.20 Xitoy Xalq Respublikasi Farmakopeya komissiyasi (tahr.), "Xitoy Xalq Respublikasi farmakopeyasi (2005)", jild. Kimyo sanoati matbuoti, Pekin, 2005, 59-60 betlar 3.21. Xrishikavan “Glycyrrhiza glabra L. ildizlarini adoptogenetik baholash”. 56-bet. Hindiston-2011. 3.22 Xyustonning funktsional tibbiyoti. "Qizilmiya: Eng foydali o'simlikmi?" 2017. 3.23 Yadav k., Singh N. 2012. Ichki o'simtasining vitro o'simliklari regeneratsiyasiga ta'sir qiluvchi omillar ( Glycyrrhiza glabra L.). Eron jurnali Biotexnologiya. Vol. 10, № 2 iyul 3.24 Yapon farmakopeyasi jamiyati (tahr.), “Yaponiya farmatsiyasi- copoeia,” 15-nashr, Yaponiya Sog'liqni saqlash, mehnat va farovonlik vazirligi, Tokio, 2001, 1197-1276-bet. 3.25 Zhang Q, Ye M. 2009. Xitoy o'simlik dorilarini kimyoviy tahlil qilish Gan-Cao (qizilmiya), J. Xromatogr. A. 1216. 3.26.Zadeh B.J, Kor Z.M “Qizilmiya (Glycyrrhiza glabra Linn) qimmatbaho dorivor o’simlik”` Hindiston-2013. 1281-1288-bet. 3.27 Chang H.M, But P.P “Farmokologiya” Xitoy-2015. 304-316-bet. 3.28 Chen, Kevin Z., Xu Song va Chen Ruyu. “Xitoyda qizilmiya sanoati istiqbollari :O'zbekistondagi qizilmiya ishlab chiqaruvchilari uchun” . Intl Food Policy Res Inst, Xitoy-2015. 3.29 Shirazi MH, Ranjbar R, Eshragi S, Sadegi G, Jonaidi N, Bazzaz N, Izadim, sadeghifard N., “Glycyrrhizaning antibakterial faolligini baholash Salmonella, Shigella va ETEC E.coli o'sishi bo'yicha glabra linn ekstrakti”. Biologiya fanlari jurnali, 2007: 7 (5): 827-829. 70 Internet saytlari. www.plantarium.ru www.plant.usda.gov.com www.ziyonet.uz www.ziyouz.com www.wikipediya.uz www.google.scolar.ru www.iwmi.cgiar.org www.google.akademiya.com www.uznews.uz www.ToshDAU.uz (electron kutubhona) www.bibliotek.com.ru 71

SHIRINMIYA(GLYCYRRHIZA GLABRA L.)O’SIMLIGI YETISHTIRISH VA UNI MAHSULOT SIFATIGA TA’SIRI. .....................................................................................................................3 I.Bob. ADABIYOTLAR TAHLILI ........................................................................ 7 II.Bob. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA METODLARI ..........23 2.1 Tadqiqot sharoitlari...........................................................................................23 2.2 Tadqiqot obyektlari...........................................................................................27 2.3 Tadqiqot metodlari............................................................................................29 III.Bob. SHIRINMIYA( Glycyrrhiza   glabra   L)  NING BIOLOGIK XUSUSIYATLARI ……………………………………………………………...31 3.1.1 O’simlik ontogenezining asosiy davrlari va bosqichlari................................31 3.1.2 O’simlikning fenologiyasi..............................................................................36 3.2 O’simlikning ildiz sistemasinig tuzilishi..........................................................40 3.3 O’simlikning gullash biologiyasi......................................................................43 3.4 O’simlikning urug’ biologiyasi.........................................................................48 3.4.1 O’simlik urug’uning uvchanligi.....................................................................49 3.4.2 O’simlikning yer ustki va urug’ mahsuldorligi .............................................51 3.5 O’simlikning fitosenozdagi o’rni......................................................................52 3.6 S h irinmiya o‘simligi ta’sirida sug‘oriladigan bo‘z-o‘tloqi tuproqlarining kimyoviy t arkibin i o‘zgarish.......................................................................................54 XULOSALAR ……………………………………………………………………64 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………. ............................ 66 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunga kelib dunyo aholisining soni ortib borayotgan bir paytda insonlarning oziq-ovaqat, kiyim-kechak va dori-daronga bo’lgan ehtiyoji ham o’sib bormoqda. Insoniyat qadimdan dorivor o’simliklardan foydalanib kelishgan. Hozirgi kunda ham turli kasalliklarni davolashda dorivor o’simliklarga talab juda yuqori. O’z navbatida bu o’simliklarga bo’lgan talab kelajakda yanada o’sadi. Insonlar tomonidan tabiiy holda o’sayotgan ko’plab dorivor o’simliklardan foydalanish yo’lga qo’yilgan, lekin tabiiy o’simlik zaxiralaridan rejasiz foydalanish oqibatida ko’plab o’simliklar zaxiralari yo’qolib bormoqda. Shuning uchun dorivor o’simliklarning biologik xususiyatlarini o’ragnish, ularning madaniy plantatsiyalarini tashkil etish katta amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 23- martdagi 85-son “Respublikaning qayta ishlash tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida o’simlik dunyosi obyektlaridan foydalanishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori [1.1], 2018-yil 27-yanvar 63-son “O’zbekiston Respublikasida qizilmiya va boshqa dorivor o’simliklarni yetishtirish hamda sanoat usulida qayta ishlashni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori [1.2], 2019-yil 15-fevral 138-son “Qizilmiya va boshqa dorivor o’simliklarni yetishtirish hamda sanoat usulida qayta ishlashni samarali tashkil etishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” qarori [1.3], O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2020-yil 10-aprel PQ-4670-son “yaylov holda o’suvchi dorivor o’simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori [1.4], 10.06.2022 yil “Yerlar degradatsiyasiga qarshi kurashishning samarali tizimini yaratish chora tadbirlari to’g’risida”gi Prizedent qarori [1.5] yuqoridagi fikrlarimizning qanchalik ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. 2

Yer yuzida 10-12 ming, mamlakatimiz hududida 1700 ga yaqin, Samarqand vilaytida esa 1140 dan ziyod dorivor o’simliklar uchraydi. Hozirgi paytda tibbiyotda va xalq tobobatida 1250 dan ziyod dorivor o’simliklardan foydalaniladi. Yuqoridagi ma’lumotlarga asosalangan holda shuni aytishimiz mumkinki mamlakatimiz florasida uchraydigan shifobaxsh o’simliklarning hammasidan ham yetarlicha foydalanilmayapti. Respublikamiz florasidagi juda ko’p darivorlar o’simlar orasida uchraydigan keksa yoshdagi o’simliklardan biri bu G.glabra o’simligidir [2.23,2.1]. Bu o’simlik qo'llaniladigan dorilar soni bo'yicha gulli o'simliklar orasida birinchi o'rinda turadi [3,18]. Glycyrrhiza glabra (Shirinmiya yoki Qizilmiya) ildizi jahon bozori tovarlari orasida tobora raqobatbardosh bo’lib bormoqda. Bu o’simlik ishlab chiqarishning ko’plab sohalarida qo’llanilmoqda. Xususan, og’ir va yengil sanoat tarmoqlarida, kosmetika, tibbiyotda, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda keng qo’llanilmoqda. O’simlikning barglari va poyasidan chorva mollariga yem-xashak tayyorlashda foydalaniladi. Guli esa asal- shiraga boy bo’lganligi sababli asalarichilikda ham samarali foydalanilish mumkin. O’zbekistonda bu o’simlikni yetishtirish iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik jihatdan juda foyda keltiradi. G. glabra ildizi Sharqda ham, G'arb tibbiyotida ham qadimdan turli xil kasalliklarni davolash uchun ishlatilgan. Bu o’simlik ildizi asosan quruq va qurutilmagan holatida iste'mol qilinadi. Hozirgi paytga kelib esa qurutilgan qizilmiya tayoqchalari holida, qizilmiya kukuni holida, qizilmiya ekstrakti, qizilmiya siropi, qizilmiya xamiri ko’rinishida foydalaniladi. Glycyrrhiza glabra L. ekstrakti pishirilgan ovqatlar, alkogolli va alkogolsiz ichimliklar, saqich tarkibidagi xushbo'y moddalar va ziravorlar sifatida ham ishlatiladi. G. Glabra ildizi tasdiqlangan yaxshi chorvachilik qo'shimchasidir. Qizilmiya barglari tarkibida bedadan ikki baravar ko'p protein mavjud. Bu qimmatbaho ozuqa quruq yem-xashak aralashmalarida ishlatilsa bo’ladi. Bundan tashqari, asalarilarni boqish uchun ishlatiladi [3.28,2.27,3.10]. 3

G. glabra o’simligining biologik xususiyatlarini o’ganish bo’yicha Respublikamiz olimlari tomonidan bir qancha ishlar olib borilgan, lekin Samarqand viloyati tumanlarida o’rganilmagan. Yuqoridagi ma’lumotlarga asoslangan holda biz Samarqand viloyatining Oqdaryo va Urgut tumanlarida Glycyrrhiza glabra o’simligining tabiiy va tajriba maydonchasidagi biologik xususiyatlarini o’rgandik. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Tuksiz shirinmiya ( Glycyrrhiza glabra L. ) burchoqdoshlar (Fabaceae) yoki dukkakdoshlar oilasiga mansub ko’p yillik o’t o’simlik. O’simlikning morfologik, anatomik tuzilishi, o’sish va rivojlanishi, urug’ hosildorligi, tabiiy fitosenozdagi tutgan o’rni o’rganildi. Tadqiqotning maqsadi. Samarqand viloyati hududida S hirinmiya ( Glycyrrhiza glabra L. )ning yetishtirish, biologik xususiyatlarini o’rganish va uning mahsulot sifatiga va tuproq kimyoviy tarkibiga ta’siri. Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqot oldiga quyidagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirildi: - shirinmiya to’g’risida adabiy manbalar asosida ma’lumotlar to’plash va ularni tahlil qilish; -shirinmiyaning sistematik holati va tarqalishini o’rganish; - shirinmiya urug’ining dala sharoitida unishini aniqlash; - shirinmiyaning ontogenezini o’rganish; - shirinmiyaning fenologik xususiyatlarini o’rganish; - shirinmiyaning gullash biologiyasini o’rganish; - shirinmiyaning ildiz tizim tuzilishi o’rganish; - shirinmiyaning urug’ mahsuldorligini o’rganish. - shirinmiya o’simligini tuproq kimyoviy ta’sirini o’rganish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Samarqand viloyati Urgut tumani sharoitida ( Glycyrrhiza glabra L. )ning biologik xususiyatlari o’rganildi. Shirinmiyaning ontogenezining asosiy davrlari, fenologiyasi, labaratoriya sharoitida urug’ unuvchanligi, sutkalik va mavsumiy gullash biologiyasi, ildiz tizimining tuzilishi, tuproq sharoitida urug’ mahsuldorligi o’rganildi. Shuningdek shirinmiya 4

urug’larining unuvchanligiga haroratning va tuproqning ta’siri aniqlandi. Shirinmiyaning tabiiy tajriba maydonnida tarqalgan tuproq sharoitida urug’ mahsuldorligi aniqlandi. Shirinmiyaning tuproq ustki va tuproq ostki mahsuldorligi aniqlandi.Shirinmiyaning tabiiy mahsulot sifatida tutgan o’rni o’rganild.Shirinmiyaning tuproq kimyoviy tarkibiga ta’siri. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Turli tomonlama foydali bo’lgan dorivor shirinmiya o’simlik Glycyrrhiza glabra L. ning ba’zi biologik xususiyatlari tipik bo’z tuproqlar sharoitida o’rganildi. Tajriba natijalariga ko’ra tipik bo’z tuproq sharoitiga yangi bo’lgan shirinmiya qo’llanildi.Shirinmiya Glycyrrhiza glabra L. ni shu ma’lumotlar asosida uning urug`ining dala tuproq sharoitida unishi, fenologik xususiyatlari, ontogenezini va gullash biologiyasini o’rganish hamda sistematik holati va tarqalishini o’rganish mumkin bo’ladi. Ishning strukturasi va hajmi. Bakalavr lik BMI ishi 77 betdan iborat bo’lib, kirish, adabiyotlar sharhi va tahlili, asosiy qism (tadqiqot ob’ekti, uslublari va tadqiqot natijalari), xulosalar, tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxatidan va jadval, rasmlarlan iborat. BMI 62 ta adabiyotlardan foydalanilgan bo’lib, shundan 29 tasi chet el adabiyotlaridan iborat. 5

Похожие

TOGLI VA TOG OLDI HUDUDLARDA DORIVOR OSIMLIKLAR YETISHTIRISH
Issiqxonalarda kuzgi-qishgi mavsumda shirin qalampir ekinining o’sish, rivojlanishi va hosildorlikka ekish sxemasining ta’siri
MAKTABDA GEOGRAFIYA TA’LIMI VA UNI O‘QITISH
Zea mays L. Saccharataning ayrim fiziologik xususiyatlari
Aqlli jamiyatning kelajakdagi istiqbollari va ta’siri