Suv resurslarning daryo havzalari bo’yicha taqsinlanishi

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

207.015625 KB

Скачать

Mavzu:Suv resurslarning daryo havzalari bo’yicha
taqsinlanishi

Reja:
1.Suv resurslari
2. Suv resurslari zahirasi va ularning geografik joylashishi.
2.1 Suvdan xalq xo`jaligida foydalanish. Chuchuk suv muammosi
3 . Daryo va daryo havzalari
4.Jahondagi eng yirik daryolar va daryo havzalari
5.Xulosa
6.Foydalanilgan adabiyotlar

Suv resurslari- foydalanish uchun yaroqli bo lgan yer usti, yer ostiʻ
suvlari va tuprokdagi nam zaxiralari. Sr. asriy (yer usti katlamlari, Qutb va baland
tog muzliklari, yirik ko llar va shu kabida to plangan chuchuk suvlar) va qayta
ʻ ʻ ʻ
tiklanadigan (dare oqimlari, yer osti suvlarining o zgaruvchan
ʻ
va dinamik zaxiralari, ko llar hajmining bir qismi va b.) turlarga bo linadi. Suv
ʻ ʻ
resurslari denganda suv obyektlari — dare, kul, dengizlar ham tushuniladi, chunki
ulardan kema qatnovi, gidroenergetika, baliq xo jaligi,
ʻ dam olish, turizm va b.
maqsadlarda foydalaniladi. Gidrosferadagi turg un suv zaxiralarning faqat 2,5%
ʻ
gina chuchuk suv (uning fakat salkam 1% dan kishilar foydalana oladilar), 70%
muzliklar, qolgani tuproq nami shaklida. Daryolar, oqar ko llar va ko pchilik yer
ʻ ʻ
osti suvlari ham chuchuk. Yerning Dunyo okeani, yer osti suvlari, muzliklar,
tuprokdagi nam, dare ( o zan
ʻ ) suvlari, atmosfera bug lari — gidrosferada, ayrim ʻ
hisobkitoblarga ko ra, 1454 327,2
ʻ ming km3 turg un Suv resurslari ʻ bor . Nazariy
jihatdan Suv resurslari bitmastuganmas, chunki bu resurslardan oqilona
foydalanilganda Suv resurslari aylanibyangilanib turadi. Pekin ko pgina
ʻ
mamlakatlarda Suv resurslaridan qishloq xo jaligi
ʻ ., sanoat, kommunal xujaligi va
b. maqsadlarda foydalanishning ortishi hamda turli omillar ta sirida, birinchi
ʼ
navbatda ishlatiladigan iflos suvlarni tozalamay dare va ko llarga oqizilishidan suv
ʻ
manbalarining ifloslanishi natijasida 20-a. oxiriga kelib insoniyat oldida suv
takchilligi muammosi paydo bo ldi. BMT tomonidan kelajakda insoniyatni
ʻ
chuchuk suv bilan ta minlash muammolariga bag ishlangan Suv resurslari
ʼ ʻ
bo yicha 3jahon forumi o tkazildi (2003, Yaponiya,
ʻ ʻ Kioto ), 2003-y. Xalqaro
chuchuk suv yili deb e lon qilindi. O rta Osiyoda Sr., asosan, dare oqimlari va yer
ʼ ʻ
osti suvlarining dinamik zaxiralari (tiklanadigan resurslar ), shuningdek,
toglardagi muzliklar va ko llarning asriy suv zaxiralaridan tashkil topadi. Dare
ʻ
oqimlari tog larda mavsumiy
ʻ qor qatlamlari, muzliklar va krrliklarning erishi,
shuningdek, yog inlar
ʻ natijasida hosil bo ladi. Tog lardagi yer osti suvlari ʻ ʻ
yukrridagi sanab o tilgan suv olish manbalari g isobiga vujudga keladi. Tog oldi
ʻ ʻ ʻ
va sug orma mintaqalarda yer osti suvlari, asosan, yer usti suvlari xisobiga
ʻ
to yinadi.
ʻ Dare va yer osti suvlarining Suv resurslari o zaro bir-biriga bog liq. Yer ʻ ʻ

osti suvlaridan juda katta mikdorda foydalanish dare oqimini kamaytirib yuboradi.
O rta Osiyoningʻ sug orma dehqonchilik ʻ mintaqalarida daryo suvlarining yillik
resurslari 114 km3 ni, jumladan, Amudaryoda ( Zarafshon va Qashqadaryo bilan
birga) — 74,7 km3, Sirdaryoda — 39 km3, Tajan va Murg obda — 2,4 km3 ni
ʻ
tashkil etadi. Suv resurslari hududiy jihatdan notekis joylashgan bo lib, tog larda
ʻ ʻ
hosil bo lsada, keng tarmoqli
ʻ sug orish ʻ kanallari yordamida, asosan, tekisliklarda
foydalaniladi.
Suv resurslarining hududiy jihatdan notekisligi suv iste molidagi tanqislikni
ʼ
vujudga keltiradi. Uni bartaraf etish uchun oqimning bir qismi mintaqadan
boshqasiga qayta taqsimlanadi. Oqimni qayta taqsimlash Amudaryo (Qoraqum,
AmuBuxoro, Katta Hisor, Qarshi kanallari va b.) va Sirdaryo (Katta Farg ona,
ʻ
Katta Andijon, Katta Namangan, Janubiy Mirzacho l
ʻ kanallari va b.) havzalarida
juda katta hajmda amalga oshirilgan

Suv resurslari zahirasi va ularning geografik joylashishi
Biosferadagi suv resurslarining zahirasi juda katta bo`lib, u qariyb 1,5
mlrd. km. kubga teng. Bu zahiralar 2 turga bo`linadi – asriy zahiralar
ya'ni abadiy muzliklar va qayta tiklanadigan zahiralar ya'ni tabiatda
aylanib turadigan suvlar. Yerdagi suvning bug`lanishi va uning yog`inlar
sifatida qayta tushishi biri – birining o`rnini to`lidirib turadi, ya'ni suyuq
holdagi suvlar tabiiy balansda aylanib turadi. Okeanlar yuzasidan yiliga
116 – 124 sm qalinlikda suv bug`lanadi va ular yuzasiga 107 – 114 sm
qalinlikda yog`in yog`adi, quruqlikdan esa yiliga taxminan 47 sm
qalinlikda suv bug`lanadi va 71 sm. qalinlikda yong`in yog`adi. Dengiz
va okeanlarda bug`lanish bilan qaytib tushish o`rtasidagi farqni daryo
oqimlari tekislay boradi. Daryolardan dengiz va okeanlarga yiliga 45
ming km. kub atrofida suv quyiladi.
Tabiatda suvning qattiq, suyuq va gazsimon holatlarda bo`lishi uning
biosferada keng tarqalishiga imkon beradi. Atmosferaning yuqori
qatlamlaridan tortib yerning chuqur qavatlarigacha, baland tog`
cho`qqilaridan to chuqur dengiz va okeanlargacha hamma yerda suv
muhitini uchratish mumkin. Biosferadagi suv resurslarining zahirasi juda

katta bo`lgani holda, ularning 94% okean suvlariga to`g`ri keladi. Bu
suvlar o`ta sho`rligi sababli ulardan amalda kam foydalaniladi.
Chuchuk suvlar zahirasi uncha ko`p bulmay, uning umumiy
hajmi 28,25 km. kubga teng. Bu gidrosferaning atigi 2% ni tashkil
qiladi xolos (jadval).

Gidrosferaning qismlari

Chuchuk suvning
hajmi (km.kub)

Chuchuk
suvning
umumiy
hajmiga
nisbati, (%)
Muzlilar 24 000 000 85
Yr osti suvlari 4 000 000 14
Ko`llar va suv omborlari 155 000 0,6
Tuproqdagi namlik 83 000 0,3
Atmosferadagi suv bug`lari 14 000 0,05
Daryo suvlari 1200 0,04
Jami: 28 253 200 100,0

Jadvaldagi ma'lumotlardan ko`rinishcha chuchuk suvning katta
zahirasi tabiiy muzliklarda to`plangan. Bu suv zahiralaridan ham amalda

kam foydaniladi. Keyingi paytlarda suv tanqis bo`lgan hududlarga yirik
muz bo`laklarini ko`chirib kelish fikrlari paydo bo`lmoqda. Masalan,
kattaligi 1 x 0,5 km. bo`lgan muz bo`lagini Antarktidadan Yaqin
Sharqning qurg`ochil sohillariga okean orqali sudrab kelish ko`zda
tutilmoqda. Lekin bu hozircha faqat kelajak rejasi sifatida qolmoqda. Bu
ish amalga oshgan taqdirda ham u bu yerlardagi suv tanqisligini uzil-
kesil hal qilmaydi.
Yer osti suv zahiralari ham talaygina – 23,4 mln km.kub. Lekin
ularning foydalanish mumkin bo`lgan qismi bor-yo`g`i 4 mln. km. kub
bo`lib, ulardan ham amalda kam foydalaniladi.
Inson uchun kundalik hayotda bevosita foydalaniladigan chuchuk suv
- bu daryo suvlari bo`lib, ularning zahirasi juda kam - bor-
yo`g`i 1200 km.kub. yoki chuchuk suv zahirasining 0,04% ni
tashkil qiladi. Buning ustiga mavjud daryolar qit'alar bo`ylab notekis
joylashgan: dunyo aholisining 70% yashaydigan Yevropa va Osiyo
qit'alarida jami daryo suvining 39% joylashgan, xolos.
Daryo suvlari miqdori Hamdo`stlik mamlakatlari hududlarida, shu
jumladan alohida olingan bir mamlakat hududida ham turlicha
joylashgan. Ulardagi jami suv 4350 km.kub bo`lib, bu dunyo
miqyosidagi daryo suvlari miqdorining 14% ni tashkil qiladi. Bu
suvning 82% jami aholining 20% joylashgan Shimoliy muz okeani va
Tinch okeani havzalarida, qolgan 18% aholi nisbatan zich joylashgan
Qora dengiz, Boltiq dengizi, Kaspiy va Orol dengizlari havzasida
joylashgan. Markaziy Osiyo respublikalari, ayniqsa O`zbekiston,
Turkmaniston va Qozog`iston hududlari ham kamsuv rayonlar qatoriga

kiradi. O`zbekiston respublikasi hududida vujudga keladigan daryo
suvlari atigi 10 km.kub bo`lib, bu Hamdo`stlik mamlakatlari jami daryo
suvlarining 0,23%ni tashkil qiladi. Bu va bunga o`xshagan ma'lumotlar
qurg`oqchil hududlarda suvni iflosmaslik, undan tejamkorlik bilan
foydalanishni taqozo qiladi.
Suvdan xalq xo`jaligida foydalanish. Chuchuk suv muammosi
Chuchuk suv tabiatdagi biologik jarayonlarning asosini tashkil
qilibgina qolmay, undan xalq xo`jaligining turli sohalarida, kishilarning
kundalik turmushida keng foydalaniladi. Sanoat ishlab chiqarishi,
qishloq xo`jaligi va kommunal sohalarni suvsiz tasavvur qilish mumkin
emas. Zamonaviy korxonalarda ishlab chiqarish jarayonlariga
sarflanayotgan suv miqdori ishlab chiqarilayotgan mahsulot og`irligiga
nisbatan yuzlab va minglab marta ko`pdir. Masalan, 1 tonna po`lat

ishlab chiqarishga 250 tonna suv ishlatiladi, qog`oz ishlab chiqarish ham
taxminan shuncha suvni talab qiladi, 1 tonna alyuminiy ishlab chiqarish
uchun 1500 tonna, 1 tonna nikelga 4000 tonna, 1 tonna sintetik tolaga
5000 tonna suv sarflanadi. Sanoatda ishlatiladigan suv asosan
texnologik uskunalarni sovutishga ketadi. Atom elektrostantsiyasida
ming megavatt elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun reaktorlarni
sovutishga 3 mln. litr suv sarflanadi.Dehqonchilik mahsulotlari
yetishtirish ayniqsa ko`p miqdorda chuchuk suvni talab qiladi.
Ma'lumotlarga qaraganda turli xildagi o`simliklar 1 kg. quruq massa
hosil qilish uchun 150-1000 m. kubgacha suv sarflaydi; 1 tonna
bug`doy olish uchun 1500 tonna, 1 tonna sholiga 8000-10000 tonna, 1
tonna paxtaga esa 10000 tonnagacha suv sarflanadi. Yer sharida
sug`oriladigan yerlar maydoni 220 mln. gektar bo`lib, har bir gektarni
sug`orishga yilida o`rtacha 12-14 ming. m. kub suv sarflanadi. Masalan,
1 gektar makkajo`xori uchun vegetatsiya davomida 3 mln. litr suv
sarflanadi, 1 gektar karamga 8 mln litr, 1 gektar sholiga esa 20 mln.
litrgacha suv sarflanadi. Bunga qo`shimcha ravishda yerlarning sho`rini
yuvishda ham anchagina suv sarflanadi. Hisoblarga ko`ra dunyo
dehqonchiligi uchun suvning yillik sarfi o`rtacha 2,8 ming km.kub
bo`lib, bu suv daryolardan va yer ostidan olinadi. Bu ko`rsatkich Yer
sharidagi daryolar yillik oqimining 7% dan ortiqdir. Chuchuk suv
zahiralardan kommunal maqsadlarda ham keng foydalaniladi. Dunyo
miqyosida olib qaraladigan bo`lsa, bu maqsadlarda sutkasiga odam
boshiga 220-230 litr suv sarflanadi, shundan 5% yeb-ichishga, qolgani
yuvish va yuvinish ishlariga sarf bo`ladi. Bu ko`rsatkich markazlashgan

suv quvurlari bilan ta'minlagan shaharlarda (280 litr) qishloq joylariga
(50-60 litr) qaraganda ancha yuqori bo`ladi.
Aholining kundalik turmushi uchun suv sarfi dunyoning
rivojlangan kapitalistik mamlakatlarida nisbatan ko`p. Bu borada AQSH
yetakchi o`rinni egallaydi. Bu mamlakatda jami aholining 99% markaziy
quvurlar suvidan bahramand qilingan bo`lib, sutkalik suv sarfi
shaharlarda jon boshiga 330 litr, qishloqda esa 250 litrni tashkil qiladi.
Xalq xo`jaligining rivojlanishi va aholi sonining beto`xtov o`sishi
chuchuk suv zahiralaridan tobora ko`proq foydalanishni taqozo etadi.
Shuning uchun ham hozirgi vaqtda nafaqat yer usti chuchuk suvlari,
balkim yer osti suv zahiralari ham ko`plab ishlatilmoqda. Bu zahiralar
ba'zi mamlakatlarda ularning hosil bo`lishiga qaraganda tezroq
sarflanayapti. Masalan, AQSH da yer osti suv zahirilarining miqdori
1910 yilda 490 km. kub bo`lgan bo`lsa, 1959 yilda 62 km. kubga tushib
qoldi. Bu mamlakatning Kaliforniya, Arizona va Texas shtatlarida yer
osti suvlarining zahirasi hozirgi kunda qariyb tugadi. Boshqa
mamlakatlarda, masalan, Avstriya va Daniyada aholining suvga bo`lgan
ehtiyoji to`liq ravishda, Gollandiyada ehtiyojning 80% va Germaniyada
uning 40% yer osti suvlari hisobiga qondirilmoqda.
Hisoblarga ko`ra chuchuk suv zahiralaridan foydalanish bo`yicha
oldingi o`rinda qishloq xo`jaligi (66%), undan keyin sanoat va
energetika (27%), oxirgi o`rinda aholining kommunal ehtiyojlari (7%)
turadi.
Dunyo miqyosida sanoat ishlab chiqarishi va energetikaga yilida
1000 km. kub suv sarflanadi. Issiqlik va atom elektr stantsiyalarining

agregatlarini sovutishda ham juda ko`p suv ketadi. Masalan, quvvati 2,5
mln. kvt bo`lgan issiqlik elektr stantsiyasi agregatlarini sovutish uchun
Dnepr daryosi o`rta qismining yoz faslidagi o`rtacha suv miqdori (90-
100 m. kubG`sek.) ga teng suv sarflanadi. Holbuki dunyoda bunga
o`xshash yuzlab elektr stantsiyalari to`la quvvat bilan ishlamoqda.
Sayyoramiz aholisining kundalik turmush ehtiyojlariga sutkasida 7 mln.
tonna suv sarflanmoqda.
Shunday qilib, xalq xo`jaligining rivojlanishi va aholi sonining
beto`xtov o`sib borishi bilan ularga sarflanadigan suv miqdori ham
ko`paymokda. Buning ustiga daryolar bo`yidagi o`rmon va
to`qayzorlarning yo`qotilishi, o`tloq va botqoqlarning quritib
o`zlashtirilishi bilan daryolarning suv saqlash qobiliyati pasayib ketdi.
Buning oqibatida, bir tomondan, ularning suvi tez oqib o`tib dengiz va
okeanlarga quyilayapti va nihoyat, yalang`och sohillardan suvning
havoga bug`lanishi tezlashayapti. Shuning uchun ham, garchi
quruqlikdagi suv zahiralari tabiatda aylanib turishi tufayli to`xtovsiz
tiklanib tursada, hozirgi kunda ba'zi joylarda chuchuk suv tanqisligi
keskinlashib bormoqda. Chunki bu joylarda suvning sarflanish tezligi
tiklanish tezligidan jadallab ketdi. Bu hol ayniqsa rivojlangan
mamlakalarda yaqqol ko`zga tashlanmoqda. Yevropaning qator
rivojlangan mamlakatlarida, jumladan Angliya, Germaniya, Frantsiya,
AQSH va Kanadada sanoat va turmush ehtiyojlari uchun toza suv
yetishmay qolayotir. Ba'zi joylarda chuchuk suv hatto eksport
predmetiga aylandi. Masalan, Gonkkong chuchuk suvni quvurlar orqali
Xitoydan oladi. Jazoyir mamlakati ham tashib keltiriladigan suv
hisobiga kun kechirmoqda.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Jahon Bankining ma'lumotlariga
ko`ra hozirgi kunda Yer shari aholisining 40% joylashgan 80 ta
mamlakatda ichimlik suvining tanqisligi sezilmoqda. Ayniqsa 1 mlrd.
aholini qamrab olgan rivojlanayotgan mamlakatlarda kishilar toza
ichimlik suvi yetishmasligidan jiddiy qiynalmoqdalar. Bu
mamlakatlarda yetarlicha tozalanmagan suvni iste'mol qilish oqibatida
turli kasalliklarga chalinib, har yili taxminan 10 mln kishi hayotdan ko`z
yumadi.
Bunday tashvishli signallar jahon jamoatchiligini hushyorlikka
undaydi, kishilar tasavvurida «bitmas-tuganmas» bo`lib ko`ringan
chuchuk suv zahiralarining hisob-kitobi borligidan, unga xo`jasizlarcha
munosabatda bo`lish, ularni isrof qilish va ifloslash global masshtabda
suv tanqisligini keltirib chiqarishi mumkinligidan ogoh qiladi.

Daryo havzasi — nam saklaydigan jinslarni o z ichiga olgan yerʻ
yuzasining bir qismi, undan suv alohida daryo yoki daryo sistemasiga
oqadi. Daryo havzasini ko pincha daryoning suv yig ish havzasi
ʻ ʻ
deyiladi. Har bir daryo havzasi yer usti va yer osti suv to plash
ʻ
havzalarini o z ichiga oladi. Yer usti suvlari yer yuzasining bir qismini
ʻ

egallab, undan suv daryo sistemasiga yoki aniq bir daryoga oqadi. Yer
osti suvlari g ovak yotqiziqlar qatlamini hosil qilib, undan suv daryoʻ
tarmoqdariga boradi. Yer usti havzasi hududi bilan yer osti havzasi
hududi birbiriga to g ri kelmaydi. Daryo havzasining yer osti suvlari
ʻ ʻ
chegarasini aniklash qiyin bo lganidan biron daryoga oqar suvlar
ʻ
to planadigan hudud shu daryo havzasi deyiladi. Daryo havzasi bir-
ʻ
biridan suvayirg ichlar bilan ajralib turadi. Daryo havzasi maydoni
ʻ
turlicha: Amazonka havzasi dunyoda eng katta havza bo lib, 7180 ming
ʻ
km 2
, Amudaryoniki esa 465 ming km 2
.
Dunyoning asosiy havzalari
Izohlar
Atlantika okeani havzasi
Tinch okeani havzasi
Hind okeani havzasi Shimoliy Muz okeani havzasi
Janubiy okean havzasi O rta dengiz
ʻ havzasi
Karib dengizi havzasi
Berk o lka
ʻ
ko payganda o zandan chiqib bosib ketadigan vodiy tubining o zanga tutash qismi esa kayir yoki qayir
ʻ ʻ ʻ
terrasasi deyiladi

Daryo boshqa daryoga quyiluvchi toza suvdir. Daryolarni quruqlik
gidrologiyasining darelar gidrologiyasi bo limi o rganadi. Har birʻ ʻ
daryoning manbai va dengiz, ko lga quyiladigan yoki
ʻ tabiiy suv manbasi
bo lib,
ʻ [1]
odatda okean , ko l ʻ , dengiz va boshqa daryo bilan qo shilib ʻ
ketadigan joyi — mansabi bo ladi. Manba suvayirg ichga yaqin
ʻ ʻ
joylashgan bo ladi.
ʻ
Bevosita okean, dengiz, ko lga quyiladigan yoki qumga singib ketadigan
ʻ
daryo bosh daryo hisoblanadi, bosh daryo ga kuyiladigan daryo —
irmoq deb ataladi. Bosh daryo barcha irmoklari bilan birga daryo
sistemasini hosil qiladi. Daryolar ko pincha ko l, botqoklik, buloq va
ʻ ʻ
muzliklardan boshlanadi. Masalan, O rta Osiyodagi
ʻ Panj, Vaxsh,
Zarafshon va Norin kabi daryolar muzliklardan, Rossiyadagi Neva, Svir,
Angara singari daryolar ko llardan,
ʻ Belarus , Ukraina , G arbiy Sibirdagi ʻ
aksariyat daryolar botqokliklardan boshlanadi. Quruq va issiq iqlimli
o lkalardagi daryolar ko pincha suvi bug lanib va qumga singib tugaydi
ʻ ʻ ʻ
yoki hamma suvi sug orishga sarf bo ladi, jumladan O rta Osiyodagi
ʻ ʻ ʻ
daryolarning ayrimlari ma lum bir joyga quyilmasdan tugab qoladi
ʼ
( Zarafshon , Qashqadaryo , Chu va Turkmanistondagi daryolar). Daryo
sistemasi o zining suvini yig ib oladigan quruqlik yuzasi suv
ʻ ʻ
yig iladigan maydon deb ataladi. Yer sirtining daryo sistemasi
ʻ
joylashgan va boshqa suvayirg ichlar bilan chegaralangan qismi daryo
ʻ
havzasi deyiladi (qarang Daryo havzasi ).
O zbekistondagi daryolar
ʻ , asosan, tog lardagi qor va muzliklardan ʻ
hamda yomg ir suvlaridan to yinadi. O zbekiston hududini kesib
ʻ ʻ ʻ
o tuvchi eng katta suv arteriyalari bo lmish Sirdaryo va Amudaryo
ʻ ʻ
qamda ularning irmoqlari O zbekistondan tashqarida boshlanadi.
ʻ

O zbekistonning yirik daryolari: Norin, Qoradaryo, So x, Chirchiq,ʻ ʻ
Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo. Ularning
ko pchiligi faqat o rta va quyi oqimida O zbekistan hududidan o tadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Daryo, odatda, relyefning cho ziq pastliklarida
ʻ — vodiylarda oqadi,
uning eng past qismi o zan, daryo suvi ladi. O zanlarda chuqur va sayoz
ʻ ʻ
joylari almashinib boradi. O zanning eng chuqur joylari
ʻ — farvater,
oqim tezligi eng katta bo lgan joylari esa tezoqar joy deyiladi. Daryo
ʻ
yoki daryolarning ayrim qismlari balandliklari farqining uzunligiga
nisbati daryo nishabligi deyiladi.
Relyefga bog liq ravishda tog daryosi va tekislik daryosiga bo linadi.
ʻ ʻ ʻ
Tog daryosi nishabi kattaligidan, tor vodiylarda tez (kuchli) oqadi,
ʻ
yuvish jarayoni ham kuchli bo ladi. O rta Osiyo daryolari asosan tog
ʻ ʻ ʻ
daryolaridir. Tekislik daryolari keng o zanda sokin oqadi, ilonizi yoki
ʻ
meandrlar xos. Tekislik daryolari o zan va qayirlarida qum, gil
ʻ
yotqiziqlar qoldiradi, marza, sayozlik, tirsaklar hosil qiladi (mas,
Amudaryo va Sirdaryo o rta va quyi oqimida), quyilish joylarida esa
ʻ
deltalar vujudga keladi. Ba zan daryo dan ajralgan tarmoqlar boshqa
ʼ
daryo bilan qo shilishib ketadi (qarang
ʻ Daryoning ikkiga ayrilishi ).
Yer shari yuzasida daryolar juda note-kiye taqsimlangan. Har bir
materikda bosh suvayirg ichlar
ʻ — oqim chegaralari bor. Yerning bosh
suvayirg ichi materiklar yuzasini 2 asosiy havzaga: AtlantikaArktika
ʻ
(oqim Atlantika va Shimoliy Muz okeanlariga boradi) va Tinch okean
(oqim Tinch va Hind okeanlariga tushadi) havzalariga bo lib turadi.
ʻ
Ekvatorial mintaqada daryolar zich bo lib, dunyodagi eng yirik
ʻ
Amazonka, Kongo daryolari oqadi; tropik va mo tadil mintaqalarda,
ʻʼ
ayniqsa tog li rayonlarda (Alp, Kavkaz, Qoyali tog lar va b.), cho llarda
ʻ ʻ ʻ

daryolar qor eriganda yoki jalalarda suv to lib oqadi (mas,ʻ
Qozog istonning tekislik qismida).
ʻ
Daryoda oqim tezligi bir necha sm/sek dan (tekislik daryosila) 6-7 m/sek
gacha (tog daryosida) o zgarib turadi. Suv sathi ko tarilishi bilan oqim
ʻ ʻ ʻ
tezligi, odatda, chuqur joylarda ko payadi va sayozlikda kamayadi.
ʻ
Daryoda suv temperaturasi issiq mavsumda havo temperaturasi bilan
deyarli bir xil, daryo muzlagan paytda qariyb 0° bo ladi.
ʻ
Daryolarda muzlash hodisalari quruklik hududining taxminan 1/4
qismida, asosan Shimoliy yarim sharda kuzatiladi. Daryolar Rossiya
Federatsiyasida dastavval Shim.-Sharqiy Sibirda (sentabr oxirida),
kechroq Yevropa qismining janubi-g arbida va O rta Osiyoda (dekabr
ʻ ʻ
oxiri — yanvar boshida) muzlaydi. Eng kalin muz qoplami Sharqiy Sibir
daryolarida (muz qalinligi o rtacha 1,5-2 m) kuzatiladi va 9—10 oy
ʻ
mobaynida saqlanadi. Tog daryolarida oqim tez bo lganligidan muz
ʻ ʻ
qatlami hosil qilmaydi, ko pgina daryolarda qishda shovush oqadi.
ʻ
Daryo da suv sathining tebranishi suv sarfining o zgarishi bilan bog liq.
ʻ ʻ
Suv sathi va suv sarfi hamda ularning tebranishi — suv rejimining
asosiy tavsifidir.
Daryolar — Yerda suv aylanishit muhim vosita. U quruklikda chuchuk
suvni taqsimlaydi va Dunyo okeaniga kaytaradi. Daryolarning Dunyo
okeaniga jami yillik oqimi qariyb 42 ming km 3
.
Daryoning to yinish manbalari
ʻ — yog in, qor qoplami, baland tog ʻ ʻ
qorlari va muzliklar, yer osti suvlari. To yinish xususiyatlariga ko ra,
ʻ ʻ
daryoning asosiy suv rejimi fazalarga: to linsuv davri, vaqtincha suv
ʻ
to lib oqishi va kamsuv davriga bo linadi.
ʻ ʻ

Tog daryolari alohida suv rejimiga ega. Ularning to yinishi vaʻ ʻ
sersuvligi balandlik mintaqalari qonuniyatlariga bog liq. O rta Osiyo
ʻ ʻ
daryolari asosan tog lardagi qor va muzliklardan suv oladi. Karst
ʻ
shakllari rivojlangan joylarda.ba zan yer ostida oqib, yana yuzaga
ʼ
chiqadigan daryo ham bor.
Daryo eroziya (yemirish) ishlarni bajaradi. O zan va qayirida daryo
ʻ
oqimlari, suv yig ish maydonida esa yuza suvlari okimi tuproqni yuvadi.
ʻ
Daryo suvining loyqaliligi turlicha. O rta Osiyo daryo lari suvi nisbatan
ʻ
loyka (1 m3 suvda 200—300 g dan 1-5 kg gacha loyka bor).
Daryo oqimi chuchuk suv resurslarining muhim manbaidir (qarang Suv
resurslari ). Daryo oqimlari kelib chiqishi va xo jalik ahamiyatiga ko ra 2
ʻ ʻ
qismdan: yer osti oqimi va yer yuzasi oqimidan iborat. Yer osti
oqimidan yil davomida foydalanish mumkin. Yer yuzasi oqimini suv
omborlari yordamida tartibga solib foydalaniladi.
Daryoning flora va faunasi bentos, plankton va nektondan iborat. Daryo
tubining tuzilishiga qarab qar xil daryo tubi hayvonlari uchraydi.
Daryoning sekin oqadigan qismida yuksak suv o simliklari uchraydi.
ʻ
Suvo tlar va toshlar orasida ko plab mayda jonzotlar yashaydi. Erkin
ʻ ʻ
suzadigan planktonlarga yarim mikroskopik va mikroskopik hayvonlar
(mayda qisqichbaqasimonlar, kolovratka) va suvo tlar (fitoplankton)
ʻ
kiradi. Nektonga oqimga qarshi suza oladigan baliklar mansub.
Daryolarning quyi qismi va ularning deltalari baliqqa boy. Daryo da suv
omborlari barpo qilish planktonlarning sonini oshirdi. To g on va
ʻ ʻ
gidrouzellar qurilishi ovlanadigan o tkinchi baliqlarning (ayniqsa
ʻ
losossimon va osyotrsimonlar) tabiiy migratsiyasiga to sqinlik qiladi va
ʻ
ko payishiga xalaqit beradi. Daryolarning sanoat va xo jalik oqova
ʻ ʻ

suvlari bilan ifloslanishiga yog och chiqindilari, shuningdek, mineralʻ
o g itlar va zaharli kimyoviy moddalarning qo shilishi ham salbiy ta sir
ʻ ʻ ʻ ʼ
kursatadi. Yer sharidagi ko pchilik daryoning (ayniqsa Shimoliy
ʻ
Amerikaning sharqi va G arbiy Yevropadagi) suvi sanoat va xo jalik
ʻ ʻ
chiqindilari bilan ifloslangan. Suv resurslaridan oqilona foydalanish
maqsadida qonuniy, texnikaviy va sanitariya-gigiyena chora tadbirlari
ko rilmoqda (qarang
ʻ Tabiatni muhofaza qilish ).
Daryo qadimdan aholini ichimlik suvi va sanoatni suv bilan ta minlash,
ʼ
tabiiy va chana (qishda) yo li, muntazam yangilanib turadigan
ʻ
gidroenergiya manbai, botqoq yerlarning suvini qochirishda kollektor
vazifasini o tab kelgan. Daryolardan anchagina baliq ovlanadi. Daryo
ʻ
qayirlari o tloq, tuprog i unumdor bo lib, ko pincha poliz ekinlari¾
ʻ ʻ ʻ ʻ
ekiladi. Daryo vodiylari bo ylab asosiy yer usti transport yo llari (temir
ʻ ʻ
yo l va avtomobil yo llari) o tadi, daryo bo yida juda ko p shaqar va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shaharchalar joylashgan. Daryo suvi suv resurslarining asosiy
manbaidir.
Respublikamiz daryolari berk havzaga kiradi va ular hudud bo‘yicha
notekis taqsimlangan. Daryolar, asosan, tog‘lardan boshlanadi,
tekislikka chiqqach, sug‘orishga sarflanib, yerga shimilib, bug‘lanib,
suvi kamayib qoladi, ayrimlari cho‘llarda tugaydi.
O‘zbekiston daryo tarmoqlarining zichligi hudud bo‘yicha bir xil emas.
Tekislik qismida daryolar juda siyrak bo‘lib, har kv km maydonga
daryoning 20 m uzunlikdagi qismi to‘g‘ri keladi. Aksincha, tog‘ va
adirlarda daryolar tarmog‘i zich. Bunga asosiy sabab, tog‘larda

tekislikdagiga nisbatan yog‘inlar ko‘p tushadi, harorat pastligidan
mumkin bo‘lgan bug‘lanish va shimilish kam bo‘ladi. Natijada,
yog‘inning ko‘p qismi daryo oqimiga aylanadi.
O‘zbekistonning tog‘ daryolari tor o‘zanda tez, shiddat bilan oqadi. Ular,
asosan, tagini yuvib, sharshara va ostonalar hosil qiladi. Tekislikka
chiqqach esa keng vodiyda tarmoqlanib, sekin oqadi.
O‘zbekiston daryolari to‘yinish jihatidan ham bir xil emas.
Respublikamizdagi Amudaryo, Zarafshon, Isfayramsoy, Norin, So‘x,
Isfara kabi daryolarning bosh qismi 4500 m dan baland tog‘lardagi
muzliklar va doimiy qorlarning erishidan to‘yinadi. To‘linsuv davri iyul
— avgustga to‘g‘ri keladi, chunki yoz oylarida havo haroratining
ko‘tarilishi tufayli muz va qorlar tez eriydi.
O‘zbekistonning 3400 m balandlikdan boshlanuvchi Sirdaryo, Norin,
Qoradaryo, Chirchiq, Surxondaryo kabi daryolari qor va muz suvlaridan
to‘yinadi. Bu daryolarda suv may —iyun oylarida ko‘payib ketadi.
Suvining kamayishi dekabr — fevral oylariga to‘g‘ri keladi.
Respublikamizda Qashqadaryo, G‘uzordaryo, Sangzor, Ohangaron,
G‘ovasoy kabi daryolar balandligi 3400 m dan ortmaydigan tog‘lardan
boshlanadi. Bu daryolarning suvi ertaroq, ya’ni aprel — may oylarida,
qorlarning erishi natijasida ko‘payadi va yillik oqimning 60 foizi shu
oylarga to‘g‘ri keladi. Yozda daryolar suvi kamaya boshlaydi.

O‘zbekistonning 2000 m dan past tog‘laridan boshlanuvchi Zominsuv,
Sheroboddaryo, To‘sunsoy kabi daryolari, ko‘plab soylar, qor-yomg‘ir
va yerosti suvlaridan to‘yinadi. Shu sababli bu daryolarning suvi
bahorda — aprel — may oylarida ko‘payadi va yillik oqimning 80
foizini tashkil etadi. Aksincha, yozda daryolar suvi juda kamayib, ba’zi
soylarning suvi qurib qoladi.
O‘zbekiston daryolari tog‘li qismida shiddat bilan oqishi sababli
ularning ko‘p qismi muzlamaydi. Faqat nishab kam bo‘lgan keng
vodiylardagina qisman yoppasiga muzlashi mumkin. Tekislik qismidagi
daryolari esa bir-ikki oy muzlaydi, lekin respublikaning janubiy
qismidagi daryolar muzlamaydi.
Amudaryo O‘rta Osiyoning eng sersuv va suv yig‘adigan maydoni juda
katta bo‘lgan daryosidir. Daryoni qadimda arablar Jayxun, yunonlar
Oks, mahalliy xalqlar Omul deb atagan.
Sirdaryo O‘rta Osiyodagi eng uzun (Norin daryosining boshlanish
joyidan — 3019 km) daryo hisoblanib, sersuvligi jihatidan
Amudaryodan so‘ng, ikkinchi o‘rindadir. Sirdaryoni arablar Sayxun,
yunonlar Yaksart deb atagan.
Chirchiq daryosi — Sirdaryoning eng sersuv o‘ng irmog‘idir. U
Chatqol va Piskom daryolarining Chorvoq botig‘ida qo‘shilishidan
vujudga keladi. Chirchiq daryosining uzunligi Chatqol bilan birga 397
km ni tashkil etadi.

Chirchiq qor-muz suvlaridan to‘yinadi. Shu sababli uning to‘lin suv
davri mart — iyun (53 foiz) oylariga, eng kam suv davri esa dekabr —
fevral oylariga to‘g‘ri keladi. Daryoning yillik o‘rtacha ko‘p suv sarfi
Xo‘jakent yonida sekundiga 224 m.kub , eng ko‘pi bahorda sekundiga
2100 m.kub , eng kami qishda sekundiga 22 m.kub.
Chirchiq daryosi suvining o‘rtacha loyqaligi Xo‘jakent yonida 0,275
kg/m.kub.
Zarafshon. Bu daryo Turkiston va Zarafshon tog‘lari tutashgan Ko‘ksuv
tog‘ tugunidagi Zarafshon muzligidan Mastchoh nomi bilan boshlanadi.
U Ayniy qishlog‘i yonida Fandaryo bilan qo‘shilgach, Zarafshon nomini
oladi.
Zarafshon ilgari Amudaryoga 20 km yetmasdan Sandiqli cho‘li
qumlariga shimilib ketar edi. Zarafshon daryosining uzunligi muzlikdan
Sandiqli qumlarigacha 877 km edi. Hozirda uning suvi ko‘plab
sug‘orishga sarflanishi sababli u yerlarga yetib bormayapti.
Zarafshon daryosining tog‘li qismi Tojikistonga, quyi qismi
O‘zbekistonga qaraydi.
Zarafshon muz-qorlarning erishidan to‘yinib, to‘linsuv davri iyun —
avgustga, eng kam suv davri esa qishga to‘g‘ri keladi. Daryoning

o‘rtacha suv sarfi Ravothoji to‘g‘onida sekundiga 165 m.kub, eng ko‘p
suv sarfi sekundiga 930 m.kub, eng kam suv sarfi sekundiga 24 m.kub.
Zarafshon daryosining bir yillik suv miqdori 5,4 km.kub bo‘lib,
shundan 5,2 km.kub Tojikiston hududida vujudga kelgan oqimga, 254
mln m.kub esa O‘zbekiston hududidan boshlanuvchi (uzunligi 10
kmdan ortiq bo‘lgan 137 ta) irmoq soylariga to‘g‘ri keladi. Bu
soylarning suvi bahorda ko‘payib, yozda juda kamayib ketadi.
Zarafshon daryosi o‘rtacha yillik oqimining 55 foizi iyul — sentabr
oylariga to‘g‘ri keladi va bu davrda u juda loyqa bo‘lib oqadi.
Zarafshon daryosi tog‘li qismida tez oqqanligidan muzlamaydi. Tekislik
qismida qish sovuq kelganda 76 kungacha, iliq kelganda esa 2-3 kun
muzlashi mumkin.
Qashqadaryo — Hisor tizmasining g‘arbiy qismidan boshlanadi va
Muborakka yetmasdan qurib qoladi. Daryoning uzunligi 373 km.
Qashqadaryo qor suvlaridan to‘yinishi sababli eng ko‘p suv sarfi may
oyiga, eng kam suv sarfi esa oktabr —dekabr oylariga to‘g‘ri keladi.
Qashqadaryoning o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi Varganza qishlog‘i
yonida sekundiga 5,46 m.kub ni tashkil etadi. Qashqadaryo havzasida
(barcha irmoqlarini hisobga olganda) yiliga o‘rtacha sekundiga 51,5
m.kub oqim vujudga kelib, shuning 58,3 foizi mart — iyun oylariga
to‘g‘ri keladi.

Surxondaryo - Hisor tog‘ tizmasi g‘arbiy qismining janubiy
yonbag‘ridan boshlanuvchi To‘polondaryo bilan Qoratog‘daryoning
qo‘shilishidan vujudga keladi. So‘ng 196 km masofada oqib
Amudaryoga kelib quyiladi.
Surxondaryo, asosan, qor va muz suvlaridan to‘yinadi. Shu sababli to‘lin
suv davri mart — iyun oylariga to‘g‘ri keladi. Bu davrda yillik daryo
suvining 65,2 foizi oqib o‘tadi. Eng kam suv sarfi sentabr —oktabr
oylariga to‘g‘ri keladi.
Surxondaryoning o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi (Qorovultepa qishlog‘i
yonida) sekundiga 70,2 m.kub ni tashkil etadi. Surxondaryo loyqa
daryolardan bo‘lib, Morguzar qishlog‘i yonida har m.kub suvida 2,9 kg
loyqa bor.
Ohangaron daryosi Chatqol va Qurama tog‘laridan suv to‘plovchi
soylarning qo‘shilishidan vujudga kelgan Oqtoshsoy (Chovlisoy) nomi
bilan boshlanadi va 236 km masofada oqib, Sirdaryoga quyiladi. Daryo
tog‘li qismida chuqur va tor o‘zanda oqib, Obliq qishlog‘idan o‘tgach,
o‘zani kengayib, oqimi sekinlashadi.
Ohangaron daryosining to‘yinishida qor suvlarining salmog‘i katta. Shu
sababli uning to‘lin suv davri aprel-may oylariga, eng kam oqimi dekabr
— yanvar oylariga to‘g‘ri keladi.

Ohangaron daryosining Turk qishlog‘i yonida yillik o‘rtacha ko‘p suv
sarfi sekundiga 23,5 m.kub ni tashkil etadi.
O‘zbekistonda suv boyliklari quyidagicha taqsimlangan: respublika
hududiga yiliga 95,642 km.kub daryo oqib kiradi. Shuning 52,291
km.kub Amudaryo havzasiga, 43,351 km.kub esa Sirdaryo havzasiga
to‘g‘ri keladi.
Binobarin, O‘zbekiston amalda yiliga o‘rtacha 57,781 km.kub atrofida
suvdan foydalanadi. Bu suvning 41,472 km.kub Amudaryo havzasiga,
16,309 km.kub Sirdaryo havzasi ulushiga to‘g‘ri keladi.
Daryo Uz
unl
igi
(k
m) Uz
unl
igi
(mi
lya
) Drena
j
mayd
oni (k
m²) O rʻ
tac
ha
oqi
mi
(m³
/s) Siz
ib
chi
qis
hi Drenaj havzasidagi davlatlar
1. Nil 6,650
(6,853) 4,132
(4,258) 3,349,00
0 5,100 O rta
ʻ
Yer
dengi
zi Efiopiya , Eritreya , Sudan , Uganda , Ta
nzaniya , Keniya , Ruanda , Burundi , Mi
sr , Kongo Demokratik
Respublikasi , Janubiy Sudan
2. Amazon
daryosi – Ukay
ali
daryosi – Apuri
mak daryosi 6,400
(6,992) 3,976
(4,345) 6,915,00
0 219,0
00 Atlan
tika
okean
i Braziliya , Peru , Boliviya , Kolumbiya ,
Ekvador , Venesuela , Gayana
3. Yantzi 6,300 3,917 1,800,00 31,90 Sharq Xitoy

Daryo Uz
unl
igi
(k
m) Uz
unl
igi
(mi
lya
) Drena
j
mayd
oni (k
m²) O rʻ
tac
ha
oqi
mi
(m³
/s) Siz
ib
chi
qis
hi Drenaj havzasidagi davlatlar
0 0 iy
Xitoy
dengi
zi
4. Mississippi –
Missuri – Jeffe
rson 6,275 3,902 2,980,00
0 16,20
0 Meks
ika
ko rfa
ʻ
zi AQSh (98.5%), Kanada (1.5%)
5. Enasoy – Anga
ra – Selenge 5,539 3,445 2,580,00
0 19,60
0 Kara
dengi
zi Rossiya (97%), Mo g uliston
ʻ ʻ (2.9%)
Daryolar hamisha insoniyat taraqqiyoti uchun asosiy hayot manbai
bo‘lib kelgan, bunga millionlab odamlarning yaqin yoki yonma-yon
rivojlanganligi guvohlik beradi. Chuchuk suv bilan ta'minlash aholining
iste'moli uchun ham, mahalliy hayvonlarni etishtirish, baliq ovlash yoki
ov qilish uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega va bugungi kunda ham
biz qisman ularga bog'liqmiz. Daryolar odatda dengizga, okeanga yoki
boshqa daryoga oqib tushsa-da, agar biror narsa boshqa suv havzasi

bilan uchrashishga to'sqinlik qilsa, ular ba'zan qurib qoladi. Ular orqali
aylanib yuradigan suv miqdori biz oqim deb ataladi. Dunyodagi eng
kuchli daryolar Ular aylanib yuradigan eng ko'p suvga ega
bo'lganlardir.
Gang daryosi
Gang daryosi va uning irmoqlari Hindiston haqida gap ketganda
shubhasiz
belgi bo'lib, 900.000 XNUMX kvadrat kilometrdan ortiq unumdor
havzani quritib, ulkan aholini qo'llab-quvvatlaydi. 14.270 m³/s oqim
tezligi ro yxatda oxirgi o rinni egalladi.ʻ ʻ Garchi uning ifloslanish
darajasi uni dunyodagi eng ifloslangan 10 daryoning tepasiga
joylashtirsa ham. Uning suvlarini tozalash va dengizning bunday
yuqori darajadagi ifloslanishiga (yiliga 545 million kilogramm plastik
chiqindilar) olib kelishining oldini olish bo'yicha turli tashabbuslar
boshlangan bo'lsa-da, barchasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Gang -
g arbiy Himoloydan boshlanib, Hindiston va Bangladesh o rtasidan oqib
ʻ ʻ
o tuvchi xalqaro daryo.
ʻ
lena daryosi
Lena daryosi - biz Sibirda topishimiz mumkin bo'lgan uzun daryo
bo'lib, u Irkutsk viloyati va Saxa Respublikasi hududidan o'tadi va
nihoyat Laptev dengiziga (Shimoliy Muz okeani) qo'shiladi. 10.800
kvadrat kilometrlik delta hosil qiladi .
Missisipi daryosi

Missisipi daryosi 10 tagacha markaziy shtatlardan (Minnesota,
Viskonsin,
Ayova, Missuri, Illinoys, Kentukki, Tennessi, Arkanzas, Missisipi va
Luiziana)
oqib o'tishi bilan mashhur. 10 ta shtat 18.000 XNUMX m³/s oqimi
bilan dunyodagi sakkizinchi yirik daryo hisoblanadi.
Bu allaqachon aholi rivojlanishining muhim elementi edi oz
kolumbgacha bo'lgan, ammo bugungi kunda u Qo'shma Shtatlarning
iqtisodiy va madaniy asosi bo'lib qolmoqda. Uzunligi 6.275 kilometr
(agar biz Missisipi-Missuri tizimini hisobga olsak) dunyodagi to'rtinchi
eng uzun daryodir.
Río de la Plata
Rio-de-la-Plata keng gidrologik havzaga ega (Janubiy Amerikada
ikkinchi eng katta) u birlashmasidan tashkil topgan Parana va Urugvay
daryolari suvlarini, shuningdek, turli irmoqlar va botqoq erlarni
birlashtiradi. U Amerigo Vespuchchi tomonidan Iordan daryosi
sharafiga nomlangan, ammo keyinchalik mahalliy ta'sirlar unga bugungi
kunda ma'lum bo'lgan nomni berdi.
Uning yuqori va o rta oqimi sayoz bo lib, sho rlanish intruziyasi yo q,ʻ ʻ ʻ ʻ
lekin Urugvaydagi Punta-del-Estedan Argentinadagi Samboronbon
ko rfaziga qadar, chunki bu qism allaqachon dengiz bo yi bo lgani
ʻ ʻ ʻ
uchun uning chuqurligi oshadi va sho rlanish darajasi sezilarli darajada
ʻ
oshadi. Atlantika. Uning uzunligi 325 kilometr, eng keng joyida 234
kilometr maydonga ega va Uning o'rtacha oqimi sekundiga 22.000
XNUMX kub metrni tashkil qiladi.

qora daryo
Rio-Negro, garchi ushbu ro'yxatda oltinchi bo'lsa-da, dunyodagi eng
katta qora suv daryosi bilan birga Amazonkaning barcha irmoqlari
ichida eng kattasidir. U Kolumbiyada, Guayana tubida tug'ilgan, u erda
Guainha daryosi deb nomlanadi, u ham Venesuela orqali o'tadi va
Braziliyaga Amazonas shtatiga oqib o'tadi va u erda xuddi shu nomdagi
buyuk daryoga qo'shiladi.
Uning uzunligi 2.250 kilometr, chuqurligi taxminan doimiy 80 metr,
natijada oqim tezligi sekundiga 29.300 XNUMX kub metrni tashkil
qiladi.
Madeyra daryosi
Madeyra yoki Madeira ( portugalcha : )
— Boliviya va Braziliyadagi daryo, Amazonka daryosining eng yirik
o ng irmog i. And tog laridan boshlanuvchi Mamore va Beniʻ ʻ ʻ
daryolarining qo shilishidan hosil bo ladi. Uzunligi (Mamore daryosi
ʻ ʻ
bilan birga) 3200 km, havzasining maydoni 1391 ming km². Yuqori
oqimida, Braziliya yassitog ligining shim.-g arbiy chekkasidan o tgan
ʻ ʻ ʻ
qismida, sharshara va ostonalar hosil qiladi; Portu-Velyu shahridan
boshlab Amazonka payettekisligi bo ylab oqadi. Yezda sersuv bo ladi.
ʻ ʻ
O rtacha suv sarfi 30,5 ming m³/sek. Portu-Velyu shahridan boshlab
ʻ
(1060 km) kema katnaydi.

Amazon daryosi Bu sayyoradagi eng katta daryo. Amerika qit'asining
janubida joylashgan bo'lib, u Peruda taxminan 6000 metr balandlikda
tug'ilgan va uni Ekvador, Boliviya, Kolumbiya, Venesuela, Gayana va
Surinam irmoqlari bilan bog'laydigan, Braziliyani kesib o'tib, Atlantika
okeaniga quyiladigan shoxlarini o'z ichiga oladi.Uning gidrografik
havzasi 6 million km²dan ozroqni tashkil etadi, bu Janubiy Amerikaning
deyarli 40 foizini tashkil etadi. Ba'zi tadqiqotchilar millionlab yillar
oldin u Tinch okeaniga qarab sharqiy yo'nalishda oqgan deb taxmin
qilishmoqda, ammo Yer yuz bergan geologik o'zgarishlar bilan taxminan
11 million yil oldin u o'z yo'nalishini g'arbga o'zgartirdi.
Tartibni tartib, nazorat qilish degan ma'noni anglatadi. Bu atama inson
faoliyatining ko'p sohalarida, shuningdek atrofdagi tabiatda tartibni
belgilash uchun ishlatiladi. Buning bir misoli daryoning rejimi. Agar
inson hayotida muayyan tartibga rioya qiladigan bo'lsa, unda daryo
rejimida u ko'proq kuzatuvchi mavqega ega bo'ladi - daryoning hayotida
sodir bo'layotgan o'zgarishlarni aniqlaydi va faqat ba'zi hollarda uni
o'zgartirish uchun suv oqimi rejimiga aralashishi mumkin.
Tashqi dunyodagi har qanday ob'ektni tavsiflash bilan izohlash
mumkin. Er usti suv ob'ektlari - okean, dengiz, ko'l, daryolar,
botqoqlarning xususiyatlari. Bu gidrologik xarakterga ega. Bu daryoning
gidrologik rejimini o'z ichiga oladi - daryoning holatini o'z vaqtida
o'zgartiruvchi xarakterli xususiyatlar to'plami.
Gidroloji rejimi suv sathi va suv miqdori bo'yicha ko'p yillik
o'zgarishlarni (shu bilan birgalikda suv rejimini tashkil etuvchi), muz

xavzalari, suv temperaturasi, oqimdagi to'xtatilgan moddalar miqdori,
suvning gidrokimyosi, daryoning tubida o'zgarish, oqim tezligi,
tartibsizliklar va boshqa hodisalar va jarayonlar, Daryoning hayotida
doimo yuzaga keladi. Bu elementlar va gidrologik rejimning boshqa
elementlari birgalikda daryo rejimini belgilaydi.

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak ona sayyora suv resurslari bilan yaxshi
taminlangan bunga misol qilib aytsak sayyoramizning 71% suv
egallagan ammo lekin biroq deganlaridek shu suvlarning hammasi ham
ichisha yaroqli emas.Quruqlikda suv manbalari ayrim joylarda suv
miqdori jihatidan ko’p bo’lsa ayrim joylaridan esa ayniqsa issiq
o’lkalarda suv kam yo deyarli yo’q.Global isib boorish esa boshqa qilib
aytadigan bo’lsak borini ham quritib bormoqda.bu holat o’zimizda ham
davom etmoqda. O’zbekiston Yevrosiyo markazida joylashgan ,Sobiq
SSSR davrida suv resurslaridan noto’g’ri foydalanilganlik oqibatida
anchagina ekologik holatlar yuzaga kelganligi barchamizga
namoyon.Tahlillar va pragnozlarga ko’ra cho’llashib borayotgan
O’zbekiston va O’rta Osiyo davlatlari gidrografik muammolar yuza
kelishi mumkinligi haqaida takror va takror bong urmoqda.Biz suv
resurslaridan to’g’ri foydalanilsakgina bu muammolar bizga muammo
bo’lmaydi ,faqatgina to’ri foydalanilsa

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.WWW.ARXIV.UZ internet sayti
2.X.VAXOBOV, A.A ABDULQOSIMOV N.R. ALIMQULOV
‘’MATERIKLAR VA TABIIY GEOGRAFIYASI’’ – TOSHKENT
2021
3.WWW. Ziyo.NET Internet sayti
4.Mashrapov R`` O`rta Osiyo geografiyasi`` Toshkent 2002

Mavzu:Suv resurslarning daryo havzalari bo’yicha taqsinlanishi Reja: 1.Suv resurslari 2. Suv resurslari zahirasi va ularning geografik joylashishi. 2.1 Suvdan xalq xo`jaligida foydalanish. Chuchuk suv muammosi 3 . Daryo va daryo havzalari 4.Jahondagi eng yirik daryolar va daryo havzalari 5.Xulosa 6.Foydalanilgan adabiyotlar

Suv resurslari- foydalanish uchun yaroqli bo lgan yer usti, yer ostiʻ suvlari va tuprokdagi nam zaxiralari. Sr. asriy (yer usti katlamlari, Qutb va baland tog muzliklari, yirik ko llar va shu kabida to plangan chuchuk suvlar) va qayta ʻ ʻ ʻ tiklanadigan (dare oqimlari, yer osti suvlarining o zgaruvchan ʻ va dinamik zaxiralari, ko llar hajmining bir qismi va b.) turlarga bo linadi. Suv ʻ ʻ resurslari denganda suv obyektlari — dare, kul, dengizlar ham tushuniladi, chunki ulardan kema qatnovi, gidroenergetika, baliq xo jaligi, ʻ dam olish, turizm va b. maqsadlarda foydalaniladi. Gidrosferadagi turg un suv zaxiralarning faqat 2,5% ʻ gina chuchuk suv (uning fakat salkam 1% dan kishilar foydalana oladilar), 70% muzliklar, qolgani tuproq nami shaklida. Daryolar, oqar ko llar va ko pchilik yer ʻ ʻ osti suvlari ham chuchuk. Yerning Dunyo okeani, yer osti suvlari, muzliklar, tuprokdagi nam, dare ( o zan ʻ ) suvlari, atmosfera bug lari — gidrosferada, ayrim ʻ hisobkitoblarga ko ra, 1454 327,2 ʻ ming km3 turg un Suv resurslari ʻ bor . Nazariy jihatdan Suv resurslari bitmastuganmas, chunki bu resurslardan oqilona foydalanilganda Suv resurslari aylanibyangilanib turadi. Pekin ko pgina ʻ mamlakatlarda Suv resurslaridan qishloq xo jaligi ʻ ., sanoat, kommunal xujaligi va b. maqsadlarda foydalanishning ortishi hamda turli omillar ta sirida, birinchi ʼ navbatda ishlatiladigan iflos suvlarni tozalamay dare va ko llarga oqizilishidan suv ʻ manbalarining ifloslanishi natijasida 20-a. oxiriga kelib insoniyat oldida suv takchilligi muammosi paydo bo ldi. BMT tomonidan kelajakda insoniyatni ʻ chuchuk suv bilan ta minlash muammolariga bag ishlangan Suv resurslari ʼ ʻ bo yicha 3jahon forumi o tkazildi (2003, Yaponiya, ʻ ʻ Kioto ), 2003-y. Xalqaro chuchuk suv yili deb e lon qilindi. O rta Osiyoda Sr., asosan, dare oqimlari va yer ʼ ʻ osti suvlarining dinamik zaxiralari (tiklanadigan resurslar ), shuningdek, toglardagi muzliklar va ko llarning asriy suv zaxiralaridan tashkil topadi. Dare ʻ oqimlari tog larda mavsumiy ʻ qor qatlamlari, muzliklar va krrliklarning erishi, shuningdek, yog inlar ʻ natijasida hosil bo ladi. Tog lardagi yer osti suvlari ʻ ʻ yukrridagi sanab o tilgan suv olish manbalari g isobiga vujudga keladi. Tog oldi ʻ ʻ ʻ va sug orma mintaqalarda yer osti suvlari, asosan, yer usti suvlari xisobiga ʻ to yinadi. ʻ Dare va yer osti suvlarining Suv resurslari o zaro bir-biriga bog liq. Yer ʻ ʻ

osti suvlaridan juda katta mikdorda foydalanish dare oqimini kamaytirib yuboradi. O rta Osiyoningʻ sug orma dehqonchilik ʻ mintaqalarida daryo suvlarining yillik resurslari 114 km3 ni, jumladan, Amudaryoda ( Zarafshon va Qashqadaryo bilan birga) — 74,7 km3, Sirdaryoda — 39 km3, Tajan va Murg obda — 2,4 km3 ni ʻ tashkil etadi. Suv resurslari hududiy jihatdan notekis joylashgan bo lib, tog larda ʻ ʻ hosil bo lsada, keng tarmoqli ʻ sug orish ʻ kanallari yordamida, asosan, tekisliklarda foydalaniladi. Suv resurslarining hududiy jihatdan notekisligi suv iste molidagi tanqislikni ʼ vujudga keltiradi. Uni bartaraf etish uchun oqimning bir qismi mintaqadan boshqasiga qayta taqsimlanadi. Oqimni qayta taqsimlash Amudaryo (Qoraqum, AmuBuxoro, Katta Hisor, Qarshi kanallari va b.) va Sirdaryo (Katta Farg ona, ʻ Katta Andijon, Katta Namangan, Janubiy Mirzacho l ʻ kanallari va b.) havzalarida juda katta hajmda amalga oshirilgan

Suv resurslari zahirasi va ularning geografik joylashishi Biosferadagi suv resurslarining zahirasi juda katta bo`lib, u qariyb 1,5 mlrd. km. kubga teng. Bu zahiralar 2 turga bo`linadi – asriy zahiralar ya'ni abadiy muzliklar va qayta tiklanadigan zahiralar ya'ni tabiatda aylanib turadigan suvlar. Yerdagi suvning bug`lanishi va uning yog`inlar sifatida qayta tushishi biri – birining o`rnini to`lidirib turadi, ya'ni suyuq holdagi suvlar tabiiy balansda aylanib turadi. Okeanlar yuzasidan yiliga 116 – 124 sm qalinlikda suv bug`lanadi va ular yuzasiga 107 – 114 sm qalinlikda yog`in yog`adi, quruqlikdan esa yiliga taxminan 47 sm qalinlikda suv bug`lanadi va 71 sm. qalinlikda yong`in yog`adi. Dengiz va okeanlarda bug`lanish bilan qaytib tushish o`rtasidagi farqni daryo oqimlari tekislay boradi. Daryolardan dengiz va okeanlarga yiliga 45 ming km. kub atrofida suv quyiladi. Tabiatda suvning qattiq, suyuq va gazsimon holatlarda bo`lishi uning biosferada keng tarqalishiga imkon beradi. Atmosferaning yuqori qatlamlaridan tortib yerning chuqur qavatlarigacha, baland tog` cho`qqilaridan to chuqur dengiz va okeanlargacha hamma yerda suv muhitini uchratish mumkin. Biosferadagi suv resurslarining zahirasi juda

katta bo`lgani holda, ularning 94% okean suvlariga to`g`ri keladi. Bu suvlar o`ta sho`rligi sababli ulardan amalda kam foydalaniladi. Chuchuk suvlar zahirasi uncha ko`p bulmay, uning umumiy hajmi 28,25 km. kubga teng. Bu gidrosferaning atigi 2% ni tashkil qiladi xolos (jadval). Gidrosferaning qismlari Chuchuk suvning hajmi (km.kub) Chuchuk suvning umumiy hajmiga nisbati, (%) Muzlilar 24 000 000 85 Yr osti suvlari 4 000 000 14 Ko`llar va suv omborlari 155 000 0,6 Tuproqdagi namlik 83 000 0,3 Atmosferadagi suv bug`lari 14 000 0,05 Daryo suvlari 1200 0,04 Jami: 28 253 200 100,0 Jadvaldagi ma'lumotlardan ko`rinishcha chuchuk suvning katta zahirasi tabiiy muzliklarda to`plangan. Bu suv zahiralaridan ham amalda

Suv resurslarning daryo havzalari bo’yicha taqsinlanishi

12.08.2023

0

207.015625 KB

Похожие