1SQL-st ruk t uralangan so` rov lar t ili, My SQL ma’lumot lar omborini boshqarish t izimi. Bank sist emasini modellasht iruv chi bir guruh jadv allar t uzish. “ X odimlar” , “ Bo` limlar” , “ Hisob” , “ Mijoz” , “ X izmat lar” , “ Tranzak siy a” nomlari bilan y arat ish. Reja: MySql ga kirish. .................................................................................................................................................... 2 Asosiy qism ........................................................................................................................................................... 4 Tarmoqli ma`lumotlar ombori ............................................................................................................................ 4 Ma`lumotlar omborini yaratish, jadvallar bilan ishlash asoslari ......................................................................... 5 Jadvallar bilan ishlash ........................................................................................................................................ 8 Ma`lumotlar omboridan foydalanish ................................................................................................................ 10 XULOSA ............................................................................................................................................................. 13 MySql dasturida Bank tizimining modellashtiruvchi bir guruh jadvallar yaratish ............................................... 14 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................................................................. 19

2MySql ga kirish. Hozirgi kunda ma`lumotlar ombori haqida tez-tez gapirilmoqda. Kompyuterlar zamonaviy jamiyatning ajralmas qismini tashkil qiladi, shu sababli quyidagiga o’xshash iboralarni ko’p eshitish mumkin «Men yozuvlaringni ma`lumotlar omboridan qidirib ko’raman». Bu erda hujjatlar saqlanadigan katta qutilar emas, balki ma`lumotlarni tezkor qidirishga mo’ljallangan kompyuter tizimlari nazarda tutiladi. Kompyuterlar hayotimizga chuqurroq kirib bormoqda, chunki ularni tez takrorlanadigan operatciyalarni bajarish yoki kompyuterning hisoblash tezligi va ma`lumot tashish sig’imisiz echib bo’lmaydigan masalalarning echimini topishga dasturlash mumkin. Ma`lumotni qog’ozga joylashtirish va qog’ozlarni jild va kartotekalarda saqlash sxemasini ishlab chiqish – aniq ishlangan jarayon bo’lsada, qattiq diskdagi elektron hujjatlar jildlarining ko’chirilishi mumkinligi ko’pchilikka ma`qul keldi. Ma`lumotlar omborining funktciyalaridan biri ma`lumotni tartiblash va indeksatciya qilish hisoblanadi. Bu kutubxona kartotekasi singari, faqat kerakli yozuvni topish uchun arxivning yarmini ko’rib chiqish shart emas. hammasi ancha tez bajariladi. Barcha ma`lumotlar ombori ham bir xil printcip asosida yaratilmaydi, lekin an`anaviy tarzda ularda yozuvlar ko’rinishida ma`lumotlarni tashkil kilish g’oyasi qo’llaniladi. Har bir yozuv belgilangan maydonlar to’plamiga ega. Yozuvlar jadvalga joylashtiriladi, jadvallar yig’indisi esa ma`lumotlar omborini tashkil qiladi. Ma`lumotlar ombori bilan ishlaganda MOBT (ma`lumotlar omborini boshqarish tizimlari), ya`ni ma`lumotlarga kirish bilan bog’liq barcha ishlarni o’z zimmasiga oluvchi dastur zarur. Unda jadvallar yaratishga imkon beruvchi buyruqlar mavjud, jadvallarga yozuvlar kiritish, qidirish va hatto yozuvlarni o’chirishi xam mumkin. MySql – bu tezkor, ishonchli, ochiq tarqatiladigan MOBT hisoblanadi. MySql boshqa ko’pchilik MOBT lar singari, «mijoz/server» modeli asosida ishlaydi. Bunda kompyuterlar mijoz yoki server rolini o’ynaydigan tarmoqli arxitektura tushuniladi. 1.1 rasmda mijoz kompyuteri va serverning qattiq diski o’rtasida ma`lumot uzatish sxemasi ko’rsatilgan. "Mijoz/server" arxitekturasida ma`lumotlarni uzatish sxemasi. MOBT bir yoki bir nechta ma`lumotlar omborini boshqaradi. Ma`lumotlar ombori ko’plik shaklida tashkil qilingan axborot yig’indisidir. Har bir ko’plik

3o’zida unifitcirlangan yozuvni saqlaydi. Yozuvlar esa maydonlardan tashkil topgan. Odatda ko’pliklar jadvallar deb yuritiladi, yozuvlar esa – jadval satrlari. Ma`lumotlarning mantiqiy modeli shunday tashkili qilingan. Barcha ma`lumotlar ombori qattiq diskda bitta faylda saqlanishi mumkin. MySql da har bir ma`lumotlar ombori uchun alohida katalog yaratiladi, har jadvalga esa uchta fayl to’g’ri keladi. Boshqa MOBT larda ma`lumotlarni jismoniy saqlashning boshqacha printciplari qo’llanilishi mumkin. Jadval satrlari o’zaro quyidagi uch usuldan biri bilan bog’lanishi m u m kin . E n g o d d i y m unos a b at – ― bi r g a bi r .‖ B un d ay h o ld a bi r i n c h i j a d v al s a t r i ikkinchi jadvalning bitta yagona satriga mos keladi. Diagrammalarda bunday munosabat 1:1 yozuvi bilan ifodalanadi. ― K o ’ pg a b i r ‖ m un os a b a t i b i r jad v a ln i n g s a t ri b o sh q a j a d v a lni n g b i r n e c h t a satriga mos keluvchi vaziyatni anglatadi. Bu munosabatlarning eng ko’p tarqalgan turidir. Diagrammalarda 1:N yozuvi bilan ifodalanadi. N i h o y a t , ― ko ’ p l i k k a ko ’ p l i k ‖ m u n os a b a t i d a bi r i n c h i j a d v al s a t r l a r i ik k i n c h i jadvaldagi ixtiyoriy sonli satrlari bilan bohlanishi mumkin. Bunday munosabat N:M ko’rinishida yoziladi. Fayllarni boshqarish tizimlari Eng oddiy ma`lumotlar ombori odatiy fayllar to’plami ko’rinishida tashkil qilingan. Ushbu model qutilarda saqlanadigan jildlar hamda bu jildlarga tikib qo’yilgan bir nechta sahifali hujjatlarning kartotekali tashkil qilinishini eslatadi. Fayllarni boshqarish tizimlarini MOBT singari toifalash mumkin emas, chunki odatda ular operatcion tizimning bir qismi hisoblanadi va fayllarning ichki tarkibi haqida hech narsa bilishmaydi. Bu narsa fayllar bilan ishlovchi amaliy dasturlarga kiritilgan. Misol sifatida /etc/passwd faylida saqlanuvchi UNIX foydalanuvchilar jadvalini keltirish mumkin. Ushbu faylga murojaat qiluvchi dasturlar uning birinchi maydonida ikki nuqta bilan tugallanadigan foydalanuvchi nomi mavjudligini bilishadi. Agar ilova ushbu axborotni tahrirlashi kerak bo’lsa, u to’g’ridan to’g’ri faylni ochishi va maydonlarni to’g’ri formatlash haqida qayg’urishi kerak. Ma`lumotlar omborining bunday modeli juda noqulay, chunki u uchinchi avlod tili (3GL) ni qo’llashni talab qiladi. Natijada so’rovlarni dasturlash vaqti oshadi, dasturchi esa yanada yuqori kvalifikatciyaga ega bo’lishi kerak, chunki u ma`lumotlarni saqlashning nafaqat mantiqiy, balki jismoniy saqlanish strukturasini ham o’ylab chiqishi kerak. Bu shunga olib keladiki, ilova va fayl orasida mustahkam aloqa yuzaga keladi. Jadvallar maydonlari haqidagi barcha informatciya ilovada kodlashtirilgan. Shu faylga murojaat qiladigan boshqa ilova mavjud kodni ikkilashi kerak. Ilovalar soni oshishiga qarab ma`lumotlar omborini boshqarish murakkabligi

4ham ortib boradi. Ma`lumotlar sxemasi o’zgarishi har bir dastur komponentiga, agar uning uchun bu zarur bo’lsa, o’zgartirish kiritishga olib keladi. Yangi so’rovlarni shakllantirish shunchalik ko’p vaqtni oladiki, ba`zan bu ma`noga ega bo’lmaydi. Fayllarni boshqarish tizimlari axborotni nusxasini ko’paytirishga to’sqinlik qila olmaydi. Yanada yomoni, ma`lumotlar kelishilmaganligining oldini oluvchi mexanizmlarning mavjud emasligidir. Faraz qiling, kompaniyaning barcha xodimlari to’g’risida fayl bor. Har bir satrda boshliq nomi yozilgan maydon mavjud. Bir boshliq qo’l ostida bir nechta ishchi ishlaydi, shu sababli uning nomi doim takrorlanadi. Agar qaerdadir bu ism noto’g’ri yozilgan bo’lsa, rasman bu xodimning boshqa boshlig’i bo’ladi. Boshliqni almashtirganda uning ismini butun ma`lumotlar ombori bo’ylab qidirish kerak bo’ladi. Oddiy fayllar xavfsizligi operatcion tizim orqali nazorat qilinadi. Alohida fayl u yoki bu foydalanuvchi tomonidan ko’rish yoki modifikatciya qilish uchun bloklangan, ammo bu faqat operatcion tizim darajasida bajariladi. Ma`lum bir vaqtda faqat bitta ilova faylga yozuv kiritishi mumkin, bu esa umumiy samaradorlikni pasaytiradi. Asosiy qism Tarmoqli ma`lumotlar ombori Tarmoqli model ko’plik yozuvlar orasidagi aloqani guruhlashga imkon beruvchi ierarxik modelni kengaytiradi. Mantiqiy jihatdan olib qaralganda, aloqa – bu yozuvning o’zi emas. Aloqalar faqatgina yozuvlar orasidagi munosabatni bildiradi. Ierarxik modeldagi singari, aloqalar ona yozuvdan qiz yozuvga olib boradi, lekin bu gal ko’plik qo’llab quvvatlanadi. CODASYL spetcifikatciyasiga mos holda, tarmoqli model DDL (Data Definition Language — ma`lumotlarni aniqlash tili) va DML (Data Manipulation Language — ma`lumotlarni qayta ishlash tili) ni qo’llaydi. Bu maxsus tillar bo’lib, ma`lumotlar ombori tuzilishini aniqlash va so’rovlar tuzish uchun mo’ljallangan. Ularning mavjudligiga qaramasdan, dasturchi avvalgidek ma`lumotlar ombori tuzilishini bilishi lozim. T a r m oq l i m od e ld a ― ko ’ p l ik k a ko ’ p l i k ‖ m u no s a b a t i ru xs a t e t i l a di , y o z u v l a r esa bir biriga bog’liq emas. O’chirilganda yozuvlar va uning barcha aloqalari o’chiriladi, biroq bog’liq yozuvlarning o’zi o’chirilmaydi. Tarmoqli modelda butunlikni saqlash va nusxalashga yo’l qo’ymaslik maqsadida aloqalarning mavjud yozuvlar orasida o’rnatilishi talab qilinadi. Ma`lumotlarni mos jadvallarda izolyatciya qilishva boshqa jadvallardagi yozuvlar bilan bog’lash mumkin. Dasturchi ma`lumotlarni diskda qanday saqlanishi haqida qayg’urishi shart

5emas. Bu ilovalar va ma`lumotlar tobeligini susaytiradi. Ammo tarmoqli modelda dasturchi so’rovlarni shakllantirayotganda ma`lumotlar strukturasini yodda tutishi talab qilinadi. Ma`lumotlar omborining optimal strukturasini shakllantirish oson emas, tayyor tuzilmani almashtirish esa qiyin. Agar jadval ko’rinishi ko’p o’zgartirilsa, boshqa jadvallar bilan barcha bog’liqliklar ma`lumotlar butunligini buzilmasligi uchun qaytadan o’rnatilishi kerak. Ushbu masalaning murakkabligi shunga olib keladiki, dasturchilar ilovalarni soddalashtirish maqsadida butunlikning ba`zi cheklovlarini inkor etadilar. Ma`lumotlar omborini yaratish, jadvallar bilan ishlash asoslari Ushbu ma`ruzada ma`lumotlar omborini yaratish usullari, jadvallar yaratish va ularni o’chirish buyruqlari ko’rib chiqiladi. Ushbu ma`ruzada ma`lumotlar omborini yaratishni o’rganamiz. Windows va Linux da ma`lumotlar omborini yaratish buyruqlari bir xil. Ammo Linux da oldindan bajariladigan buyruqlar murakkabroq. BigFoot nomli biror kompaniyaning ishchilari haqidagi ma`lumotlardan tashkil topgan employees nomli ma`lumotlar omborini yaratamiz. Ushbu ma`lumotlar omborida ishchilarning ismi, familiyasi, maoshi, yoshi, manzili, e- mail, tug’ilgan sanasi, qiziqishlari, telefon raqamlari va boshqalarni saqlash ko’zda tutiladi. Windows da ma`lumotlar omborini yaratish 1. MySql serverini ishga tushiring, buning uchun c:\ MySql \bin katalogida taklif satridagi MySql d-shareware –standalone buyrug’ini tanlang. 2. So’ngra taklif satrida MySql ni kiritish orqali MySql mijoz dasturini chaqiring. 3. Taklif MySql > ga o’zgaradi. Buyruqni kiriting: create database employees; (Izoh: Buyruq nuqtali vergul bilan tugaydi). 4. MySql serveri taxminan 3.1 rasmdagidek javob berishi kerak 3.1 Rasm. Jadval yaratish buyrug’i ishining natijasi [So’rov qayta ishlandi, 1 satr o’zgardi (0.00 sek)] 5. Bu ma`lumotlar ombori muvaffaqiyatli yaratilganligini anglatadi. Endi