“OQDARYO SUV EKOTIZIMLARIDA ( HIRUDO MEDICINALIS )NING TARQALISHI VA EKOLOGIYASI” Samarqand – 2022

MUNDARIJA Kirish 3 I bob. ZARAFSHON VODIYSI SUV TIPLARIDA ZULUKLARNI O’RGANISH TARIXI 1.1. Zuluklar bo’yicha olib borilgan faunistik tadqiqotlar……….... 8 1.2. Zuluklar bo’yicha olib borilgan ekologik tadqiqotlar………… 10 II bob. ZARAFSHON BOTIG‘INING TABIIY GEOGRAFIK TASNIFI, MATERIAL VA METODLARI 2.1. Tadqiqot hududning tabiiy-geografik tavsifi ………...……… 15 2.2. Tadqiqot materiallari va metodlari ………………………..… 24 2.3. Zuluklarning umumiy tavsifi ……………………………… 26 III bob. OQDARYO SUV EKOTIZIMLARIDA ZULUKLANING TUR TARKIBI, BIOEKOLOGIYASI, TARQALISHI 3.1. Oqdaryo suv ekotizimlarida zuluklari tur tarkibining taksonomik tarkibi………………………………………….... 31 3.2. Zuluklarning morfologik belgilari va bioekologiyasi.……….. 33 3.3. Oqdaryo suv havzasi zuluklariga abiotik omillarning ta’siri. ………………………………………………………... 48 3.4. Zuluklarning ekologik guruhlari……………………………... 50 IV bob. XO‘JALIKDAGI AHAMIYATI 4.1. Tibbiyotdagi ahamiyati………………………………………. 51 4.2. Zuluklarning tabiatdagi o’rni.………………………………... 54 4.3. Zuluklarning suv bioindikatorlari...…...……………………... 55 4.4. Zuluklar ektoparazitlar………………………………………. 56 XULOSA VA TAVSIYALAR…………..…………………. 58 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………... 61 2

Kirish. Mavzuning dolzarbligi: Tabiatni muhofaza qilish, uni asrab avaylash eng dolzarb global muammolardan biriga aylandi. Dunyoda ishlab chiqarishning к engayishi, tabiat zaxiralaridan behisob foydalanish, atrof muhitga zaharli moddalarni chiqarish jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bu esa tabiiy organizmlarning genofondiga ta’sir etib, ularning kamayishiga olib kelmoqda. Ushbu holat nafaqat butun O’zbekistonni, balki Zarafshon vodiysini ham cheklab o’tmayotir. Yuqorida keltirilgan o’zgarishlar toza suv jonivorlari- zuluklarning turlar tarkibiga ham ta’sir etmoqda. Zuluklar dinazvrlar kabi eng qadimiy organizmlar hisoblanib, ular yer yuzida 60-65 mln yildan beri tabiatda saqlanib qolgan. Hozirgi kunda yer yuzida fanga zuluklarning 900 ga yaqin turlari ma’lum [ 28 ] . Ular dengizlar shur suvlarida, toza suvlar, daryolar, ko’llar, kanallar, chashmalar va buloqlarda xayot kechiradilar, ya’ne erkin yashovchi yirtqichlar hisoblanadi. Zuluklar umurtqali hayvonlarning barcha vakillarida: yumshoqtanlilar, qisqichbaqalar, suv hasharotlari va chuvalchanglarga xujum qilib, parazitlik qiladi. Sut emizuvchilar va odam qonini ham so’radi. Ular nafaqat zararlidir, balki ularning foydali jihatlari ham mavjud. Zuluklardan tibbiyot zulugi- Hirudo medicinalis (L.) qadim zamonlardan beri hozirgi kungacha, odamzotning turli kasalliklarini: qon bosimi-gipertoniya, skleroz, insult kabilarni davolashda ishlatiladi. Ular suv sanitarlaridir, ya’ne suvni filtrlaydi. Yuqorida keltirilganlardan ma’lum bo’ldiki, zuluklarni xar tomonlama o’rganish ham nazariy ham amaliy ahamiyatga ega bo’lib dolzarb hisoblanadi. Hozir kunda yurtimiz hayvonot dunyosi bioxilma-xilligini saqlash borasida muayyan yutuqlarga erishildi. O‘zbekistonda jamiyatni demokratlashtirish va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi qonunchilik tobora takomillashib borilmoqda. Buning natijasida ushbu sohadagi xalqaro hamkorlik uyg‘unlashib, jamoatchilikning ekologik muammolarga bo‘lgan qiziqishi va qayg‘urishi ortib bormoqda. Yildan-yilga nodavlat jamoa ekologik tashkilotlari tarmoqlari kengayib bormoqda. Ular aholi orasida ekologik tafakkurni shakllantirish hamda 3

yovvoyi tabiatni saqlab qolish masalalari borasida davlat muassasalari bilan faol hamkorlik qilmoqda. Bu borada tabiiy ekotizimlar barqarorligini ta’minlash, hayvonlarning kamyob va yо‘qolib borayotgan turlarini muhofaza qilish chora- tadbirlari ishlab chiqildi. Xususan, “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida” (1992), “Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar to‘g‘risida” (2004), yangi tahrirdagi “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida”gi (2016) qonunlarning, shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Biologik resurslardan foydalanishni tartibga solish va tabiatdan foydalanish sohasida ruxsat berish tartib- taomillaridan o‘tish tartibi to‘g‘risida”gi (2014) 290-sonli “2019-2028 yillar davrida О‘zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni saqlash strategiyasini tasdiqlash tо‘g‘risida” (2019) 484-son Qarorlari va boshqa qonun osti hujjatlar chiqishi g‘oyat muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ushbu tadqiqot ishi meyoriy-hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda muayyan darajada xizmat qiladi [1,2,3 , 4,5,6]. Tadqiqot obyekti va predmeti. Oqdaryo suv havzasi zuluklari va ularning tur tarkibi, morfoekologik xususiyatlari, tarqalish biotoplari, ekologik guruhlari, tabiatda va xo‘jalikdagi ahamiyatini o’rganish hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi – Oqdaryo havzasi suv tiplari zuluklarning faunistik tarkibi va ekologik xususiyatlarini o’rganish. Tadqiqotning vazifalari quyidagilar: Samarqand viloyati suvlarida tarqalgan zuluklar faunasining tarixiy rivojlanishini tahlil qilish; Oqdaryo havzasi suv tiplari zuluklarining faunistik tarkibini aniqlash va taksonomiyasini tuzish; Zuluklarning yashash tarzi, suv tiplari bo’yicha tarqalishi, ularga ekologik omillarning ta‘sirini o’rganish va ekologik guruhlariga tasnif berish; Zuluklarning xo’jalikdagi ahamiyatini tahlil qilish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. 4

Ilk bor Oqdaryo suv havzasi girudofaunasining tur tarkibi o’rganilib, ular 7 turga mansubligi aniqlandi. Bu turlar umurtqasiz hayvonlarning Annelida tipi, Clitellata sinfi, Hirudinea kenja sinfiga taalluqli bo’lib, 6 oila va 7 urug’ga mansubdir; Barcha turlar orasida 6 tasi: Alboglossiphonia hyalina , Helobdella stagnalis , Piscicola geometra , Limnatis paluda , Halmopis sangiusuga va Erpobdella octoculata Oqdaryo sohili suv tiplari girudofaunasi uchun ilk bor ko’rsatilgan; Oldin adabiyotlarda ushbu suvlar hududidan Hirudo medicinalis qayd etilgan edi, hozirgi kunda u H.orientalis deb tan olingan; Zuluklarga ekologik omillarning ta’siri o‘rganilib, ekologik guruxlari tavsiflangan va xo‘jalikdagi ahamiyati ta’riflangan. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati shundan iboratki, Oqdaryo ekotizimidagi zuluklar tur tarkibining aniqlangani, turlarning morfoekologiyasi, ekologik omillarning ularga ta’siri, ekologik guruhlari tahlil qilingani, xo‘jalikdagi ahamiyati ochib berilgani bilan izohlanadi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. Zuluklarning taksonomik tarkibi, biologiyasi, ekologiyasi, ular ning ahamiyati , hududlar bо‘yicha tarqalishi va ularni muhofaza qilish bо‘yicha tadqiqotlar xorij olimlari L.Kalbe (1966), V.Sládeček (1984), R.T.Sawyer (1986), В.М.Эпштейн (1987) E.Borda (2004), M.E.Siddall (2007), A.Yu.Utevsky (2007), B.Sket (2008), A.Bielecki (2011), M.Bahmani (2012), K.Skowrońska-Ochmann, P.Cuber, I.Lewin (2012), A.D.Robert (2013) , R.Ben Ahmed (2015), M.Ceylan (2016,2021), N.Sağlam (2019) tadqiqot ishlarini olib borgan [12,14,16, 18,21,28] . Izlanishlar 2020 yil kuz oylari, 2021 yil bahor, kuz va 2022 yil bahorida Zarafshon daryosining o’rta qismi Oqdaryo suv havzasi hududida olib borildi. Jami bo’lib 40 namunada 300 dan ortiq zuluklar terildi. Ular fanda ma‘lum bo’lgan В.И.Жадин, С.В.Герд (1961), 5