logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Sportchilarni yillik va ko'p yillik tayyorlash jarayonida uzoq vaqtli moslashuvning tashkil topishi

Sportchilarni yillik va ko'p yillik tayyorlash jarayonida uzoq vaqtli moslashuvning tashkil topishi

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

209 KB
Скачать
Sportchilarni yillik va ko'p yillik tayyorlash jarayoni da uzoq vaqtli moslashuvning tashkil topishi REJA: Kirish 1 bob . Texnik tayyorgarlik 1. 1. Sportchining texnik tayyorgarligi haqida tushuncha. Har xil sport turlarida sport texnikasining tutgan o’rni va ahamiyati 1.2. Sportchilar texnik tayyorgarligining turlari, vazifalari, vosita va usullari 1.3. Mashg’ulotning ko’p yillik va yillik sikllarida texnik tayyorgarlikning bosqichlari va mazmuni 2 bob . Jismoniy tayyorgarlik 2.1. Sportchining jismoniy tayyorgarligi tushunchasi. Uning zamonaviy sportdagi a h amiyati 2.2. Jismoniy tayyorgarlikning turlari, vazifa h amda vositalari 3 bob . Taktik tayyorgarlik 3.1. Sportchining taktik tayyorgarligi to’g’risida tushuncha 3.2. Sportchilar taktik tayyorgarligining turlari, vazifa h amda vositalari 3.3. Sportchining musoba q a da ishtirok e tish taktik rejasini tuzishning mazmuni h amda usuliyati 4 bob . Sportchining psixologik (ru h iy) tayyorgarligi 4.1. Sportchining psixologik tayyorgarligi to’ g’ risida tushuncha, uning turlari. Ayrim sport turlarida ruhiy sifatlarning ahamiyati 4.2. Mashg’ulot jarayoniga psixologik tayyorgarlik 4.3. Musobaqalarga psixologik tayyorgarlik Xulosa Foydalanilgan adabiyot Kirish Maxsus adabiyotlarda sportchilar tayyorgarligining har tur va xillari far q lanadi. Tarqoq va nisbatan turg’un fikrlarning umumlashtirilishi ularning umumiy tasnifi uchun uchta eng ahamiyatli beligini taklif etishga imkon beradi: sportchining muvaffaqiyatga erishish uchun tayyorgarlik u yoki bu tarkibiy qismlariga (texnik, taktik, jismoniy, psixologik, aqliy (nazariy), tayyorgarlik) ustuvor ta'sir ko’rsatishi bo’yicha; sport ixtisosligi bilan o’zaro bog’liqligining xususiyatiga ko’ra (umumiy va maxsus tayyorgarlik); mashg’ulot hamda musobaqa faoliyati sharoitida tayyorgarlikning har xil jihatlari sifatlar va qobiliyatlarning birlashuvi, uyg’unligi hamda ro’yobga chiqarilishi bo’yicha (integral tayyorgarlik). Sportchining bir necha yillar davomida qat'iyatli va oqilona tashkil etilgan tayyorgarligi bilangina yuqori sport natijalariga erishish mumkin. Uzoq muddatli o'qitishning tuzilishi ko'plab omillar bilan belgilanadi. Ular orasida: eng yuqori natijalarga erishish uchun zarur bo'lgan muntazam mashg'ulotlarning o'rtacha yillik soni; optimal yosh chegaralari, bunda sportchining qobiliyatlari odatda to'liq namoyon bo'ladi va eng yuqori natijalarga erishiladi; sportchining individual xususiyatlari va uning sport mahoratining o'sish sur'ati; sport bilan shug'ullana boshlagan yosh, shuningdek, maxsus tayyorgarlikni boshlagan yosh. Uzoq muddatli mashg'ulotlarni oqilona rejalashtirish uchun odatda eng yuqori sport yutuqlari namoyon bo'ladigan optimal yosh chegaralarini aniq belgilash muhimdir. Odatda, uzoq muddatli mashg'ulotlar jarayonida sport muvaffaqiyatining uchta yosh zonasi mavjud: 1) birinchi katta muvaffaqiyatlar zonasi; 2) optimal imkoniyatlar zonasi; 3) yuqori natijalar zonasi. Yengil atletikaning aksariyat turlarida eng yuqori yutuqlarga erishish uchun optimal yosh chegaralari ancha barqaror bo'lib, ularga na tanlov va o'qitish tizimi, na mashg'ulotlarning boshlanish vaqti yoki boshqa omillar jiddiy ta'sir ko'rsatmaydi. Odatda yangi boshlovchidan xalqaro sport ustasigacha bo'lgan yo'l 8- 10 yil davom etadi. Ayollar uchun yuqori sport mahoratiga erishish yo'li odatda erkaklarnikiga qaraganda qisqaroq. Sprinterlar va jumperlar stayers va piyodalarga qaraganda qisqaroq mahoratga ega. Qobiliyatli sportchilar o'zlarining birinchi katta muvaffaqiyatlariga ko'p hollarda mashg'ulotlar boshlanganidan 4-6 yil o'tgach erishadilar. 1 bob . Texnik tayyorgarlik 1. 1. Sportchining texnik tayyorgarligi haqida tushuncha. Har xil sport turlarida sport texnikasining tutgan o’rni va ahamiyati Texnik tayyorgarlik sportchini harakatlar texnikasiga o’rgatish va ularni mukammal darajaga yetkazishga qaratilgan bo’ladi. Sport texnikasi sport harakatini bajarish yo’li bo’lib, u sportchining o’z psixo-fizik imkoniyatlaridan foydalanish samaradorligining muayyan darajasi bilan ajralib turadi. H ar xil sport turlarida sport texnikasining a h amiyati bir xil e mas. O’ziga xos sport texnikasiga e ga bo’lgan sport turlari ning to’rt guru h i ajratiladi: 1. Tezlik-kuchga asoslangan turlar (sprintercha yugurish, ulo q tirishlar, sakrashlar, o g’ ir atletika va h .k.). Mazkur sport turlarida texnika shunday yo’naltirilganki, bunda sprinterchi musobaqalashuv mashqining yetakchi bosqichlarida, masalan, yugurish, uzunlikka va balandlikka sakrashda itarilish chog’ida, nayza, disk va h.k. uloqtirishda yakunlovchi harakatlarni bajarayotganda eng baquvvat hamda tezkor kuchlanishlarni rivojlantira olishi lozim. 2. Chidamlilik namoyish etilishini talab qiluvchi sport turlari (uzoq masofalarga yugurish, chang’ida poyga, velosiped sporti va b.). 3. Asosini harakatlanish san'ati tashkil etuvchi sport turlari (gimnastika, akrobatika, suvga sakrash va h.k.). Texnika sportchi h arakatlarining go’zalligi, ifodaliligi va ani q ligini ta'minlab berishi kerak. 4. Sport o’yinlari va yakkakurash turlari. Texnika musobaqa kurashining doimo o’zgarib turadigan sharoitlarida sportchiga yuksak samaradorlik, barqarorlik va h arakatlarining servariantligini ta'minlab berishi zarur. Sportchining texnik tayyorgarligi shunisi bilan ajralib turadiki, u o’zlashtirilgan harakatlarni bajara oladi va ularning texnikasini egallab olgan. Texnik tayyorgarlikning yetarlicha yuqori darajasini texnik mahorat deb ataydilar. Texnik mahoratning mezonlari quyidagilardir:  Texnikaning h ajmi – sportchi bajara oladigan texnika priyomlarning umumiy mi q dori.  Texnikaning ser q irraligi – texnik priyomlarning xilma-xilligi darajasi. Masalan, sport o’yinlarida bu – h ar xil o’yin priyomlaridan foydalanishlar sur'atining nisbati. Texnik mahoratning mazkur ko’rsatkichlari texnik harakatlarning juda katta zahirasi bo’lgan sport turlarida – sport o’yinlari, yakkakurash turlari, gimnastika, figurali uchish – ayniqsa katta ahamiyatga ega.  Sport texnikasiga e galik q ilish samaradorligi sport h arakati texnikasining individual optimal variantga ya q inligi darajasi bilan belgilanadi. Texnikaning samaradorligini bir necha usul bilan ba h olaydilar: a) uni q andaydir biomexanik e talon bilan q iyoslash. Agar texnika biomexanik jihatdan oqilona darajaga yaqin bo’lsa, u eng samarali hisoblanadi; b) ba h olanayotgan h arakat texnikasini yu q ori malakali sportchilar texnikasi bilan ta qq oslash; v) sport natijasini sportchining harakat imkoniyatlarini belgilovchi texnik tomondan birmuncha soddaroq – kuch, tezlik-kuch va h.k. topshiriqlaridagi natijalar bilan taqqoslash. Masalan, 30 m ga avval past, keyin yu q ori startdan yugurish amalga oshiriladi. Vaqtdagi tafovut pastki start texnikasi samaradorligini ko’rsatadi; g) ko’rsatilgan natijani harakat faoliyatini bajarish paytidagi kuch-quvvat harakatlari bilan taqqoslash. Quvvat sarfi qanchalik kam, ya'ni harakatlar tejamli bo’lsa, texnika samaradorligi shuncha yuqori hisoblanadi.  Harakatlar texnikasining o’zlashtirilganligi. Mazkur mezon bu texnik harakat qanday o’rganilgani, mustahkamlanganligini ko’rsatadi. Yaxshi o’zlashtirilgan h arakatlarga xos xususiyatlar: a) h arakatni standart sharoitlarda bajarish va q tida uning texnikasiga xos q ator ji h atlar va sport natijasining bar q arorligi; b) h arakatni bajarish cho g’ ida (sportchining h olati, murakkablashtirilgan sharoitlarda ra q ib h arakatlari o’zgarganda) natijaning bar q arorligi (nisbatan kam o’zgarishi); v) mash g’ ulotdagi tanaffuslarda h arakat ko’nikmasining sa q lanib q olishi; g) h arakatlar bajarilishining avtomatlashganligi. 1.2. Sportchilar texnik tayyorgarligining turlari, vazifalari, vosita va usullari Umumiy va maxsus texnik tayyorgarlik far q lanadi. Umumiy texnik tayyorgarlik sport faoliyatida zarur bo’lgan xilma-xil harakat ko’nikma va malakalarini egallashga yo’naltirilgan. Umumiy texnik tayyorgarlik jarayonida q uyidagi vazifalar amalga oshiriladi: 1. Tanlangan sport turidagi ko’nikmalarni shakllantirish uchun asos hisoblangan harakat ko’nikma va malakalari diapazonini kengaytirish (yoki tiklash). 2. UJT vositalari sifatida q o’llanadigan mash q lar texnikasini o’zlashtirish. Maxsus jismoniy tayyorgarlik tanlangan sport turidagi h arakatlar texnikasini o’zlashtirishga yo’naltiriladi. U ushbu vazifalarning h al e tilishini ta'minlaydi: 1. Sport h arakatlari texnikasi to’ g’ risidagi bilimlarni shakllantirish. 2. H arakatlar texnikasining sportchi imkoniyatlariga e ng mos keluvchi alo h ida shakllarini ishlab chi q ish. 3. Musobaqalarda muvaffaqiyatli ishtirok etish uchun zarur bo’lgan ko’nikma va malakalarni shakllantirish. 4. Texnika shakllarini o’zgartirish va yangilash (sport taktikasini takomillashtirish q onuniyatlari talab q ilgan darajada). 5. Sport texnikasining ilgari qo’llanmagan yangi variantlarini shakllantirish (masalan, balandlikka sakrashda “fosbyuri-flop”; yadro itqitishning xuddi disk uloqtirishdagidek burilish tamoyiliga asoslangan texnikasi; chang’ida konkidagidek uchish va b.). Texnik tayyogarlik jarayonida sport mash g’ ulotlarining vosita va usullari majmuasidan foydalaniladi. Ularni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin: Og’zaki, ko’rgazmali va sensor-tahrirlovchi ta'sir ko’rsatadigan vosita hamda usullar. Bularga q uyidagilar kiradi: a) su h bat, tushuntirish, h ikoya, tasvirlash va b.; b) o’rganilayotgan h arakat texnikasini ko’rsatish; v) plakatlar, chizmalar, kinogrammalar, videomagnitofon yozuvlari va h .k. namoyish e tish; g) predmetli va bosh q a mo’ljallarni q o’llash; d) tovush va yorug’lik; e) har xil trenajyorlar, qayd etuvchi qurilmalar, tezkor axborot asboblari. Sportchining q andaydir jismoniy mash q larni bajarishiga asoslangan vosita va usullar. Bu h olda q uyidagilar q o’llaniladi: a) umumtayyorlovchi mash q lar. Ular tanlangan sport turi bo’yicha texnik mahoratni o’stirish uchun poydevor sanalgan xilma-xil ko’nikma va malakalarni o’zlashtirib olishga imkon beradi; b) maxsus tayyorlovchi va musoba q a mash q lari. Ular o’z sport turi texnikasini e gallashga yo’naltiriladi; v) yaxlit va ta q simlangan mash q usullari. Ular yaxlit harakat faoliyati yoki uning alohida qismlari, bosqichlari, elementlari texnikasini egallash, tugatish, mustahkamlash hamda takomillashtirishga yo’naltirilgan; g) harakatlar texnikasini takomillashtirish va barqarorlashtirishga yordam beradigan bir me'yorli, o’zgaruvchan, takroriy, oraliqli, o’yin, musobaqalashuv usullari va b. Yuqoridagi vosita va usullarning qo’llanishi tanlangan sport turi texnikasiga xos xususiyatlar, sportchilarning yoshi va malakasi, mashg’ulotning yillik hamda ko’p yillik sikllarida texnik tayyorgarlikning bosqichlariga bog’liq. 1.3. Mashg’ulotning ko’p yillik va yillik sikllarida texnik tayyorgarlikning bosqichlari va mazmuni Texnik tayyorgarlik jarayoni sportchining butun ko’p yillik mash g’ ulotlari davomida amalga oshiriladi. Sportchining ko’p yillik texnik tayyorgarligi jarayonini 3 bosqichga bo’lish mumkin: 1. Bazaviy texnik tayyorgarlik bosqichi. 2. Chuqur texnik takomillashuv va yuksak sport-texnik mahoratga erishish bosqichi. 3. Sport-texnik ma h oratni sa q lab q olish bos q ichi. H ar bir bos q ich yillik sikllardan iborat bo’lgan po g’ onalarni o’z ichiga oladi. Masalan, birinchi bosqich, odatda, 4-6 yillik sikldan, ikkinchisi – 6-8 yillik, uchinchisi – 4-6 yillik sikllardan iborat bo’ladi. Shuning uchun sportchining har bir bosqichdagi texnik tayyorgarligining muayyan mazmuni va usuliyati, odatda, yillik mashg’ulot sikli davrlashtirilishiga bo’ysunadi. Ko’pincha bu yuqori malakali sportchilar tayyorgarligida yaqqol ko’zga tashlanadi. Gap shundaki, boshlovchi sportchilarda yillik siklni alohida tayyorgarlik, musobaqa va o’yin davrlariga taqsimlamaydilar. Ularda butun yil davomida mashg’ulotlar tayyorgarlik xususiyatlariga ega bo’ladi. Bundan kelib chiqadiki, malakali sportchilarda yillik mashg’ulot sikli doirasida harakatlar texnikasini egallash va takomillashtirish jarayoni ko’p jihatdan sport formasini egallash, saqlab qolish hamda yana ham rivojlantirish qonuniyatlariga bog’liq bo’ladi. Shunga ko’ra yillik siklda texnik tayyorgarlikning 3 bosqichi ajratiladi: 1) izlanish; 2) barqarorlik; 3) moslashib takomillashish. 1-bosqichdagi texnik tayyorgarlik musobaqa faoliyatlari yangi texnikasini (yoki uning yakunlangan variantini) shakllantirishga, uni amaliy o’zlashtirish, musobaqa faoliyati tarkibiga kiruvchi alohida harakatlarni o’rganish (yoki qayta o’rganish) asoslarini yaxshilashga yo’naltiriladi. Bu bosqich tayyorgarlik davrining birinchi yarmiga to’g’ri keladi. 2-bosqichda texnik tayyorgarlik musobaqa faoliyatlarining yaxlit ko’nikmalarini chuqur o’zlashtirish va mustahkamlashga yo’naltiriladi. U tayyorgarlik davri ikkinchi yarmining anchagina qismini qamrab oladi. 3-bosqichda texnik tayyorgarlik shakllantirilgan ko’nikmalarni takomillashtirishga, asosiy musobaqalar sharoitiga mos holda ularning maqsadga muvofiq servariantligi (o’zgaruvchanligi), barqarorligi (turg’unligi), ishonchliligi diapazonini oshirishga yo’naltiriladi. Bu bosqich, odatda, tayyorgarlik davrining yakunlovchi qismidan boshlanib, butun musobaqa davrini qamrab oladi. Texnik mahoratni takomillashtirish vaqtida texnik tayyorgarlikning har bir bosqichi oldidagi asosiy vazifalar quyidagilardir: 1) tanlangan sport turidagi texnik priyomlarning asosini tashkil etuvchi harakat ko’nikmalarining yuksak barqarorligiga, oqilona variativligiga erishish, musobaqa sharoitida ularning samaradorligini oshirish; 2) zamonaviy ilm-fan yutuqlari va sport amaliyoti talablari nuqtai nazaridan harakat ko’nikmalarini qisman qayta qurish, ko’nikmaning alohida qismlari kinematikasi yoki dinamikasini takomillashtirish. Birinchi vazifani hal etish uchun, odatda, tashqi shart-sharoitni murakkablashtirish usuli, organizmning turli holatlarida mashq qilish usuli qo’llaniladi; ikkinchisini amalga oshirish uchun texnik harakatlarni soddalashtirish usuli, birgalikda ta'sir ko’rsatish usulidan foydalaniladi. Texnik priyomlarni bajarishda tashqi shart-sharoitni murakkablashtirish usuli qator usuliy priyomlarda amalga oshiriladi: 1. Shartli raqibning qarshilik ko’rsatish usuliy priyomi asosan sport o’yinlari va yakkakurashlarda qo’llaniladi. Shartli raqib bilan kurashish elementlari sportchiga texnik priyomning bajarilish ritmi va tuzilishini takomillashtirish, barqarorlik va samaradorlikka tezroq erishish imkonini beradi. Shuningdek, u mashg’ulotda yuklama zichligini oshirishga yordam beradi, o’z kuchiga bo’lgan ishonchni, ko’rqmaslik va qat'iyatni tarbiyalashda ta'sirchan psixologik omil hisoblanadi. 2. Murakkab dastlabki h olatlar va tayyorgarlik h arakatlari usuliy priyomi. Masalan, figurali uchishda bir yarim marta burilib sakrash (“aksel”) avval oddiy yugurib kelishdan, keyin e sa “ q ayi q cha” h olatidan takomillashtiriladi. Suvga sakrashda tramplinning balandligi kamaytiriladi. Futbolchilarga murakkab traektoriya bo’ylab uchib borayotgan to’pga oyoq hamda bosh bilan zarba berish taklif qilinadi va h.k. 3. H arakatlarni maksimal tezlik va ani q lik bilan bajarish usuliy priyomi. Masalan, boksda sportchiga muayyan vaqt oralig’ida – 1 raundda zarbalarning yuksak sur'atda bajarilishiga erishish imkoni beriladi. Uzunlikka sakrashda yugurib kelish bir oz qiya yo’lkachada bajariladi. Futbolda to’pni doimiy kuch bilan uzatishni bajarishda sheriklar orasidagi yaqinlashuvdan foydalaniladi va b. 4. Harakatlarni bajarish uchun maydonni (fazoni) cheklash usuliy priyomi ko’nikmani takomillashtirishda mo’ljal olish sharoitlarini murakkablashtirish imkonini beradi. Masalan, chang’i sportida murakkab trassaga yopiq burilishli qiyaliklar kiritiladi, bu muayyan radiusda burilishni tanlash vaqtini cheklab qo’yadi. Yugurish va sakrashlarda qadamlar avvaldan qo’yilgan belgilarga qarab bajariladi. Boksda kichraytirilgan ringdan foydalaniladi va h.k. 5. Harakatlarni noodatiy sharoitlarda bajarish usuliy priyomi mashg’ulot sharoitlarini o’zgartirishni (tabiiy sharoiti, asbob-anjomlar, jihozlar) nazarda tutadi, harakatlar texnikasining bir yoki bir necha xususiyatlarini makoniy, zamoniy, dinamik, ritmik va b. takomillashtirishga yordam beradi. Masalan, yengil atletikada yugurish yohud sakrashlarda zarb bilan yugurib kelish qattiq shamolga qarshi, nam tuproqda o’tkaziladi, chang’i poygalarida muzlagan trassa bo’ylab harakatlanishdan foydalaniladi. Sportchi organizmining texnik harakatlarni bajarishni qiyinlashtiradigan holatlarida mashq o’tkazish usuli ham xilma-xil priyomlarda amalga oshiriladi. 1. Jiddiy charcho q h olatida h arakatlar bajarish usuliy priyomi. Bu vaziyatda sportchiga katta hajm va shiddatli jismoniy yuklamadan so’ng mashq bajarish taklif etiladi. Masalan, gimnastikada mashg’ulot oxirida sportchi texnik jihatdan eng murakkab kombinatsiyani bajaradi, chang’i poygalarida musobaqalardagidan ortiqroq masofa bosib o’tilganidan so’ng turlicha tuzulishli trassalarda texnika musobaqa tezligiga yaqin tezlik bilan takomillashtiriladi. Bu priyom markaziy asab tizimiga juda katta yuklama beradi, undan organizmning iroda imkoniyatlarini jamlashni talab etadi. 2. Jiddiy hissiy zo’riqish holatida harakatlarni bajarish usuliy priyomi texnikani o’stiruvchi mashqlarga nazorat, musobaqa va o’yin usullarini kiritish orqali amalga oshiriladi. 3. Ko’rib nazorat qilish imkonini vaqti-vaqti bilan cheklash yoki butunlay “o’chirib qo’yish” usuliy priyomi harakat ko’nikmasining retseptor-analizatorli tarkibiy qismlariga tanlab ta'sir ko’rsatishga yordam beradi. Natijada sportchida o’z harakatlarini kinestetik sezgilariga ko’ra sinchiklab baholash va nozik idrok etish qobiliyati ortadi. Masalan, ko’zlarni berkitib eshkak eshish qayiqning suzishini yaxshiroq his etish hamda “mushak sezgisi” ko’magida ko’nikmaning barqarorligini osonroq nazorat qilish uchun sharoit yaratadi. 4. Ishchi vaziyatni shakllantirish usuliy priyomi sportchini musobaqa sharoitida takomillashtirilgan texnik priyomni albatta bajarishga ruhan hozirlaydi, ko’nikmani takomillashtirish jarayonida uning faolligini oshiradi. Masalan, mashg’ulotdagi jang chog’ida qilichboz o’z diqqatini ko’proq himoya texnik priyomlari yoki, aksincha, hujum priyomlariga jamlash to’g’risida ko’rsatma oladi. Texnik harakatlarni bajarish sharoitlarini soddalashtirish usuli bir qator usuliy priyomlarni o’z ichiga oladi. Q uyida ularning ayrimlari berilgan. 1. H arakatning biror e lementini bajarish usuliy priyomi. Masalan, boksda panjaning alo h ida e 'tibor bilan zarba berish h arakati, oyo q va tos bilan itarilish, gavda va y elka kamarini burab h arakatlantirish va bu e lementlarni birlashtirish. Suzishda qo’l va oyoqlar faoliyati alohida ajratiladi. 2. Mushak zo’riqishlarini pasaytirish usuliy priyomi sportchiga harakat ko’nikmasidagi alohida harakatlarni nozik tahrirlash, harakatlar koordinatsiyasini nazorat qilish (teskari aloqa mexanizmi bo’yicha) imkonini beradi, bu esa takomillashtirish jarayonini tezlashtiradi. Masalan, kurashda ancha yengil vaznli raqib tanlanadi, boksda sportchilar mashqlarni ancha yengil mashq qo’lqoplarida bajaradi. 3. Qo’shimcha mo’ljallar va tezkor axborot usuliy priyomi zarur harakatlar amplitudasi, sur'ati, ritmini juda tez o’zlashtirib olishga yordam beradi, bajarilayotgan faoliyatni anglash jarayonini tezlashtiradi. Masalan, figurali uchishda muzga shaklning bo’y o’qi chizib qo’yiladi va mo’ljal – bayroqlar o’rnatiladi. Nayza uloqtiruvchi uchun u zarb bilan yugurib keladigan to’g’ri chiziq tortiladi. Birgalikda ta'sir ko’rsatish usuli sport mash g’ ulotlarida asosan ikki priyom yordamida amalga oshiriladi. 1. Ixtisoslashtirilgan dinamik mashqlar usuliy priyomi jismoniy qobiliyatlar o’zaro rivojlantirish va harakat ko’nikmalarini takomillashtirishga asoslangan. Bunga maxsus mashqlarni tanlab olish yo’li bilan erishiladi. Masalan, suzishda eshish harakatlarini bajarish vaqtida qo’shimcha qarshilikni yuzaga keltirish uchun oyoqlarga last va qo’llarga kuraklar kiyishdan foydalaniladi. Yengil atlektikada sakrash mashqlari, uzoqlikka va balandlikka sakrash og’irlashtirilgan belbog’ bilan bajariladi. Suv polosida uzatish va tashlashlar o g’ irlashtirilgan to’plar bilan amalga oshiriladi. 2. Ixtisoslashtirilgan izometrik mashqlar usuliy priyomi izometrik mashqlardan texnik priyom uchun xos bo’lgan muayyan bo’g’im burchaklarida foydalanishni ko’zda tutadi. Masalan, og’ir atletikada sportchi izometrik zo’riqishlarni oyoqlarni 90˚ dan kichikroq burchak ostida bukib, chuqur cho’nqaygan holatda bajaradi. Sportchi texnik tayyorgarligining mazmuni va shakllariga uning dastlabki tayyorgarligi darajasi, tanlangan sport turining xususiyatlari, yillik siklning tuzulishi va boshqa omillar ta'sir ko’rsatadi. Shuning uchun sport amaliyotida uni turli variantlarda q urish mumkin. 2 bob . Jismoniy tayyorgarlik 2.1. Sportchining jismoniy tayyorgarligi tushunchasi. Uning zamonaviy sportdagi a h amiyati Sportchining jismoniy tayyorgarligi uning salomatligini mustahkamlash va saqlab qolishga, tana tuzilishini shakllantirishga, organizmning funktsional imkoniyatlarini oshirishga, kuch, tezlik, koordinatsiya, chidamlilik hamda egiluvchanlik kabi jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishga yo’naltiriladi. Zamonaviy sport sportchilarning jismoniy tayyorgarligiga yuksak talablar q o’yadi. Bu quyidagi omillar bilan izohlanadi: 1. Sportdagi yutuqlarning o’sishi har doim sportchining jismoniy qobiliyatlari rivoji yangi darajalarga ko’tarilishini talab etadi. Masalan, yadroni 20 m dan uzoqroqqa itqitish uchun faqatgina mukammal texnika emas, yuqori darajada rivojlangan kuch va tezkorlik zarur. H isob-kitoblarning ko’rsatishicha, yadroning parvozini 1 m ga uzaytirish uchun itarish q uvvatini 5-7% ga oshirish zarur bo’ladi. 2. Jismoniy tayyorgarlikning yuqori darajasi – mashg’ulot va musobaqa yuklamalarini oshirishning muhim shartlaridan biri. So’nggi 20-25 yil mobaynida dunyodagi eng kuchli sportchilarning yillik siklidagi yuklama ko’rsatkichlari 3-4 barobar o’sdi. Shuning natijasida miokardning o’ta zo’ri q ishi surunkali tus olgan sportchilarning soni h am keskin ortdi. Bu kasallik ko’pincha jismoniy rivojlanishida, alohida organ va tizimlari faoliyatida nuqsonlari bo’lgan sportchilarda uchraydi. Jismoniy tayyorgarlik h ar q anday yosh, malaka va sport turiga e ga bo’lgan sportchi uchun zarur. Biroq sportchilarning jismoniy tayyorgarligi – alohida sifatlarining rivojlanish darajasiga, funktsional imkoniyatlari hamda tana tuzilishiga har bir sport turi o’ziga xos talablar qo’yadi. Shu sababdan ham u yoki bu sport turida, har xil yosh va malakali sportchilarning jismoniy tayyorgarligi mazmuni hamda usuliyatida muayyan tafovutlar bo’lishi tabiiy. 3-jadvalda ayrim sport turlaridagi jismoniy tayyorgarlikning alohida tarkibiy qismlari ahamiyati ko’rsatilgan. 2.2. Jismoniy tayyorgarlikning turlari, vazifa h amda vositalari Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) va maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT) farqlanadi. UJT tanlangan sport turiga xos bo’lmagan, lekin h ar h olda sport faoliyati muvaffa q iyatini belgilaydigan jismoniy q obiliyatlarning h ar tomonlama rivojlanish jarayoni sanaladi. UJT ning vazifalari: 1. Organizmning funktsional imkoniyatlari umumiy darajasini oshirish va q o’llab- q uvvatlash. 2. Barcha asosiy jismoniy sifatlar – kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik va egiluvchanlikni rivojlantirish. 3. Jismoniy rivojlanishdagi kamchiliklarni bartaraf e tish. Kishining o’zi shug’ullanadigan va boshqa sport turlaridan olingan mashqlar UJT vositalari h isoblanadi. Shuningdek, chaqqonlik va egiluvchanlikni rivojlantiradigan mashqlarga katta o’rin ajratiladi. Umumiy chidamlilikni rivojlantiruvchi mashqlarning hissasi kamroq bo’ladi. Uzoq masofalarga yuguruvchilarda, aksincha, umumiy chidamlilikni rivojlantiradigan mashqlar alohida ahamiyatga ega. UJT jarayonida ularga katta o’rin ajratiladi. Kuch mashqlari uncha katta bo’lmagan og’irliklar bilan, lekin ko’p takrorlab bajariladi. MJT tanlangan sport turi xususiyatlariga muvofiq bo’lgan jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishga yo’naltiriladi. Bunda u mazkur q obiliyatlarni imkon darajasida maksimal rivojlantirishga q aratilgan bo’ladi. MJT ning vazifalari: 1. Muayyan sport turi uchun zarur bo’lgan jismoniy q obiliyatlarni rivojlantirish. 2. Tanlangan sport turidagi muvaffa q iyatlarni belgilovchi organ va tizimlarning funktsional imkoniyatlarini oshirish. 3. Musobaqa faoliyatining o’ziga xos sharoitlarida mavjud yashirin funktsional imkoniyatlarini yuzaga chiqarish qobiliyatlarini tarbiyalash. Masalan, suzuvchilarga laboratoriya sharoitida standart yuklama berilganda maksimal kislorod iste'moli (MKI) o’rtacha 70 ml/kg/da q . ni tashkil e tadi. Musobaqa tezligida suzganda esa 46 ml/kg/daq., ya'ni MKI – bor-yo’g’i 65% qismiga teng bo’ladi. 4. Muayyan sport fani talablarini h isobga olgan h olda sportchilarning tana tuzilishini shakllantirish. Masalan, har xil masofalarga ixtisoslashgan yengil atletikachilarda tana tuzilishi ko’rsatkichlari (bo’y, vazn, tuzilish va h.k.), odatda, bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun ham MJT jarayonida tananing tanlangan sport turidagi yutuqlarni belgilaydigan hamda sport mashg’ulotlarining vosita va usullari yordamida maqsadli ravishda o’zgartirish mumkin bo’lgan tarkibiy qismlariga yo’naltirib ta'sir ko’rsatish zarur. 1 -jadval H ar xil sport turlarida sportchilar jismoniy tayyorgarligi alo h ida ko’rsatkichlarining a h amiyati Sport turi Ko’rsatkichlar y etakchi q o’shimcha ikkinchi darajali akrobatika, gimnastika, suvga sakrash, figurali uchish koordinatsiya va kuch qobiliyatlari, egiluvchanlik, tana tuzilishi, qomat, tananing solishtirma og’irligi tezlik q obiliyatlari chidamlilik q ilichbozlik, boks, kurash tezlik va koordinatsiya q obiliyatlari kuch qobiliyatlari, tana tuzilishi, chidamlilik e giluvchanlik, chidamlilik basketbol, voleybol, gandbol tananing baland uzunligi, koordinatsiya, tezlik-kuch va tezlik qobiliyatlari chidamlilik e giluvchanlik, kuch q obiliyatlarining o’zi yengil atletika (sprint, sakrashlar, bar’yerlar osha yugurish) tezlik, tezlik-kuch va koordinatsiya qobiliyatlari, egiluvchanlik, oyoq kafti gumbazlarining holati kuch q obiliyatlarining o’zi chidamlilik yengil atletika chidamlilik, yurak koordinatsion kuch e giluvchanlik (o’rta va uzoq masofalarga yugurish), chang’i poygalari hajmi va o’lchamlari, yurakning zarba vaqtidagi va bir daqiqalik hajmi kattaligi qobiliyatlarining o’zi, tezlik qobiliyatlari futbol tezlik va koordinatsiya qobiliyatlari, chidamlilik kuch q obiliyatlarining o’zi e giluvchanlik Sportchining MJT asosiy vositalari musobaqa mashqlari hamda maxsus tayyorlov mashqlari sanaladi. Sportchining mashg’ulotida UJT va MJT vositalarining nisbati hal etiladigan vositalar, sportchining yoshi, malakasi va alohida xususiyatlariga, sport turi va mashg’ulot jarayoni davrlari kabilarga bog’liq. Sportchining ko’p yillik tayyorgarligi jarayonida UJT va MJT vositalarining nisbati quyidagi ko’rinishga ega bo’lishi mumkin (3-rasm). Rasmda ko’rinib turibdiki, sportchining malakasi oshgani sayin MJT vositalari hissasi ortib, UJT vositalari hajmi muvofiq ravishda kamayib boradi. Mashg’ulot yilining davri hamda tuzilishiga qarab, UJT va MJT vositalari nisbati o’zgarishi 2-jadvalda keltirilgan. 3-rasm. Sportchilarning ko’p yillik mashg’ulotlari jarayonida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik vositalarining taxminiy nisbati MJT UJTVositalar hajmi (%) Yangi shug’ullanuvchilar sport malakasi 2-jadval Yu q ori malakali sportchilarning yillik mash g’ ulot siklida UJT va MJT vositalarining taxminiy nisbati (S.M.Vaytsexovskiy bo’yicha) Jismoniy tayyorgarlik vositalari Yillik siklni davrlashtirish Birinchi sikl Ikkinchi sikl Tayyorgarlik davri Musobaqa davri Tayyorgarlik davri Musobaqa davri UJT mash q lari 70 20 55 15 MJT mash q lari 30 80 45 85 3 bob . Taktik tayyorgarlik 3.1. Sportchining taktik tayyorgarligi to’g’risida tushuncha Sportchining taktik tayyorgarligi sport taktikasini egallash va tanlangan sport turi bo’yicha taktik ma h oratga e rishishga yo’naltiriladi. Taktika – bu musoba q alar sharoitida sport kurashi olib borishning shakl va yo’llari yi g’ indisi h isoblanadi. Alo h ida (individual), guru h li va jamoaviy taktika far q lanadi. Shuningdek, taktika passiv, faol h amda kombinatsiyalangan (aralash) bo’lishi mumkin. Passiv taktika – bu zarur lahzada faol harakatlarni amalga oshirish uchun avvaldan ko’zda tutib raqibga tashabbusni berib qo’yish demak. Masalan, yugurish, velosiped sportida or q adan turib marra ya q inida oldinga tashlanish, boks, q ilichbozlik, futbol va b. da q arshi h ujum shular jumlasidandir. Faol taktika – o’zi uchun manfaatli bo’lgan harakatlarni bajarishga raqibni majbur qilish. Masalan, betartib ravishda tezlikni o’zgartirib yugurish (uzun-yuluq yugurish), boksda faol hujumkor jangdan sustiga o’tish va b.; futbol, gandbolda texnik priyom va kombinatsiyalarni tez-tez o’zgartirish; uzunlikka va balandlikka sakrash, uloqtirishlarda, velosport, suzish va h.k. da birinchi urinish, poyganing o’zidayoq yuqori natijaga erishish. Aralash taktika sport kurashi olib borishning faol va passiv shakllarini o’z ichiga oladi. Musoba q alarda sportchining taktikasi, e ng avvalo, uning oldiga q o’yilgan vazifa bilan belgilanadi. Bunday vazifalar juda xilma-xil bo’lishi mumkin, lekin ularni pirovardida to’rttagacha birlashtirish mumkin: 1. Maksimal, rekord natija ko’rsatish . 2. Q anday natija ko’rsatilishidan q at'i nazar, ra q ibni ma g’ lub e tish . 3. Musobaqada g’olib chiqish va ayni vaqtda eng yuqori natija ko’rsatish . 4. Musoba q alarning keyingi turi – chorakfinal, yarimfinal va finalga chi q ish uchun y etarli bo’lgan natija ko’rsatish . Musoba q ada bu vazifalardan birortasining h al e tilishi sportchi yoki jamoa q anday taktikani tanlashini belgilaydi. Musoba q a bellashuvlarini olib borishning 4 ta taktik siklini ajratish mumkin: 1. Rekordlar taktikasi. 2. Ko’rsatilgan natijadan qat'i nazar musobaqalarda g’olib chiqish taktikasi. 3. Musoba q alarda yu q ori natija bilan g’ olib chi q ish taktikasi . 4. Bellashuvlarning navbatdagi turiga chiqish taktikasi . Musobaqa taktikasining har bir turini qo’llaganda, taktik priyomlarning eng tipik variant va kombinatsiyalarni ko’rib chiqamiz. Rekordlar taktikasi . Sportning siklik turlarida ko’pincha musobaqalar davomida peshqadamlik qilish taktikasi qo’llaniladi. Sportchi marraga yaqinlashmasdan ancha avval o’z zimmasiga peshqadam rolini oladi va ustunlikni musobaqalar tugaguniga qadar saqlab qolishga harakat qiladi. Ko’rsatilgan taktika asosiy raqiblarni muvozanatdan chiqarishi, ularni asabiylashishiga, o’z taktik rejalarini o’zgartirishga majbur qilishi mumkin. Pesh q adamlik taktikasining ikki xil varianti far q lanadi: - yugurish, suzish, eshkak eshishda – masofani bosib o’tishda bir me'yordagi tezlik bilan peshqadamlik qilish; - masofada tezlik, sur'atni o’zgartirib peshqadamlik qilish. Bir me'yorli sur'at bilan rekordlar taktikasini uzoq masofalarga yuguruvchi mashhur sportchilar – P.Bolotnikov, N.Sviridov (Sobiq Ittifoq), R.Klark (Avstraliya) muvaffaqiyat bilan namoyish etganlar. “Uzun-yuluq yugurish” taktikasini qo’llashning ajoyib namunasi mashhur yuguruvchi V.Kutsning G.Piri va K.Chatatuzy singari taniqli ustalar ustidan 1956 yil Olimpiadasida g’alabasi hisoblanadi. Chidamlilikni namoyish etish lozim bo’lgan sport turlaridagi ko’pgina Jahon rekordlari masofani bir me'yorda bosib o’tish chog’ida o’rnatilgan. Buni shunday ifodalash mumkin: fiziologik nuqtai nazardan notekis ish tartibi bir me'yordagi tartibga qaraganda ko’proq quvvat talab qiladi. Shuning uchun uni fa q at y etarlicha yaxshi tayyorlangan sportchilargina q o’llay oladilar. Ko’rsatilgan natijadan qat'i nazar, musobaqalarda g’olib chi q ish . Bu taktikadan, odatda, final musobaqalarida, shuningdek, ko’rsatilgan sport natijasi asosiy raqiblar orasida o’rinlarning uzil-kesil taqsimlanishiga ta'sir ko’rsata olmaydigan hollarda foydalanish mumkin. Bu h olatda musoba q a kurashi olib borishning keyingi taktik variantlari q o’llanishi mumkin (4-rasm). Taktik priyomlarning har qaysisi mashg’ulot jarayonida bekamu ko’st tayyorlanishi lozim. Mazkur murakkab vazifani bajarayotgan sportchi, odatda: 1) bellashuv boshidayoq maksimal samaradorlikka erishish va raqiblardan uzoqlashib ketishga (“uzoqlashish” taktikasi) – masofaning birinchi yarmida maksimal tezlikni rivojlantirish; dastlabki qayd etiladigan urinishda maksimal uzunlik va balandlikka sakrash; gimnastikada, suvga sakrash va b. da majburiy yoki erkin dasturlarning birinchi qismida eng qiyin mashqni yaxshi bajarishga intiladi; 2) h al e tuvchi “marraga tashlanish” uchun kuchini sa q lab turadi (“marra spurti” taktikasi). Startdan so’ng darhol peshqadam ortidagi joyni egallaydi va barcha raqiblarni diqqat bilan kuzatib boradi yoki har bir lahzada manyovr qo’llashga tayyorlanib, peshqadam guruhda boradi; 3) bellashuv davrida ataylab harakatlar tezligi, sur'atini, alohida taktik priyomlar va ularning kombinatsiyalarini o’zgartiradi (“raqibni holdan toydirish” taktikasi – boksda, qilichbozlikda ko’p marotaba vaqti-vaqti bilan “portlovchi hujumlar” ni amalga oshiradi, yugurishda, suzishda, chang’i poygalarida masofada tezligini keskin o’zgartiradi), tez-tez texnik priyomlarni o’zgartiradi, shu tariqa raqibini murakkab ahvolga soladi va h.k. Musoba q alarda yu q ori natijalar bilan g’ olib chi q ish taktikasi. Bu juda kamyob taktika. U musobaqalarda o’rinlar finallarsiz, ya'ni har xil poyga, urinishlarda (konkida yugurishda, og’ir atletikada, suzishda) ko’rsatilgan natijalar bo’yicha aniqlanganda uchraydi. Bu vazifani hal etishda ikki xil vaziyat bo’lishi mumkin: 1) asosiy ra q ib startga chi qq an va sportchi ularning natijalarini biladi; 2) asosiy ra q ib keyingi poygalarda start oladi. Birinchi holatda sportchi o’zining asosiy raqibidan yuqoriroq natija ko’rsatishi kerak (“raqibning natijasini ortda qoldirish” taktikasi): a) yugurish, suzish, eshkak eshish va b. da – masofani raqiblari jadvali bo’yicha ozroq zahira bilan bosib o’tish; b) raqibnikidan og’irroq vaznli shtangani ko’tarish; v) snaryadni uzo q ro q masofaga ulo q tirish; g) futbol, gandbol, kurash va b. da ko’proq gol urish, ko’proq ochko to’plash. Ikkinchi vaziyatda esa sportchi dastlabki urinishlardayoq yuqori natija ko’rsatishga intiladi (“birinchi zarba” taktikasi, “uzoqlashish” taktikasi). Bellashuvlarning navbatdagi turiga (bos q ichiga) o’tish taktikasi . Ayrim sportchilar ko’p kuch sarflab dastlabki musobaqalarda yuqori natijalar ko’rsatadilar: finalda esa, dam olishga ulgurmay, o’z ko’rsatkichlarini pasaytiradilar va mag’lub bo’ladilar. Boshqa sportchilar musobaqalarning dastlabki qismida o’z kuchlarini haddan tashqari tejaydilar, oqibatda esa finalga chiqa olmaydilar. Bunday xatolarga yo’l qo’ymaslik uchun quyidagilarga amal qilish kerak: 1. Finalga nechta sportchi (jamoa) chiqishini bilish 2. Ra q iblar kuchi h a q ida tasavvurga e ga bo’lish 3. Yarim finalga, finalga chi q ish uchun y etarli natija ko’rsata olish Sport amaliyotida bu taktik vazifani h al q ilishda sportchi (jamoa) q uyidagilarga intiladi: 1. Bellashuvlarning keyingi bosqichiga chiqish uchun yetarli natija ko’rsatish (“bellashuvlar davomida kuchlarni oqilona taqsimlash” taktikasi). 2. Bellashuvlarning h ar bir bos q ichida yu q ori natijalar ko’rsatish (“ru h iy ustunlik va y engilmaslikni sa q lab turish” taktikasi). 3.2. Sportchilar taktik tayyorgarligining turlari, vazifa h amda vositalari Umumiy va maxsus taktik tayyorgarlikni far q lash q abul q ilingan. Umumiy taktik tayyorgarlik sportchini xilma-xil taktik priyomlarga o’rgatishga yo’naltirilgan. Maxsus taktik tayyorgarlik tanlangan sport turida taktikani e gallash h amda takomillashtirishga yo’naltirilgan. Taktik tayyorgarlik jarayonida q uyidagi asosiy vazifalar h al e tiladi: 1. Sportchining sport taktikasi bo’yicha bilimlarni (uning samarali shakllari, tanlangan va unga ya q in sport turlarida rivojlanish yo’nalishlari) e gallash. 2. Raqiblar, bo’lajak bellashuvlarning sharoitlari haqida, musobaqalar tartibi, bu mamlakatdagi ijtimoiy-psixologik iqlim to’g’risida axborot yig’ish, sportchining musobaqadagi ishtiroki taktik rejasini ishlab chiqish. 3. Musoba q a kurashini olib borishning taktik priyomlarini o’zlashtirish h amda takomillashtirish. 4. Taktik tafakkur va u bevosita bog’liq qobiliyatlar – kuzatuvchanlik, ziyraklik, ijodiy tashabbuskorlik, raqibning taktik mo’ljallarini, uning va o’z shaxsiy harakatlarining natijalarini oldindan ko’ra bilish, musobaqadagi muayyan vaziyat va raqibning harakatlariga qarab bir xil taktik faoliyatdan boshqasiga o’tish tezligi kabilarni shakllantirish. 5. Ra q ibga psixologik ta'sir ko’rsatish priyomlarini e gallash h amda o’z ma q sadlarini yashira bilish. Taktik tayyorgarlikning o’ziga xos vositalari sirasiga muayyan taktik vazifalarni bajarish uchun qo’llaniladigan jismoniy mashqlar, ya'ni harakat faoliyatlari kiradi. Taktik h arakatlarda uch asosiy bos q ich ajratiladi: 1) musoba q a vaziyatini idrok e tish va ta h lil q ilish; 2) taktik vazifani fikran h al e tish; 3) taktik vazifani h arakat or q ali h al e tish. Bu bos q ichlarning barchasi xotira bilan chambarchas bo g’ li q bo’lib, taktik vazifani h al q ilishning neyromotor tarkibiy q ismlari sanaladi (5-rasm). Ular alo h ida taktik priyomlar yoki musoba q alar taktikasining yaxlit shakllarini modellashtirish mumkin. Tayyorgarlik bosqichidan kelib chiqib, bu mashqlar quyidagi hollarda qo’llaniladi: a) yengillashtirilgan sharoitlarda; b) murakkablashtirilgan sharoitlarda; v) musoba q alarga maksimal ya q inlashtirilgan sharoitlarda. Tanlangan sport turidan taktika bo’yicha umumiy va maxsus bilimlar har xil taktik harakatlarni o’rganish hamda taktik ko’nikmalarni egallash uchun zarur poydevorni tashkil qiladi. Bundan tashqari, ular alohida va jamoaviy vazifalarni hal etishda ijodiy fikrlashning asosi hisoblanadi. Sportchi quyidagilarni bilishi kerak: - musobaqa qoidalari, ularga hakamlik qilish va o’tkazishning xususiyatlari; musobaqaning va raqiblarning shartlari; - sportdagi taktik harakatlarning asoslari, ularning jismoniy, texnik va irodaviy tayyorgarlikka bog’liqligi; o’z sport turi taktikasining asosiy xususiyatlari va b. Maxsus adabiyotlarni, hakamlik va musobaqa o’tkazishning xususiyatlari, taktika bo’yicha foto va kinomateriallarni o’rganish, musobaqalardagi kuzatuvlarni tahlil etish, musobaqa o’tkaziladigan sharoitlar va joylarni o’rganish muhim ahamiyatga ega. Taktik tayyorgarlik bir xil holatlarda musobaqalar paytida sportchining kuchini to’g’ri taqsimlashdan yoki muayyan sport vazifalarni hal qilish uchun texnikadan maqsadga muvofiq tarzda foydalanishdan, boshqa hollarda esa jamoadagi sheriklar bilan o’zaro munosabatlarda samaradorlikni oshirish yoki taktik faoliyatlarning bir tizimidan boshqasiga tez va o’z vaqtida o’tishdan iborat bo’ladi. Taktik tayyorgarlikning eng tipik vazifalari, ularni hal qilish uchun zarur usuliy priyomlar hamda ular ko’proq qo’llaniladigan sport turlari 3-jadvalda keltirilgan. 3.3. Sportchining musoba q a da ishtirok e tish taktik rejasini tuzishning mazmuni h amda usuliyati Musoba q a kurashini olib borishning barcha vosita, usul va shakllari taktik rejada bayon e tiladi. Taktik reja – alo h ida sportchilar yoki jamoaning asosiy faoliyatlari dasturidir. U musobaqalarga tayyorgarlik ko’rish jarayonida tuziladi va musobaqalar boshlanishi oldidan uzil-kesil aniqlashtiriladi. Taktik reja quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi: 1. Bu musoba q alarda sportchi yoki jamoa oldiga q o’yiladigan asosiy vazifa . 2. Taktik kurashning umumiy shakli – faol, passiv, kombinatsiyalangan . 3. Musobaqa rejimini hisobga olib, kuchlarni butun musobaqalar o’tadigan davrga taqsimlash . 4. Kuchlarni har bir chiqish jarayonida taqsimlash (masofani bosib o’tish tezligi grafigi, o’yin, jang sur'ati, badan qizdirish mashqlarining davomiyligi va xususiyatlari) . 5. Taktik kurashda vazifalar hamda vaziyatning o’zgarishlar ehtimoli bilan bog’liq holda bevosita musobaqa jarayonida taktikaning bir ko’rinishidan boshqasiga o’tish mumkinligi . 6. O’z ma q sadlari ( h arakatlari) ni ni q oblash yo’llari 7. Raqiblar to’g’risida ma'lumotlar, ular tayyorgarligidagi kuchli va zaif jihatlar. 8. Musobaqa o’tkaziladigan joylar, ob-havo, bo’lajak musobaqalardagi hakamlik va tomoshabinlar to’g’risida ma'lumotlar. Taktik rejaning asosiy bo’limlari: a) bosh vazifa; b) taktik kurashning umumiy shakli (hujumkor, faol mudofaaga asoslangan, himoyalanuvchi) va uning mazkur musobaqalar sharoitiga muvofiq varianti. Bundan tashqari, sport o’yinlarida o’yin tizimini kombinatsiyalar, o’yinchilarning o’zaro harakatlardagi priyomlarini ko’zda tutish kerak. Boshqa sport turlarida guruhli taktika va alohida kombinatsiyalar, priyomlarni qo’llash imkoniyatiga ham e'tibor berish lozim; v) yuklama va dam olishning xususiyatlari, davomiyligi, shiddatli – musobaqa rejimini hisobga olib, kuchlarni taqsimlash; g) har bir alohida chiqish jarayonida kuchlarni taqsimlash (tezlik grafigi, shartli grafik, o’yin sur'ati, badan qizdirishning davomiyligi va xususiyatlari); d) taktik kurashning vazifalari hamda vaziyatidagi ehtimoliy o’zgarishlar bilan bog’liq holda musobaqalar jarayonida bir taktikadan (yoki tizimdan) boshqa taktikaga (tizimga) o’tish mumkinligi; e) o’z niyatlarini niqoblash yo’llari va usullari; j) raqib to’g’risidagi ma'lumotlar, uning tayyorgarligidagi (jismoniy, taktik, texnik va irodaviy) kuchli hamda zaif jihatlar, hujum (alohida va guruhli) va qarshilik ko’rsatishning (faol mudofaaga hamda himoyaga asoslangan) tegishli priyomlari; z) musobaqa o’tkaziladigan joylar, ob- havo, hakamlik, tomoshabinlar va h.k. to’g’risida ma'lumotlar. Sport o’yinlarida jamoa o’yinining umumiy taktik rejasidan tashqari alohida har bir o’yinchi uchun ham taktik reja tuzilishi mumkin. Bunday rejaning asosida yakkama-yakka kurashayotgan juftlama kuchlari nisbatining tahlili bo’lishi mumkin (hujum va himoya). O’tkaziladigan bellashuv rejasi sportchi va murabbiy bilan hamkorlikda tuziladi, chunki sportchining taktik mahoratini o’stirishda murabbiyning roli katta, u musobaqalarning taktik rejasini tuzishda faol ishtirok etishi kerak. 4 bob . Sportchining psixologik (ru h iy) tayyorgarligi 4.1. Sportchining psixologik tayyorgarligi to’ g’ risida tushuncha, uning turlari. Ayrim sport turlarida ruhiy sifatlarning ahamiyati Psixologik tayyorgarlik deganda, sportchilarda mashg’ulot vazifalarining muvaffaqiyatli hal qilinishi hamda musobaqalarda ishtirok etishni ta'minlovchi psixologik faoliyatlar, jarayonlar, shaxsiy holat va xususiyatlarni shakllantirishga yo’naltirilgan psixologik-pedagogik tadbirlar hamda sportchilarning hayotiy faoliyatiga muvofiq shart-sharoitlar tushuniladi. Psixologik tayyorgarlikni umumiy va maxsus turlarga bo’lish qabul qilingan. Umumiy psixologik tayyorgarlikning mohiyati shundaki, ular sportchilarda aynan o’zlari tanlagan sport turi bilan muvaffaqiyatli shug’ullanish uchun zarur bo’lgan psixik faoliyatlar va sifatlarni rivojlantirish hamda takomillashtirishga yo’naltiriladi. Tayyorgarlikning bu turi, shuningdek, sport kurashining tarang sharoitlariga hissiy barqarorlikni shakllantirish, asabni va jismoniy zo’riqishlarning izlarini tez bartaraf etish qobiliyatini va tarbiyalash, uyqu rejimini ixtiyoriy tarzda boshqarish va b. maqsadida psixik holatlarni faol ravishda tartibga solish yo’llarini o’rganishni ham nazarda tutadi. Umumiy psixologik tayyorgarlik mashg’ulotlar jarayonida amalga oshiriladi. U texnik, taktik tayyorgarlik bilan bir paytda o’tkaziladi. Lekin sport faoliyatidan tashqari vaqtda ham, sportchi o’zi mustaqil yoki o’zgalar yordamida miyasida sodir bo’layotgan psixik jarayonlarni, shaxsiy holatlari va xususiyatlarini takomillashtirish maqsadida muayyan topshiriqlarni bajarish orqali ham ro’yobga chiqarilishi mumkin. Maxsus psixologik tayyorgarlik asosan sportchida muayyan musobaqada qatnashishga psixologik tayyorgarlikni shakllantirishga qaratiladi. Musobaqalarga psixologik tayyorgarlik (A.Puni bo’yicha) sportchini o’z kuchiga ishonchida, belgilangan maqsadlarga erishish yo’lida oxirigacha kurashishga intilishda, hissiy qo’zg’alishning optimal darajasida, har xil noqulay tashqi va ichki ta'sirotlarga nisbatan yuksak darajadagi barqarorlikda, sport kurashining o’zgaruvchan sharoitlarida o’z xatti-harakatlari, ehtiroslari, hulqini ixtiyoriy holda boshqara olish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Psixologik tayyorgarlikning tarkibiy qismlari: texnika va taktikani egallashga yordam beradigan psixik sifatlar hamda jarayonlar; shaxsni musobaqalarda birdek chiqishlarini ta'minlovchi xususiyatlar; mashg’ulot va musobaqalarning murakkab sharoitlarida ishchandik va psixik faoliyatning yuqori darajasi; mazkur sharoitlarda namoyon bo’ladigan barqaror ijobiy psixik holatlar. Texnikani egallash va harakat faoliyatlarini boshqarishga ko’maklashuvchi jarayon va sifatlar qatoriga, xususan, harakatlarning turli o’lchamlarini nazorat qilib turishga imkon yaratuvchi nozik rivojlangan mushak sezgilari; vaqt, ritm, sur'at va masofa hissi; makonda mo’ljal olish qobiliyati; diqqatning yuksak rivojlangan sifatlari (kontsentratsiyasi – nomlanishi, ko’chishi, taqsimlanishi); mukammal ideomotorika; tezkor xotira; oddiy va murakkab reaktsiyalarni (tanlash, bir narsadan boshqasiga ko’chirish, oldindan ilg’ash, harakatlanayotgan ob'ektga qarab mo’ljal olish reaktsiyalari va h.k.) tezkor hamda aniqligi kiradi. Taktikani o’zlashtirishga turli o’ziga xos fikrlash sifatlari: raqiblar harakati to’g’risida olinayotgan axborotlarni bir lahzada tahlil qilish va vaziyatga mos qaror qabul qilish qobiliyati; fikrlashning egiluvchanligi va b. Sport turining o’ziga xos jihatlari sportchi psixologik tayyorgarligining sifatlari va tuzilishiga har xil talablar qo’yadi (4-jadval). Masalan, boks, kurash, uloqtirishlar, og’ir atletika, sprinterlik masofalari kabi siklik xususiyatli sport turlariga ixtisoslashayotgan sportchilarda peshqadamlikka intilish, mustaqillik, motivlashning yuqori darajasi, tavakkalchilikka moyillik, zarur vaqtda butun kuchini jamlab, ularni g’alabaga bag’ishlay olish qobiliyati ustun bo’ladi. Lekin ayni paytda ularda ishonmaslik, bo’ysunmaslik, qaysarlik, ziddiyat chiqarishga moyillik sifatlarini ham ko’rish mumkin. Uzoq masofalarga ixtisoslashayotgan sportchilarga xos xususiyatlar: faollik, katta yuklamalarga bardosh bera olish, o’z shaxsiy manfaatlarini jamoa manfaatlariga bo’ysundirish, shubhalarga berilmaslik va b. Biroq ular ba'zan o’z kuchlariga to’la ishonmaydilar, yetakchiga ehtiyoj sezadilar, o’ziga xos xatti- harakatlar va fikrlash tarziga moyil bo’ladilar. Sport o’yinlari va yakkakurashlarga, sportning murakkab koordinatsiyali turlariga ixtisoslashayotgan sportchilarda samarali ko’rish idroki, sensomotor reaktsiya qilish va tezkor fikrlash, diqqatni keng taqsimlash, tez ko’chirish va barqarorligini kuchaytirish, zehnlilik, qat'iyat, qarorida turish, qo’rqmaslik, murakkab harakat reaktsiyalari tezkorligi va aniqligi, harakat ko’nikmalarini oson shakllantirish hamda qayta qurish qobiliyatlari mavjud bo’ladi.4-jadval Sportchilarga q o’yiladigan psixologik talablar (M. E luran ma'lumotlari bo’yicha) Sport turi Psixologik faoliyat turi Zarur psixologik sifatlar Golf, gorodki, kegli, stendda va o’q otish, kamondan otish Sensomotor Sezgi organlarining rivojlanganligi, sensomotor sifatlar Yengil atletika, suzish, og’ir atletika, velopoygalar, chang’i poygalari, konkida yugurish sporti, akademik eshkak eshish, baydarka va kanoeda eshkak eshish Safarbar e tuvchi- funktsional Sensomotor sifatlar , irodaviy sifatlar , ayniqsa , irodani safarbar eta olish , qat ' iyat , bardoshlilik , harakatlanish vositasini boshqarish qobiliyati Figurali uchish (konkida), velosport, sport va badiiy gimnastika, suvga sakrash Koordinatsion e stetik Artistona xususiyatlar, estetik va ijodiy sensomotor sifatlar. Tavakkalchilik, qo’rqmaslik, o’zini qo’lga ola bilish, qat'iyat, zehnlilik Avtomobil, aviatsiya, parashyut, mototsikl sporti, planerizm, suvga sho’ng’ish, bobsley, tog’ chang’isi sporti, tramplindan chang’ida sakrash Tavakkalchilik bilan bo g’ li q Hissiy barqarorlik, texnik ko’nikma va qobiliyatlar Boks, dzyudo, kurash Tavakkalchilik bilan bo g’ li q Ijodiy fikrlash qobiliyati (oldindan sezish, taktik sezgi). Qaror qabul qila olish qobiliyati, psixik chidamlilik. Sensomotor sifatlar Badminton, tennis, stol Individual ijodiy Ijodiy fikrlash qobiliyati. tennisi, qilichbozlik fikrlash Sensomotor sifatlar Gandbol, futbol, basketbol, voleybol, muz va chim ustida xokkey, regbi, suv polosi Jamoada ijodiy fikrlash Ijodiy fikrlash qobiliyati . Muloqotga kirisha olish , hamkorlik qilish qobiliyati Shaxmat Individual ijodiy fikrlash Ijodiy fikrlash qobiliyati (oldindan sezish, strategiya, kombinatsiyalarni bajarish qobiliyati) 4.2. Mashg’ulot jarayoniga psixologik tayyorgarlik Sportchining psixologik pedagogik jihatdan tayyorgarligini tekshirganda, avvalo, sport faoliyatiga munosabatni belgilovchi motivlarni shakllantirish; sportda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo’lgan irodaviy sifatlarni tarbiyalash o’ziga xos psixik imkoniyatlarni takomillashtirish ustida to’xtalish kerak. Har qanday sport turida alohida sportchi yoki jamoaning sport faoliyatini har doim u yoki bu motivlar taqozo etadi, ular ham shaxsiy, ham ijtimoiy qiymatga ega bo’ladi. Motivlar odamni biror faoliyat bilan shu g’ ullanishga undovchi ichki kuch demakdir. Sportchi bajarmoqchi yoki erishmoqchi bo’lgan faoliyat maqsadlaridan farqli o’laroq, motivlar u aynan shuni nima uchun amalga oshirmoqchi va aynan shangu erishmoqchi ekanligi sabablarini tushuntiradilar. Sport faoliyatining sabablari sifatida h ar xil q izi q ishlar, intilishlar, ko’rsatmalar, ibrat-namunalar va b. maydonga chi q adi. Yosh sportchilarda, odatda sport bilan shug’ullanishni bilvosita motivlari ustuvor bo’ladi: kuchli, sog’lom, chaqqon, jismonan rivojlangan bo’lish va h.k. Yosh ortgan va muvaffaqiyatlar ortgani sayin bu motivlar ikkinchi darajaga o’tadi, sport faoliyatining bevosita motivlari oldinga chiqadi: sport razryadi me'yorlarini bajarish, sport ustasi bo’lish, mamlakat terma jamoasi tarkibiga kirish, yirik musobaqalarda yuqori natijalarga erishish, Jahon yoki Olimpiada o’yinlari chempioni bo’lish, katta pul mukofotlarini qo’lga kiritish va b. (Yu.F.Kuralishin, B.Krayti, R.A.Piloyan). Sportchi amal qiladigan muayyan motivlarning ahamiyati murabbiy va sport rahbarlari uchun katta amaliy ahamiyatga ega, chunki ularda namoyon bo’ladigan shaxsning xususiyatlarini (qiziquvchanlik, intiluvchanlik, vatanparvarlik, or- nomus, o’ziga xoslik, jamoachilik, o’rtoqlik hissi kabilar) baholash va sportchini tarbiyalashda ulardan foydalanish imkonini beradi. Uzoq muddatli mashq jarayoniga motivlarni shakllantirishning muvaffaqiyati quyidagilarga bog’liq: ancha uzoqqa mo’ljallangan maqsadlarni belgilash, muvaffaqiyatga ishonchni shakllantirish va qo’llab-quvvatlash, rag’batlantirish va jazolashning optimal nisbati, mashg’ulotlarni hissiy ko’tarinki ruhda o’tishi, sport an'analarini rivojlantirish, jamoa bo’lib qarorlar qabul qilish, murabbiy shaxsining o’ziga xosligi. Sportchilarni motivlarini ta'minlashdan tashqari, murabbiy mashg’ulot jarayonidagi sport faoliyatining muvaffaqiyatini ta'minlovchi turli jihatlarga munosabatlar tizimini shakllantirish lozim. Mashg’ulot jarayoniga sportchilarning munosabati tizimi elementlariga umuman sport mashg’ulotlariga munosabat, mashg’ulot va musobaqa yuklamalariga munosabat, mashg’ulotlarga munosabat, sport rejimiga munosabat va h.k. kiradi. Umumiy psixologik tayyorgarlikning tarkibiy qismlaridan biri irodaviy tayyorgarlikdir. Iroda deganda odamning u yoki bu istak xohishlar tufayli har xil qiyinchiliklarni yengishda ongli ravishda belgilangan maqsadlarga erishish uchun o’z xatti-harakatlari, fikrlari, hissiyotlari, tanasini boshqarish bo’yicha psixik faoliyati tushuniladi. Iroda maqsad yo’lida uchragan qiyinchiliklarni yengish jarayonida rivojlanadi va chiniqadi. Sportdagi qiyinchiliklar sub'ektiv va ob'ektiv turlarga bo’linadi. Sub'ektiv qiyinchiliklar shu sportchining shaxsiga xos xususiyatlarga bog’liq (uning fe'l- atvori, temperamenti va b.). Bu qiyinchiliklar ko’proq salbiy hissiy kechinmalarda namoyon bo’ladi (raqibdan cho’chish, jarohatlanish havfi, tomoshabinlar oldida dovdirash). Ob'ektiv qiyinchiliklar sport faoliyatining umumiy va o’ziga xos shart- sharoitlari: belgilangan rejimga qat'iy rioya qilish, musobaqa faoliyatining ommaviylik xususiyati, shiddatli mashg’ulotlar, ko’p miqdordagi musobaqalarda ishtirok etish, noqulay ob-havo sharoiti, mashqlarni koordinatsion murakkabligi kabilar sababli yuzaga keladi. Sportdagi asosiy irodaviy sifatlar – maqsadga intiluvchanlik, qat'iyat, dadillik va mardlik, tashabbuskorlik va mustaqillik, o’zini qo’lda ushlab olish va sabr-bardosh hisoblanadi. Maqsadga intiluvchanlik mashg’ulotning yaqin va istiqboldagi maqsad hamda vazifalarini, ularga erishishning vosita va usullarini aniq belgilay olish qobiliyatida aks etadi. Oldinga qo’yilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirish uchun sportchi murabbiyi bilan hamkorlikda ularni rejalashtiradi. Bu rejalarni ro’yobga chiqarishda erishilgan natijalarni baholash, murabbiy nazorati va o’z- o’zini nazorat qilish katta ahamiyatga ega. Qat'iyat qo’yilgan maqsadga erishish uchun intilishni, maqsadga erishish yo’lidagi to’siqlarni tap tortmay, faol tarzda oshib o’tishni anglatadi. Mazkur irodaviy sifatlar mashg’ulot va musobaqa vazifalarini albatta bajarish, jismoniy, texnik va taktik tayyorgarlikni takomillashtirish, muntazam tarzda qat'iy rejimga rioya qilish bilan bog’liq. Sportchi barcha mashg’ulotlarga qatnashi, mehnatsevar bo’lishi, charchoq va noqulay shart-sharoitlar tufayli faolligini susaytirmasligi, musobaqalarda oxirigacha kurashishi lozim. Tashabbuskorlik va mustaqillik ijodkorlikni, shaxsiy tashabbusni, topqirlik va zukkolikni, zararli ta'sirlarga qarshi tura olishni ko’zda tutadi. Sportchi jismoniy mashqlarni mustaqil bajarish va baholashni, navbatdagi mashg’ulotlarga tayyorlanishni, bajarilgan ishni tahlil etishni, o’rtoqlarining mulohazalari va xatti- harakatlariga tanqidiy munosabatda bo’lishni, o’z hulqini tuzatishni eplashi shart. Dadillik va mardlik bu sportchining faolligi, ikkilanmay h arakat q ilishga tayyorligi ifodasidir. Mazkur sifatlar chiqarilgan qarorlarning mavridli, chuqur o’ylanganligini ko’zda tutadi, ayrim hollarda esa sportchi muayyan tavakkalchilikka ham yo’l qo’yadi. Sabr-bardosh va o’zini qo’lda ushlay bilish odatiy va noqulay sharoitlarda aniq-ravshan fikrlash, o’ziga tanqidiy ko’z bilan qaray olishi, o’z hissiyotlari va xatti-harakatlarini boshqarish nazarda tutadi, ya'ni bunda sportchi o’zini yo’qotmaydi, qo’rquv, asabning ko’zg’alishini yenga oladi, o’zini va o’rtoqlarini xato harakatlardan ushlab qoladi. Bu sifatlarni barchasi o’zaro bog’liq, lekin ularning eng asosiy va yetakchisi maqsadga intiluvchanlik bo’lib, boshqa sifatlarning tarbiyalanishi va yuzaga chiqishi darajasini belgilaydi. Oqilona pedagogik boshqaruv ostida irodaviy sifatlar shaxsni doimiy xususiyatiga aylanadi. Bu sportchilarga o’zlarini me h nat, o’ q uv, jamoat va b. ishlarda ko’rsatishni imkonini beradi. Sportchilarda irodaviy sifatlarni tarbiyalash, eng avvalo, ularning oldiga aniq maqsad va vazifalar qo’yilishini talab qiladi. Bu maqsadlarga erishish uchun sportchilar irodasini ishga soladi, iroda kuchini zo’riqtiradi, qiyinchiliklarni yengib, o’z harakatlarini boshqarishga intiladi. Sportchilar irodaviy sifatlarini tarbiyalashning asosiy vositasi ularning mashg’ulot jarayonida shu sport turi uchun o’ziga xos bo’lgan iroda kuchining qo’llanishini talab qiluvchi mashqlarni muntazam bajarish hisoblanadi. Har qanday irodaviy faoliyatda aqliy, axloqiy va hissiy asos mavjud (A.Puni). Shuning uchun ham irodaviy tayyorgarlik sportchilarda axloqiy hissiyotlar hamda aqlning kengligi, chuqurligi va egiluvchanligi, mustaqil fikrlash singari aqliy qobiliyatlarni takomillashtirish ustiga qurilishi zarur. Sportchilarda irodaviy sifatlarni rejali tarzda, shug’ullanuvchilarning yoshi va jinsini, jismoniy va psixologik imkoniyatlarini e'tiborga olgan holda tarbiyalash lozim. Bunda, birinchi navbatda, tanlangan sport turining xususiyatlariga ahamiyat beriladi. Shunga ko’ra, F.Genov taklif etgan sportchining yetakchi va qo’shimcha irodaviy sifatlari tasnifi diqqatga loyiq (5-jadval). Sportchilarning irodaviy sifatlarini tarbiyalash doimiy tarzda ob'ektiv va sub'ektiv qiyinchiliklarni yengish bilan bog’liq. O’quv-mashq jarayonini murakkablashtirish, oshib o’tish mumkin bo’lgan, ammo irodaviy zo’riqishlarni talab qiluvchi qiyinchiliklarni yaratish, “issiqxona” sharoiti bilan kurash olib borish, mashg’ulotlarda murakkab vaziyatlarni yuzaga keltirish, mashg’ulotlar sharoitini musobaqa sharoitiga yaqinlashtirishning bular mashg’ulot jarayonida irodaviy sifatlarni tarbiyalashga imkon beradigan asosiy talablardir. Irodaviy sifatlarni tarbiyalash jarayonida sanab o’tilgan talablarni amalga oshirish uchun bir qator usuliy priyomlar qo’llaniladi (6-rasm): noqulay ob-havo sharoitlaridan foydalanish: trassalar, maydonchalar, mashg’ulot o’tkaziladigan joylar, snaryadlar joylashuvining har xil variantlari; musobaqa vaqtidan yaxshiroq vaqt ko’rsatish; musobaqa trassasi, joylari, snaryadlari, rejimini sinovdan o’tkazish, har xil (kuchli va zaif) raqiblar bilan bellashish; mashg’ulotlarni hakamlar, mehmonlar, tomoshabinlar huzurida o’tkazish; og’irligi darajasi turlicha bo’lgan kutilmagan to’siqlarni yaratish va h.k. Shu bilan birga, ma'qullash, maqtash, rag’batlantirish, tanqid, misol keltirish, namuna, ishontirish va b. dan keng foydalaniladi. Alo h ida sport turlarida irodaviy sifatlarning q iyosiy a h amiyati (F.Genov bo’yicha)* Sport turlari Y etakchi irodaviy sifatlar Y etakchilarga e ng ya q in Ulardan 1-guruh: yengil atletikadagi yugurish, chang’ida yugurish, suzish, velosport, konkida yugurish, e shkak e shish, y elkanli sport q at'iyat o’zini qo’lda ushlay bilish, matonat keyingi 2-guruh: sport va badiiy gimnastika, akrobatika, og’ir atletika, yengil atletikadagi sakrash va uloqtirishlar, konkida figurali uchish, otish qat'iyat, o’zini qo’lda ushlay bilish mardlik tashabbuskorlik, mustaqillik, dadillik, mardlik 3-guruh: chang’ida sakrash, slalom, suvga sakrash, parashyutda sakrash, motosport, ot sporti, alpinizm mardlik, dadillik qat'iyat, o’zini qo’lda ushlay bilish tashabbuskorlik, musta q illik, dadillik 4-guru h : sport o’yinlari tashabbuskorlik, musta q illik q at'iyat, dadillik, mardlik tashabbuskorlik, musta q illik 5-guru h : boks, kurash, q ilichbozlik tashabbuskorlik, musta q illik dadillik, mardlik o’zini qo’lda ushlay bilish, qat'iyat *Izo h : ma q sadga intiluvchanlik barcha sport turlari uchun umumiy irodaviy sifat h isoblanadi. Sportchining irodaviy tarbiyasidagi muhim bir jihat o’z-o’zini bilish, o’z faoliyatini mohiyatini anglash asosida o’z-o’zida tarbiyalashni izchil kuchaytirish sanaladi. Buning tarkibiga quyidagilar kiradi: a) umumiy yashash tartibiga rioya qilish; b) mashg’ulot dasturini bajarishga o’zini ishontirish, niyat qilish va o’zini majburlash; v) autogen va ularga o’xshash usul hamda priyomlar vositasida o’z hissiyotlari, psixik va umumiy holatini boshqarish; g) muntazam ravishda o’z- o’zini nazorat qilish (L.P.Matveev). 4.3. Musobaqalarga psixologik tayyorgarlik Muayyan musobaqaga psixologik tayyorgarlikning musobaqalardan taxminan bir oy oldin boshlanadigan erta hamda chiqish oldidan, musobaqa davomida va u tugaganidan keyin bo’ladigan bevosita turlari bor (7-rasm). Erta musobaqaoldi tayyorgarligi quyidagilarni ko’zda tutadi: bo’ladigan musobaqa va asosiy raqiblar haqida ma'lumot olish; sportchining shug’ullanganligi darajasi, uning shaxsiy xususiyatlari va tayyorgarlikning ayni bosqichidagi psixik holati to’g’risida axborot to’plash; bo’lajak musobaqalardagi harakat dasturini tuzish (mavjud axborotlarni inobatga olgan holda) va chiqishlar maqsadini belgilash; musobaqalarga psixologik tayyorgarlik ko’rish va xatti-harakatlarning batafsil dasturini tuzish (musobaqa bosqichi ham shu jumladan); bo’lajak musobaqalar sharoitini modellash tizimini ishlab chiqish, belgilangan maqsad, chiqishning vazifalari hamda mo’ljallangan tayyorgarlik dasturiga muvofiq musobaqalarda ishtirok etishning to’g’ri shaxsiy va ijtimoiy motivlarini rag’batlantirish; sportchida irodaviy sifatlarni, ishonch va taktik fikrlashni takomillashtirishga yo’naltirilgan musobaqa faoliyatini modellovchi sharoitlarda qiyinchilik va to’siqlarni yengib o’tilishini tashkil qilish; tayyorgarlik jarayonida sportchining psixik zo’riqishini pasaytirishga qaratilgan sharoitlar yaratish hamda shunday priyomlarni qo’llash. Musobaqalar oldidan uning davomida o’tkaziladigan bevosita psixologik tayyorgarlik aynan maydonga chiqish oldidan psixik moslashuv va psixik holatning boshqarilishini; chiqishlar orasidagi tanaffuslarda psixologik ta'sir ko’rsatish va asabiy-psixologik tiklanish uchun sharoitlarning tashkil etilishini; bir chiqish davomidagi psixologik ta'sirni, navbatdagi chiqishdan keyingi psixologik ta'sirni o’z ichiga oladi. Har bir chiqish oldidan psixologik moslashuv chiqish uchun aqliy hozirlikni nazarda tutadi, bunda bo’lajak sport kurashini aniqlashtirish hamda detallashtirish kerak bo’ladi. Irodaviy moslashuv bo’lajak sport kurashi uchun zarur irodaviy sifatlarni namoyon etib, maksimal kuchlanishlarga tayyorgarlikni yaratish bilan bog’liq bo’lsa, ta'sir ko’rsatish tizimi sportchining hissiy zo’riqishlarini kamaytiradi. Bir chiqish mobaynidagi psixologik ta'sir quyidagilarni o’z ichiga oladi: tanaffuslar chog’idagi o’z-o’zini qisqa tahlil qilish va kurash paytidagi xatti-harakatlarni tahrir etish; irodaviy kuchlanishlarni rag’batlantirish, zo’riqishni kamaytirish; tasniflovchi chiqishlardan keyingi psixologik ta'sir ko’rsatish – psixik holatni yaxshilash, o’z imkoniyatlarini xoli baholashga halal beruvchi hissiyotlarni bartaraf etish, o’z kuchiga ishonchni mustahkamlash; alohida chiqishlar orasidagi tanaffuslarda psixologik ta'sir ko’rsatish – o’tgan chiqishlarni tahlil etish; raqiblar kuchini hisobga olgan holda navbatdagi chiqishni taxminan dasturlash; ishonchni tiklash; asabiy-psixik tiklanish uchun sharoitni tashkil qilish (psixik charchoqni kamaytirish, faol dam olishning xilma-xil vositalarini qo’llash chalg’ishi o’z-o’zini ishontirish va h.k. yo’llari bilan taranglikni pasaytirish). Sportchining musoba q alarda muvaffa q iyatli chi q ishi ko’p ji h atdan uning musoba q alar oldidan va ular o’tayotgan paytda o’z psixik h olatini bosh q ara olish q obiliyatiga bo g’ li q . 1) optimal q o’z g’ alish – “jangga shaylik”. Bu h olat sportchining o’z kuchiga ishonchi, xotirjamligi, yu q ori natijalar uchun kurashga intilishi bilan tavsiflanadi; 2) h addan orti q q o’z g’ alish – “startoldi titro g’ i”. Bu holatda sportchida hayajon, vasvasaga tushish, musobaqa ko’ngilli o’tishi uchun xavotirlanish paydo bo’ladi (6-jadval); 3) y etarlicha q o’z g’ alishning yo’ q ligi – “startoldi lo q aydligi”. Bu holatda sportchida lanjlik, uyquvchanlik, texnik-taktik imkoniyatlarning pasayishi va b. kuzatiladi; 4) h addan orti q q o’z g’ alish o q ibatidagi tormozlanish. Bu holatda sportchida loqaydlik, psixik va jismoniy lanjlik, ba'zida asabiy holat yuzaga keladi. Sportchi h ayolini chul g’ ab olgan fikrlarning keraksizligini anglaydi, lekin ulardan q utula olmaydi. Odatda, jangovar shaylik yu q ori natijalarga e rishishga yordam beradi, q olgan uchta turi – bunga h alal beradi. Shunga ko’ra musobaqalar arafasida murabbiy va sportchi oldida to’rtta asosiy vazifa turishi mumkin: 1. “Jangovar shaylik” h olatini imkon q adar uzo q va q t sa q lab turish; 2. H issiy q o’z g’ alish darajasini pasaytirish – agar sportchi “startoldi titro g’ i” h olatida bo’lsa; 3. Sportchining h issiy tetikligini oshirish – agar sportchi “startoldi lo q aydligi” h olatida bo’lsa; 4. Hissiy qo’zg’alish darajasini o’zgartirish – agar sportchi haddan ortiq qo’zg’alish natijasida tormozlanish holatiga tushib qolgan bo’lsa. Shu maqsadda sportchini psixikasiga ta'sir ko’rsatuvchi har xil vositalar, usul va priyomlardan, o’quv-mashq jarayonining tegishlicha tashkil etilishidan foydalaniladi. Hissiy qo’zg’alish darajasini pasaytirish uchun odatda quyidagilar qo’llaniladi: a) murabbiyning sportchini tinchlantirishga, ishonchsizligini bartaraf etishga ko’maklashuvchi og’zaki ta'sir ko’rsatishi – tushuntirishi, ishontirishi, ma'qullashi, maqtovi va b. Bularni musobaqalar boshlanishidan bir necha kun avval qo’llay boshlash tavsiya etiladi. Sport amaliyotining ko’rsatishicha, musobaqalar o’tkaziladigan kuni, ayniqsa, ular boshlanishidan avval bu ta'sirlar ijobiy samara bermaydi, ba'zi hatto zarar keltiradi; b) sportchining o’z-o’ziga ta'sir ko’rsatishi (autota'sir) – psixik zo’riqish holatini bartaraf etish uchun o’z-o’zini ishontirish, tinchlantirish, o’ziga buyruq berish. Masalan, “tinchlan”, “o’zingni qo’lga ol”, “hammasi joyida”, “barakalla” va b. shunga o’xshash o’z-o’ziga beriladigan buyruqlar keng qo’llaniladi; Start oldidan suzuvchilarda yu q ori q o’z g’ alish darajasi belgilari (V.N.Platonov, S.M.Vaytsexovskiy ma'lumotlari bo’yicha) Fiziologik belgilar Psixik belgilar Yurak q is q arishlari sur'ati ortishi Arterial q on bosimining oshishi Nafas olishning tezlanishi Mushaklarning yu q ori darajada si q ilishi Asabiy h arakatlar Uy q usizlik Ko’ngil aynishi Adrenalinning h addan orti q ajralib chi q ishi H arakatlar koordinatsiyasining buzilishi Di qq atning tor fokuslanishi Charcho q h issi Si q ilib nafas olish Bosh aylanishi Vasvasaga tushish O’z ustidan nazoratni yo’qotish Diqqatning h ajmi va yo’nalishini bosh q ara olmaslik Fikr jamlanishining ancha pasayishi, asabiylik h olati Shug’ullanishni istamaslik, musobaqalarda qatnashishdan qochish, befarqlik, tushkunlik v) diqqatni, fikrlarni sportchida ijobiy hissiy reaktsiyalar hosil qiluvchi ob'ektlarga ko’chirish – yumoristik adabiyotlarni o’qish, kinofilmlar, teleko’rsatuvlarni tomosha qilish; g) fikrlarni, ko’rib sezish qobiliyatini tabiat manzaralariga qaratish, naushniklar orqali musiqa asarlarani tinglash; d) tinchlantiruvchi autogen mash q lar; e) tinchlantiruvchi u q alash; j) tinchlantiruvchi badan qizdirish mashqlari (shoshmasdan, bir maromda bajariladigan mashqlar hissasi ko’proq); z) maxsus nafas olish ko’rigi mashqlari (nafas olish va chiqarish oraliqlarini o’zgartirish, nafasni tutib turish yo’li bilan nafasni olishni ixtiyoriy boshqarish). Bo’lajak chiqishlar oldidan safarbar qilish maqsadida qo’zg’alish darajasini oshirish uchun o’sha usullardan foydalaniladi, lekin ular qarama-qarshi (ta'sir natijasiga ko’ra) yo’nalishga ega bo’lishi ham mumkin. Masalan, murabbiyning og’zaki ta'siri (ishontirishi, maqtovi, talabi va h.k.) psixik zo’riqishning oshishiga, diqqatning jamlanishiga ko’maklashishi kerak va b. Bu holatda og’zaki va obrazli o’z-o’ziga ta'sir ko’rsatish fikrni g’alabaga, yuqori natijaga erishish uchun jamlash, o’z texnik-taktik va jismoniy imkoniyatlardan maksimal foydalanishga hozirlanish, o’ziga “nima qilib bo’lsa ham g’alaba qozon”, “bor kuchingni sarfla” singari buyruqlar berishdan iborat bo’ladi. Shuningdek, “tetiklashtiruvchi” harakatlar; qisqa muddatli giperventilyatsiyani qo’llagan holda nafas olishni erkin boshqarish; kuchlanish, tashlashlarga taqlidan badan qizdirish mashqlarini bajarish; uqalash va o’z-o’zini uqalash (ishqalash, urish); tananing ayrim qismlariga sovuq qo’zg’atuvchilar bilan ta'sir ko’rsatishdan ham foydalaniladi. Psixoprofilaktik usullardan, eng avvalo, autogen mashqlar, faollashtiruvchi terapiya hamda ta'sirchan dam oldiruvchi uyqu qo’llaniladi. Sportchilarning hissiy holatini boshqarish vositalari va usullarini tanlash ularning o’ziga xos xususiyatlari (asab tizimi kuchi, harakatchanligi hamda muvozanatining namoyon bo’lishi, hissiy qo’zg’aluvchanlik darajasi, ko’rish, mushak harakat qobiliyatlarining holati, yoshi, tayyorgarligi va h.k.) bilan uyg’un tarzda amalga oshirilishi lozim. Qattiq hayajon natijasida tormozlanish holati va yetarlicha qo’zg’almaslik holati tashqaridan qaraganda ko’pincha bir xil namoyon bo’lsa-da, turlicha boshqaruv usullarini qo’llashni talab etadi (buni hatto tajribali murabbiylar ham doim hisobga olavermaydilar). Tormozlanish holatini bartaraf etish uchun sportchiga e'tibor bilan, xotirjam munosabatda bo’lish, shu tariqa uning hayajonini bosish, psixikasini boshqaruvchi ta'sir ko’rsatish, past shiddatli mashqlar berish (yaxshisi alohida holda), iliq dush talab etiladi. Xulosa Uzoq muddatli sport mashg'ulotlarini bosqichlarga bo'lish mumkin:  dastlabki tayyorgarlik;  boshlang'ich sport ixtisosligi;  tanlangan sport turi bo'yicha chuqurlashtirilgan tayyorgarlik;  sportni yaxshilash;  sportning uzoq umr ko'rishi. Uzoq muddatli mashg'ulotlar bosqichlari o'rtasida aniq chegaralar mavjud emas, ularning davomiyligi, birinchi navbatda, sportchining individual xususiyatlariga, shuningdek, mashg'ulot jarayonining tuzilishi va mazmuniga bog'liq holda ma'lum darajada farq qilishi mumkin. Uzoq muddatli mashg'ulotlarning qo'shni bosqichlarida sportchilarni tayyorlash usullarida aniq farqlar yo'q. Masalan, chuqurlashtirilgan tayyorgarlik bosqichining ikkinchi yarmidagi mashg'ulot metodologiyasi maqsadlarni belgilashda ham, sportni yaxshilash bosqichining birinchi yarmida qo'llaniladigan vositalarning tarkibi, hajmi va nisbati va boshqalarda juda ko'p umumiy xususiyatlarga ega. Sportchini uzoq muddatli tayyorlash jarayoni asosiy uslubiy qoidalar asosida amalga oshirilishi kerak: 1. Bolalar, o'smirlar, o'g'il bolalar, qizlar, o'smirlar, erkaklar va ayollarni tarbiyalashning vazifalari, vositalari va usullarining uzluksizligi. 2. Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik hajmini bosqichma-bosqich oshirish, ularning nisbati yildan-yilga ikkinchisining foydasiga o'zgaradi, umumiy jismoniy tayyorgarlik hajmidagi ulush minimallashtiriladi. 3. Sport texnikasini doimiy ravishda takomillashtirish. Mashg'ulotning birinchi bosqichida asosiy vazifa - ratsional sport anjomlari asoslarini o'zlashtirish. Boshqa bosqichlarda - texnikaning alohida qismlarini "parlatish", harakatlarni yuqori darajada muvofiqlashtirishga erishish. 4. O'quv va raqobatbardosh yuklarni to'g'ri rejalashtirish, ularning hajmi va intensivligini bosqichma-bosqich va bosqichma-bosqich oshirishni ta'minlash, shunda har bir davr o'tgan yilning mos davriga nisbatan yuqori darajada boshlanadi va tugaydi. Shunday qilib, yildan-yilga yuklarning uzluksizligini va ularning bir necha yillar davomida ortib borishini ta'minlash. 5. Sportchilarni uzoq muddatli tayyorlash jarayonida mashg'ulotlar va raqobatbardosh yuklarni bosqichma-bosqich oshirish tamoyiliga qat'iy rioya qilish. Agar uzoq muddatli mashg'ulotlarning barcha bosqichlaridagi yuklar sportchi tanasining yoshi va individual funktsional imkoniyatlariga to'liq mos kelsa va sportchi tanasining jismoniy mashqlarga moslashishini (moslashishini) yaxshilashga qaratilgan bo'lsa, sportchining jismoniy tayyorgarligi yaxshilanadi. har xil davomiylik va intensivlikdagi jismoniy mashqlar. Jismoniy fazilatlarni rivojlantirishga pedagogik ta'sir ularning o'sishi rivojlanishning u yoki bu bosqichida, eng qulay yosh davrlarida sezilarli darajada namoyon bo'ladigan ularning to'liq namoyon bo'lishiga yordam berishi kerak. Treningning turli bosqichlarida jismoniy sifatlarni rivojlantirishda tor ixtisoslashuvga qarshi turish, normal jismoniy rivojlanish va vosita ko'nikmalarini rivojlantirishda og'ishlarni bartaraf etish kerak. Nazariy va eksperimental tadqiqotlar asosida engil atletikaning turli turlari bo'yicha uzoq muddatli mashg'ulotlarni qurish uchun modellar ishlab chiqilgan bo'lib, ular quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi:  uzoq muddatli tayyorgarlik bosqichlari;  ushbu bosqichdagi sportchilarning yoshi;  kadrlar tayyorlashning asosiy vazifalari;  o'qitishning asosiy vositalari va usullari;  ruxsat etilgan mashg'ulotlar va raqobatbardosh yuklar;  taxminiy nazorat standartlari . Foydalanilgan adabiyot 1. Bondarchuk A.P. Sportchi mashg'ulotlari. - Kiev, 1986 yil. 2. Verxoshanskiy Yu.V. O'quv jarayonini dasturlash va tashkil etish. - M., 1985 yil. 3. Gogin O.V. Yengil atletika: ma'ruzalar kursi / Xark. ushlab turish ped. un- t im. G.S. Qovurilgan idish. - Xarkov: "OVS", 2001. - 112 p. 4. Yengil atletika / A.N. Makarov, V.Z. Siris, V.P. Tennov. - M., 1987 yil. 5. Yengil atletika / Ed. N.G. Ozolina, V.I. Voronkina, Yu.N. Primakov. - M., 1989 yil. 6. Yengil atletika: Proc. talabalar uchun nafaqa. yuqoriroq ped. darslik muassasalar / A.I. Jilkin, V.S. Kuzmin, E.V. Sidorchuk. - M.: "Akademiya" nashriyot markazi, 2003. - 464 b. 7. Maktabda yengil atletika / J.K. Xolodov, V.S. Kuznetsov, G.A. Kolodnitskiy. - M., 1993 yil. 8. Matveev L.P. Sportning umumiy nazariyasi. - M., 1997 yil. 9. Matveev L.P. Sportning umumiy nazariyasi asoslari va sportchilarni tayyorlash tizimi. - Kiev, 1999 yil. 10. Platonov V.N. Sport tayyorgarligi nazariyasi va metodikasi. - Kiev, 1984 yil

Sportchilarni yillik va ko'p yillik tayyorlash jarayoni da uzoq vaqtli moslashuvning tashkil topishi REJA: Kirish 1 bob . Texnik tayyorgarlik 1. 1. Sportchining texnik tayyorgarligi haqida tushuncha. Har xil sport turlarida sport texnikasining tutgan o’rni va ahamiyati 1.2. Sportchilar texnik tayyorgarligining turlari, vazifalari, vosita va usullari 1.3. Mashg’ulotning ko’p yillik va yillik sikllarida texnik tayyorgarlikning bosqichlari va mazmuni 2 bob . Jismoniy tayyorgarlik 2.1. Sportchining jismoniy tayyorgarligi tushunchasi. Uning zamonaviy sportdagi a h amiyati 2.2. Jismoniy tayyorgarlikning turlari, vazifa h amda vositalari 3 bob . Taktik tayyorgarlik 3.1. Sportchining taktik tayyorgarligi to’g’risida tushuncha 3.2. Sportchilar taktik tayyorgarligining turlari, vazifa h amda vositalari 3.3. Sportchining musoba q a da ishtirok e tish taktik rejasini tuzishning mazmuni h amda usuliyati 4 bob . Sportchining psixologik (ru h iy) tayyorgarligi 4.1. Sportchining psixologik tayyorgarligi to’ g’ risida tushuncha, uning turlari. Ayrim sport turlarida ruhiy sifatlarning ahamiyati 4.2. Mashg’ulot jarayoniga psixologik tayyorgarlik 4.3. Musobaqalarga psixologik tayyorgarlik Xulosa Foydalanilgan adabiyot

Kirish Maxsus adabiyotlarda sportchilar tayyorgarligining har tur va xillari far q lanadi. Tarqoq va nisbatan turg’un fikrlarning umumlashtirilishi ularning umumiy tasnifi uchun uchta eng ahamiyatli beligini taklif etishga imkon beradi: sportchining muvaffaqiyatga erishish uchun tayyorgarlik u yoki bu tarkibiy qismlariga (texnik, taktik, jismoniy, psixologik, aqliy (nazariy), tayyorgarlik) ustuvor ta'sir ko’rsatishi bo’yicha; sport ixtisosligi bilan o’zaro bog’liqligining xususiyatiga ko’ra (umumiy va maxsus tayyorgarlik); mashg’ulot hamda musobaqa faoliyati sharoitida tayyorgarlikning har xil jihatlari sifatlar va qobiliyatlarning birlashuvi, uyg’unligi hamda ro’yobga chiqarilishi bo’yicha (integral tayyorgarlik). Sportchining bir necha yillar davomida qat'iyatli va oqilona tashkil etilgan tayyorgarligi bilangina yuqori sport natijalariga erishish mumkin. Uzoq muddatli o'qitishning tuzilishi ko'plab omillar bilan belgilanadi. Ular orasida: eng yuqori natijalarga erishish uchun zarur bo'lgan muntazam mashg'ulotlarning o'rtacha yillik soni; optimal yosh chegaralari, bunda sportchining qobiliyatlari odatda to'liq namoyon bo'ladi va eng yuqori natijalarga erishiladi; sportchining individual xususiyatlari va uning sport mahoratining o'sish sur'ati; sport bilan shug'ullana boshlagan yosh, shuningdek, maxsus tayyorgarlikni boshlagan yosh. Uzoq muddatli mashg'ulotlarni oqilona rejalashtirish uchun odatda eng yuqori sport yutuqlari namoyon bo'ladigan optimal yosh chegaralarini aniq belgilash muhimdir. Odatda, uzoq muddatli mashg'ulotlar jarayonida sport muvaffaqiyatining uchta yosh zonasi mavjud: 1) birinchi katta muvaffaqiyatlar zonasi; 2) optimal imkoniyatlar zonasi; 3) yuqori natijalar zonasi. Yengil atletikaning aksariyat turlarida eng yuqori yutuqlarga erishish uchun optimal yosh chegaralari ancha barqaror bo'lib, ularga na tanlov va o'qitish tizimi, na mashg'ulotlarning boshlanish vaqti yoki boshqa omillar jiddiy ta'sir ko'rsatmaydi. Odatda yangi boshlovchidan xalqaro sport ustasigacha bo'lgan yo'l 8-

10 yil davom etadi. Ayollar uchun yuqori sport mahoratiga erishish yo'li odatda erkaklarnikiga qaraganda qisqaroq. Sprinterlar va jumperlar stayers va piyodalarga qaraganda qisqaroq mahoratga ega. Qobiliyatli sportchilar o'zlarining birinchi katta muvaffaqiyatlariga ko'p hollarda mashg'ulotlar boshlanganidan 4-6 yil o'tgach erishadilar.

1 bob . Texnik tayyorgarlik 1. 1. Sportchining texnik tayyorgarligi haqida tushuncha. Har xil sport turlarida sport texnikasining tutgan o’rni va ahamiyati Texnik tayyorgarlik sportchini harakatlar texnikasiga o’rgatish va ularni mukammal darajaga yetkazishga qaratilgan bo’ladi. Sport texnikasi sport harakatini bajarish yo’li bo’lib, u sportchining o’z psixo-fizik imkoniyatlaridan foydalanish samaradorligining muayyan darajasi bilan ajralib turadi. H ar xil sport turlarida sport texnikasining a h amiyati bir xil e mas. O’ziga xos sport texnikasiga e ga bo’lgan sport turlari ning to’rt guru h i ajratiladi: 1. Tezlik-kuchga asoslangan turlar (sprintercha yugurish, ulo q tirishlar, sakrashlar, o g’ ir atletika va h .k.). Mazkur sport turlarida texnika shunday yo’naltirilganki, bunda sprinterchi musobaqalashuv mashqining yetakchi bosqichlarida, masalan, yugurish, uzunlikka va balandlikka sakrashda itarilish chog’ida, nayza, disk va h.k. uloqtirishda yakunlovchi harakatlarni bajarayotganda eng baquvvat hamda tezkor kuchlanishlarni rivojlantira olishi lozim. 2. Chidamlilik namoyish etilishini talab qiluvchi sport turlari (uzoq masofalarga yugurish, chang’ida poyga, velosiped sporti va b.). 3. Asosini harakatlanish san'ati tashkil etuvchi sport turlari (gimnastika, akrobatika, suvga sakrash va h.k.). Texnika sportchi h arakatlarining go’zalligi, ifodaliligi va ani q ligini ta'minlab berishi kerak. 4. Sport o’yinlari va yakkakurash turlari. Texnika musobaqa kurashining doimo o’zgarib turadigan sharoitlarida sportchiga yuksak samaradorlik, barqarorlik va h arakatlarining servariantligini ta'minlab berishi zarur. Sportchining texnik tayyorgarligi shunisi bilan ajralib turadiki, u o’zlashtirilgan harakatlarni bajara oladi va ularning texnikasini egallab olgan. Texnik tayyorgarlikning yetarlicha yuqori darajasini texnik mahorat deb ataydilar. Texnik mahoratning mezonlari quyidagilardir:  Texnikaning h ajmi – sportchi bajara oladigan texnika priyomlarning umumiy mi q dori.

 Texnikaning ser q irraligi – texnik priyomlarning xilma-xilligi darajasi. Masalan, sport o’yinlarida bu – h ar xil o’yin priyomlaridan foydalanishlar sur'atining nisbati. Texnik mahoratning mazkur ko’rsatkichlari texnik harakatlarning juda katta zahirasi bo’lgan sport turlarida – sport o’yinlari, yakkakurash turlari, gimnastika, figurali uchish – ayniqsa katta ahamiyatga ega.  Sport texnikasiga e galik q ilish samaradorligi sport h arakati texnikasining individual optimal variantga ya q inligi darajasi bilan belgilanadi. Texnikaning samaradorligini bir necha usul bilan ba h olaydilar: a) uni q andaydir biomexanik e talon bilan q iyoslash. Agar texnika biomexanik jihatdan oqilona darajaga yaqin bo’lsa, u eng samarali hisoblanadi; b) ba h olanayotgan h arakat texnikasini yu q ori malakali sportchilar texnikasi bilan ta qq oslash; v) sport natijasini sportchining harakat imkoniyatlarini belgilovchi texnik tomondan birmuncha soddaroq – kuch, tezlik-kuch va h.k. topshiriqlaridagi natijalar bilan taqqoslash. Masalan, 30 m ga avval past, keyin yu q ori startdan yugurish amalga oshiriladi. Vaqtdagi tafovut pastki start texnikasi samaradorligini ko’rsatadi; g) ko’rsatilgan natijani harakat faoliyatini bajarish paytidagi kuch-quvvat harakatlari bilan taqqoslash. Quvvat sarfi qanchalik kam, ya'ni harakatlar tejamli bo’lsa, texnika samaradorligi shuncha yuqori hisoblanadi.  Harakatlar texnikasining o’zlashtirilganligi. Mazkur mezon bu texnik harakat qanday o’rganilgani, mustahkamlanganligini ko’rsatadi. Yaxshi o’zlashtirilgan h arakatlarga xos xususiyatlar: a) h arakatni standart sharoitlarda bajarish va q tida uning texnikasiga xos q ator ji h atlar va sport natijasining bar q arorligi; b) h arakatni bajarish cho g’ ida (sportchining h olati, murakkablashtirilgan sharoitlarda ra q ib h arakatlari o’zgarganda) natijaning bar q arorligi (nisbatan kam o’zgarishi); v) mash g’ ulotdagi tanaffuslarda h arakat ko’nikmasining sa q lanib q olishi;

Похожие

Yitti yillik urush
Yuz yillik urush davridagi shartnomalar
BIR YILLIK JAVDARNING AYRIM FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARI
Buxoro Xonligining tashkil topishi
Buxoro Amirligining tashkil topishi