ZARAFSHON DARYOSI QUYI OQIMI IKKI PALLALI (BIVALVIA UNIONIDAE, CORBICULIDAE) MOLLYUSKALARI FAUNASI VA EKOLOGIYASI
![I BOB . ZARAFS H ON DARY O SI QUYI OQIMI IKKIPALLALI
(B I VALVIA: UNIONIDAE, CORBICULIDAE) MOLLY U SKALARI
FAUNASI VA EKOLOGIY A SI NI O‘RGANILIS H TARIXI
1 .1.Zarafshon daryosi quyi oqimi tabiiy geografik tavsifi. Zarafshon
tabiiy-geografik o‘lkasi O‘zbekiston Respublikasining markazida joylashgan.
Sharqdan Tojikiston Respublikasi hududi bilan chegaradosh, shimoldan Turkiston
tizmasining g’arbiy qismi hisoblangan Chumqar tog’i, G’ubdin, Nurota, Oqtog’ va
Qoratog’ bilan, janubdan Chaqalikalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog’lari,
janub va janubi- g’arbdan Sandiqli qumli cho‘l, shimoli- g’arbdan esa Qizilqum
bilan o‘ralgan . [16; 180-182- b ., 15; 95-98- b ., 16; 180-182- b .] .
O‘lkaning asosiy suv manbai Zarafshon daryosidir. U Zarafshon muzligidan
boshlanadi. Zarafshon keng o‘zanda sekin oqadi va Samarqand shahri yaqinida ikki
tarmoqqa bo‘linadi. Shimoliy tarmog’i Oqdaryo (uzunligi 131 km), janubiy tarmog’i
(uzunligi 126 km) Qoradaryo Xatirchi yaqinida qo‘shilib, Miyonqol orolini hosil
qiladi. Hozirgi davrda Zarafshon Amudaryoga yetib bormaydi. Zarafshon daryosi
muz va qorlarning erishidan to‘yinadi. Shu sababli uning to‘lin suvli davri iyun-iyul
oylariga, eng kam suvli davri qishga to‘g’ri keladi. Hozirgi paytda uning suvi asosan
Samarqand va Navoiy vohasini sug’orishga sarflanib, Eski Tuyatortar kanali orqali
Sangzor vodiysiga, Eskianhor kanali orqali esa Qashqadaryo viloyatiga suv beradi.
Zarafshon daryosi tog’li qismida tor o‘zanda tez oqadi, o‘lka hududida unga hech
qanday irmoq qo‘shilmaydi. Daryoning ikki sohilida soylar bo‘lib , ularning suvi
sug’orishga sarflanadi, faqat bahorgi toshqin davridagina ba’zilari Zarafshon
daryosiga yetib kelishi mumkin, Nurota-Oqtog’dan boshlanuvchi eng katta soylar –
To‘sinsoy, Kattasoy, Ko‘ksaroysoy, Zarafshon tizmasining g’arbiy qismidan
boshlanuvchi soylarning eng yiriklari Urgutsoy, Omonqo‘tonsoy, Ohaliksoylardir.
[16; 180-182- b .].
10](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_10.png)
![1.2. Zarafshon daryosi quyi oqimi ikkipallali (Bivalvia: Unionidae,
Corbiculidae) mollyuskalari faunasi va ekologiyasi ni o‘rganilish tarixi
M.N.Narziqulov 1974 yili va Z.I.Izzatullayevning 1984, 2009 yillarda
ma’lumotlarida ko‘rsatilishicha, Markaziy Osiyo xududi va O‘zbekistonning
Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va Qashqadaryo vodiylari faunasini o‘rganishga
P.P.Semyonov-Tyanshanskiy (1856-1871), N.A.Seversov (1864-1878),
A.P.Fedchenko (1868-1879), L.S.Berg (1940-1949) va boshqa olimlar katta xissa
qo‘shganlar [17; 288-290-b.].
Zarafshon vodiysi quyi oqimi gidrobiontlari faunasini o‘rganishga
A.P.Fedchenkoning (1 869-1872), E.Martens (Martens, 1874, 1884), Z.Klessin
(Clessin, 1886) va boshqalar tomonidan tahlil qilingan. Germaniyalik olimlar
P.P.Semyonov-Tyanshanskiy, N.A.Seversov, A.P.Fedchenkolar tomonidan
terilgan materiallardan O‘zbekiston uchun 4 turni morfologik tuzilishi va
xususiyatlarini bayon qilishgan [18; 191-201-b.] .
Markaziy Osiyo va O‘zbekiston hududi hayvonot olamini o‘rganish
bo‘yicha G.N.Potanin, A.Regel. N.M.Prjevalskiy, va F.Stolichkalar tomonidan
katta ishlar amalga oshirilgan [19; 82-85-b.].
Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon daryolari suv ekotizimlarida tarqalgan
Anadonta urug’idan: A.sogdiana, A.samarkandensis, A.retteri, A.bactriana turlari
xususiyatlarini V.Kobelt, (Kobelt 1897, 1899, 1914), N.Rolle, (Rolle, 1898),
N.Dryue, (Drouet, 1899), Ya.I.Starobogatov va Z.Izzatullayev (1985, 1986) lar
tomonidan ham o‘rganilib, ikkipallali mollyuskalarning morfologik belgilaridagi
mavjud farqlar, ularning sistematik o‘rni o‘rganilgan [12; 37-64-b., 13; 103-106-
b.] .
O‘rta Osiyo suv ekotizimlari gidrobiontlarini o‘rganishda 1987-1988 yillar
V.I.Jadin, 1984-1998 yillar Z.I.Izzatullayev o‘rgangan. Ikki pallali
mollyuskalarning 12 turi va 2 kenja turi haqida ma’lumot bergan [14; 61-69- b ., 10;
95-98- b .] .
Rossiya va unga yondosh hududlar ikkipallali mollyuskalarini o‘rganish
bo‘yicha V.I.Jadin (1948, 1952), A.F.Alimov (1981), Ya.I.Starobogatov,
11](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_11.png)
![Z.I.Izzatullayev (1984), Z.I.Izzatullayev (1980, 1992, 2001, 2014, 2018, 2019,
2021 ), S.I.Andreyeva (2006, 2007), Alyoxina va b (2007, 2009), S.I.Andreyeva,
N.I. Andreyev, A.N.Krasnogorova (2008, 2009, 2011), F.E.Rubinova,
Yu.N.Ivanov (2005)lar tadqiqotlar olib borgan. Gidrabiontlar va ikkipallali
mollyuskalarning bioxilma-xilligi va tarqalishi, sistematikasi va ekologik
guruhlari bo‘yicha tadqiqotlarni xorijlik olimlar James H.Thorp (2011), Alanp
Covich (1991), D.C.Aldridge (1999), P.Bouchet (2007), Huber Markus (2010),
A.Ye.Bogan (2010), Annabelle Cuttelod et al. (2011) va iqtisodiyot tarmoqlarida,
xususan, sun’iy suv havzalarida ulardan oziq-ovqatda foydalanish, marvarid
yetishtirish bo‘yicha tadqiqotlar Maria Haws (2002), Mamangkey NGF et al
(2009), S.Rahayu et al.(2009); Sata Yoshida Srie Rahayu et al. (2013) tomonidan
olib borilgan. Global invazion turlarining tarqalishi va populyasiyalari holatini
baholash G.P.Alyoxina va boshqalar (2007); V.E.Panov et al. (2009), M.O.Son
(2009), L.N.Yanovich (2013)lar tomonidan tadqiq etilgan. Ikkipallali
mollyuskalarning suv ifloslanganlik darajasini aniqlashdagi ahamiyati bo‘yicha
tadqiqotlar A.L.Rijinashvili (2009), A.B.Sintyurina, A.B.Bigaliyev (2009),
D.V.Kuzmenkin (2015)lar tomonidan olib borilgan [22; 44-54-s., 20; 16-18-b.].
Markaziy Osiyo va unga yondosh xududlar suv ekotizimlari ikkipallali
mollyuskalari faunasini Z.I.Izzatullayev (1984, 1992, 2015, 2016, 2019,
2020,2021), Z.I.Izzatullayev, X.T.Boymurodov (2010, 2014, 2016, 2017, 2019,
2021)lar o‘rganishgan. Qashqadaryo soxili suv tiplarida tarqalgan ikkipallali
mollyuskalarga abiotik omillar ta’sirini B.Otaqulov (2014, 2016, 2021) o‘rgangan.
A.Egamqulov (2016, 2018, 2021) Surxondaryo suv ekotizimlarida mollyuskalar
populyasiyasi, suvlarning gidrokimyoviy tarqibining mollyuskalar tarqalishi va
chig’anoqlariga ta’sirini aniqlagan [26; 41-44-b., 25; 57-59-b.].
Zarafshon daryosi quyi oqimi ikkipallali (Bivalvia: Unionidae, Corbiculidae)
mollyuskalari faunasi tadqiq qilinmagan. Biz Zarafshon daryosi quyi oqimi
malakafaunasini 2014-2021 yillarda turli suv ekotizimlarida: daryoning
qirg’oqlaridan, qo‘ltiqlari, suv omborlari, kanallardan terib o‘rgandik.
Adabiyotlarni taxlil qilish va izlanishlarimiz natijasida ushbu hududda
ikkipallalilarning Unionidae va Corbi c ulidae oilalaridan 2 oila, 4 urug’ga mansub
9 tur va 2 kenja turining yashashini aniqladik.
12](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_12.png)
![Bundan tashqari, tadqiqotlarda 1995-2021 yillarda terilgan Samarqand
Davlat universitetining Ekologiya va hayot faoliyati xavfsizligi kafedrasida
saqlanayotgan kolleksion materiallaridan ham foydalanildi. Jami 4512 ta
namunalar o‘rganilib, shu jumladan, mollyuskalar 12457 donani tashkil etdi.
( 1.3.1.Jadval ) Mazkur mollyuska namunalari yirik sistematik ishlar,
aniqlagichlarda Starobogatov, Izzatullayev (1984), Izzatullayev (2018) va
Izzatullayev, Boymurodov (2009, 2019) larning ishlarida keltirilgan metodlar bilan
o‘rganildi. Kanallar, suv omborlaridagi mollyuskalarni qo‘l orqali terishning bir
necha usullari mavjud: qirg’oqlarga yaqin suv loylaridan mollyuskalarni po‘latdan
qilingan to‘r bilan, suvostidan esa metaldan yasalgan to‘r to‘silgan elak bilan terib
olindi. Gidrabiontlarni terishda dragalardan foydalandik. Mollyuskalar zichligi
metir ulchagichlar bilan amalga oshirildi. Olingan ma’lumotlar qayta ishlandi.
Quyi qatlamlardan olingan namunalar suv aralashtiriladi. Natijada mayda
mollyuskalar suvostiga cho‘kdi va ular darhol olinib, elakda yuviladi va ajratib
olindi [34; 20-22-b., 36; 278-280-b].
Terilgan mollyuskalar 70% spirtga fiksasiya qilindi, so‘ngra tahlil qilindi.
Ba’zi hollarda mollyuskalarning 4% li formalinda saqlangan namunalaridan
foydalanildi, quruq chig’anoqlar turli hajmdagi idishlarda saqlandi. Mollyuskalar
rasmlarini tayyorlashda “Kamera lyusida” tipidagi chizuvchi asbobdan
foydalanildi (RA-1 yoki RA-4). Mollyuskalarning chig’anoqlarini guruhlarga
bo‘lish, tenglashtirish va identifikasiya qilish uchun komparator usulidan keng
foydalanildi [21; 34-35- b ., 28; 38-41- b ., 23; 19-21- b .].
Yirik chig’anoqlarni hajmlari shtangensirkul, maydalarini esa MBS-1
okulyar mikrometridan foydalanilib o‘lchandi. Chig’anoqni o‘rganishda u plastilin
yordamida mustahkamlanadi va yuzasi bilan taglik yuzasining o‘qi parallel
bo‘lishiga erishildi. Yirik ikkipallali mollyuskalar chig’anoqlari o‘lchami
dissertasiya matnida L – chig’anoq uzunligi, H – chig’anoq balandligi, W –
chig’anoq qavariqligi mm larda keltirilgan (1.3-rasm ga qarang ) [64; 67-68-b., 57;
35-36-b., 59; 13-41-b.]. Ma’lumotlar statistika usulida qayta ishlandi [40; 30-34-b.,
66; 235-237-b., 69; 109-121-b.].
14](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_14.png)
![Ikkipallali mollyuskalarning biotoplarda tarqalishi va populyasiyalarini
o‘rganishda V.V.Lukanin, A.D.Naumov, V.V.Fedyakov (1986), G.P.Alyoxina,
I.A.Misetov, M.V.Puzakkova (2007) uslublari bilan o‘rganildi [62; 17-28-b., 43;
2184-2188-b., 61; 348-350-b.].
Saproblik ko‘rsatkichi Pantle va Bukk (1955) formulasi asosida hisoblab
topildi:
Saproblik indeksi R e balskiy ( R e balskiy va bosh q., 1989) klassifikasiyasi
asosida aniqlandi. [131; 96-122-b., 141; 551-b.].
1.3.2.-rasm. Zarafshon daryosi quyi oqimidan terilgan yirik ikkipallali
mollyuskalar chig’anoqlari o‘lchami chizmasi Colletopterum cureum
sogdianum misolida:
L – chig’anoq uzunligi, H – chig’anoq balandligi, W – chig’anoq qavariqligi
Suv havzalarining ifloslanish indeksi (IP) umumqabul qilingan usul bo‘yicha
topildi [67; 41-43- b ., 41; 27-32- b .].
Zarafshon daryosi quyi oqimi suvlarining gidrokimyoviy tahlillari uchun
15](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_15.png)
![II BOB. ZARAFS H ON DARY O SI QUYI OQIMI IKKIPALLALI
MOLLY U SKALARINING ( BIVALVIA: UNIONIDAE, C ORBICULIDAE )
FAUNASI.
2.1. Zarafshon daryosi quyi oqimi ikkipallali mollyuskalarining f a unistik
tarkibi
Zarafshon daryosi sohilida Zarafshon daryosi; sun’iy suv havzalari suv
omborlari: Quy i mozor, To‘dako‘l va Sho‘rko‘l; kanallar: Amu-Buxoro, Konimex,
Vobkent, Amu-Qorako‘l, Koryakin, Quyimozor va Qorovulbozor; irrigatsion
(sug’orish) tizimlari: Narpay-Navoiy, Karmana-Konimex va Shaxrud; kollektorlar:
Shimoliy va Markaziy Buxoro, Markaziy Olot, Bibishirin, G’arbiy Romitan, Bosh
suv to‘plash, Bosh Qorako‘l, va Dengizko‘llarda Bivalvia: Unionidae va
Corbiculidae oilalari turlari alohida o‘rganilmaganligi sababli, ularning sistematik
tarkibining hozirgi holati atroflicha o‘rganildi [44; 30-34-b., 46; 27-32-b.].
Tadqiqotlar natijasida suv havzalarida ikki pallali mollyuskalarning 2 oila va 4 ta
urug’ga taalluqli, 9 turi va 2 kenja turining yashashi aniqlandi. Quyida ularning
turlar tarkibi keltirilgan:
Bivalvia Linne 1758 sinfi 2
Unioniformes Stoliczka ,1871 turkumi
Unionidae Rafinesque, 1820 oilasi
Sinanodonta Modell, 1944 urug’i 3
1. Sinanodonta gibba (Benson, 1895) 3
2. Sinanodonta ruerorum (Heude, 1880) 3
3. Sinanodonta orbicularis (Heude, 1880) 3
Colletopterum Bourguignat, 1881 urug’i
Colletopterum s.str. kenja urug’i
2
Biz ushbu taksonomik sistemani tuzishda Z.I.Izzatullayev,X.T.Boymurodovning (2009) “ Zarafshon daryosi
havzasi ikkipallali mollyuskalari sistemasidan ” va Z.I.Izzatullayevning (2019) « O‘rta Osiyo va unga yondosh
maydonlarning suv ekosistemalari mollyuskalari faunasi » foydalandik .
3
Zarafshon daryosi quyi oqimi faunasi uchun yangi urug’ va turlar .
17](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_17.png)
![4. C olletopterum (C.) bactrianum (Rolle, 1897)
Ponderosiana Bourgiugnat, 1881 kenja urug’i
5. Colletopterum (P.) cureum sogdianum (Kobelt, 1896)
6. Colletopterum (P.) ponderosum volgense (Shadin, 1938) 3
Sardiiformes Ferussac, 1821 turkumi
Corbiculidae Gray, 1847 oilasi
Corbicula Meqerle, 1811, uru g’ i
7 . Corbicula cor (Lamarck, 1818)
8 . Corbicula fluminalis (O.F. Miiller, 1774)
9 . Corbicula purpurea (Prime, 1864)
Corbiculina Dall , 1903 urug’i
10 . Corbiculina tibetensis (Prashad, 1929)
11 . C o rbiculina ferghanensis (Kursalova et Starobogatov, 1971)
Quyida ikki pallali mollyuskalarning Unionidae va Corbiculidae oilalarining
tavsifi va morfo-ekologik xususiyatlari keltiriladi.
Unionidaye Rafinesquye, 1820 oilasi
Chig’anog’i cho‘ziqroq, turli hajmli va shaklli cho‘qqilari chig’anoqning
oldingi qismiga siljigan. Chig’anoqlarning ustki qismi silliq yoki skulturali, oldingi
va orqa tishlari mavjud , biroq kam va butunlay reduksiyaga uchrashi mumkin
(Markaziy Osiyoda Anodontinae kenja urug’iga mansub, tishsiz turlar yashaydi).
Oldingi muskul muhrlari daraxt shoxchalari shaklli. Bu oila yura davridan ma’lum.
Yevrosiyo, Afrika va Shimoliy Amerikada tarqalgan [38; 74-77- b ., 51; 37-43- b .,
71; 38-41- b ., 78; 45-48- b .].
Zarafshon daryosi quyi oqimida 2015-2021 yillardagi tadqiqotlarimiz
natijasida Unionidae oilasidan: Sinanodonta urug’idan 3 tur, Colletopterum
urug’idan 1 tur va 2 ta kenja tur tarqalganligi aniqlandi.
Sinanodonta Modell, 1944 urug’i
Modell, 1945: 115; Vokes, 1967: 215; Popova, 1964: 200 (Anodonta,
(Sinanodonta); Starobogatov, 1977:67 (Sinanodonta); Moskvicheva, 1973:826;
Tolstikova, 1967: 186-187; Starobogatov, Izzatullayev, 1984: 74-81. Zatravkin,
Bagatov, 1987. 92; Izzatullayev, Boymurodov, 2009: 23; Izzatullayev, 2019: 113-
18](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_18.png)
![164.
Sinanodonta urug’iga mansub, turlar I.M.Moskvichevaning 1973
ma’lumotida ko‘rsatilishicha, katta maydonda Amur daryosidan Hindixitoy
xududidagi suv ekotizimlarigacha tarqalganligi tahlil qilingan. Starobogatov
1977., Starobogatov, Prozorova, Bogatov, Sayenko, 2004.,
Krasnogorova, 2009., Sabanayev, 2009 lar Sinanodonta s.str . kenja
urug’ining turlarini o‘rganishgan. [85 ; 94-b .] .
Sinanodonta Modell, 1944 urug’i 3 turi Sinanodonta gibba (Benson, 1895),
Sinanodonta ruerorum (Heude, 1880) va . Sinanodonta orbicularis (Heude,
1880) larning Zarafshon daryosi qo‘yi oqimi suvlarida yashashi aniqlandi, ular
xumbosh, oqamur kabi baliqlar bilan iqlimlashtirilgan.
Sinanodonta (S.) gibba (Benson, 1855) (2.1- rasm).
Benson, 1855: 135-136 (Anodon gibbum); Heude, 1980, Pl. XL. Fig. 79; ( A .
despectum) ; Heude, 1981, Pl. XL. Fig. 95; Starobogatov, Izzatullayev, 1984 : 79,
6-rasm (Sinanodonta (S.) gibba ); Izzatullayev, Boymurodov, 2009: 23;
Izzatullayev, 2019: 109. 26 rasm. (6)
Tarqalishi . Sharqiy Osiyo turi. Markaziy Osiyo suv havzalariga Xitoy
kompleksi baliqlarini iqlimlashtirish natijasida kelib qolgan tur hisoblanadi.
O‘zbekistonda Amudaryo, Sirdaryo, Qashqadaryo va Zarafshon sohillari suv
havzalaridan, daryolarning sekin oqar qo‘ltiqlarida tarqalgan bo‘lib, Zarafshon
daryosi quyi oqimida quyidagi suv havzalaridan yig’ildi; Zarafshon daryosi; suv
omborlari: Quy i m o zor, To‘dako‘l, Sho‘rko‘l; kanallar: Konimex, Amu-Qorako‘l,
Amu-Buxoro, Quy i m o zor va boshqalardan 0,5-1,3 m chuqurliklardan terildi.
Biotoplarda o‘rtacha 1m 2
da 0,5-0,9 tadan tarqalgan [83; 233-234-b., 88; 431-434-
b.].
Zarafshon daryosi q uyi oqimidan Zarafshon daryosi, kanallar, kollektorlarda
birinchi marta Sinanodonta gibba ko‘rsatilmoqda [91; 165-167-b., 95; 307-319-
b.].
Chig’ano q shakli va o‘lchamlari. Zarafshon daryosi quyi oqimi
chig’anoqlari kattaligi, juda qalinligi, o‘rtacha qovarganligi va orqa baland
19](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_19.png)
![cho‘qqisi bilan xarakterlanadi. Cho‘qqisi keng, kam ko‘tarilgan. Chig’anoqning
tashqi ustki qismi aniq o‘sish chiziqlari bilan, mantiya chizig’i ham ko‘rinadi.
Zarafshon daryosi quyi oqimida tarqalgan turlar chig’onoqlari uzunligi, balandligi
va qavariqligi boshqa daryolarnikiga qaraganda nisbatan kichik, bu suvdagi
omillarning ta’siriga bog’liq [81; 78-79-b., 82; 60-61-b.].
Chig’anog’i o‘lchamlari quyidagicha ekanligi aniqlandi: chig’anoq uzunligi
L –159: chig’anoq balandligi uchida, H –101, H –cho‘qqisida 108, chig’anoqning
yo‘g’onligi , W – 3,1 mm, ikkipallasining qavariqligi 53 mm (2.1-rasm).
2.1-rasm . Zarafshon daryosi quyi oqimi To‘dako‘l suv omboridan terilgan
Sinanodonta ( S .) gibba ( Benson , 1855).
Ekologiyasi. Daryolarning sekin oqar joylari, ko‘llarda, suv omborlari,
baliqchilik xo‘jaliklari, kanallarda, sug’orish tizimlari, kollektorlar va hovuzlarda
0,9-1,3 m dan 1,2-2,1 m chuqurliklarda yashaydi. Peloreofil. Zarafshon daryosi
kuyi oqimi suv ekotizimlarida tarqalgan Sinanodonta gibba tuxum qo‘yuvchi tur
bo‘lib, suv harorati ko‘tarilishi bilan mart-iyun oylarida bosqichma-bosqich
ko‘payadi [84; 161-163-b., 86; 21-23-b.].
Sinanodonta puerorum ( Heude , 1980) (2.2- rasm).
Heude , 1880, pl . XLII, fig. 90 (Sinanodonta puerorum); Starobogatov,
Izzatullayev, 1984:79-80. ris.7; Izzatullayev, Boymurodov, 2009: 23; Izzatullayev,
2019: 113-164 -b . ,
Tarqalishi. Sharqiy Osiyo turi, dastlabki tur bilan birgalikda Yanszi suv
havzasidan, Toshkent viloyati Oqqo‘rg’on baliqchilik xo‘jaligiga Xitoy kompleks
20](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_20.png)
![baliqlari bilan birgalikda introduksiya qilingan. Izzatullayev tomonidan MDH
faunasi uchun birinchi marta ko‘rsatib o‘tilgan. 2014-2019 yillar Z.I.Izzatullayev,
X.T.Boymurodov Zarafshon, Sirdaryo havzalari suv ekotizimlarda tarqalganligini
aniqlashgan . Amudaryo va Sirdaryo daryolari o‘rta oqimi sohili suvlaridan terib
o‘rganilgan. Zarafshon daryosi qo‘yi oqimi sohili Zarafshon daryosi; sun’iy suv
havzalari suv omborlari: Quy i m o zor, To‘dako‘l, Sho‘rko‘l va boshqalar; kanallar:
Konimex, Vobkent, Amu-Qorako‘l, Amu-Buxoro va boshqalarda va irrigasion
(sug’orish) tizimlari: Narpay-Navoiy, Karmana-Konimex va Shaxrud;
kollektorlar: Markaziy Buxoro, Bibishirin, Bosh Qorako‘l, Dengizko‘l magistral
kollektorlaridan materiallar terib aniqlandi. Tarqalishi, zichligi, ekologik guruhlari
haqida biz tamonimizdan birinchi marta ma’lumatlar berilmoqda [47; 2587-2591-
b., 50; 23-26-b.].
Chig’ano q shakli va o‘lchamlari. Zarafshon daryosi quyi oqimida tarqalgan
bu mollyuskaning chig’anog’i yirikligi, bir xil qalinligi, ovalsimonligi va uncha
baland bo‘lmagan orqa tomonlari hamda zaif mantiya chizig’i bilan xarakterlanadi.
Chig’anoq o‘lchamlari Zarafshon daryosi o‘rta oqimi suv ekotizimlaridagi turlarga
qaraganda nisbatan kichikligi kuzatildi. Bu nga suv muhiti omillari o‘z ta’sirini
ko‘rsatgan bo‘lishi mumkin. L –154, H –138, W –11 mm ikkipallasining
qavariqligi 59 mm (2.2- rasm).
2 .2-rasm. Zarafshon daryosi quyi oqimi Amu-Buxoro kanalidan
terilgan Sinanodonta puerorum (Heude, 1980).
21](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_21.png)
![Sinanodonta gibba dan chig’anog’ining uzunligi, qavariqligi va yumaloqligi
bilan farq qiladi [42; 21-27- b ., 37; 71-74- b .].
Ekologiyasi. Suv ekotizimlarida S.gibba turi bilan birgalikda uchraydi. Oqar
suvlar loylarida yashovchi peloreofil ekologik guruhiga kiradi. Soni jihatdan
S.orbicularis dan ko‘p va S.gibba dan kam tarqalgan. Quyimozor suv omborida 1
m 2
da 1,6 tadan uchraydigan populyasiyalari aniqlandi. Bu tur tirik tug’uvchi
bo‘lib, tuxumini jabra yaproqchalari orasiga qo‘yadi. Tuxumdan chiqqan gloxidiya
ma’lum vaqt baliqlarda parazitlik qilib yashaydi. Ko‘payishi mart oyidan
boshlanib, may oyining oxirlarigacha davom etadi. Qishloq xo‘jaligining
cho‘chqachilik va parrandachilik tarmoqlarida chig’anoqlaridan oziqa sifatida
foydalanish mumkin [42; 21-27-b., 45; 28-34-b.].
Sinanodonta (S.) orbicularis (Heude, 1880) (2.3- rasm).
Hyeudye, 1880, pl. XLII, fig. 82 ( Anodon orbicularis ); Starobogatov,
Izzatullayev, 1984: 78-79, ris 5 ( Sinanodonta (S. ) orbicularis ); Izzatullayev,
Boymurodov, 2009: 23; Izzatullayev, 2019: 113-164.
Tarqalishi. Sharqiy Osiyo turi, iqlimlashtirilgan. Bu tur faqat
O‘zbekistonning Toshkent viloyati Oqqo‘rg’on baliqchilik xo‘jaligidan ma’lum
edi. Amudaryo, Sirdaryo va Qashqadaryo daryolari sohili suv havzalari
tarqalganligi o‘rganilgan. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlarida
tarqalishi, zichligi birinchi marta o‘rganildi. Suv tiplari: suv omborlari:
Quyimozor, To‘dako‘l; baliqchilik xo‘jaliklari: Zarafshon daryosi; kanallar:
Amu-Buxoro, Amu-Qorako‘l va suv omboridan chiqish kanallarida
tarqalganlinigi aniqladik [48; 18-20-b., 11; 9-12-b.].
Chig’ano q shakli va o‘lchamlari. Amu-Buxoro kanali va To‘dako‘l suv
omborida tarqalgan turlar ch ig’anog’ining o‘rta hajmligi, yupqaligi va juda
yassiligi hamda tor ko‘tarilmagan cho‘qqisi bilan boshqalardan ajralib turadi.
Cho‘qqilari chig’anog’ining oldingi chetidan 0,34 mm masofada joylashgan,
mantiya chizig’i chuqurlashgan. L – 96; H – cho‘qqidan oldida 63; W – cho‘qqisi
balandligida 65; qavariqligi (ikkipallasi) 28 mm.
22](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_22.png)
![2.3 - rasm . Zarafshon daryosi quyi oqimi Amu-Buxoro kanalidan terilgan
Sinanodonta (S.) orbicularis (Heude, 1880)
Ekologiyasi . Daryolarda, suv omborlarida, baliqchilik xo‘jaliklarida,
hovuzlarda S. gibba turi bilan birga tarqalgan. Peloreofil. Boshqa turlarga
qaraganda kamroq uchraydi Amu-Qorako‘l kanalida 1m 2
da 1,1 tadan, Quyimozor
kanalida 1,2 tadan tarqalgan biatoplar mavjud. Suv haroratining ko‘tarilishi bilan
aprel-may oylarida ko‘payadi, ko‘payishi To‘dako‘l suv omborida o‘rganildi [48;
18-20- b ., 49; 34-43- b .].
Collyetopterum Bourguignat, 1881 urug’i
Bourguignat, 1881 : 73 Starobogatov, 1970:67 ( Colletopterum subgen );
Stadnichenko, 1984:134-135 ( Colletopterum gen. ); Ctarobogatov, Izzatullayev,
1984:74 ; Izzatullayev, Boymurodov, 2009: 23; Izzatullayev, 2019: 113-164.
Chig’anog’i bir tekis kam qavargan, qavatli. Ko‘pgina tadqiqotchilar, oldin
O‘rta Osiyodan ma’lum bo‘lgan barcha turlarni Anodonta urug’iga kirit gan edilar.
Hozirgi davrda esa ular Colletopterum urug’iga mansub ekanligi aniqlandi [48; 18-
20- b ., 42; 21-27- b .].
Ushbu urug’dan Colletopterum (S.) bactrianum va Colletopretum (P.)
cyreum sogdianum lar O‘zbekiston Respublikasining “Qizil kitob” lari (2009, 42-
46-b . 2019, 25-31-b. ) ga kiritilgan l igini e ’ tiborga olib ularni m uhofaza qilish
choralari haqidagi ma’lumotlarni ham kiritdik [48; 18-20- b ., 39; 74-77- b .].
Colletopterum s.str . kenja urug’i
Bourguignat, 1881:73.
Bu kenja urug’ga mansub tur va kenja turlar Yevropaning janubiy -sharqida
23](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_23.png)
![tarqalgan. O‘rta Osiyo suv havzalaridan: Sirdaryo va Zarafshon daryosidan 1 ta
turi ma’lum [48; 18-20- b .].
Colletopterum ( S .) bactrianum (Rolle, 1897) ( 2 .4- rasm ).
Rolle, 1897:172 ( Anodonta bactriana ); Kobelt, 1899:41. fig. 1418-1419;
Jadin , 1938: 137-140 (A .cyrea var. bactriana) ; 1952:309; Starobogatov ,
Izzatullayev , 1984 : 76 (Collotopterum ( S .) bactrianum) ; Izzatullayev,
Boymurodov, 2009: 23; Izzatullayev, 2019: 113-164.
Tarqalishi. Amudaryo va Sirdaryoning o‘rta oqimida tarqalgan. Zarafshon
vodiysi suvlaridan topilgan. Bu turning Amudaryo suvlarida uning quyi qismida
tarqalishi ehtimoldan h oli emas. Bu tur O‘zbekiston daryolari suv havzalaridan,
suv omborlaridan, Amudaryo, Sirdaryoning sekin oqar botqoq qismlaridan,
baliqchilik xo‘jaliklaridan, Amu-Buxoro, Mirzacho‘l va Darg’om kanallaridan
yig’ilgan. Ke yi ngi vaqtda daryolar: Sangzor, G’uralash va Zomin; suv omborlari:
Jizzax Qorovultepa suv ekotizimlarida tarqalganligi o‘rganilgan. Suv tiplari: suv
omborlari: Quyi m o zor, To‘dako‘l; kanallar: Amu-Buxoro, Amu-Qorako‘l va suv
omboridan chiqish kanallarida tarqalganlinigini aniqladik [42; 21-27-b., 45;
28-34-b.].
Chig’ano q shakli va o‘lchamlari. Chig’anog’i yirikroq , bir o z
yassilashgan . Old chekkasi keng, o‘rta bel qismiga o‘tishda aniq yumaloq burchak
hosil qilib o‘tadi. Bel qismi yumaloqlashgan, oldi o‘tkirlashgan. Orqa qismi tor va
bel qismiga o‘tish joyida ichkariga botib kirgan, qorin qismiga asta-sekin o‘tadi,
cho‘qqisi deyarli bo‘rtmagan. L – 132; cho‘qqilar oldida, H – 71, qanoti
cho‘qqisida, H – 72, qavariqligi (ikki pallasi) 41 mm. [48; 18-20- b .].
Ekologiyasi. Bu tur daryolar, kanallar, suv omborlarining 0,5 – 1,2 m
chuqurligida loylar ostida, botqoqda yashaydi. Peloreofil. Nisbatan boshqa turlarga
qaraganda kam tarqalgan. Tojikiston va O‘zbekistonning noyob endemik turi
hisoblanadi. Shu sababli Tojikiston va O‘zbekiston Respublikasining “Qizil kitob”
lari (2009, 42-46-b . 2019, 25-31-b. ) ga kiritilgan. S. sureum sogdianum (Kobelt)
kenja turi bilan birgalikda uchraydi.
24](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_24.png)
![2.4-rasm. Colletopterum (S.) bactrianum ( Rolle , 1897) Zarafshon daryosi quyi
oqimi suv omborlaridan terilgan.
Muhofaza qilish choralari. Zarafshon daryosi, Amu-Buxoro kanali suv
ekotizimlarida yashash joylarini muhofaza qilish, Suv omborlarda va suv
havzalari gidrorejimini bir maromda ushlash, ularni ifloslanishdan saqlash, a h oli
t o monidan chig’anoqlarni yig’ishni taqiqlash.
Ponderosiana Bourguigant, 1881 kenja urug’i
Bouguignat, 1881:195; Starobogatov, 1977:133; Stadnichenko, 1984:146;
Starobogatov, Izzatullayev, 1984:74; Izzatullayev, Boymurodov, 2009: 23;
Izzatullayev, 2019: 113-164.
Bu kenja urug’ vakillari Farbiy Yevropada, O‘rta Yer dengizi suv havzalarda
tarqalgan. Old Osiyo, Kavkaz orti, Ukraina, O‘rta Osiyo, Sibirning janubi va
Yenisey daryosi quyi oqimida yashaydi. Markaziy Osiyo suv havzalarida 1 turi va
2 kenja turi tarqalgan [52; 110-116- b ., 60; 235-237- b .].
Colletopretum (P.) cyreum sogdianum (Kobelt, 1896) (2.5- rasm).
Kobelt, 1896: 102-103 ( Anodonta sogdiana ); Drouet, 1899:402, fig. 47 ( A.
retteri ); Kobelt, 1913:53. fig.2761 ( A.samarkandensis ); Jadin, 1938:137, fig. 51
(A. cyrea var. samarkandensis .); 1952: 309: Starobogatov, Izzatullayev, 1984:77-
73, S.(Ponderosiana) cyreum sogdianum ; Izzatullayev, Boymurodov, 2009: 23;
Izzatullayev, 2019: 113-164.
Tarqalishi. Sirdaryo va Amudaryoning o‘rta qismida tarqalgan endemik
kenja tur. Zarafshon daryosi sohilida keng tarqalgan. Uni Anadonta retteri nomi
bilan Qirg’izistonning To‘xtagul suv omboridan ko‘rsatganlar. Ya.I.Starobogatov,
25](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_25.png)
![Z.I.Izzatullayev (1984) uni ushbu suv omboriga introduksiya qilingan deb
hisoblashadi. Bu mollyuskaning 2019 yilda Amu-Buxoro kanalida ko‘p
miqdordagi populya t siyasi borligi aniqlandi, sababi ushbu kanalda ularning
yashashi uchun qulay bo‘lgan yani (Amu-Buxoro kanaliga Amudaryo daryosidan
suv quyilishi va kanal suvining boshqa hudud suvlariga qaraganda suvning sifati
yaxshiligi va ozuqa miqdori ko‘pligi) biatoplarning mavjudligi o‘z ta’sirini
ko‘rsatadi. Bu kenja tur ushbu hududlarga xitoy kompleks baliqlari bilan
iqlimlashtirilgan [42; 21-27- b ., 45; 28-34- b .].
Sirdaryo va Amudaryo daryolar sohili suv havzalarida Zarafshon,
Qashqadaryo, Oqdaryoning sekin oqar joylarida Tuyamo‘yin, Chimqo‘rg’on suv
omborlarining botqoqlashgan qismlarida tarqalganligi aniqlangan. Zarafshon
daryosi quyi oqimida Quyimozor, Sho‘rko‘l suv ombolarida va Konimex,
Vobkent kanallarida va baliqchilik xo‘jaliklari suvlaridan terib o‘rganildi.
Chig’ano q shakli va o‘lchamlari. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv
ekotizimlarida tarqalgan turlarning chig’anog’i yirikroq, bir oz yassilashgan. O‘rta
bel qismiga o‘tishda aniq yumaloq burchak hosil qiladi. Bel qismi
yumaloqlashgan, oldi o‘tkirlashgan. Orqa qismi tor va bel qismiga o‘tish joyida
ichkariga botib kirgan, qorin qismiga asta-sekin o‘tadi, L – 149; H – 71; W – 78;
qavariqligi (ikki pallasi) 53, 2 mm.
2.5-rasm . Colletopretum cyreum sogdianum Amu – Qorako‘l kanalidan
terilgan.
26](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_26.png)
![Ekologiyasi. Daryoning quyi oqimidagi suv tiplarida hovuzlar, baliqchilik
xo‘jaligi va suv omborlarining 1,2-1,9 m chuqurligida, ko‘pincha 0,2-0,8 m, ya’ni
yaxshi isiydigan (quyosh nuri tushadigan) qismlarida yashaydi. Reofil. O‘rganilgan
suv havzalarida keng va ko‘p tarqalgan, son jihatidan urug’ning ko‘p tarqalgan
kenja turi hisoblanadi. Bu kenja turning ko‘payishi va rivojlanishi To‘dako‘l suv
omborida bosqichma-bosqich martdan iyul oyigacha davom etishi kuzatildi [42;
21-27-b., 45; 28-34-b.].
Muhofaza qilish choralari. Quyimozor, Sho‘rko‘l suv omborlaridagi
yashash joylarini muhofaza qilish, Konimex, Vobkent va boshqa kanallarda
gidrorejimini bir maromda ushlash, ularni ifloslanishidan saqlash, chig’anoqlarni
yig’ishni taqiqlash [42; 21-27-b.].
Colletopterum (P.) ponderosum volgense (Shadin, 1938) (2.6- rasm).
Kobelt, 1913:53. fig.2761 ( A.samarkandensis ); Jadin, 1938:126, fig, 43
( Anadonta piscinalis var.volgensis .); 1952:305, Starobogatov, Pirogov, 1971:242-
244 ( Anadonta ponderosa volgense .); Starobogatov, Izzatullayev, 1984:76-77;
Izzatullayev, Boymurodov, 2009: 23; Izzatullayev, 2019: 113-164.
Tarqalishi . Colletopterum ponderosum volgense Kaspiy oldi kenja turi
bo‘lib, tasodifan baliqlar bilan O‘zbekistonning Kattaqo‘rg’on va Qirg’izistonning
To‘xtagul suv omborlariga iqlimlashtirilgan va suv baliqlar bilan boshqa suv
ekotizimlariga tarqalgan. Markaziy Osiyoda: Amudaryo va Sirdaryo suvlarida
tarqalgan. Bundan tashqari Tuyamo‘yin, Pachkamar, Chimqo‘rg’on suv
omborlariga introduksiya qilingan. Qashqadaryo va Sirdaryoning sekin oqadigan
qo‘ltiqlarida, daryolar sohilidagi baliqchilik xo‘jaligi suvlarida tarqalgan.
Qashqadaryo so h ilidagi G’uzordar va Chimqurg’on baliqchilik xo‘jaliklari
suvlaridan terilgan. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlarida daryolar, suv
omborlari va baliqchilik xo‘jaliklarida 1 m 2
da o‘rtacha 0,6-0,9 tadan tarqalgan
biotoplar mavjud. Antropogen faktorlar va suvning ifloslanishi tarqalishiga o‘z
ta’sirini ko‘rsatmoqda [ 45; 28-34-b.].
27](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_27.png)
![2.6-rasm. Colletopterum ponderosum volgense Amu-Buxoro kanalidan terildi.
Chig’anogi shakli va o‘lchamlari. Markaziy Osiyo suv tiplaridan terib
o‘rganilgan nusxalari to‘laligicha C.(P.)volgense ga o‘xshashdir. Ular Kaspiy oldi
yoki unga yaqin maydonlarda yashovchi formalaridan kelib chiqqan bo‘lishi
mumkin. Ushbu mollyuska turi Baykal va Balxash ko‘llaridan topilgan.
Chig’anog’ining morfologiyasiga ko‘ra, u Kaspiy oldi maydonlaridan Zarafshon
suviga Balxash okuni balig’i bilan o‘tib qolgan[54; B.95-104;]. Amu- Buxoro
kanalidagi namunalar quyidagicha o‘lchamlarga ega ekanligini aniqladik: L –
122,5; H – 66; W – 57 qavariqligi (ikkipallasi) 55 mm. [54; 95-104-b., 45; 28-34-
b.].
Ekologiyasi. Amu-Buxoro kanalida va uning suvlari quyiladigan To‘dako‘l
suv omborining sekin oquvchi qismi suvlarida 0,4-1,5 m chuqurliklarda suvlarning
botqoq joylarida tarqalgan bo‘lib, pelolimnofil ekologik guruhiga kiradi va suv osti
balchiqlarida yashaydi. Suv xarorati 10-14 0
S bo‘lganda suvlarni filtra t siya qilishi
k u zatildi.
Cardiiformes Ferussac, 1821 turkumi
Corbiculidae Gray, 1847 oilasi
MDHda Corbicula Megerle, 1811 urug’iga kiruvchi Corbicula fluminalis
Muller kiritil gan . Bu tur Kavkaz ortida va Markaziy Osiyoda tarqalgan. Lekin
Starobogatov, 1970., Izzatullayev, 1980., Yanovich, Stadnichenko 1996.,
Izzatullayev, Boymurodov, 2009., Danilin 2011, 2013 kabi olimlar tomonidan
Corbiculdae oilasi mustaqil 5 ta urug’ga ajratilgan [27; 29-32-b.].
28](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_28.png)
![Corbicula Megerle, 1811 urug’i
Bu turlarining chi g’ ano g’ i qattiq, notekis va kuchli qovur g’ ali, uchburchakli
yoki oval uchburchakli shaklda. Cho‘qqilari keng, kamroq yoki o‘rta ko‘tarilgan.
Chi g’ anoqning har bir pallasida uchtadan uzun kardinal va lateral tishlari mavjud
[72; 164-165- b ., 79; 76-78- b .].
Corbicula sor (Lamarck, 1818) ( 2.7-rasm)
Lamarck, 1818: 551 (Cyrena); Clessin, 1879; 159, taf. XXVIII, fig. 10-12
( C. sor ); Locard, 1883: 257, t .22. fig.19-21; Kobelt, 1897: 63-64, T. 25. F. 9-10:
T, 27 F. 11-12; Kursalova, Starobogatov, 1971: 94-95; Izzatullayev, 1980, 1113-
1135, ris .23.; Izzatullayev, Boymurodov, 2009: 43; Izzatullayev, 2019: 113-164.
Tarqalishi. Old Osiyo turi. Markaziy Osiyoda, jumladan, O‘zbekiston
hamda Turkmanistonda, Ozarbayjonning janubi y- sharqida tarqalgan. Zarafshon
daryosi sohili suv havzalaridan Zarafshon, Oqdaryo va Qoradaryolardan,
Mirzacho‘l, Janubiy Mirzacho‘l, Qarshi, Narpay kanallari va uning atrofidagi ko‘l
va hovuzlardan, Polvonariq, Dabusiyaariq, Platchiariqlarda yashashi o‘rganilgan.
Shu bilan birgalikda Amudaryo va Sirdaryoning o‘rta va quyi oqimlaridan ham
terilgan [76; 35-38- b ., 75; 54-60- b ., 32; 3-216-219- b ., 133; 8-20- b .].
Zarafshon daryosi quyi oqimi sohili daryolari: Zarafshon; sun’iy suv
havzalari suv omborlari: Quyimozor va To‘dako‘l; kanallar: Amu-Qorako‘l, Amu-
Buxoro va boshqalarda va irrigasion (sug’orish) tizimlaridan materiallar terib
aniqlandi. Tarqalishi, zichligi, ekologik guruhlari haqida biz tomondan birinchi
marta ma’lumotlar beri ldi .
Chig’ano q shakli va o‘lchamlari. Zarafshon daryosining quyi oqimi
kanallar, suv omborlaridan terilgan turlarning chig’anog’i yuraksimon malla
sarg’ish rangda, oldi va orqa qismi yumaloqlashgan, ichki devori oq rangda
ekanligi aniqlandi. Chig’anoq o‘ lchamlari H – 21-24; L – 22-27; W – 13-17,4
mm. aniqlandi.
Ekologiyasi. Zarafshon daryosi quyi oqimida tarqalgan joylari: daryolar, suv
omborlari, kanallar va ularning atrofidagi hovuzlar. Ushbu suv ekotizimlarida ular
0,5-1,6 metrgacha bo‘lgan chuqurliklarda yashaydi. Peloreofil. Ko‘pincha
29](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_29.png)
![Corbicula purpurea va Colletopretum cyreum sogdianum kenja tur bilan birga
uchraydi. Corbicula sor ning tuxum qo‘yuvchi tur ekanligini Quyimozor suv
ombori va Shoxrud sug’orish tizimidan terilgan namuna laboratoriya sharoitida
chig’anoqlarini kesib ko‘rish orqali aniqladik. Suv harorati +12+14 0
S ko‘tarilishi
bilan ko‘payishi, rivojlanishi boshlanadi va mart oyining ikkinchi yarmidan
boshlab iyun oyigacha davom etadi [42; 21-27-b., 45; 28-34-b.].
2.7-rasm. C orbicula c or Quyimozor suv ombori bi o toplaridan terilgan.
a, b – chig’anog’i, v – chig’anoq qulflari
Muhofaza qilish choralari. Zarafshon daryosi quyi oqimida yashash tarzini
mukammal o‘rganish, yashash joylari muhofazasini uyushtirish, suv havzalari
gidrorejimini bir maromda saqlash, ularni ifloslanishdan muhofaza qilish. Suv
omborlari soxilida chig’anoqlarni yig’ishni taqiqlash.
Corbicula fluminalis (O. F.Műller, 1774) (2.8-rasm).
Műller, 1774: 205 (Tellina); Mousson, 1871: 54-55 ( C. crassula ); Prime,
1866: 216, fig. 44-45 ( C. fluminalis ); Clessin in Martens, 1874: 34. Fig. 11, fig 29;
Kobelt, 1897, T. 25. F.4; T: 27; F. 1-3; Jadin 1952: 317; Kursalova, Starobogatov,
1971: 94; Izzatulleav, 1980; 1134, ris 12; Izzatullayev, Boymurodov, 2009: 23;
Izzatullayev, 2019: 113-164.
Tarqalishi. Markaziy Osiyo va Old Osiyo turi. O‘rta Osiyoda O‘zbekiston va
Turkmanistonda tarqalgan. MDH ning janubi-g’arbiy qismidan ham ma’lum.
Sirdaryo sohilidagi suvlarda va Mirzacho‘l kanalidan, shuningdek, Amudaryo va
Qashqadaryoning o‘rta va quyi qismlari suv havzalaridan ham terilgan. Ular
Tallimarjon, Tuyamo‘yin, Pachkamar va Chimqo‘rg’on suv omborlaridan
chiqad i gan kanallar suvlarida ham yashaydi [80; 21-27- b .].
30](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_30.png)
![Qashqadaryo sohilidagi daryolar Yakkabog’, G’uzordaryo, suv omborlari
Pachkamar, Chimqurg’on, baliqchilik xo‘jaliklari va kanallarda yashaydi. Suv
tiplari: suv omborlari: Quyimozor, To‘dako‘l; baliqchilik xo‘jaliklari: Zarafshon;
kanallar: Amu-Buxoro, Amu-Qorako‘l va suv omboridan chiqish kanallarida
tarqalganlinigi aniqladik . Ular o‘rtacha 1 m 2
da 2,1-2,9 tadan uchraydi [42; 21-
27- b ., 55; 33-72- b ., 31; 69-72- b .].
Chig’anogi shakli va o‘lchamlari. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv
omborlarida Corbicula fluminalis ning chig’anog’i qalin . Markaziy Osiyoda
tarqalgan turlardan juda to‘q sariq rangi va kuchli chiqib turgan cho‘qqilari hamda
devorining qalinligi bilan farq qiladi. Ikkipallasining ham kardinal tishlari (1, 2a,
2b, 3v) o‘tkir va ikki cho‘qqili, lekin 3a va 4v tishlari ingichka chiziqchaday,
lateral tishlari esa uzun va mayda. O‘lchami: H – 19-21; L – 17-19,1; W – 16 mm.
Ekologiyasi. Amu-Buxoro va Amu-Qorako‘l kanallari suvlarining botqoq
qismida tarqalgan, bu turni sho‘r suv havzalarida ham uchratish mumkin.
Peloreofil kamdan-kam uchraydigan tur. Tuxum qo‘yuvchi turining ko‘payish
davri mart oyidan may oyigacha davom etadi.
2.8-rasm. Corbicula fluminalis Kanallar suv ekotizimlaridan terildi.
a, b – chig’anog’i, v – chig’anoq qulflari
Muhofaza qilish choralari. Zarafshon daryosi sohilida yashash tarzini
mukammal o‘rganish, yashash joylari muhofazasini uyushtirish, suv havzalari
gidrorejimini bir maromda saqlash, ularni ifloslanishdan muhofaza qilish.
Quyimozor suv omborlari so h ilida chig’anoqlarni yig’ishni taqiqlash.
31](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_31.png)
![Corbicula purpurea ( Prime, 1864) (2.9-rasm).
Prime, 1864: 77. Fig. 26 ( C. rurpurea ); Mousson, 1874 ( C. tigridis ): Clessin
in Martens, 1874: 34. taf. 11, fig. 29 ( C. minima ); Martens, 1876: 377 ( Cyrena
corbicula fluminalis var. oxiana ); Kursalova, Starobogatov, 1971: 95; Izzatullayev,
1980; 1135. ris. 3; Izzatullayev, Boymurodov, 2009: 44-45 23 rasm.; Izzatullayev,
2019: 113-164.
Tarqalishi . Old va Markaziy Osiyo turi. Markaziy Osiyoda Tojikiston va
O‘zbekistonda tarqalgan . Amudaryo, Sirdaryo , Zarafshon daryosining irmoqlari
Oqdaryo va Qoradaryolarda, daryo atrofidagi ariqlar, Darg’om kanali atrofidagi
ko‘llar va hovuzlarda, Kattaqo‘rg’on, Mirzacho‘l va Janubiy Mirzacho‘l
kanallarida, Tuyamo‘yin va boshqa suv omborlarida yashaydi . Qashqadaryo va
Yakkabog’ daryolarida, Pachkamar va Chimqurg’on suv omborlaridan ham
terilgan [63; 21-27- b ., 45; 28-34- b .].
Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlarida suv omborlari, kanallarda
tarqalishi, zichligi birinchi marta o‘rganildi. Suv omborlari: Quyimozor,
To‘dako‘l; kanallar: Amu-Buxoro, Amu-Qorako‘l va suv omboridan chiqish
kanallarida tarqalganlinigi o‘rgandik . Ular o‘rtacha 1 m 2
da 1,1-1,9 tadan
tarqalgan [42; 21-27- b .].
Chig’an oq shakli va o‘lchamlari. Ushbu turning chig’anog’i to‘q qizildan
sarg’ish qo‘ng’irgacha va C .cor nikidan yirikroq, devori qalin, qattiq va teng
chizilgan, ammo C.fluminalis nikiga qaraganda kamroq shishgan, och kulrang,
cho‘qqisi bilan, yumaloq uchburchakli yuraksimon, yaltiroq. Markaziy tishlari 2a,
2v,3a ikki qirrali, 3v va 4v tishlari ingichka va o‘tkir, yon tishlari ( AII, AIII, PII,
PIII) esa juda uzun. Chig’anog’ining ichki devori binafsha rangli [65; 21-27- b ., 68;
348-350- b ., 153; 378-382- b ., 58; 8-12- b .].
Ekologiyasi . O‘rta Zarafshon suv omborlari va kanallarida loylar orasida 4-
12 sm chuqurliklarda ko‘milib yashaydi. Peloreofil. C. c or bilan birgalikda
uchraydi. Lekin, sonining ko‘pligi bilan farq qiladi. Tuxum qo‘yuvchi tur bo‘lib,
bahorda suv harorati ko‘tarilishi bilan ko‘paya boshlaydi.
32](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_32.png)
![2.9-rasm. Corbicula purpurea Qoravulbozor kanali suvlaridan terildi.
a, b – chig’anog’i, v – chi g’anoq qulflari
Muhofaza qilish choralari. Suv omborlarida, baliqchilik xo‘jaliklarida
yashash tarzini mukammal o‘rganish, yashash joylari muhofazasini uyushtirish,
suv havzalari gidrorejimini bir maromda saqlash, ularni ifloslanishdan muhofaza
qilish. Amu-Buxoro kanali sohilida chig’anoqlarni yig’ishni taqiqlash.
Corbiculina Dall, 1903 urug’i
Birinchi tadqiqotlarda ushbu urug’ga mansub turlar Corbicula urug’iga
kiritilar edi. Ammo katta chig’anoqlar ichida yosh chig’anoqlarning topilishi
Corbicula tibetensis va C. ferghanensisni Corbicula urug’iga taalluqligi va uni
tirik tuxum tug’uvchilar ekanligi aniqlangan [85; 45-46-s., 45; 30-34-s.].
Corbiculina tibetensis (Prashad, 1929) (2.10-rasm).
Prashad, 1929: 61. Pl. 8. fig. 3-5 ( Corbiculina tibetensis) . “Tibet” (G’arbiy
Xitoy); Popova, 1968: 257; ( Corbicula fluminea var. proebaicalensis ); Kursalova,
Starobogatov, 1971: 95 ( Corbiculina tibetensis ); Izzatullayev, 1980: 1132-133 ris.
1. sprava ( Corbiculina tibetensis ); Izzatullayev, Boymurodov, 2009: 40. 24 rasm.;
Izzatullayev, 2019: 113-164.
Tarqalishi. Markaziy Osiyo turi. Markaziy Osiyoda Qozog’istonning
janubidagi Balxash ko‘li, Sirdaryo, Amudaryo, Qashqadaryo havzasida va
Pachkamar Tuyamo‘yin suv omborlarida, daryo va kanallar atrofidagi ariq va
hovuzlarda yashaydi. Qashqadaryo sohilidagi daryolarda, suv omborlarida,
baliqchilik xo‘jaliklari va kanallarda yashashi o‘rganilgan. Zarafshon daryosi quyi
oqimi suv ekotizimlarida tarqalishi, zichligi birinchi marta o‘rganildi. Suv tiplari:
suv omborlari: Quyimozor, To‘dako‘l; kanallar: Amu-Buxoro, Amu-Qorako‘l
33](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_33.png)
![kanallarida tarqalganligini aniqladik . Ular o‘rtacha 1 m 2
da 1,1-1,9 tadan
uchraydi [85; 21-27-b.].
Chig’anoq shakli va o‘lchamlari. Daryo va suv omborlardan terilgan
turlarning chig’anog’i tuxumsimon bo‘rtgan, teng tomonli do‘ngchalari
ko‘tarilgan cho‘qqilari o‘rta uzunlikda. Chig’anog’ining ustki qismi tekis
konsentrik qovurg’achalar bilan qoplangan. Hajmi jihatdan C. ferghanensis ga
yaqin, ammo ko‘proq bo‘rtgan. Kardinal tishlari (1,2a, 2v), ikki cho‘qqisi, o‘tmas
va chuqurcha bilan, 3a, 4b ingichka, o‘tkirlashgan tishlari (AII, AIII, PII, PIII) juda
o‘sgan. Chig’anoqning ichi havorang. Chig’anog’ining o‘lchami: H –16-31, L –20-
35, W – 11,4-13,1 mm. [85; 21-27- b ., 45; 28-34- b ., 102; 195-198- b ., 94; 8-20- b .].
2 .1 0 -rasm Corbiculina tibetensis To‘dako‘l suv omboridan terilgan.
Ekologiyasi . Zarafshon daryosi quyi oqimi sekin oquvchi suvlarning tubida
loyda 0,8-1,5 metrgacha bo‘lgan chuqurliklarda tarqalgan. Peloreofil.
Chig’anog’ining ichida kattaligi 2-3 mm keladigan mayda chig’anoqchalar
uchraydi. C. ferghanensis bilan birga yashaydi. Ko‘payishini To‘dako‘l suv
omborida o‘rgandik, u tirik tug’uvchi tur bo‘lib, ko‘payishi va rivojlanishi suv
xarorati bilan bog’liq bo‘lib, bahor va yoz fasllarida amalga oshadi.
Corbiculina ferghanensis (Kursalova et Starobogatov, 1974) (2.11-rasm).
Kursalova, Starobogatov, 1971: 95 ( Corbicula ferghanensis ); Izzatullayev,
1982: 1133-1134, 2-rasm.( Corbiculina ferghanensis ) ; Izzatullayev, Boymurodov,
2009:46-47 b. 25 rasm.; Izzatullayev, 2019: 113-164.
34](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_34.png)
![Tarqalishi . Markaziy Osiyo turi. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyodan
Kursalova, Starobogatov (1971) ilk bor Farg’ona vodiysi suvlaridan fanga
kiritilgan va Sirdaryo va Amudaryo suvlaridan topilgan. Suv tiplari: daryolar
Zarafshon; suv omborlari Quyimozor, To‘dako‘l; baliqchilik xo‘jaliklari: kanallar
Amu-Buxoro, Amu-Qorako‘l kanallarida tarqalganlinigi aniqladik. [85; 21-27-
b., 46; 28-34-b.].
Chig’anoq shakli va o‘lchamlari. Yuqoridagi chig’anoqdan yalpoqligi,
o‘suvchi cho‘qqilari, qulfining ingichka cheti va markaziy tishlarining tuzilishi
bilan farq qiladi. Chap chig’anog’ining barcha markaziy tishlari (4v, 2v, 2a) va
o‘ng chig’anog’ining 3a tishi ingichkaroq va o‘tkir. O‘lchamlari. H – 13-32,7; L –
17-38,9; W – 11-12,7 mm. [85; 21-27- b ., 45; 28-34- b .].
2 . 11 -rasm. Corbiculina ferghanensis Zarafshon daryosi Navoiy
xududidan terildi.
Ekologiyasi. Zarafshon daryosi quyi oqimi daryolar, suv omborlari,
hovuzlar, kanallar va ariqlarning 1,2-1,8 metr chuqurliklarida tarqalgan. Eng ko‘p
va eng keng tarqalgan bu tur deyarli o‘rganilmagan. Bu tur tirik tug’uvchi bo‘lib,
ko‘payishi bosqichma-bosqich amalga oshadi. U bahorda boshlanib yozgacha
davom etadi. Peloreofil.
Xulosalar. Zarafshon daryosi s o hilidagi Zarafshon daryosi, suv omborlari
Quyimozor, To‘dako‘l va Sho‘rko‘l, kanallar Amu-Buxoro, Konimex, Vobkent,
Amu-Qorako‘l va Qoravulbozorlarda ikki pallali mollyuskalarning Unionidae va
Corbiculidae oilalarining sistematik tarkibining hozirgi holati atroflicha o‘rganildi.
35](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_35.png)
![2.2. Ikki pallali mollyuskalarning biologik xususiyatlari
Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlarida o‘rganishlarimiz natijasida
Unionidae va Corbiculidae oilalariga mansub 2 oilasiga va 6 urug’ga kiruvchi ikki
pallali mollyuskalar tarqalganligini aniqladik. Daryoning quyi oqimi suvlariga
antropogen omillar ta’siri katta suv mu h iti omillarining turlar ko‘payishiga ta’siri
ko‘zatiladi. H ududda tarqalgan Unionidae va Corbiculidae oilalariga kiruvchi
turlarning biologik xususiyatlari, ko‘payishi va rivojlanishi o‘rganilmagan.
Unionidae oilasi turlari biologiyasini Jadin, (1938, 1952), Antonova, (1987),
Anistratenko, Starobogatov, (1990) tahlil qilib, unionidlar asosan ayrim jinsli
ekanligini o‘rganishgan. Unionidae oilasi turlari ajralgan suv havzalariga tushib
qolganida va yashash muxiti sharoiti o‘zgarganda, suvlar ifloslanganda o‘z jinsini
o‘zgartirishi ko‘zatilgan [85;21-27-b., 45; 28-34-b.].
Volga daryosi sohilidagi unionidlarni 1987 yil L.A. Antonova biologiyasini
o‘rganib, Anodontinae kenja oilasi urug’lari va turlarining rivojlanishini 5 darajali
ya’ni 4 dan 0 gacha rivojlanish bosqichda o‘tishni aniqlagan; 1 bosqichda – aprel
oyining oxirida jinsiy hujayralarning rivojlanishi (gametogenez) yuz beradi; 2
bosqichda – iyulning birinchi o‘n kunligida jinsiy hujayralarning o‘sishi kuzatiladi;
3 bosqichda – avgust oyi boshida uvildiriq sochish boshlanadi; 4 bosqichda –
avgust oxirida uvildiriq sochish davom etadi; 0 bosqichda – sentyabr o‘rtasida
mollyuskalar rivojlanadi [87; 98-99-b., 45; 28-34-b.].
Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlarida Unionidae oilasi turlari ham
5 darajali rivojlanish bosqichida amalga oshishi ko‘zatildi, bu rivojlanish ma’lum
vaqt oldin amalga oshishi ham mumkin. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv
havzalarida Sinanodonta va Colletopterum urug’lari turlari tuxumlarini jabra
yaproqchalari orasiga qo‘yadi va tuxumlardan 12-18 kunda gloxidiyalar ikkipallali
mollyuskachalar chiqadi. Buni biz mart-aprel oylarida Amu-Buxoro kanali va
To‘dako‘l suv omboridan keltirilgan va tajriba xonalarida 2 yil davomida
akvariumlarda saqlangan C. cyreum sogdianum chig’anoq o‘lchamlari L – 149; H
– 71; W – 78; qavariqligi (ikki pallasi) 53, 2 mm. misolida o‘rgandik.
37](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_37.png)
![Akvariumlarga aprel-may oylarida keltirilgan mollyuskalarning tuxumlaridan
gloxidiyalar chiqdi. Zarafshon daryosi quyi oqimi suvlarida Colletopterum urug’i
turlari mart oxiri aprel oyidan boshlab, bosqichma-bosqich rivojlanishi, so‘ng iyul
va avgustda tuxum qo‘yish giloxidiyalarining rivojlanishi boshlanadi, shu holatda
giloxidiylar kelgusi yil bahor oyi suv haroratining oshishiga qarab (u 10-15 0
S
bo‘lganda mart) aprel oyi boshlarigacha giloxidiylar mollyuskalar g’alsamasi
orasida saqlanadi. So‘ngra ularni suvga tashlash boshlanadi. Ushbu
mollyuskalarning lichinkasi tuzulishi bo‘yicha kichik ikki pallali mollyuskadan
farq qiladi. U chig’anoq bilan qoplangan bo‘ladi, chig’anoqdan yopishqoq iplar
bissuslar chiqib turadi. Gloxidiya u orqali unga yaqinlashayotgan baliqqa
yopishadi va uning terisiga chig’anoq tishchalari bilan joylashadi va pufakka
o‘raladi, ya’ni sista hosil qiladi. Sista ichida o‘zgarish (metamorfoz) yuz beradi,
gloxidiya esa haroratga qarab 10-15 kunda kichik mollyuskaga aylanadi. U baliqni
tark etib suv ostiga cho‘kadi va mustaqil hayot kechira boshlaydi.
Mollyuskalar lichinkasi o‘z xo‘jayini hisobidan oziqlanadi va undan yangi
suv maydonlariga tarqalishi uchun foydalanadi. Unionidlarda bir necha minglab
gloxidiyalar (10 mingtagacha) rivojlanadi, biroq faqat baliqlarga yopishgan
lichinkalari saqlanadi, qolganlari nobud bo‘ladi. Chunki mollyuskalarning
lichinkalari ushbu bosqichni o‘tishlari muhim.Shunday qilib tashqi muhit
omillarining ikki pallali mollyuskalar embrionlari soniga va hayotiy sikllarining
xususiyatlariga bog’liqligi, ularning toza suv ekosistemalarining holatini
baholashda muhim ahamiyatga ega.
Corbiculidae oilasiga Corbicula va Corbiculina urug’lari kiradi. Corbicila
urug’iga C.cor, C.purpurea, C.fluminalis turlari mansub Corbiculina urug’iga esa
C.ferghanensis va S.tibetensislar taalluqli. Z.I.Izzatullayev tomonidan Corbicula
urug’i turlari tuxum qo‘yuvchi, Corbiculina urug’i esa, tirik tug’uvchilar ekanligini
aniqlagan [85; 42-47-b., 45; 28-34-b.].
Zarafshon daryosi quyi oqimi suvlari Quyimozor suv ombori va Amu Buxoro
kanali biatoplaridan terilgan Corbiculidae oilasiga Corbicila urug’iga kiruvchi C.
cor ning chig’anoq o‘lchamlari H – 21-24; L – 22-27; W – 13-17,4 mm.
38](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_38.png)
![laboratoriya sharoitida o‘rganganimizda, uning chig’anoqlari ichidan bir necha
o‘ndan ortiq juda kichik chig’anoqlarni oldik. Bu uning tirik tug’uvchiligidan
darak beradi. Tuxum qo‘yuvchi C.ferghanensis va S.tibetensislar esa, mart-aprel
oylarida asosan Quyimozor suv omboridan terildi. Zarafshon daryosi quyi oqimi
suvlarida ushbu oila mollyuskalari faqat tekislik suv tiplarida tarqalgan. Ular loylar
orasida ko‘milib yashaydi va yaxshi filtratorlardir. Biroq Corbicula urug’i turlari
soni jihatdan kam uchraydi [ 45; 28-34-b.].
39](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_39.png)
![III BOB. ZARAFShON DARYoSI QUYI OQIMI DA UNIONIDAE VA
Corbiculidae OILALARI IKKIPALLALI MOLLYuSKALARI- NING SUV
TIPLARIDA TARQALIShI VA EKOLOGIYaSI.
3.1.Zarafshon daryosi quyi oqimida Unionidae va Corbiculidae oilasi
ikkipallali mollyuskalarining tarqalishi va ekologiyasi.
Zarafshon daryosi. Ushbu daryo tarixiy manbalarda Politimet, Namiq, Rudi
Mosaf, Rudi sharg’, Daryoyi Qo‘hak kabi nomlar bilan tilga olinadi. XVIII asrdan
boshlab u Zarafshon deb atalgan, uzunligi 781 km, havzasining maydoni 41680
km 2
, havzasining tog’li qismi 17710 km 2
. Zarafshon daryosi Turkiston, Zarafshon
va Oloy tizmalari birikkan joyda – (Ko‘k suv) tog’ tugunidagi Zarafshon
muzligidan Mastchohdaryo nomi bilan boshlanadi va 200 km cha oqib borgach,
unga Mastchoh va Fondaryoga qo‘shilib Zarafshon nomini oladi. Zarafshon
Cho‘ponota tepaligi yonida ikki yirik tarmoqqa – Oqdaryo va Qoradaryoga ajraladi
[85; 21-27-b., 45; 28-34-b.] .
Zarafshon daryosi quyi qismiga Amudaryodan suvlari Amu-Buxoro kanali
orqali keltiriladi. Amudaryo sohilida ikki pallali mollyuskalar turlar tarkibi
boyligi bilan ajralib turadi. Amu-Buxoro kanali Amudaryodan suv olib, Zarafshon
daryosi suv havzasiga katta miqdorda suvini tashlaydi, suv bilan birga baliqlar va
ikki pallali mollyuskalar o‘tishi ko‘zatiladi.Tadqiqotlar natijasida Zarafshon
daryosi quy oqimi suvlarida Unionidae va Corbiculidae oilalariga kiruvchi ikki
pallali mollyuskalarning 2 oila va 4 urug’ga taalluqli 9 tur va 1 kenja turining
yashashini aniqlandi (3.1.1-jadval).
Zarafshon daryosi quyi oqimi suvlarida Unionidae va Corbiculidae
oilalariga kiruvchi ikki pallali mollyuskalarning tarqalishini uchta xududda
doimiy kuzatishlar olib borib o‘rganildi. Navoiy viloyatiga kirish qismi, To‘dako‘l
suv ombori yaqinida va Buxoro shaxridan keyingi qismi taxlil qilindi. Navoiy
viloyatiga kirish qismi Unionidae oilasi turlari 1 m 2
joyda Sinanodonta gibba
1,1 , S. orbicularis 1,2 , S. puerorum 1,1 nusxadan tarqalgan biatoplar mavjud.
40](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_40.png)
![Daryoning sekin oqar batqoqlashgan xududlarida Colletopterum urug’idan
Colletopterum bactrianum 0,4 , C. cyreum sogdianum 0,6 donadan uchraydi, Ushbu
turlar Sinanodonta urug’i turlaridan zichligining nisbatan kichchikligi bilan farq
qiladi. Bu suv ekotizimlarida Colletopterum ponderosum volgense turlari
uchramadi. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv omborlarida Colletopterum
ponderosum volgense va S. kokandicum lar tarqalgan bo‘lib, daryoda
uchramasligiga suv satxining o‘zgarib turishi cheklovchi faktor sifatida o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi.
Daryoning qumoq va toshloq biotoplarida Sorbiculidae oilasi Corbicula
urug’idan Corbicula cor 0,9 , C. fluminalis 0,8 , C. purpurea 1,1 tarqalgan.
Corbiculina urug’idan Corbiculina tibetensis 2,1 , C. ferghanensis 2,4 daryoning
ushbu qismi suv ekotizimlarida zichligining kattaligi bilan farqlanadi. Bular ichida
birinchisi son jihatdan ko‘pdir, jami mollyuskalar daryoning loy bosgan va
makrofitlar, qamishlar ko‘p o‘sgan qismlarida ko‘plab uchraydi. Bu yerda ular 0,2-
1,5 m chuqurliklarda yashaydi, ba’zi vaqtda qumoq joylarida ham ularni uchratish
mumkin [85; 21-27-b., 45; 28-34-b.].
Zarafshon daryosining To‘dako‘l suv ombori yaqinida 7 tur ikkipallali
mollyuskalar tarqalgan. Uonionidae oilasidan Sinanodonta gibba 0,9 , S.
orbicularis 0.8 , S. puerorum 1,1 va Colletopterum cyreum sogdianum 0,3 tadan
uchrashini aniqladik. Daryoning suv omboriga yaqin qismida Colletopterum
bactrianum, C. ponderosum volgense va S. kokandicum lar tarqalmaganligi
aniqlandi, ushbu turlar kam tarqalgan endemiklar bo‘lib hisoblanadi. Daryo
atrofidagi xavuzlar va kichchik suv havzalari qumloq biatoplarida Corbicula
purpurea 0,9, Corbiculina tibetensis 1,6 , C. ferghanensis 1,2 dona tarqalgan.
Stenobiont hisoblangan Corbicula cor va C. fluminalis Zarafshon daryosining
To‘dako‘l suv ombori xududida uchramadi. Ushbu xudud suvlarida turlar soni kam
va zichligining nisbatan pastligi kuzatildi, bunga sabab suv muxitining
mollyuskalar yashashi uchun noqulayligi o‘z ta’sirini ko‘rsatgan bo‘lishi mumkin.
Ushbu mollyuskalardan Xitoy tishsizlarining barcha turlari To‘dako‘l suv ombori
xududi yaqinidagi suvlardan ham terildi. Ular Zarafshon daryosi quyi oqimi
42](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_42.png)
![malakofaunasi uchun birinchi marotaba ko‘rsatilmoqda. Xitoy tishsizlari daryo
sohilining baliqchilik xo‘jaligi suv havzalarida ham tarqalgan. Ular bu hududga
Xitoy kompleks baliqlari: oq amur, xumbosh kabilarni iqlimlashtirish natijasida
kelib qolgan. Chunki, bu baliqlarda Xitoy tishsizlarining lichinkasi-gloxidiyalari
parazitlik qiladi. Daryoda tirik mollyuskalar bilan birga, ularning bo‘sh
chig’anoqlari ham uchraydi [85; 21-27-b., 90; 431-434-b.].
Zarafshon daryosi quyi oqimi Buxoro shaxridan keyingi qismida 4 tur
ikkipallali mollyuskalar tarqalganligi aniqlandi. Daryoning doimiy suv mavjud
bo‘lgan qismi suvlarida Sinanodonta orbicularis 0,9, S. ruerorum 0,6 tadan
tarqalgan bo‘lib Novoiy shaxriga kirish qismi biatoplariga qaraganda zichligi
nixoyatdan kam. Qumloq va toshloq biatoplarda Corbiculina tibetensis 1,1 , C.
ferghanensis 1,0 tadan tarqalgan.
Zarafshon daryosi quyi oqimi Navoiy viloyatiga kirish qismi 10 tur,
To‘dako‘l suv ombori yaqinida 7 ta, Buxoro shaxridan kiyeyngi qismi 4 ta
turlarning tarqalganligini o‘rgandik. Daryoning quyi qismiga borgan sari turlar
soni va zichligi kamayishi kuzatildi, bo‘nga sabab suv satxining o‘zgarib turishi va
suvlarning gidrokimyoviy tarkibining ruxsat etilgan miyordan ortiq ekanligi o‘z
ta’sirini ko‘rsatgan. Daryoning toshloq biatoplarida 2 ta, qumloqlarda 5 va loyli
joylarda esa 8 tur tarqalgan. Zarafshon daryosi quyi oqimi soxili suv ekotizimlarida
peloreofil va reofil ekologik guruhlariga mansub ikkipallali mollyuskalar
tarqalgan. Peloreofillar 80 % ni va reofillar 20 % ni tashkil etishi aniqlandi.
Peloreofillarning ko‘pligi ushbu xududda mollyuskalarning yashashi uchun qo‘lay
bo‘lgan loyli biatoplarning ko‘pligidan darak beradi.
43](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_43.png)
![3.2. Suv omborlarida Unionidae va Corbiculidae oilalari ikkipallali
mollyuskalarining tarqalishi va ekologiyasi.
Suv omborlari sun’iy ravishda bunyod etilgan suv havzalari bo‘lib, past va
chuqur relyefli joylarda daryolar yoki oqar suvli ko‘llarga to‘g’on qurib suvining
oqimi boshqarilishi va suv to‘planishi uchun barpo etilgan suv havzasidir.
Zarafshon daryosi quyi oqimi suv omborlarida Unionidae va Corbiculidae oilasiga
kiruvchi mollyuskalar tarqalishiga suv muhiti omillarining ta’siri shu vaqtgacha
maxsus o‘rganilmagan. Biz o‘z tadqiqotlarimizni Quyimozor, To‘dako‘l va
Sho‘rko‘l suv omborlarida olib bordik.
Quyimozor suv ombori - Buxoro viloyatida Quyimozor va Kogon temir
yo‘l stansiyalari oralig’ida joylashgan. 1958 yilda Zarafshon daryosining quyi
qismidagi chuqurliklardan birining atrofini ko‘tarib qurilgan. Dastlabki suv hajmi
280 mln.m 3
, maydoni 16,2 km 2
. Eng keng joyi 5 km, o‘rtacha chuqurligi 17 m, eng
chuqur joyi 40 m. 1968 yilda suv ombori qayta rekonstruksiya qilinib, uning suv
hajmi 350 mln.m 3
gacha, maydoni 17.3 km 2
ga yetdi. Quyimozor suv omboriga
maxsus kanal (18 km) orqali Zarafshon daryosidan suv keltiriladi. S huningdek,
Amu-Buxoro mashina kanali 40 m 3
/s suv quyadigan Quyimozor nasos stansiyasi
qurildi. Jamg’arilgan suv uzunligi 72 km va sekundiga 100 m 3
/s ga qadar suv
oqadigan kanal orqali irrigasiya shahobchalariga tarqatiladi. Suv omborida suv
sathi o‘zgarib turadi. Quyimozor suv ombori tarkibiga Xorxo‘r va Duoba
gidrouzellari kiradi. 1965 yildan beri Quyimozor suv ombori Amu-Buxoro
mashina kanali suvini tartibga solish maqsadida foydalaniladi. Magistral kanal
bilan birgalikda suv ombori 94 ming gektar yerni sug’oradi [85; 21-27- b .].
Quyimozor suv omboriga Amudaryo va Zarafshon daryolari suvlari
quyilganligi, boshqa suv omborlariga qaraganda katta maydonni egallaganligi
sababli mollyuskalar turlari tarkibi boydir .
44](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_44.png)
![toshloq, qumloq, loyli biatoplarning ta’siri katta.
Suv omborida Sinanodonta urug’i turlar tarqalishiga ikki faktorning ta’siri
katta birinchidan Zarafshon daryosi va Amudaryo suvlari Quyimozor suv
omboriga qo‘yiladi. Suv va baliqlar bilan Sinanodonta va Colletopterum urug’lari
turlari Quyimazor suv omboriga o‘tgan. Ikkinchidan Zarafshon daryosi sohilida
va Quyimazor suv omborida oq amur, xumbosh baliqlari iqlimlashtirilgan. Ushbu
baliqlar bilan Xitoy mollyuskalarning tarqalishiga olib kelgan. Chunki, bu
baliqlarda Sinanodonta urug’i ning giloxidiyalari parazitlik qiladi. Suv omborida
tarqalgan turlar turli xil zichlikka ega. Sinanodonta gibba 1 m 2
da o‘rtacha 2,1
tadan, S. orbicularis 1,5 tadan va S. puerorum esa 1,6 tadan tarqalgan. Suv
omborida suv sathining o‘zgarib turishi ikki pallali mollyuskalar tarqalishiga o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi [45; 28-34-b.].
Suv omborining botqoqlashgan biatoplarida Colletopterum urug’idan
Colletopterum bactrianum, C. cyreum sogdianum, C. ponderosum volgense
tarqalgan bu turlar yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek. Zarafshon daryosi suvlarida
keng tarqalgan bo‘lib, suv oqimi bilan suv ombori va uning atrofidagi suv tiplarida
tarqalishiga olib kelgan. Bu turlar ichida C. cyreum sogdianum kenja turining
zichligi boshqa turlarga qaraganda katta 1m 2
da 0,6 tadan uchraydi. Qolgan turlar
Colletopterum bactrianum, C. ponderosum volgense larning zichligi 0,8-1,3 tadan
to‘g’ri kelishini kuzatdik [ 45; 28-34- b .] .
Suv omborining suv quyiladigan qismi ning chap so h ilida va suv chiqarish
kanalida Corbiculidae lardan Corbicula cor, C. fluminalis, C. purpurea,
Corbiculina ferghanensis, C. tibetensis lar yashaydi (Boymurodov, 2003).
Umuman mollyuskalar suv omborining loy bosgan va mikrofitlar ko‘p o‘sadigan
qismlarida serob. Bu yerlarda ular 2-4,5 m chuqurliklarda qamish va suv o‘tlari
ko‘p o‘sgan joylarda yashaydi va ba’zi vaqtlarda qumloq, toshloq joylarda ham
uchraydi. Ularning zichligi 1 m 2
da o‘rtacha quydagicha Corbicula cor 0,8 , C.
fluminalis 1,1 , C. purpurea 1,0 , Corbiculina ferghanensis 2,6 , C. tibetensis 2 ,9
ekanligi aniqlandi.
46](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_46.png)
![Sho‘rko‘l suv ombori - Zarafshon vodiysining quyi qismida joylashgan.
1977 yilda foydalanishga topshirilgan bo‘lib, to‘liq hajmi o‘rtacha 170 mln. m 3
.
Suv ombori asosan Zarafshon daryosidan suv oladi. Uning to‘g’onining maksimal
balandligi 14,5 m. maksimal suv chiqarish imkoniyati 350 m 3
/sek. Marqaziy
Osiyo va O‘zbekiston ikkipallali mollyuskalarini o‘rganishda V.I. Jadinning
«Semeystvo Unionidae MDX» (1938) monografiyasi katta o‘rin tutadi. Unda
Marqaziy Osiyo suv havzalaridan Amudaryoda tarqalgan mollyuskalarning turlar
tarkibi bayon qilingan. Z.I.Izzatullayev (2010, 2014).,Z.I.Izzatullayev., H.T.
Boymurodov (2009).,X.T.Boymurodov (2017) lar Sho‘rko‘l suv ombori ikkipallali
mollyuskalarini o‘rganishgan. Biz suv ombori va uning atrofidagi suvlardan 2018
- 2020 yillar 220 dan ortiq namunalar terilib ikkipallali mollyuskalarning turlar
tarkibi, ekologik guruhlari, biotoplararo va suv tiplarida tarqalishini maxsus
o‘rgandik [85; 21-27-b., 45; 28-34-b.] .
Sho‘rko‘l suv omborida ikkipallali mollyuskalarining 8 turi va 2 kenja turi
yashaydi va ular 2 oila va 4 urug’ga kirishi aniqlandi (3.2.1 – jadval) . Xitoy
tishsizlari Sinanodonta orbicularis, S. ruerorum Sho‘rko‘l suv ombori
mollyuskalar faunasi uchun birinchi marta ko‘rsatilmoqda. Ular suv omboriga
xitoy kampleksi baliqlari – oq amur ( Ctenopharyngodon idella ) va oq
xumboshlarni ( Hypophthalmichthys molitrix ) iqlimlashtirish natijasida kelib
qolgan. Xitoy kompleksi baliqlarida Xitoy tishsizlari Sinanodonta urug’i
gloxidiylari lichinkalari parazitlik qiladi. Tirik mollyuskalar 1,2 – 2,2 metr va
undan ortiq chuqurliklarda yashaydi, ularning zichligi Sinanodonta orbicularis 1,2 ,
S. ruerorum 1.3 ni tashkil etadi. Suv omborining qirg’oqlarida mollyuskalarning
bo‘sh chig’anoqlariham uchraydi. Bundan oldingi tadqiqotlar va bizning
tadqiqotlarimiz natijasida ikki pallali mollyuskalarning tarqalishida Oddiy
xumbosh balig’i muhim rol uynaydi. Oddiy xumbosh karpsimonlar oilasining turi
hisoblanadi. Xitoyning markaziy va shimolliy suv havzalarida keng tarqalgan.
O‘zbekistonga 1960 – 1963 yillarda keltirilib, iqlimlashtirilgan. Amudaryodan
Amu-Buxoro kanali orqali Zarafshon daryosining suv havzalariga va Qarshi
magistral kanali orqali Qashqadaryo sohilidagi Tallimarjon suv omboriga o‘tgan
48](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_48.png)
![va Sinanodonta urug’i turlarining tarqalishiga olib kelgan [89; 21-27-b., 45; 28-34-
b.].
Sho‘rko‘l suv omborida ikkipallali mollyuskalar faunasining shakillanishiga
Zarafshon daryosiing ta’siri katta. Suv omboriga suv qo‘yiladigan qismida, o‘ng va
chap sohillarida Colletopterum cyreum sogdianum, C.bactrianum, C. ponderosum
volgense lar tarqalgan bo‘lib, ularning zichligi juda ham kamdir. Ularning zichligi
qo‘ydagicha: Colletopterum cyreum sogdianum 0,9 ta , Colletopterum bactrianum
0,7 ta , Colletopterum ponderosum volgense 0,8 tadan uchraydi. Suv ombori suv
satxining mavsumiy o‘zgarib turishi ikkipallali mollyuskalarning biatoplarda
tarqalishiga ta’sir qo‘rsatadi. Bu turlar juda sekin xarakatlanadi 1 soatda 15 – 20
sm.ga xarakatlana oladi. Suv omborida qumli biotoplar keng tarqalgan, shunga
ko‘ra bunday yerlarda qumli biotoplarda uchraydigan Corbiculidae oilasi
vakillarini uchratish mumkin. Ularning zichligi daryoga nisbatan kamdir, bu suv
ombori sathining tez-tez va keskin o‘zgarib turishi bilan izohlanadi.
Suv omboriga suv quyiladigan qismida va suv chiqarish kanalida Corbicula
cor, C. fliminalis va C. purpurea turlar tarqalgan bo‘lib, ularning zichligi boshqa
suv tiplariga qaraganda ko‘p. 1 m 2
joyda Corbicula cor 0,6 , C. fliminalis 0,9 va
C. purpurea 0,8 tani tashkil etadi. Suv omborida Corbiculina urug’ining har
ikkala vakili – S.tibetensis va C. ferghanensis uchraydi. Ularning zichligi 2,9-3,1
tani tashkil etadi.
O‘zbekistonda eng katta daryolar Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshonda yirik
suv omborlar, kanallar qurildi va qurilmoqda. Bu ulkan o‘zgarishlar natijasida
yangi yerlarni o‘zlashtirish bilan bir qatorda mallyuskalarning tarqalishining
kengayishiga olib kelgan. Sho‘rko‘l suv omborida son jihatdan Zarafshon daryosi
o‘rta qismidagi 60% mollyuska turlari mavjud, ammo ular turlar xilma-xilligi
jihatidan farq qiladi. Bu farq bevosita Sho‘rko‘l suv omborining suv olish manbasi
bilan bog’liqdir. Suv ombori loylarida peloreofillardan 7 ta tur ( Sinanodonta
ruerorum, S. orbicularis Corbicula cor, C.purpurea, C. fluminalis, Corbiculina
tibetensis, C. ferganensis ), oqar suvlarida reofil 2 tur ( Colletopterum cyreum
sogdianum, Colletopterum bactrianum ), oqar suvlar balchiqlarida pelolimnofil 1
49](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_49.png)
![tur ( Colletopterum ponderosum volgense ) yashaydi. Suv omborida peloreofillar
70%, reofillar 20 %, va pelolimnofillar 10 % ni tashkil etadi [ 45; 28-34- b ., 125;
44-58- b ., 126; 18-40- b .].
Suv omorida tarqalgan Corbicula cor, C.purpurea, C. fluminalis,
Corbiculina tibetensis, C. ferganensis turlar keng tarqalgan evribiont turlar bo‘lib
qalgan turlar esa stenabiontlardir. Ikkipallali mollyuskalar zichligining turlicha
bo‘lishi, mollyuskalarning ekologik – biologik xususiyatlari, biotoplararo tarqalish
qonuniyatlariga bog’liq.
Sho‘rko‘l suv ombori barpo etilishi bilan ikkipallali mollyuskalar yashashi
va urchish sharoitlari bir muncha yaxshilandi. Suv omborida ikkipallali
mollyuskalar faunasining shakillanishida bu xududga baliqlarning
iqlimlashtirilishi va baliqchilik xo‘jaligining rivojlanishi ham o‘z ta’sirini
ko‘rsatgan. Sho‘rko‘l suv ombori mollyuskalar faunasining shakllanishiga
qo‘yidagi omillar ta’sir etgan: Sho‘rko‘l suv omborida ikki pallali
mollyuskalarning tarqalishida xududda iqlimlashtirilgan oddiy xumbosh, oq amur
baliqlari muhim rol uynagan. Izlanishlar natijasida Sho‘rko‘l suv omborida
ikkipallali mollyuskalarning 8 turi va 2 kenja turi yashashi aniqlangan, ular 2 oila 4
urug’ga taalluqlidir.
To‘dako‘l suv ombori - Navoiy viloyati hududida bo‘lib, u Buxoro
shahridan 26 km sharqdagi tabiiy soylikda joylashgan, 1968 yilda ishga
tushirilgan. To‘liq hajmi 800 mln.m 3
suv yuzasining maydoni 17,5 km 2
, o‘rtacha
chuqurligi 4,8 m. To‘g’oning balandligi 4 m, maksimal suv chiqarish imkoniyati
46,0 m 3
/s. O‘rtacho‘l kanali orqali Zarafshon daryosining ortiqcha suvlarini
jamg’aradi, Amu-Buxoro mashina kanali orqali Amudaryodan to‘ldiriladi.
To‘dako‘l suv omborida baliqchilik xo‘jaligi bor. To‘dako‘l suv omborining turli
qismlarida ikki pallali mollyuskalarning sistematik tarkibi, ularning bioekologik
xususiyatlari, biotoblararo tarqalishi va boshqa muhim tomonlarini to‘liq
o‘rganilmaganligini e’tiborga olgan holda biz tadqiqotlarimizni 2017 yildan
boshlab mollyuskalarni terishni boshladek shu bilan birgalikda O‘zbekiston Fanlar
akademiyasi Zoologiya instituti va Samarqand Davlat universitetining ekologiya
50](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_50.png)
![kafedrasida saqlanayotgan kolleksion materiallaridan foydalandik [85; 21-27-b.,
92; 136-139-b.].
To‘dako‘l suv ombori Zarafshon daryosidan va Amu-Buxoro kanali orqali
Amudaryodan suv olganligi va boshqa suv omborlariga qaraganda mollyuskalar
turlariga boydir. Bizdan oldingi o‘rganishlar va bizning tadqiqotlarimiz natijasida
To‘dako‘l suv omborida Uonionidae va Corbiculidae oilasiga mansub 9 tur va 2
kenja tur ikkipallali mollyuskalar yashashi, ular ikki oila va 4 avlodga kirishi
aniqlandi (3.2.1 – jadval).
To‘dako‘l suv ombori qultiqlarida daryo suv quyadigan yuqori qismida
Uonionidae oilasi Sinanodonta urug’i, Sinanodonta gibba, S. puerorum tarqalgan
bo‘lib, boshqa turlarga nisbatan kam uchraydi. Ushbu turlarning zichligi Zarafshon
daryosi o‘rta qismida katta.
Suv omborida Sinanodonta urug’i turlar tarqalishiga ikki faktorning ta’siri
katta birinchidan Amudaryo suvlari Amu-Buxoro kanali orqali To‘dako‘l suv
omboriga tushadi. Suv va baliqlar bilan Sinanodonta va Colletopterum urug’lari
turlari To‘dako‘l suv omboriga o‘tgan. Ikkinchidan Zarafshon daryosi sohilidagi
To‘dako‘l suv omboriga oq amur, dungpeshana baliqlari iqlimlashtirilgan. Ushbu
baliqlar bilan Xitoy mollyuskalarning tarqalishiga olib kelgan. Chunki, bu
baliqlarda Sinanodonta urug’i ning giloxidiyalari parazitlik qiladi. Suv omborida
tarqal turlar turli xil zichlikka ega. Sinanodonta gibba 1 m 2
da o‘rtacha 1,1 tadan
va S. puerorum esa 1,2 tadan tarqalgan.
Suv omborining batqoqlashgan biatoplarida Colletopterum urug’i
Colletopterum bactrianum, C. cyreum sogdianum, C. ponderosum volgense, S.
kokandicum tarqalgan bu turlar yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek Zarafshon daryosi
suvlarda keng tarqalgan bo‘lib, suv oqimi bilan suv ombori va uning atrofidagi suv
tiplarida tarqalishiga olib kelgan [ 45; 28-34-b..].
Bu turlar ichida C. cyreum sogdianum kenja turining zichligi boshqa turlarga
qaraganda katta bo‘lib 1m 2
da 1,6 tadan uchraydi. Qolgan turlar Colletopterum
bactrianum, C. ponderosum volgense larning zichligi 0,5-0,9 tadan to‘g’ri
kelishini kuzatdik .
51](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_51.png)
![Suv omborining suv quyiladigan qismida, chap soxilida va suv chiqarish
kanalida mollyuskalardan Corbicula cor, C. fluminalis, C. purpurea, Corbiculina
ferghanensis, C. tibetensis lar yashaydi (Boymurodov, 2003). Umuman
mollyuskalar suv omborining loy bosgan va mikrofitlar ko‘p o‘sadigan qismlarida
serob. Bu yerlarda ular 2-2,5 m chuqurliklarda qamish va suv o‘tlari ko‘p o‘sgan
joylarda yashaydi va ba’zi vaqtlarda qumloq, toshloq joylarda ham uchraydi.
Ularning zichligi 1 m 2
da o‘rtacha quydagicha Corbicula cor 0,9 , C. fluminalis
0,7 , C. purpurea 0,5 , Corbiculina ferghanensis 2,9 , C. tibetensis 2 ,8 ekanligi
aniqlandi.
Ikkipallali mollyuskalar ekologik guruhlari bo‘yicha pelolimnofil,peloreofil
va reofil guruhlarga bo‘linadi. To‘dako‘l suv ombori oqar suvlar loylarida
peloreofillarning 7 turi 70 % ( Sinanodonta gibba, S. puerorum , Corbicula cor, C.
fluminalis, C. purpurea, Corbiculina ferghanensis, C. tibetensis ), suv osti loylari,
balchiqlarda pelolimnofillar 1 turi 10 % ( Colletopterum ponderosum volgense )
oqar suvlar loylarida reofillar 2 turi 20 % ( Colletopterum bactrianum, C. cyreum
sogdianum ) yashaydi [35; 89-90-b., 30; 219-221-b.] .
To‘dako‘l suv omborining suv ekotizimlarida Sinanodonta.gibba,
Corbiculina ferghanensis va C. tibetensis lar keng tarqalgan evribiont turlar
ekanligi va Corbiculina ferghanensis, C. tibetensis, Colletopterum bactrianum, C.
cyreum sogdianum turlar esa stenabiontlarga kirishini aniqladik.To‘dako‘l suv
ombori barpo etilishi bilan ikki pallali mollyuskalarning suv omborida tarqalishiga
va mollyuskalar faunasining shakllanishiga qo‘yidagi omillar ta’sir etgan: 1.
To‘dako‘l suv omborida ikki pallali mollyuskalarning tarqalishida oddiy xumbosh,
peshanasidung va boshqa baliqlar muhim rol o‘ynagan. Zarafshon daryosida
tarqalgan turlar baliqlar va suvlar orqali To‘dako‘l suv omboriga o‘tgan va
tarqalgan. 2.Baliqlar bilan suv omboriga Sinanodonta, Colletopterum, Corbicula
va Corbiculina urug’i turlari tarqalgan. To‘dako‘l suv omborida 9 tur va 2 kenja
tur ikkipallali mollyuskalar yashashi, ular ikki oila va 4 avlodga kirishi aniqlandi
[85; 21-27-b., 45; 28-34-b.] .
52](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_52.png)
![3.3.Kanallarda Unionidae va Corbiculidae oilalari ikkipallali
mollyuskalarining tarqalishi va ekologiyasi.
Kanallar – inson tomonidan barpo etilgan suv tiplari bo‘lib, ularning barpo
etilishi qishloq va xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarini suv bilan ta’minlashda
muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari kanallar gidrobiontlar, xususan, ikki
pallali mollyuskalarning suv havzalariaro tarqalishida muhim ahamiyatga ega.
Masalan, Yevroosiyoning shimoldagi yirik suv havzalari o‘rtasida qurilgan Dnepr,
Shimoliy Dones va Volga-Don katta kanallari Yevropada O‘rta Dunay, Don va
Volga daryolari hamda Markaziy va Shimoliy hududlari o‘rtasida ikki pallali
mollyuskalar tarqalishining invazion yo‘li hisoblanadi [9; 39-41-b., 127; 622-626-
b., 124; 430-444-b.].
O‘zbekiston kanallarida ikki pallali mollyuskalarning turlar tarkibi,
tarqalishi to‘g’risida ma’lumotlar mavjud emas. Unionidae va Corbiculidae oilalari
ikki pallali mollyuskalarini tarqalishi o‘rganildi. Tadqiqotlar Zarafshon ko‘yi
oqimidagi Amu-Buxoro, Konimex, Vobkent, Aiu-Buxoro, Amu- Qorakul va
Shoxrud sug’orish tizimi kanallarida olib borildi.
Amu-Buxoro kanali Buxoro viloyati hududida joylashgan. O‘rta
Amudaryoning o‘ng qirg’og’idan Chorj o‘ y shahridan 12 km yuqoridan boshlanadi.
Qizilqumdan o‘tib , Zarafshon suv havzasiga suv beradi. 1 - navbati 1965 yilda, 2 -
navbati 1976 yilda qurilgan. Umumiy uzunligi 400 km. Maksimal suv o‘tkazish
imkoniyati 270 m 3
/sek. Kanal suvining ma’lum qismini To‘dako‘lga quyadi. Amu-
Buxoro kanali ikki pallali mollyuskalari turlar tarkibi Amudaryo sohilining boshqa
kanallariga nisbatan ko‘pligi aniqlandi. Buning asosiy sababi – Amu-Buxoro
kanali Amudaryodan suv olib, Zarafshon daryosi suv havzasiga katta miqdorda
suvini tashlaydi, suv bilan birga baliqlar va ikki pallali mollyuskalarning o‘tishidir
[8; 21-27-b., 45; 28-34-b.].Tadqiqotlar natijasida Amu-Buxoro kanalida ikki pallali
mollyuskalarning 2 oila va 4 urug’ga taalluqli 9 tur va 2 kenja turining yashashini
aniqlandi (3.3.1-jadval).
54](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_54.png)
![Kanal suv ekotizimlari boshlang’ich qismida 11 tur, o‘rta qismida 8 ta va
quyi qismida 4 tur uchraydi.Bu turlar Amudaryo havzasida tarqalgan ikki pallali
mollyuska turlarining (22 tur) 50% ni tashkil etadi.Kanalda Unionidae oilasi
Sinanodonta urug’idan Sinanodonta gibba, S. orbicularis va S. puerorum tarqalgan
bo‘lib, ular 1 m 2
joyda Amudaryodan suv oladigan boshlang’ich qismida 1,4-1,6
tadan loyli biotoplarda uchrasa, o‘rta qismida 1,1-1,4 tadan tarqalgan. Amu-
Buxoro kanali quyi qismi suvlarida Sinanodonta orbicularis va S. puerorum lar
uchraydi ularning zichligi boshlanish va o‘rta qismiga nisbatan kam 0,8-0,9 tani
toshkil etadi, sababi suv satxining o‘zgarib turishi bilan bog’liq bo‘lishi mumkin.
Ularning solishtirma zichligi koeffisiyenti 0,4 - 0,5 ga teng. Sinanodonta gibba
kanal quyi qismi biotoplarida uchramasligi kuzatildi. Kanalda mollyuskalarning
tarqalishi oziqlanishi uchun plankton organizmlarning ko‘pligi kabi muhitning
ekologik omillari bilan bog’liq. Bundan tashqari, Amudaryo daryosi havzasida
ham ikki pallali mollyuskalarning turlar tarkibi, miqdori va areallarining o‘zgarishi
tabiiy holda va insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida ro‘y berayotganligini alohida
qayd etish kerak. Sinanodonta urug’i turlari gloxidiyalari ko‘payish va tarqalish
uchun baliqlarda ma’lum vaqt ekoparazitlik qiladi. Bu turlar Xitoy hududi uchun
xos turlar bo‘lib, mamlakatimizda baliqchilikni rivojlanishi uchun Sinanodonta
gloxidiyalari bilan zararlangan noan’anaviy xitoy kompleksi baliq turlari – oq
amur ( Ctenopharyngodon idella ) va oq xumboshlarni ( Hypophthalmichthys
molitrix ) ko‘paytirish uchun olib kelinishi bilan bog’liqdir. Bu o‘rinda aytish
lozimki, Amudaryosi havzasi yaqinidagi baliqchilik xo‘jaliklarida bu baliq turlarini
iqlimlashtirish va ko‘paytirish natijasida oq amur va xumboshlarning daryoga
inson ta’siri ostida tushib qolishi Sinanodonta urug’i turlarining ham Amudaryoda
tarqalishiga olib kelgan [5; 28-29-b., 7; 28-39-b., 148; 21-27-b., 45; 28-34-b.].
Colletopterum cyreum sogdianum, C.pondersum volgense, va C. bacterium
turlarining zichligi kanalning boshlanish qismida 1 m 2
joyda 0,9-1,3 tadan
tarqalgan bo‘lsa, o‘rta qismida faqat Colletopterum cyreum sogdianum va
C.pondersum volgense tarqalgan 1 m 2
joyda 0,8 – 1,1 tadan uchraydi. Kuyi
qismida ushbu turlar uchramadi. Kanalning boshlanish qismida Sorbiculidae oilasi
56](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_56.png)
![Corbicula cor, S.purpurea, C.fluminalis, Corbiculina ferghanensis va , C.tibetensis
turlari 1 m 2
da 0,6-3,1 tagacha qumloq va toshloq yerlarda tarqalgan. Kanalda
zichligi eng katta turlardan Corbiculina tibetensis ni misol qilishimiz mumkin.
Uning zichligi kanalning boshlanish qismida 1 m 2
da 3,1 ta bo‘lib, quyi qismida
2,1 tashkil etadi. Suv ekotizimida tarqalgan Corbiculina tibetensis, C.ferghanensis
turlari evribiont turlar ekanligi aniqlandi. Ikki pallali mollyuskalarning ekologik
guruhlari bo‘yicha shuni aytishimiz mumkinki, Amu-Buxoro kanalida
peloreofillarning 8 turi ( Corbicula cor, S. purpurea, S.fluminalis, Corbiculina
tibetensis, C.ferghanensis, Sinanodonta gibba, S.orbicularis, S. puerorum ) keng
tarqalgan bo‘lib, ular jami mollyuskalarning 73 % ni tashkil etadi. Reofillar 2 turni
( Colletopterum syreum sogdianum, C. bacterianum ) (18 %) o‘z ichiga oladi, 1 tur
( Colletopterum ponderosum volgense ) pelolemnofil (9 %) hisoblanadi.
Kanal va uning atrofi suv tiplaridan mollyuskalarning 10 turi va 2 kenja
turining yashashi aniqlandi, ular 2 oila va 4 ta urug’ga taalluqli . Ular kanalning
toshloq yerlarda (2 ta), qumloq yerlarda (5 ta) va loylarda (9 ta) tarqalgan.
Konimex kanali - Zarafshon daryosidan suv oladi. Buxoro viloyati qishloq
xo‘jaligi yerlarini sug’orishda foydalaniladi. Kanalning uzunligi 28 km bo‘lib, suv
sarfi 16 m 3
/sek ni tashkil etadi.Zarafshon daryosi quyi qismida joylashgan ushbu
kanal noyob endimek turlari va ularning bioxilma-xilligini saqlab qolish dolzarb
muammalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Bizning tadqiqotlarimizgacha ushbu
kanalda va uning atrofi suvlari ikkipallali mollyuskalar faunasi o‘rganilmagan edi
[4; 22-29-b., 45; 28-34-b.].
57](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_57.png)
![Tadqiqotlar natijasida kanal va uning atrofi suv tiplarida mollyuskalarning 6
turi va 1 kenja turining tarqalganligi o‘rganildi. Ular 2 oila va 4 urug’ga taalluqli.
Kanalning boshlanish jaylaridagi biatoplarda 7 ta, o‘rta qismida 4 ta va quyi
qismida 2 tur tarqalgan (3.3.2-jadval).
Kanalda Sinanodonta , Corbicula va Corbiculina urug’i turlari keng
tarqalgan bu urug’ turlari kanal biatoplariga Zarafshon daryosi suvlaridan o‘tgan.
Ikki pallali mollyuskalar kanalning doimiy suv oqimi mavjud bo‘lgan qismida
suvning 0,5-1 m chuqurliklarida qamish va suv o‘tlari o‘sgan biotoplarida
tarqalgan [131; 3-18-b., 6; 28-34-b., 147 ; 21-27-b., 150; 28-34-b.].
Uonionidae oilasi Sinanodonta urug’idan Sinanodonta gibba va S.
orbicularis lar kanalning boshlanish qismida 0,8-0,9 tadan tarqalgan. Kanalning
o‘rta qismida S. orbicularis 0,5 tadan tarqalgan . Sinanodonta puerorum turi
uchramadi. Colletopterum cyreum sogdianum kanalning boshlang’ich va o‘rta
qismlari reofil suvlarida 0,6-0,9 tadan tarqalgan. Colletopterum bactrianum,
Colletopterum ponderosum volgense va Solletopterum kokandicum lar kanal
biatoplarida uchramadi sababi suv satxining o‘zgarib turishi bilan bog’liq.
Euglesidae oilasi Euglesia urug’idan Euglesa hissarica, Euglesa heldreichi,
Euglesa turkestanica, Euglesa obliquata va Euglesa turanica lar buloq,
chashmalarda tarqalgan turlar bo‘lganligi sababli kanal suvlarida uchramadi.
Kanalningboshlang’ich qismi toshloq va qo‘mloq biatoplarida Corbicula cor, C.
purpurea 1 m 2
da 0,8-1,0 tadan tarqalgan. Suv tipining boshlang’ich, o‘rta va quyi
qismi suvlarida Corbiculina tibetensis va C. ferghanensis lar 1m 2
joyda 0,8-2,4
tagacha tarqalgan biatoplari mavjud.
Corbiculina tibetensis va C. ferghanensis lar kanal biatoplarida keng
tarqalgan evribiont turga kirishi va qolgan turlar esa stenabiontlarga kirishi
aniqlandi. Kanimex kanalida peloreofillarning 6 turi ( Corbicula cor, S. purpure,
Corbiculina tibetensis, C.ferghanensis, Sinanodonta gibba, S.orbicularis ) keng
tarqalgan bo‘lib, ular jami mollyuskalarning 86 % ni tashkil etadi. Reofillar 1 turni
( Colletopterum syreum sogdianum ) (14 %) tarqalgan. Ular kanalning toshloq
yerlarda (2 ta), qumloq yerlarda (4 ta) va loylarda (5 ta) tarqalgan
59](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_59.png)
![Amu-Qorako‘l kanali - Quyi Zarafshon xududining asosiy suv manbai
Zarafshon va Amudaryo hisoblanadi. Quyi qismida Zarafshon daryosining suvi 54
ga yaqin magistral ariqlar (eng muhimlari Konimex, Shofirkon, Vobkent daryo,
Romitan, Shoxud) orqali sug’orishga sarflanib, tabiiy o‘zanidan faqat sizot suvlari
oqadi. Ushbu kanal ikkipallali mollyuskalari hozirgacha alohida o‘rganilmagan.
Quyi Zarafshon xududidagi yetarli sug’orish ishlarini yaxshilash maqsadida
Amudaryodan Amu-Buxoro kanali (uzunligi 268 km yillik suv sarfi sekundiga 235
m 3
) orqali suvi keltirilgan. Amu-Buxoro kanalidan Amu-Qorako‘l kanali suv oladi.
Amu-Qorako‘l kanali uzunligi 40 km, suv sarfi sekundiga 42 m 3
ni tashkil etadi.
O‘rganishlarimiz natijasida Amu-Qorako‘l kanalida ikki pallali mollyuskalarning 2
oila va 4 urug’ga taalluqli 9 tur va 2 kenja turining yashashini aniqlandi. Ushbu
turlar kanal suv ekotizimlarida boshlanish qismida 11 ta, o‘rta qismida 7 ta va quyi
qismida 3 ta tur tarqalgan (3.3.4-jadval).
Amu-Qorako‘l kanali Amu-Buxoro kanali kabi Zarafshon daryosi quyi
oqimidagi faunasi bioxilma-xilligi bilan boshqa kanallardan ajralib turadi, sababi
kanalning barpo etilganiga uzoq vaqt bo‘lganligi va tabiiy suv ekotizimlarining
shakillanganligi bilan izoxlash mumkin. Kanal suvlarida oq amur
( Ctenopharyngodon idella ) va oq xumbosh ( Hypophthalmichthys molitrix )
baliqlari tarqalgan, bu baliqlar bilan Sinanodonta urug’i turlari tarqalgan [3; B.3-
18; ] . Suv xavzasi boshlanish qismi suvlarida Unionidae oilasi Sinanodonta urug’i
ikki pallali mollyuskalaridan Sinanodonta gibba 1,1 , S. orbicularis 1,3 va S.
puerorum 0,9 tadan tarqalgan, o‘rta qismida 0,7-0,8 tadan tarqalgan. Amu-
Qorako‘l kanali quyi qismi suvlarida Sinanodonta urug’i turlari uchramaydi,
sababi suv satxining o‘zgarib turishi o‘z ta’sirini ko‘rsatgan.
Zarafshon daryosi qo‘yi oqimida ikki pallali mollyuskalarning turlar tarkibi,
areallarining o‘zgarishiga antropogen omillar ta’sir etgan.
62](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_62.png)
![Quyimozor kanali - Zarafshon daryosining quyi qismida barpo etilgan
bo‘lib Jondor tumani hududini suv bilan ta’minlaydi. Kanalning uzunligi 78
km.dan ortiq, suv sig’imi 10 m 3
/s ni tashkil etadi. XX asrning o‘rtalaridan boshlab
O‘rta va Quyi Zarafshonda sug’oriladigan yer maydonlarini kengaytirish
maqsadida kanallar qurilishi keng xududlarda olib borilgan. Hozirgi kunga kelib
Zarafshon suvini ushbu kanallar orqali viloyatlar va tumanlar taqsimlab berish
Zarafshon irrigasiya tizimlari orqali amalga oshirilmoqda. Yangi kanallarning
barpo etilishi suv va baliqlar bilan ikkipallali mollyuskalar va gidrobiontlarning
tarqalishiga olib kelmoqda [93; 3-23- b ., 56; 37-43- b ., 116; 319-322- b ., 117; 167-
170- b .]. Bugungi kungacha Quyimozor kanali ikkipallali mollyuskalarning
tarqalishi, zichligi va ekologik guruhlari maxsus o‘rganilmagan. Tadqiqotlarimiz
natijasida Quyimozor kanali va uning atrofidagi suv tiplarida ikkipallali
mollyuskalarning 7 turi va 1 kenja turi yashashi aniqlandi. Ular 2 oila va 4 urug’ga
taalluqli, kanal suv ekotizimlarida boshlanish qismida 8 ta, o‘rta qismida 4 ta va
quyi qismida 3 ta tur tarqalgan (3.3.6-jadval).
Quyimozor kanali faunasi Quyi Zarafshon daryosi sohilining boshqa
kanallariga nisbatan boydir. Sababi kanalning Quyimozor suv ombori suv olishi va
ishga tushirilganligiga uzoq vaqt bo‘lganligi o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Quyimozor
suv omboriga baliqlarning iqlimlashtirilishi natijasida Sinanodonta orbicularis,
S.puerorum va S.gibba tarqalishiga olib kelgan. Bular asosan kanalning 0,40-1,2 m
chuqurliklarida tarqalgandir. Kanalning yuqori va o‘rta qismidagi qumloq
biatoplarda Corbicula cor, C.purpurea, Corbiculina tibetensis va C.fenghanensis
tarqalgan ular 1m 2
joyda 1,0-2,7 tadan uchraydigan biatoplari mavjud. Kanalning
boshlanish qismi botqoqlashgan ba’zi biatoplari Colletopterum cyreum sogdianum
tarqalgan ushbu tur Amudaryo daryosi o‘rta oqimida tarqalgan bo‘lib suv va
baliqlar bilan Amu-Buxoro kanali orqali
67](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_67.png)
![Quyimozor suv omboriga va undan Quyimozor kanaliga o‘tib tarqalgan bu
tur kanalda tarqalgan boshqa turlarga qaraganda kam uchraydi zichligi 1 m 2
joyda
o‘rtacha 0,9 tadan tarqalgan. Kanalda ikkipallali mollyuskalarning tarqalishiga
antropogen faktorlar ta’sirida suvlarning ifloslanishi, suv satxining o‘zgarib turishi
ta’siri katta. Xulosa: Quyimozor kanali va uning atrofidagi suv tiplarida ikkipallali
mollyuskalarinig 7 turi va 1 kenja turi tarqalgan ular 2 xil ekologik guruhlarni hosil
qiladi, toshloq yerlarda (2 ta), qumloq yerlarda (2 ta) va loylarda (7 ta) tarqalgan.
Qorovulbozor kanali - Zarafshon daryosining quyi oqimida joylashgan.
Tarixga oid manbalarda yozilishicha Zarafshon suvidan, yuqorida qayd etilganidek
qadimdan Samarqand, Buxoro, Karmana hududlari bilan birga Qashqadaryo (Eski
Anhhor kanali orqali) va Jizzax (Eski Tuyatortar kanali orqali) yerlari ham
sug’orilib kelinmoqda. Hozirgi kunda ham ushbu kanallar yordamida Zarafshon
daryosi suvi Samarqand, Navoiy, Buxoro, Jizzax va Qashqadaryo viloyatlariga
yetkazib berilmoqda. Kanallar bilan gidrobiontlar tarqalmoqda. O‘tgan XX
asrning o‘rtalarida asosan paxta maydonlarini kengaytirish maqsadida
Zarafshonnning quyi oqimidagi qishloq xo‘jaligidagi yerlariga Amu-Buxoro va
Amu-Qaroko‘l kanallari orqali Amudaryo suvi ham keltirilgan [99; 25-52-b., 103;
165-167-b.].
Qorovulbozor kanali uzunligi 34 km, suv sig’imi esa 22 m 3
/s ni tashkil etadi.
Adabiyotlarni o‘rganish va tadqiqotlarimiz natijasida Qorovulbozor kanalida ikki
pallali mollyuskalarning 3 turi tarqalganligini o‘rgandik, ular Unionidae va
Sorbiculidae oilalariga kiradi, Kanalning Zarafshon daryosi quyi oqimi suv
tiplaridan suv oluvchi boshlang’ich qismida 3 tur, o‘rta qismida 1 tur tarqalgan
(3.3.7-jadval).
Qorovulbozor kanalining Zarafshondaryosidan boshlanish qismda
Corbicula purpurea 1m 2
da 0,8 donadan uchraydi.Mollyuskalar suvning 0,5-1 m
chuqurliklarida qamish va suv o‘tlari o‘sgan joylarda yashaydi. Kanalning
boshlanish va o‘rta qismi suvlarida qumloq biatoplarda Corbiculina tibetensis va
C. ferghanensis o‘rtacha 0,7- 1.1 tadan tarqalgan.
69](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_69.png)
![3.4.Kollektor-zovurlarida Unionidae va Corbiculidae oilalari ikkipallali
mollyuskalarining tarqalishi va ekologiyasi.
Zarafshon daryosi quyi oqimi sug’oriladigan yerlar melorativ holatini
yaxshilashda kollektor – zavur tarmoqlarining ahamiyati katta. O‘zbekiston
Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish ko‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra 2007-2011
yillar davamida Zarafshon vohasining sug’oriladigan yerlarida shakillangan
qaytarma suvlar, ya’ni kollektor-zovur oqimi hajmi 3035,2 ± 4239 mln. m 2
oraliqda o‘zgargan. Bu miqdordagi suvning juda katta qismi Buxoro viloyati ekin
maydonlaridan suv tuplaydigan kollektor – zovurlarga to‘g’ri keladi
(F.H.Hikmatov va b. 2016).
Hozirgi vaqtgacha Zarafshon daryosi quyi oqimi kollektor – zovurlarida
tarqalgan ikkipallali mollyuskalar faunasi maxsus o‘rganimaganligini e’tiborga
olib Shimoliy, Markaziy Buxoro, Markaziy Olot, Bibishirin, G’arbiy Rishton,
Bosh suv to’plash, Bosh-Qorako‘l va Dengizko‘l kollektor–zovurlarida tadqiqotlar
olib bordik.
Shimoliy kollektor - Zarafshon daryosi quyi oqimida joylashgan 1948 yilda
qurib ishga tushirilgan. Kollektorning umumiy uzungligi 139,9 km dan ortiq suv
o‘tkazish qobiliyati 56,5 m 3
/s ni tashkil etadi. Kollektorga Buxoro viloyatidagi
G’ijdivon, Shofirkon, Rishton, Peshku, Vobkent tumanlari hududlaridan suv
yig’iladi [99; 8-39-b., 100; 83-85-b.].
Shimoliy kollektor va uning atrofidagi turli suv tiplarida ikki pallali
molyuskalarning sistematik tarkibi, ularning bioekologik xususiyatlari,
biatoplararo tarqalishi va boshqa muhim tomonlarini to‘liq o‘rganilmaganligini
e’tiborga olib,
Tadqiqotlarimiz natijasida ushbu kollektor va uning atrofidagi suv tiplarida
molyuskalarining 6 turi va 1 kenja turining yashashi aniqlandi. (3.4.1-jadval)
72](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_72.png)
![Shimoliy kollektor-zovurlari suvlarining o‘rta va quyi qismida Sinanodonta
urug’idan Sinanodonta gibba 1 m 2
da o‘rtacha 0,6 va S. orbicularis lar 0,4 tadan
tarqalgan.Zarafshon daryosi havzasining o‘rta qismida ya’ni Samarqand viloyati
sug’oriladigan yerlarda hosil bo‘ladigan kollektor-zovur suvlarining
minerallashuv darajasi Buxoro viloyatidagiga nisbatan ancha kichikdir. Masalan,
2008-2011 yillar davomida Samarqand viloyatidagi kollektor-zovur suvlarining
minerallashuv darajasi 0,55 ± 1,88 g/l oralig’ida o‘zgargan. Buxoro viloyatida esa
minerallashuv darajasi biroz yuqori bo‘lib, 1,45±3,8 g/l qiymatlarda o‘zgaradi.
Suv tarkibida mineral tuzlarning ortishi Sinanodonta va Colletopterum urug’i
turlarining tarqalishi zichligiga, chig’anoqlariing o‘zgaruvchanligiga o‘z ta’sirini
ko‘rsatadi. Masalan Colletopterum cyreum sogdianum 0,8-1 metr chuqurliklarda 1
m 2
da o‘rtacha 0,7 tadan uchraydiga biatoplar uchraydi.
Kollektorning loy bosgan qismi va hovuzlarda Corbicula cor, C. fluminalis,
C. purpurea , Corbiculina urug’idan Corbiculina tibetensis, C. ferghanensis lar
tarqalgan bo‘lib, ular ichida birinchi va ohirgi turlar son jig’atida ko‘pdir. Bu turlar
hajmi jihatdan nisbatan kichikroq bo‘lganligi sababli loylar orasi 1m 2
da 0,7-1,4
uchraydi. Shimoliy kollektorda ikkipallali molyuskalar yashash sharoitlariga qarab
uch xil ekologik guruhlari hosil bo‘lgan. Peloreofillar 6 ta bo‘lib 86 % ni va reofil
1 tur 14 % tashkil etadi. Ekologik guruhlari to‘g’risidagi ma’lumotlar 3.3.5.1-
jadvalda keltirib o‘tilgan [104; 27-33- b ., 98; 29-38- b ., 139 ; 11-22- b ., 151; 28-34-
b .].
Inson xo‘jalik faoliyatining daryolar, kollektorlar oqimiga ta’siri juda qadim
zamonlarga borib taqaladi. Bu ta’sir daryolarning gidrologik rejimi. Ular suv
resurslarining miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlarining o‘zgarishlarida aks etadi. Suv
resurslarining miqdor va sifat jihatidan o‘zgarishi unda tarqalgan gidrobiontlarga
ta’sir ko‘rsatadi [96; 89-100- b ., 97; 19-35- b ., 140; 21-27- b ., 145; 28-34- b .].
Xulosa qilib Shimoliy kollektorda ikkipallali mollyuskalarning 6 tur va 1
kenja turi tarqalgan va ular uch xil ekologik guruhlarga taalluqli.
74](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_74.png)
![Markaziy Buxoro kollektori - Buxoro viloyati hududidagi Vobkent,
Buxoro, Romitan va Jondor tumanlari ariq va hovuzlaridan suv oladi. 1955 yil
ishga tushirilgan, kollektorning uzunligi 95,1 km., suv o‘tkazish qobiliyati 80
m 3
/sek. ni tashkil etadi. Bizning tadqiqotlarimiz natijasida kollektor va uning
atrofidagi suv tiplarida ikki pallalilarning 7 turi va 1 kenja turning yashashi
aniqlandi, ular 2 oila va 4 urug’ga taalluqli (3.4.1-jadval).
Zarafshon daryosi quyi oqimi va Amudaryo havzasida Sinanodonta va
Colletopterum urug’i turlari ikki pallali mollyuskalari turlari tarkibi, areallarining
o‘zgarishi tabiiy va antropogen omilar ta’sirida yuzaga kelmoqda. Masalan
kollektor-zovurlar bo‘nga misol bo‘ladi. Zarafshon daryosi quyi oqimidagi
kollektor-zovurlarga daryo, kanallar va uning atrofidagi hovuz, baliqchilik
xo‘jaliklari suvlari tushmoqda bu suvlar bilan baliqlar oq amur
( Ctenopharyngodon idella ) va oq xumboshlarni ( Hypophthalmichthys molitrix ),
ikkipallali mollyuskalar Sinanodonta gibba, S. orbicularis, S. puerorum,
Colletopterum bactrianum, C. cyreum sogdianum boshqa ko‘plab gidrobiontlar
tushib tarqalmoqda [101; 3-18-b., 118; 189-192-b., 115; 91-94-b.].
Markaziy Buxoro kollektori ushbu hududdagi boshqa kollektorlarga
qaraganda mallyuskalar faunasi boy, sababi suv miqdorining ko‘pligi va toshkil
etilganiga uzoq vaqt bo‘lganligi bilan izoxlanadi. Uonionidae oilasi turlari
peloreofil ekologik guruhlarni hosil qilib asosan o‘rta va quyi qism suvlarida
tarqalgan. Masalan Sinanodonta gibba 0,8 , S. orbicularis 1,1 , S. puerorum 0,9
tadan uchraydi. Bu turlarning zichligi ko‘llar, suv omborlariga nisbatan kam. Oqar
suvlar loyli biatoplarida Colletopterum bactrianum, C. cyreum sogdianum
tarqalgan, ikkinchi tur zichligi kattaligi bilan ajralib turadi, ular 0,6-1,2 m
chuqurliklarda 0,6-0,9 tagacha tarqalgan.
Zarafshon daryosi quyi oqimi suvlari tabiiy va antropogen faktorlar ta’siri
suvlarning minerallanishiga, gidrokimyoviy tarkibining murakkablashuviga olib
kelmoqda. Kollektor atrofidagi suv ombori hovuzlarida mollyuskalar nisbatan ko‘p
bo‘lib, ularda doimiy suv mavjudligi, loy bosgan va mokrofitlar ko‘p o‘sgan joylar
75](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_75.png)
![mavjudligi sababli mollyuskalar nisbatan ko‘plab uchraydi. Bu yerda ular 0,2 –1,1
m chuqurliklarda qamish va suv o‘tlari ko‘p o‘sgan joylarda o‘rtacha 1m 2
da 0,6 -
1,1 tagacha tarqalgan. Colletopterum bactrianum, C.cyreum sogdianum lar asosan
kollektor sohilidagi suv omborida tarqalgan biroq kollektorning o‘zida uning sekin
oqar joylarida ham uchraydi.
Corbicula purpurea , Corbiculina tibetensis va C. ferghanensis lar
kollektorning o‘zida qumoq, loy bosgan biatoplarida tarqalgan bo‘lib, bu turlar
kollektorda nisbatan kam, kollektor atrofidagi hovuzlarda ko‘plab 1m 2
joyda 1,1-
1,3 ta dan tarqalgan. Markaziy Buxoro kollektorida tarqagan turlar peloreofil va
reofil ekologik guruhlarni hosil qilgan. Peloreofillar 6 ta bo‘lib 75 % ni va reofillar
2 tur 25 % tashkil etadi.
Markaziy Olot kollektori - 1956 yil ishga tushirilgan bo‘lib, uzunligi 16
km., suv o‘tkazish qobiliyati 5 m 3
/sek. dan ortiq. Tirik organizmlar uchun suv,
tuproq, havo asosiy hayot muhiti bo‘lib hisoblanadi. Kollektorlarda suv sifatini
aniqlashda Unionidae va Corbisulidae oilasi turlari indikatorlar bo‘lib hisoblanadi
[106; 841-845-b., 119; 192-195-b.].
Markaziy Olot kollektori gidrobiontlari faunasi shu davrgacha alohida
o‘rganilmagan. 2017-2020 yillar tadqiqotlarimiz natijasi ushbu suv havzasida 4
turning tarqalganligini ular 1 oila 2 urug’ga kirishini aniqladek (3.4.1-jadval).
Markaziy Olot suv ekotizimlari barqaror muvozanatini saqlash xududda
tarqalgan ikkipallali mollyuskalar biologik xilma – xilligini muhofaza qilish
muxim o‘rin tutadi. Kollektorda Corbicula cor va C.purpurea lar 1 m 2
joyda 0,9-
1,1 tadan qumloq biotoplarda tarqalgan bo‘lib, ularning tarqalishiga suv sathining
o‘zgarib turishi cheklovchi omil sifatida ta’sir ko‘rsatgan. C.fluminalis kollektor
ekotizimlarida uchramaydi. Ushbu mollyuskalar solishtirma zichligi koeffisiyenti
Corbicula cor da 0,7 , C.purpurea esa 0,8 ni tashkil etadi.
Markaziy Olot kollektoriga suv quyiladigan ekotizimlarda Corbiculina
tibetensis, C. ferghanensis turlari zichligining kattaligi bilan ajralib turadi. Masalan
ushbu turlar 1 m 2
joyda 2,1-2,3 tadan qumloq biotoplarda tarqalgan. Kollektor
76](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_76.png)
![gidrokimyoviy tarkibi bilan bog’liq bo‘lishi mumkin..
Colletopterum cyreum sogdianum, C.pondersum volgense, va C. bacterium
turlarining zichligi kollektorning boshlanish qismida 1 m 2
joyda 0,9-1,3 tadan
tarqalgan bo‘lsa, o‘rta qismida faqat Colletopterum cyreum sogdianum va
C.pondersum volgense tarqalgan 1 m 2
joyda 0,6 – 1,2 tadan uchraydi. Kuyi
qismida ushbu turlar uchramadi. Bibishirin kollektori boshlanish qismida
Sorbiculidae oilasi Corbicula cor, S.purpurea, C.fluminalis, Corbiculina
ferghanensis va , C.tibetensis turlari 1 m 2
da 0,9-3,1 tagacha qumloq va toshloq
yerlarda tarqalgan. Kolektorda zichligi eng katta turlardan Corbiculina tibetensis
ni misol qilishimiz mumkin. Uning zichligi kolektoring boshlanish qismida 1 m 2
da
3,1 ta bo‘lib, quyi qismida 2,1 tashkil etadi. Suv ekotizimida tarqalgan
Corbiculina tibetensis, C.ferghanensis turlari evribiont turlar ekanligi aniqlandi.
Kollektorda ikki pallali mollyuskalarning ekologik guruhlari quydagicha
peloreofillar 8 ta 73 % , reofillar 2 ta 18 % va pelolemnofil 1 turi 9 % tashkil
etishini aniqladik. Kollektor va uning atrofi suv tiplaridan
mollyuskalarning 9 turi va 2 kenja turining yashashi aniqlandi, ular 2
oila va 4 ta urug’ga taalluqli . Ular kollektorning toshloq yerlarda (2 ta),
qumloq yerlarda (5 ta) va loylarda (9 ta) tarqalgan.
G’arbiy Romitan – Zarafshon daryosining quyi oqimida joylashgan.
Hozirgi kunda kanallar yordamida Zarafshon daryosi suvi Samarqand, Navoiy,
Buxoro, Jizzax va Qashqadaryo viloyatlariga yetkazib berilmoqda. G’arbiy
Romitan kollektori 1966 yil ishga tushirilgan, uzunligi 60.1 km., suv o‘tkazish
qobiliyati 8 m 3
/sek. Romitan va Jondor tumanlari hududlaridagi suv manbalaridan
suv oladi [121; 41-42- b ., 114; 13-42- b ., 120; 18-30- b .].
Kollektorda ikki pallalilarning 4 turi va 1 kenja turning yashashi aniqlandi,
ular 2 oila va 3 urug’ga taalluqli (3.4.1-jadval).
G’arbiy Romitan kollektori suv ekotizimlari boshlang’ich qismida 2
tur, o‘rta qismida 5 ta va quyi qismida 1 tur uchraydi. G’arbiy Romitan
79](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_79.png)
![kollektoridan Colletopterum cyreum sogdianum biz tomonimizdan birinchi bor
ko‘rsatilmoqda. Bu tur Zarafshon daryosi sohilidagi suv ombori va hovuzlarda loy
bosgan, balchiq joylarda yarim ko‘milgan holda yashaydi, ular 0,2 –1,5 m
chuqurliklarda suv o‘tlari ko‘p bo‘lgan biotoplarda 1m 2
joyda o‘rtacha 1,1tadan
tarqalgan. Ushbu tur kollektorning asosan o‘rta qismida tarqalgan, quyi qismi
suvlarida uchrpmaydi. Kollektor suv ekotizimlarida Sinanodonta gibba, S.
orbicularis, S. puerorum, Colletopterum bactrianum, C. ponderosum volgense, S.
kokandicum tarqalmagan.
Zarafshon daryosining quyi oqimida Romitan va Jondor tumanlari hududida
kanallar, kollektorlar va qishloq xo‘jaligi uchun qazilgan ariqlarda Sorbiculidae
oilasi Corbicula urug’idan Corbicula fluminalis, C. purpurea va Corbiculina
urug’idan Corbiculina tibetensis, C. ferghanensis loy ostida ko‘milib hayot
kechiradi, ularning zichligi 1 m 2
da o‘rtacha 0,6-2,5 tani tashkil etishini aniqladik.
Romitan va Jondor tumanlari xududidan oqib o‘tuvchi G’arbiy Romitan
kollektoridan ikki pallali mollyuskalar 2 xil biatoplarda tarqalgan: oqar suvlar
loylarida – peloreofillarning 4 turi 80 % va oqar suvlarda – reofillarning 1 turi 20
% yashaydi. Umuman olganda, G’arbiy Rishton kallektoridan tarqalgan turlardan
Colletopterum cyreum sogdianum Zarafshon daryosi atrofidagi hovuzlarda ham
keng tarqalgan. Bu hovuzlar inson tomonidan barpo etilgan bo‘lib, suv va baliqlar
orqali daryoda tarqalgan turlarni hovuzlarda tarqalishiga olib kelgan [122; 517-
521-b., 109; 81-86-b., 113; 43-50-b.].
G’arbiy Romitan kollektorida ikki pallali mollyuskalarning 5 turi uchraydi,
qumloqlarda 4, toshloq biatoplarda 1 va loyli batqoq biatoplarda 2 tur tarqalgan.
Bosh suv to‘plash kollektori - ushbu kollektor Zarafshon daryosi quyi
oqimida joylashgan 1991 yilda qurib ishga tushirilgan. Suv havzasida ikki
pallalilarning 7 turi va 2 kenja turning yashashi aniqlandi, ular 2 oila va 4 urug’ga
taalluqli. Kollektor suv ekotizimlari boshlang’ich qismida 6 tur, o‘rta qismida 7 ta
va quyi qismida 2 tur uchraydi (3.4.1-jadval).
80](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_80.png)
![Zarafshon havzasining Buxoro viloyati xududida ham ko‘plab kanallar
mavju. Zarafshon havzasida suv resurslari cheklanganligi sababli, daryoning kuyi
oqimida, Buxoro viloyatida yerlarni sug’orishda va boshqa iste’molchilarning
suvga bo‘lgan talablarini qondirishda 70 yillardan boshlab Amudaryo suvidan
foydalanilmoqda. Shu maqsadda Amudaryodan suv olish uchun Amu-Buxoro va
Amu-Qorako‘l kanallari bunyod etilgan. Ushbu kanallar suvining bir qismi Bosh
suv to‘plash kollektoriga qushiladi suv bilan Sinanodonta va Colletopterum
urug’lari turlari tarqalgan.
Bosh suv to‘plash kollektori ikkipallali mollyuskalari faunasi Zarafshon
daryosi sohili boshqa kollektorlariga nisbatan boydir. Kollektorga Amudaryo
suvlarining tushishi Amudaryoda tarqalgan Sinanodonta orbicularis, S.gibba va
S.puerorum turlarining tarqalishiga olib kelgan. Ular 0,5-1,2 m. chuqurliklarda
uchraydi, 1m 2
joyda zichligi quyidagicha Sinanodonta orbicularis 0,8 tadan ,
S.gibba 0,9 tadan va S.puerorum 1,1 tadan tarqalgan [123; 2125-2131-b., 128; 32-
35-b.].
Ushbu kollektorning qirg’oqlarida va sekin oqar qismida kollektor atrofi
hovuz va ariqlarida mollyuskalardan Colletopterum bactrianum, C. cyreum
sogdianum, C. ponderosum volgense tarqalgan. Ushbu turlar Amdaryoning o‘rta
oqimida tarqalgan turlar bo‘lib, ular suv va xumbosh, oqamur, boshqa boliqlar
migrasiyasi orqali o‘tgan bo‘lishi mumkin, zichligi 0,8-1,2 ni tashkil etadi.
Kollektor va uning atrofidagi hovuz va ariqlarning biotoplarida Corbicula
flaminalis, Corbicula tibetensis, C.ferghaninsis tarqalgan bo‘lib, ulaningg
o‘rtacha zichligi 1 m 2
da 1,1-2,2 tani toshkil etadi. Bosh suv to‘plash kollektorida
tarqalgan turlar 3 xil ekologik guruxlarni hosil qilgan, oqar suvlar loylarida -
peloreofillar 6 turi 67% , oqar suvlarda - reofillarning 2 turi 22 % va suv osti
balchiqlarida pelolemnofillar 1 turi 11 % tarqalgan. Tadqiqotlarimiz natijasida
ushbu kanal va uning atrofi suv tiplarida ikki pallali mollyuskalarning 7 turi va 2
kenja turi yashashi aniqlandi. Ular 2 oila 4 urug’ga taalluqli, qumloqlarda 3,
toshloq biatoplarda 1 va loyli batqoq biatoplarda 6 tur tarqalgan.
81](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_81.png)
![3.5.. Zarafshon daryosi sohili ikkipallali mollyuskalarining zoogeografik
tahlili
Zoogeografik ma’lumotlar 1995-2021 yillarda Zarafshon daryosi sohili suv
tiplaridan terilgan ikki pallali mollyuskalarning faunistik tarkibi va tarqalishini
o‘rganish asosida tuzildi. Natijada, 9 tur va ikki kenja tur aniqlandi, ular 4 urug’ va
2 oilaga taalluqli. Zoogeografik tahlil uchun 6 tur hisobga olindi, chunki 3 tur
( Sinanodonta orbicularis, Sinanodonta gibba, Sinanodonta puerorum ) Xitoy
kompleks baliqlari va 1 kenja tur ( Colletopterum ponderosum volgense ) Volga
bo‘yi baliqlari bilan tasodifan ushbu suv havzasiga kelib qolganligi tufayli bu
yerda muhokama etilmaydi.
Suv malakofaunasi kelib chiqishi va tarqalishiga qarab 2 zoogeografik
guruhdan iborat:
1 . Markaziy Osiyo turlari: 1. Corbiculina ferghanensis , 2. Corbiculina
tibetensis . Ular Tarim markaziy turlariga mansub. Birinchi tur Farg’ona vodiysidan
tortib Zarafshon vodiysigicha tarqalgan. Ikkinchi tur sharqda Xitoydagi Ko‘knor
ko‘lidan tortib, g’arbda Sirdaryo va Amudaryo quyi oqimigacha tarqalgan , pelofil.
Oxirgisi esa, faqat Zarafshonning yuqori qismi suvlaridan ma’lum bo‘lgan
krenofil.
Corbicula urug’i kelib chiqishiga qarab Sharqiy Osiyoda paydo bo‘lgan,
uning turlari Avstraliyada ham topilgan [84; 161-163- b ., 85; 76-87- b .]. .
2 .Sirdaryo va Amudaryoning o‘rta oqimining endemik turlari: 1.
Colletopterum bactrianum, 2. C.cyreum sogdianum. Bu guruh turlari Sirdaryo,
Zarafshon va Amudaryo endemiklaridir.
Katta ikkipallalilar – Colletopterum bactrianum va Colletopterum cyreum
sogdianum tekisliklar kanallari, hovuzlar, daryoning sekin oqar qismi, qayirlar va
suv omborlarida yashaydi. Birinchisi juda kamchil. Barcha ushbu mollyuskalar
kelib chiqishiga qarab C o‘ g’d markazining faunistik guruhiga kiradi.
84](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_84.png)
![Xulosa qilib shuni aytish lozim, Zarafshon daryosi sohili ikkipallali
mollyuskalari kelib chiqishi va tarqalishi bo‘yicha Palearktika viloyati va Ovrupo-
Markaziy Osiyo kenja viloyati So‘g’d –Tibet yuqori mintaqasinining So‘g’d
mintaqasiga kiradi [84; 161-163- b ., 85; 76-87- b .].
85](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_85.png)
![3.6.Zarafshon daryosi quyi oqimida tarqalgan ikkipallali
mollyuskalarga suv mu h iti omillari va suv gidrokimyoviy ko‘rsatkichlari
ta’siri.
Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlarida Uonionidae oilasidan
Sinanodonta gibba, S. orbicularis, S. ruerorum, Colletopterum bactrianum, C.
cyreum sogdianum, C. ponderosum volgense, S. kokandicum , Sorbiculidae
oilasidan Corbicula cor, C. fluminalis, C. purpurea , Corbiculina tibetensis, C.
ferghanensis turlari tarqalgan bo‘lib. Ushbu turlarning bioxilma-xilligiga, tarqalish
zichligiga, chig’anoqlarining o‘zgaruvchanligiga, biomassasiga va
populyasiyalariga suv muhitining harorati, suv tiniqligi, oqim tezligi va
gidrokimyoviy ko’rsatkichlari o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Zarafshon daryosi quyi oqimida ikki pallali mollyuskalarning tarqalishi va
rivojlanishiga tashqi muhit omillari xususan suvdagi abiotik omillar kompleks
tarzda ta’sir etishi kuzatildi. Suv muhitidagi abiotik, biotik va antropogen omillar
Uonionidae va Corbiculidae oilasi ikki pallali mollyuskalar hayotida muhim rol
o‘ynaydi. Chuchuk suvlarda uchraydigan ikki pallali mollyuskalarning tarqalishi
va rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar olimlar tomonidan o‘rganilgan [129; 21-23-
b.].
Zarafshon daryosi quyi oqimi Navoiy viloyatiga kirish qismi 10 tur,
To‘dako‘l suv ombori yaqinida 7 ta, Buxoro shahridan kieyngi qismi 4 ta
turlarning tarqalganligini o‘rgandik. Daryoning quyi qismiga borgan sari turlar
soni va zichligi kamayishi kuzatildi, bunga sabab suv sathining o‘zgarib turishi va
suvlarning gidrokimyoviy tarkibining ruxsat etilgan miyordan ortiq ekanligi o‘z
ta’sirini ko‘rsatgan (3.6.1-rasm).
Suv harorati, tiniqligi va oqim tezligi daryoning turli qismlarida turlicha
bo‘lishi mollyuskalar tarqalishiga ta’sir ko‘rsatuvchi faktor bo‘lib hisoblanadi.
86](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_86.png)
![Suv haroratining 11- 22 0
S oralig’i optimal zonasi bo‘lib bunda Sinanodonta,
Colletopterum, Corbicula va Corbiculina urug’lari turlarida suvlarni filtrasiya
qilishi, oziqlanishi, harakatlanishi, ko‘payish bosqichlari uchun harorat eng qulay
bo‘lgan muhitni hosil qiladi. Suv haroratining o‘rtacha 22- 26 0
S yuqori bo‘lishi
mollyuskalarga maksimal ta’sir etib hayot jarayonlariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi
aniqlandi [134; 3-18-b., 110; 120-126-b., 108; 21-23-b.] .
Yozda daryoning o‘rta qismida suvning harorati o‘rtacha 16-22 0
S ekanini
o‘lchadik. Daryo sohilida mollyuskalarning rivojlanishida suv harorati muhim rol
o‘ynaydi. Zarafshon daryosi quyi qismida suv harorati ikki pallali mollyuskalar
filtrasiya faolligiga ham ta’sir etishini kuzatdik. Suv haroratining pasayishi
mollyuskalarda suv filtrasiyasini susaytiradi, suv havzalari harorati +2+5 0
S ga
yetganda ularning aksariyati suvlarni filtrasiya qilishni butunlay to‘xtatadi.
Unionidae oilasi turlarida +4 0
S da suvlarning filtrasiya qilish qobil i yati juda
susayadi [ 31 ; 8-9- b .]. Ikki pallali mollyuskalar asosan sayoz qirg’oqli zonalarda
suvlarni filtirasiya qilish jarayoni faolligi kuzatildi.
Zarafshon daryosi quyi qismida fasllarda suv haroratining turlicha bo‘lishi
ikki pallali mollyuskalarning oziqlanishi va filtrasiya faolligi turlicha bo‘lishiga
sabab bo‘ladi. Zarafshon daryosi quyi qismida suv haroratining nisbatan past
bo‘lishi, oqim tezligining nisbatan yuqoriligi Unionidae oilasi Sinanodonta va
Colletopterum urug’lari turlarining tarqalishiga cheklovchi omil sifatida ta’sir
ko‘rsatgan.
Suvning tiniqlik darajasi. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlari
suvlari tiniqlik darajasi yuqori va o‘rta qismlaridagiga qaraganda nisbatan pastligi
bilan farqlanadi. Suvning tiniqligi undagi muallaq zarrachalar qum, loy, plankton,
suv o‘tlari va boshqa moddalarning mavjudligiga bog’liq. Suvning tiniqlik darajasi
sekki diski orqali aniqlandi. Suv tiniqligi yuqorida ko‘rsatilgan uslublar bilan
o‘rganildi. Daryoning Navoiy viloyatiga kirish qismida suvning o‘rtacha tiniqligi
0,26-0,32 m. bo‘lgan xududlarda Unionidae va Corbiculidae oilasi ikki pallali
mollyuskalarning rivojlanishi va tarqalishi uchun suv muxiti nisbatan qulay bo‘lib,
88](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_88.png)
![bu joylarda Uonionidae oilasidan Sinanodonta gibba, S.orbicularis, S. ruerorum,
Colletopterum bactrianum, C. cyreum sogdianum, Sorbiculidae oilasidan
Corbicula cor, C. fluminalis, C. purpurea,Corbiculina tibetensis,C. ferghanensis
tarqalganligini aniqladik. Daryoning kieyingi qismlariga borgan sari suvlarning
ifloslanishining ortishi, oqim miqdorining kamayishi va boshqa omillarning ta’siri
natijasida suv ekotizimlarida suvning tiniqlik darajasi kamayishi kuzatiladi. Suv
tiniqligi ikkipallali mollyuskalarning tarqalishida muhim omil lardan biri bo‘lib
hisoblanadi. Suv tiniqlik darajasi qancha yuqori bo‘lsa mollyuskalarning suvlarni
filtrasiyasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi [137; 3-24-b., 107; 79-84-b., 112; 367-370-b.].
To‘dako‘l suv ombori yaqinida o‘rta qismida suvlarning tiniqligi 0,14-0,28
m. tashkil etishini aniqladik. B u hudud suvlarining tiniqligi Navoiy shahriga
kirish qismidagiga qaraganda pastligi bilan farq qiladi. Bu h ududda Uonionidae
oilasidan Sinanodonta gibba, S. orbicularis, S. ruerorum, C. cyreum sogdianum,
Sorbiculidae oilasidan Corbicula purpurea , Corbiculina tibetensis, C.
ferghanensis turlari tarqalganligi o‘rganildi.
Buxoro sha h ridan kieyngi qismida 0,12-0,24 m ekanligi aniqlandi. Suv
muxitida ikki pallali mollyuskalar Unionidae va Corbiculidae oilalari turlarining
tarqalishi va rivojlanishiga nisbatan noqulay bo‘lib jami 4 ta, ya’ni Sinanodonta
orbicularis, S. ruerorum, Corbiculina tibetensis,Corbiculina ferghanensis turlari
tarqalganligi aniqlandi.
89](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_89.png)
![o‘zgarishi suvlarda tarqalgan gidrobiontlar tarqalishi, zichligiga va
chig’anoqlarining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatishi aniqlandi. Suvning kimyoviy
tarkibini o‘rganish bo‘yicha O.A.Alyokin, L.V.Brajnikova V.V.Fadeyev,
L.N.Tarasovalar, I.L.Pavelko, M.N.Burkalseva va boshkalar tadqiqotlar olib
borgan [135; 3-22-b., 133; 8-20-b., 105; 3-29-b., 111; 570-573-b.].
Minerallanishning hisoblash davridagi o‘rtacha qiymati uchun egrilikni ∑
u = f(Q)
qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu egrilik daryoning minerallanishini daryo
suvining ko‘pligi va faza tartibidan qanday bog’liqligini aniqlash imkonini beradi.
Shuningdek, namunalar juda ham kam olinganligi sababli olingan natijalarni
statistik asoslash uchun bir necha yillar davomida to‘plangan natijalarni bir qatorga
to‘plash zaruriyati tug’iladi. Daryolarning gidrokimyoviy tarkibi daryoning
suv ko‘pligidan gidrologik fazasi tartibiga bog’liq bo‘lgani uchun Z
u =f(Q)
bog’liqlikni o‘rganishda daryo suvining yillik ko‘p suvliligi va gidrologik
tartiblarini hisobga olish lozim. Yillik suv ko‘pligi, gidrologik tartibi fazasi
va antropogen yuklanish darajasini e’tiborga olib tuzilgan namunadagi
ionlar summasining Z
u =f(Q) suv sarfiga bog’liklik, minerallanishining ancha
aniq qiymatini olish imkonini beradi. Zarafshon daryosi quyi oqimi suvlari ham
tabiiy va antropogen omillar ta’sirida gidrokimyoviy ko‘rsatgichlari o‘zgarishi
kuzatilmoqda. Zarafshon dayosi quyi oqimi Navoiy viloyatiga kirish qismi suv
oqim tezligi 0,81-0,93 m/cyek bo‘lib, ushbu hudud olingan namunalarda kislorod
(O 2
) 4,9±0,2 mg/l, neft va neft mahsulotlari 0,04±0,01 mg/l, fenol 0,001, xlor (Cl)
282±14 ml/g, suvning minerallashuvi 820±26 mg/l bo‘lganda ikkipallali
mollyuskalarning 10 turi: Sinanodonta gibba, Sinanodonta orbicularis,
Sinanodonta ruerorum, Colletopterum bactrianum,
92](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_92.png)
![Colletopterum cyreum sogdianum,Corbicula cor, Corbicula fluminalis, Corbicula
purpurea,Corbiculina tibetensis, Corbiculina ferghanensis tarqalgan. To‘dako‘l
suv ombori yaqinida suv oqim tezligi 0,56-0,62 m/cyek bo‘lib olingan
namunalarda kislorod (O 2
) 3,8±0,2 mg/l, neft va neft mahsulotlari 0,04±0,01 mg/l,
fenol 0,001, xlor (Cl) 314±18 ml/g, suvning minerallashuvi 1046±28 mg/l
bo‘lganda ikkipallali mollyuskalarning 7 turi: Sinanodonta gibba, Sinanodonta
orbicularis, Sinanodonta ruerorum, Colletopterum cyreum sogdianum, Corbicula
purpurea , Corbiculina tibetensis, Corbiculina ferghanensis aniqlandi [132; 4-22-
b.].
Buxoro shahridan kieyngi qismida suv oqim tezligi 0,26-0,38 m/cyek
bo‘lib, kislorod (O 2
) 3,4±0,1 mg/l, neft va neft mahsulotlari 0,05±0,01 mg/l, xlor
(Cl) 328±22 ml/g, suvning minerallashuvi 1122±36 mg/l bo‘lgan joylarda
mollyuskalarning 4 turi: Sinanodonta orbicularis, Sinanodonta
ruerorum, Corbiculina tibetensis, Corbiculina ferghanensis tarqalganligi taxlil
qilindi.
Xulosalar. Chuchuk suv mollyuskalarini o‘zgaruvchan yashash muhitiga
moslashishi uchun biokimyoviy ko‘rsatkichlarga kimyoviy ifloslanish ta’sirini
o‘rganish tadqiqi, hayvonlar organizmidagi fiziologik va biokimyoviy jarayonlar
suvning tozalik darajasiga bog’liqligini ko‘rsatadi. Gidrokimyoviy ekologik
omillar ta’siriga Colletopterum cyreum sogdianum ning moslashuvi imkoniyatlari
o‘rganilgan. Sinanodonta gibba, Sinanodonta ruerorum, Colletopterum cyreum
sogdianum ikkipallali mollyuskalari chig’anoqlari o‘sish va rivojlanish jarayonida
bo‘layotgan o‘zgarishlar suvning tozalik darajasiga bog’liqligi isbotlandi.
O‘zgaruvchan tashqi muhit sharoitiga tirik organizmlar moslashishidagi
fiziologik va biokimyoviy ko‘rsatkichlarga suv muhitini kimyoviy ifloslanishlar
ta’siri chuchuk suv mollyuskalari Sinanodonta gibba, Sinanodonta ruerorum
misolida ko‘rsatildi. Ishda suv manbalarini ekologik xavfsizligini yaxshilash
tahlili asosida, suv ta’minotida qo‘llaniladigan va uni yuqori darajada xavfsiz
ishlashini ta’minlash bo‘yicha tavsiyanoma taklif etilgan. Suv muhiti ekologik
94](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_94.png)
![To‘dako‘l suv ombori yaqinida suv ekotizimlarida tarqalgan Sinanodonta gibba va
Corbiculina ferghanensis larning chig’anoq ulchamlari, og’irligi va yoshida
yuqoridagi xududga nisbatan o‘zgarishlar kuzatildi. Suv ekatizimlarida suv
gidrokimyoviy tarkibining o‘zgarishi, tiniqligining kamayishi mollyuskalar
oziqlanishi, o‘sishi va rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.Bu xudud suvlarining
ifloslanishiga Navoiy viloyatidan chiqayotgan oqavo suvlarning ta’siri katta.
Suvning gidrokimyoviy ko‘rsatgichlari ruxsat etilgan miqdordan ortiq [146; 33-42-
b., 130 ; 22-27-b., 136; 28-34-b.].
3.7.2- rasm. Sinanodonta gibba populyasiyalarda yoshi va zichligi
Daryoning Buxoro shaxridan kiyengi qismida O
2 miqdori 3,6±0,8 mg/l, Xlorid
(Cl) 328±22 mg/l
, neft va neft maxsulotlari 0,07±0,01 mg/l, minerallanish darajasi
1202±98 mg/l, suv harorati 14-25 0
S, oqim tezligi 0,36-0,46 m/s, suvning tiniqligi
0,10-0,16 m bo‘lganda Sinanodonta gibba turining chig’anoq uzuligi 141±3,4,
chig’anoq balandligi 89±2,2, chig’anoq qabariqligi 44±2,3 ni, mollyuskaning
og’irligi 324±4,9 g bo‘lib bu xududda ushbu turning 1 yoshdan 6 yoshgacha
bo‘lganlari tarqalganligi o‘rganildi ( 3.7.2-jadval) Corbiculina ferghanensis ning 3
yoshlidagi turining chig’anoq uzunligi 26±1,4, chig’anoq balandligi 27±1,6,
chig’anoq qabariqligi 9±0,9 ni, mollyuskaning og’irligi 13±2,1 g ni ekanligi
o‘rganildi, bu joyda Corbiculina ferghanensis ning 1-3 bulganlari uchradi. Turning
chig’anoqlari nisbatan kichchikligi aniqlandi. Suvlarning ifloslanishiga Navoiy va
Buxoro viloyatlaridan daryoga tushayotgan oqova suvlarning ta’siri katta.
Xulosa. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlarida tarqalgan
Sinanodonta gibba va Corbiculina ferghanensis ikki pallali mollyuskalar
100](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_100.png)
![radioaktiv elementlarning suv osti loylari, suvlarda, mollyuska chig’anog’i
tarkibida uchrashi va ta’siri.
Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlarida suv muhitida ham boshqa
ekotizimlarda bo‘lgani singari tabiiy radioaktivlik foni sharoiti yuzaga kelgan.
[121; 41-42-b].
Yarim o‘tkazgichli gamma – spektrometrlarning yaratilishi va turli sohalarda
ishlatilishi atrof muhit namunalarida sochilgan holda tarqalgan miqdordagi
radioaktiv elementlar miqdorini aniqlash imkonini beradi. Etalon manbalar
chiqaradigan turli energiyadagi gamma nurlanishlarni qayd qilish effektivligi
quyidagi formula bilan hisoblanadi.
S/ τ
Eabc =
Nexp (- λ t)
Bu formulada S – radioaktiv manbadan chiqayotgan gamma
nurlanishlarning spektrda hosil qilgan fotopikida sanalgan impulslar soni (fototipik
yuzasi), τ – o‘lchash vaqti sekundlarda Nexp – uy geometriyada manbadan
chiqadigan impulslarning bir sekunddagi impulslari soni berilgan aktivligi; λ -
yemirilish doimiyligi bo‘lib har bir etalon radioaktiv element uchun
ln 2
0,693
λ = =
T
1/2 T
1/2
formuladan foydalanib aniqlandi. T
½ har bir radioaktiv elementning yarim
yemirilish davri; t – radioaktiv etalon manbani attestasiya qilgandan so‘ng, to
o‘lchangan kungacha o‘tgan vaqt etalon manbadan chiqayotgan turli energiyadan j-
nurlanishlarni qayd qilishning (1) formula bilan hisoblangan effektivligi va bu j -
nurlanishlar energiyalari orasidagi bog’lanish grafigi keltirilgan. Tekshiriladigan
namunalar gamma-spektri o‘lchanganda namunalar tarkibidagi aniqlanayotgan
radioaktiv elementlar chiqarayotgan gamma nurlanishlar energiyasini bilgan holda
grafikdan shu energiyadagi gamma-nurlanishni qayd qilish effektivligi aniqlanadi.
Tekshirish uchun tayyorlangan loy namunalari 2 soat davomida o‘lchandi, suv va
mollyuskalar namunalari esa 6 soat davomida o‘lchandi. Xuddi shunday fon ham 2
102](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_102.png)
![soat va 6 soat davomida o‘lchandi [141; 92-96- b ., 142; 32-39- b ., 152; 21-27- b .,
153; 28-34- b .] .
Namunalarni o‘lchashga tayyorlash. Aktivligi kichik bo‘lgan biologik
namunalar mollyuskalar, o‘simliklar tabiiy radioaktivligini o‘lchashda olingan
namunalarni quritish, maydalash, kul qilish yo‘li bilan ularni bir jinsli holatga
keltirish moddada aniqlanadigan elementlarni quyuqlatish mumkin. Bu jarayon
o‘lchashdan olinadigan natijalar aniqligini oshirishda muxim hisoblanadi.
Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlarida ularning tabiiy radioaktivligini
aniqlash uchun namunalarni Zarafshon daryosi quyi oqimi hisoblangan Navoiy
viloyatigaa kirish qismida (Zarafshon daryosi Sultonobod qishlog’i) daryoning
To‘dako‘l suv ombori yaqinida (Zarafshon daryosi) va Buxoro shaxri yaqinida
(Vobkent kanali) namunalar olindi (3.8.1- jadval). Daryodan olib kelingan loy
namunalari o‘lchashdan oldin maxsus quritish pechlarida quritildi, so‘ng
maydalanib bir jinsli poroshok holiga keltirildi va o‘lchash uchun har bir
namunadan 800 grammdan taroziga tortib olindi. Suv namunalari esa 0,8 litrdan
o‘lchab olindi. Suvning radioaktivligi maxsus idishga solinib tabiiy holda
o‘lchandi. Mollyuskalar ham quritilib maydalanib bir jinsli poroshok holiga
keltirildi va o‘lchash uchun 1200 grammdan tortib olindi [143; 9-22- b ., 144; 8-28-
b .].
Zarafshon daryosi quyi oqimi tabiiy radioaktivlikni o‘rgani uchun namunalar
olingan joylarning kordenatlari 1.Navoiy viloyatiga kirish qismi Sultonobod
qishlog’i hududi Shimoliy kengligi 40 0
.06 I
.03,87 II
gradus; Janubiy kengligi
65 0
.21 I
.22,63 II
gradus; dengiz sathidan balandligi 364 m; 2. To‘dako‘l suv ombori
yaqinida (Zarafshon d.) Shimoliy kengligi 40 0
.20 I
.03,52 II
gradus; Janubiy kengligi
64 0
.51 I
.03,78 II
gradus dengiz sathidan balandligi 268 m; 3. Buxoro sh. yaqinida
(Vobkent kanali) Shimoliy kengligi 40 0
.02 I
.0,02 II
gradus; Janubiy kengligi
64 0
.42 I
.26,39 II
gradus; dengiz sathidan balandligi 254 m; [88; 431-434- b ., 13; 48-
50- b .].
103](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_103.png)
![3.8.1 - rasm. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv xavzalaridan tabiiy
radiovktivlikni aniqlash uchun namunalar olingan joylar
O‘zbekistonda yoqilg’i-energetika, tog’-kon va qishloq xo‘jaligining jadal
suratlarda rivojlanayotganligi atrof-muhit radioaktiv holatini bioindikator-turlar
vositasida monitoring qilishni talab etadi. Chunki, radiaktiv ifloslanish to‘g’risida
komplek holatni anglash va aniqlash uchun turli oziqa darajasidagi organizmlarni
tadqiqotlarga jalb etish muhim ahamiyatga ega [88; 431-434-b.].
Radionuklid
nomi Aktivligi, Bk Tasodifiy
xatolik.,% Solishtrma
aktivlik,
Bk/kg Abs olyut
xatolik Bk/kg Nisbiy
xatolik.,%
( P =0.95)
Ra-226 < 2.7039 - < 2.704 - -
Th-232 < 2.0133 - < 2.013 - -
K-40 < 19.138 - < 19.14 - -
Cs-137 1.0652 0 1.0652 0.11 10
Aeff = 7.04 ± 4.14 Bk/kg , Namuna olingan joy : Navoiy viloyatiga kirish qismi Sultonobod
qishlog’i suvi .Fon spektr i : C:\ASW\fon-g\1fon.asw ,Spektrni o‘lchash sanasi : 18.06.2021
19:08:51 , Vaqti : 7199.00 s , Namuna massasi : 1 kg; Namuna hajmi : 1.000 l
104](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_104.png)
![loyda 446 bk/kg, suvda 38,0 bk/kg va Sinanodonta ruerorum mollyuskada 32,0
bk/kg uchrashi aniqlandi (3.6.2- rasm). To‘dako‘l suv omboriga yaqinida
(Zarafshon d.) 226
Ra loyda 30,7 bk/kg, suvda 4,8 bk/kg va Sinanodonta ruerorum
mollyuskada 6,4 bk/kg tarqalgan bo‘lsa 232
Th loyda 44,0 bk/kg, suvda 5,2 bk/kg
va Sinanodonta ruerorum mollyuskada 6,9 bk/kg va 40
K loyda 498 bk/kg, suvda
39,9 bk/kg va Sinanodonta ruerorum mollyuskada 34,0 bk/kg uchrashi o‘rganildi
(3.6.3- rasm). Buxoro yaqinida (Vobkent kanali)da 226
Ra loyda 31,7 bk/kg, suvda
4,9 bk/kg va Sinanodonta ruerorum mollyuskada 6,9 bk/kg tarqalgan, 232
Th loyda
45,2 bk/kg, suvda 5,8 bk/kg va Sinanodonta ruerorum mollyuskada 7,1 bk/kg va
40
K loyda 521 bk/kg, suvda 42,0 bk/kg va Sinanodonta ruerorum mollyuskada
37,0 bk/kg uchrashi tahlil qilinda (3.8.4- rasm).
Zarafshon daryosining quyi qismi suvlarida 226
Ra , 232
Th va 40
K tabiiy
radioaktiv elementlarining miqdori loylarda, suvda va Sinanodonta ruerorum
mollyuskada daryoning yuqori qismidan quy qismiga borgan sari nisbatan ortib
borishini kuzatildi lekin bu elementlarning miqdori REM dan past ekanligini
aniqladik.
3.8.1-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, aniqlangan 40
K, 226
Ra,
232
Th radionuklidlarning eng katta miqdori suv osti loylarida kuzatiladi. Umuman
olganda, suv havzalari guruntida va tuproqda radionuklidlarning katta miqdorda
to‘planishi ularni suv ostiga cho‘kishi va qattiq jism zarrachalari yuzasida
to‘planishi bilan aloqadordir. Barcha suv havzalaridagi suv osti loylarida 40
Kning
miqdori eng katta bo‘lib, 446 bk/kg dan 521 bk/kg oraliqdadir. 40
K ning aniqlangan
bu miqdori shu suvlar suv osti loylarida aniqlangan 232
Th
miqdoridan (8-15) va
aniqlangan 226
Ra miqdoridan (6-20) marta kattadir [88; 431-434- b ., 13; 48-50- b .].
Adabiyotlarda keltirilishicha, barcha tabiat namunalarida boshqa
radionuklidlarga nisbatan 40
K
katta miqdorda uchraydi. 40
K
kaliyning boshqa
(turg’un) izotoplari kabi tirik organizmning tarkibida zaruriy holda uchraydi. Bu
miqdor juda kichik bo‘lib, ko‘pgina organizmlarga hyech qanday salbiy ta’sir
etmaydi [13; 48-50- b .].
110](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_110.png)
![3.8. 4 -rasm. 226
Ra, 232
Th va 40
K tabiiy radionuklidlarning suv, loy va
mollyuskalarda to‘planishi
O‘rganilgan suv ekotizimlarida suv osti loylarida 232
Th
aniqlangan miqdori
(37-45) Bk/kg ni tashkil qiladi. Toriyning eng katta miqdori – REM (45) yuqori
ko‘rsatkichi Navoiy shaxriga kirish qismida (Zarafshon daryosi Sultonobod
hududi) (37 Bk/kg) suv osti loylarida aniqlandi, qolgan suv havzalari loylarida esa
deyarli bir- biriga nisbatan yaqin bo‘lib, 37-45 Bk/kg teng. 232
Th
tabiiy suvlarda
yomon eriydi, uning o‘z kimyoviy xossasiga qarab ion shaklida suv bilan
ko‘chishining ehtimoli kam, shuning uchun ham toriy suv osti loylarida katta
miqdorda to‘planishi mumkin (3.8.5- rasm).
Taxlil qilingan suv osti loylarida 226
Ra
26,6-31,7 Bk/kg miqdorda bo‘lish
o‘rganildi. Radioaktiv elementlarni tuproq yoki suv osti loylarida to‘planishi
ularnig fraksiyalari miqdoriga proporsional bo‘ladi yoki radioaktiv elementlar
miqdori, jumladan, 226
Ra miqdori ham vaqt o‘tishi bilan ma’lum tabiiy sharoitlarda
kamayishi mumkin yoki radionuklidlarning loyli fraksiyalarida qisman
adsorbiyalanishi sababli 226
Ra miqdori ortishi mumkin [141; 692-696-b., 14; 32-
34-b., 141; 692-696-b.].
Oqadigan suvlarning radioaktivligi asosan tabiiy radioaktiv element 40
K
tufaylidir. Tadqiqotda o‘rganilgan suv havzalaridagi 40
K
miqdori o‘lchash va xatosi
chegarasida deyarli bir xildir – 3 8 - 42 Bk/kg tashkil qiladi. 226
Ra
tekshirilgan
suvlarda aniqlangan miqdori esa 3,3-4,9 Bk/kg ni tashkil qiladi. 226
Ra miqdorining
sezilarli darajada tebranishi uranning migrasion xossasi orqali tushuntirilishi
mumkin. Radiyning qancha miqdorda bo‘lishi uran miqdoriga bog’liq, chunki
226
Ra
U
oilasiga kiradigan, 238
U yemirilishidan hosil bo‘ladigan radionukliddir.
Tekshirilgan suvlarda Th 232
xato chegarasida bir xil miqdorda aniqlandi, ya’ni 4,9-
111](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_111.png)
![5,8 Bk/kg. Bunday natija esa, uni suvlarda juda kuchsiz erishi bilan tushuntirilishi
mumkin, 232
Th
kuchsiz erishi uning miqdori o‘zgarishiga ham katta ta’sir qilishi
tabiiydir [14; 32-34-b.].
O‘rganilgan har bir suv tipidagi mollyuskalarda radioaktiv elementlar
to‘planishi tahlil qilinganda, mollyuskalarda eng katta miqdorda 40
K, ya’ni (31-34
Bk/kg), 226
Ra
va 232
Th
miqdorlari bir-biriga yaqin bo‘lib sezilarli darajada farq
qilmaydi, ya’ni 226
Ra – 5,2-6,9 Bk/kg, 232
Th
–6,1-7,1 Bk/kg. Bundan esa,
mollyuskalarda kaliyning radiy va toriyga nisbatan 5-6 marta ortiq to‘planishi
ko‘rinadi. O‘rganishlar ko‘rsatdiki, havza suvlari va mollyuskadagi radionuklidlar
konsentrasiyasi o‘rtasida o‘zaro mutanosiblik kam ifodalangan, ammo o‘rganilgan
hudud suv havzalari loylari tarkibidagi 40
K, 226
Ra va 232
Th lar konsentrasiyasining
oshib borishi bilan mollyuskalar tarkibidagi shu element konsentrasiyasining oshib
borishi xosdir. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlari suvlarida radiy
miqdorining sezilarli darajada o‘zgarishi kuzatiladi. Suv osti loylari, suvlar va
molllyuskalarda toriy miqdorining o‘zgarishi ahamiyatli darajada emas.
O‘rganilgan suv tiplari Zarafshon daryosi quyi oqimi Navoiy viloyatigaa kirish
qismida (Zarafshon daryosi Sultonobod qishlog’i) daryoning To‘dako‘l suv
ombori yaqinida (Zarafshon daryosi) va Buxoro shaxri yaqinida (Vobkent kanali)
namunalar olingan xududda mollyuskalarda radioaktiv elementlar to‘planish
darajasi suvdagi radioaktiv elementlar miqdoriga proporsionaldir.
Zarafshon daryosi quy oqimi suv tiplaridagi mollyuskalardagi radioaktiv
elementlar miqdorini bilgan holda suvdagi radioaktiv elementlar miqdori haqida
fikr yuritish mumkin, bu esa suvlar radio ekologiyasi to‘g’risida ma’lumot olishda
muhimdir. Namunalarning o‘lchangan gamma – spektrlarini taxlil qilish natijasida
suvlar, suv osti loylari va S.gibba, S.orbicularis, S.puerorum mollyuskalarining
radioaktivligi 226
Ra, 232
Th va 40
K tabiiy radionuklidlari bilan aniqlanishi
kursatildi.
112](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_112.png)
![IV BOB. Zarafshon daryosi quyi oqimi ikki pallali mollyuskalarining
xo‘jalikdagi ahamiyati, endemik va noyob turlarning biologik xilma-xilligini
saqlash chora – tadbirlari
4.1. Unionidae va Corbiculidae oilasi ikkipallali mollyuskalardan
suvlarning sifatini baholashda foydalanish va ularning xo‘jalikdagi ahamiyati
Xazirgi kunda yer yuzasida ekologik holatni barqarorlashtirish, aholini
ekologik jihatdan toza oziq-ovqat mahsulotlari va ichimlik suviga bo‘lgan talabini
ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Birlashgan millatlar tashkilotining
ma’lumotlariga ko‘ra «dunyo aholisida uchraydigan kasalliklarning 20 foizi
iste’molga yaroqsiz bo‘lgan ichimlik suvini iste’mol qilishi natijasida kelib
chiqishi aniqlangan, jumladan 1,1 mlrd aholi ekologik toza ichimlik suvi bilan, 2,6
mlrd aholi esa sanitar-gigiyenik talablar uchun ishlatiladigan suv bilan
ta’minlanmaganligi qayd etilgan. Aholini toza ichimlik suviga bo‘lgan ehtiyoji
2020 yilga borib 40 foizga, 2025 yilga borib bu ko‘rsatkich aholining 3/2 qismiga
yetishmasligi taxmin qilinmoqda» [146; 33-92-b., 138; 8-19-b.].
Suv havzalarida suvning sifatini aniqlashda mollyuskalar yaxshi indikator
hisoblanadi. Gidrobiontlar ichida Unionidae va Corbiculidae oilasiga kiruvchi ikki
pallali mollyuskalar ajoyib filtratorlardir. Masalan, So‘g’d tishsizi 7-10 yilgacha va
undan ortiq yashaydi va uzunligi 25-27 sm ni tashkil qiladi. U bir sutkada 200
litrgacha suvni filtrlaydi . Bundan kelib chiqadiki, mollyuskalar ifloslangan
suvlarni tozalashda juda katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ularning
sistematikasini chuqur o‘rganish maqsadga muvofiqdir [138; 8-19- b .].
Bugungi kunda toza ichimlik suvi zahirasining kamayishiga hamda
ifloslanishiga biotik va antropogen omillarning ta’sirini aniqlashga qaratilgan qator
ilmiy-tadqiqotlar o‘tkazilmoqda. Bu borada ichimlik suvi tarkibidagi komponentlar
konsentrasiyasini, ifloslanish darajasini hamda uni odam va hayvonlar organizmiga
ko‘rsatadigan zararli ta’sirlarini aniqlash bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda.
Respublikamizda keyingi yillarda atrof-muhitni muhofaza qilish va ekologik
holatni yaxshilash, chuchuk suv zahiralaridan samarali foydalanish bo‘yicha qator
chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv
113](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_113.png)
![To‘dako‘l suv ombori xududi ifloslangan suvlarda β -mezasaprobli turlar
Unionidae oilasidan Sinanodonta orbicularis, Sinanodonta gibba, Sinanodonta
puerorum, Solletopterum pondersum volgensye tarqalgan. Buxoro shaxridan
keyingi xududi suvlari iflos suvlar bo‘lib α -mezasaprobli Corbiculidae oilasidan
Corbiculina tibetensis, Corbiculina ferghaneensis turlar tarqalganligi taxlil qilindi.
Unionidae va Corbiculidae oilasiga mansub turlarda sutkalik va mavsumiy filtrlash
aktivligi kuzatildi. Aktiv davrida chig’anoqlari ochiladi. Mollyuskalar tomonidan
suvni filtrasiya qilish faqat aktiv fazasi davrida amalga oshadi. Zarafshon daryosi
sohilida yashovchi turlar kunduzgi soatlarda suvlarni aktiv filtrasiya qiladi [85;
21-27-b.] .
Adabiyotlardan ma’lum bo‘lishicha I.Kolkvits va R.Maresson (1920),
I.Dolgov, V.Sladechek (1940) va boshqalar yer usti suvlarining ifloslanish
darajasiga qarab toza suvlar, o‘rtacha ifloslangan, iflos, juda iflos va haddan
tashqari iflos suvlarga ajratishgan. Zarafshon daryosi sohilida toza suvlar, o‘rtacha
iflos, ifloslengan va iflos suvlar tarqalgan, butunlay ifloslangan sharoitda
yashovchi turlar ushbu daryo sohilida uchramaydi [85; 21-27-b., 45; 28-34-b.] .
Suvning sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha Zarafshon daryosi sohilida o‘rtacha
iflos, ifloslangan va iflos suvlar uchraydi va butunlay ifloslangan (polsaprob)
suvlar yo‘q. Zarafshon daryosi havzasidan 10 tur va 2 kenja turi ikki pallali
mollyuskalarning indikator sifatida birinchi marta ko‘rsatilmoqda.
115](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_115.png)
![4.2. Daryo sohili endimik va noyob turlar biologik xilma-xilligini saqlash
chora-tadbirlari
Tabiiy-geografik hududlar suv havzalarida tarqalgan mollyuskalarni
inventarizasiyalash, istiqbolli turlarini aniqlash va ularni ishlab chiqarishga joriy
etishga katta e’tibor qaratilmoqda. Turli kontinentlar suv havzalari
malakafaunasining holati aniqlandi, ularning tabiiy-geografik tarqalishi va suv
havzalari xususiyatlariga bog’liq taqsimlanishi baholandi, kamyob va yo‘qolib
ketish arafasidagi turlarini saqlab qolish choralari ishlab chiqildi. Zarafshon
daryosi quyi oqimi suv ekotizimlarida ham Unionidae va Corbiculidae oilasi
mollyuskalarning biologikxilma-xilligi, miqdori va areallarining o‘zgarishi
antropogen omillar , xo‘jalik faoliyati ta’sirida ro‘y bermoqda [2; 32-34-b., 1; 12-
39-b.].
Unionidae va Corbiculidae oilalari i kki pallali mollyuskalar orasida endemik
noyob va kam tarqalgan turlari mavjud bo‘lib. Ulardan endemik va noyob turlar
O‘zbekiston “Qizil kitobi”ning yangi nashriga kiritilgan (Izzatullayev, 2003).
Ularga Zarafshon daryosi soxilidan Unionidae oilasiga taalluqli Solletopterum
bactrianum, C.cyreum sogdianum va Corbiculidae oilasidan: Corbicula cor,
C.purpurea va S.fluminalis lar kiritilgan. Ushbu turlar tarqalgan biatoplar
Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlari Zarafshon daryosining Sultanobod,
To‘dako‘l ko‘li xududlarida Qizil kitobga kiritilgan Unionidae va Corbiculidae
oilalari turlarining uchrashini aniqladik.
Zarafshon daryosi quyi oqimi suv tiplarida tarqalgan endem va noyob tur
sifatida Qizil kitobga kiritilgan Solletopterum bactrianum, Colletopterum cureum
sogdianum, Corbicula cor, Corbicula fluminalis va Corbicula purpurea lar
populyasiyalarining holati va ularni muhofaza qilish bo‘yicha ishlab chiqilgan
chora-tadbirlar Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining
Buxoro viloyati Kogon, G’ijdivon va Navoiy viloyati Karmana va Qiziltepa tuman
bo‘limlarining kamyob hayvonot turlarini yashash muhitida saqlab qolish
faoliyatiga joriy etilgan
116](/data/documents/fc960a17-ef94-43a0-ae47-e120795340a4/page_116.png)
ZARAFS H ON DARY O SI QUYI OQIMI IKKI PALLALI (B I VALVIA: UNIONIDAE, CORBICULIDAE) MOLLY U SKALARI FAUNASI VA EKOLOGIY A SI MUNDARIJA KIRIS H (falsafa doktori (PhD) dissertasiyasi annotasiyasi) ...... ........... ........... 4 I BOB . ZARAFS H ON DARY O SI QUYI OQIMI IKKIPALLALI (B I VALVIA: UNIONIDAE, CORBICULIDAE) MOLLY U SKALARI FAUNASI VA EKOLOGIY A SI NI O‘RGANILIS H TARIXI ..........................11 1.1.Zarafshon daryosi quyi oqimi tabiiy geografik tavsifi......................... ............ 1 1 1.2. Zarafshon daryosi quyi oqimi ikki pallali (Bivalvia: Unionidae, Corbiculidae) mollyuskalari faunasi va ekologiyasi ni o‘rganilish tarixi.... ................................... 1 2 1.3. Material va o‘rganish uslublari ................................................................. ........ 1 4 II BOB. ZARAFS H ON DARY O SI QUYI OQIMI IKKIPALLALI MOLLY U SKALARINING ( BIVALVIA: UNIONIDAE, CORBI C ULIDAY E ) FAUNASI ............................................................................................................... 18 2.1. Zarafshon daryosi quyi oqimi ikkipallali mollyuskalarining f a unistik tarkibi .................................................................................................................. ........ ....... 18 2.2. Ikki pallali mollyuskalarning biologik xususiyatlari......................... ............... 3 8 III BOB. ZARAFS H ON DARY O SI QUYI OQIMI DA UNIONIDAE VA CORBI C ULIDA E OILALARI IKKIPALLALI MOLLY U SKALARINING SUV TIPLARIDA TARQALIS H I VA EKOLOGIY A SI .... ...... ................ ........4 1 3.1.Zarafshon daryosi quyi oqimida Unionidae va Corbi c ulidae oilalari ikkipallali mollyuskalari……………………………….. .......................... ............................ ..41 3.2.Suv omborlarida Unionidae va Corbi c ulidae oilalari ikkipallali mollyuskalari……………………………….... ..... ..................................................45 3.3.Kanallarda Unionidae va Corbi c ulidae oilalari ikkipallali mollyuskalari………………………………………………… .... ...........................55 3.4.Kollektor-zovurlarida Unionidae va Corbi c ulidae oilalari ikkipallali mollyuskalari …...…………………………… .................. .... ..................................7 3 1
3.5.Zarafshon daryosi sohili ikkipallali mollyuskalarining zoogeografik tahlili........................................................................................................................8 5 3.6. Zarafshon daryosi quyi oqimida tarqalgan ikkipallali mollyuskalarga suv mu h iti omillari va suv gidrokimyoviy ko‘rsatkichlari ta’siri.... ................. .............8 7 3.7. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlarida tarqalgan Sinanodonta gibba va Corbiculina ferghanensis larning chig’anoqlari o‘sishiga suv muhiti omillarining ta’siri................................................. ..... ........................................... .. 9 7 3.8. Zarafshon daryosi quyi oqimi suv havzalarida 226 Ra, 232 Th va 40 K radioaktiv elementlarning suv osti loylari, suvlarda, mollyuska chig’anog’i tarkibida uchrashi va ta’siri ......................................................................... .................................. .... . 10 3 IV BOB. ZARAFS H ON DARY O SI QUYI OQIMI IKKI PALLALI MOLLY U SKALARINING XO‘JALIKDAGI AHAMIY A TI, ENDEMIK VA NOY O B TURLARNING BIOLOGIK XILMA-XILLIGINI SAQLASh C H ORA – TADBIRLARI ........ ................ .........................................................116 4.1. Unionidae va Corbiculidae oilasi mollyuskalaridan suvlarning sifatini baholashda foydalanish va ularning xo‘jalikdagi ahamiyati ....... ...... ..................116 4.2. Daryo sohili end e mik va noyob turlar biologik xilma-xilligini saqlash chora- tadbirlari........... .............. .......................................................................................119 XULOSALAR................................................................................................... . ..12 1 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO‘YXATI..................................... . .12 3 ILOVALAR....................................................................................................... . .142 2
KIRISH ( falsafa doktori (PhD) dissertasiyasi annotasiyasi) Dissertasiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Dunyoda iqlimning global isishi arid hududlarida joylashgan daryolar oqimining mavsumiy o‘zgarishi va undagi biologik xilma-xillikning inqirozini keltirib chiqarmoqda. Bu o‘rinda, abiotik va antropogen omillar ta’siriga sezgir gidrobiontlar sifatida mollyuskalar alohida ahamiyatga ega bo‘lib, daryolarlarning gidrologik rejimi hamda suvining ifloslanishiga bog’liq holda ular populya t siyalarini transforma t siyasi kuzatilmoqda. Shunga ko‘ra, yirik daryo havzalaridagi mollyuskalar xilma-xilligini aniqlash va populya t siyalaridagi o‘zgarishlarni baholash muhim ilmiy–amaliy ahamiyat kasb etadi. Jahonda qor va muzliklardan to‘yinadigan yirik daryo havzalarida tarqalgan mollyuskalarni biologik xilma-xillikning yo‘qolib ketishi mumkin bo‘lgan ob ’ ekti sifatida holatini baholashga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu borada, jumladan, transchegaraviy daryolar havzalarida tarqalgan mollyuskalarning x alqaro va milliy bazasi shakllantirildi, malakafauna vakillarini inventariza t siyalashning zamonaviy usullari ishlab chiqildi, kamyob va istiqbolli turlarini saqlab qolish hamda ko‘paytirishning samarador usullari joriy etildi. Aytish joizki, hozirda daryo ekotizimlarda ro‘y berayotgan keskin o‘zgarishlar, jumladan, suv xavzalarining tarixiy-mavsumiy rejimining o‘zgarishi, suv resurslaridan noo‘rin foydalanish va ishlab chiqarish korxonalarining daryo oqimlariga joylashtirilishi milliy miqiyosda alohida ahamiyatga ega bo‘lgan hamda inqirozga moyil malakafaunistik hududlarni belgilash, ularning tarqalishini asoslash va muhofazalash tadbirlarini yo‘lga qo‘yishni belgilab bermoqda. Bu o‘rinda, kam o‘rganilgan daryo xavzalari malakafaunasini davriy ravishda inventarizasiyalash, ular populyasiyalariga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, kamyob, endem va muhim xo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan turlarning holatini baholash muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda respublikamizda h ayvonot dunyosi ob ’y ektlarini inventariza t siyalash va ularni muhofaza qilishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu borada, jumladan, respublikamiz ma’muriy hududlari kamyob va iqtisodiy ahamiyatga ega guruhlarining kadastrini yuritish yo‘lga qo‘yildi, suv havzalari 3
malakafaunasi vakillari inventariza t siyalandi, in situ va ex-situ usulda saqlab qolish amaliyoti joriylashtirildi. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida 1 “ ... 79-maqsad: Aholi salomatligi va genofondiga ziyon yetkazadigan mavjud ekologik muammolarni bartaraf etish. ” vazifalari belgilab berilgan . Ushbu vazifalardan kelib chiqqan holda, jumladan, Zarafshon daryosi quyi oqimida ikkipallali Unionidae va Corbi c ulidae oilalari mollyuskalari faunasi, ekologiyasi va tarqalishiga suv muhiti ta’sirini aniqlash, populya t siyalari holatini baholash va muhofaza choralarini ishlab chiqish muhim ilmiy–amaliy ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 - yil 7 - fevraldagi PF-4947-son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha H arakatlar strategiyasi to‘g’risida” gi Farmoni, 2017 - yil 25 - sentyabrdagi PQ-3286-son “Suv ob ’ yektlarini muhofaza qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlar to‘g’risida” gi Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 - yil 11 - iyundagi 484-son “2019-2028 yillar davrida O‘zbekiston Respublikasida biologik xilma- xillikni saqlash strategiyasini tasdiqlash to‘g’risida”gi qarori hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy- h uquqiy xujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertasiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishning aososiy ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishning V “Qishloq xo‘jaligi, biotexnologiya, ekologiya va atrof-muhit muhofazasi” ustuvor yo‘nalishiga muvofiq bajarilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. I kki pallali mollyuskalarning hududiy tur tarkibi va tarqalishi, sistematikasi, ularni muhofaza qilish bo‘yicha ilmiy ishlar xorijlik olimlar J.H.Thorp., A. Covich (1991), D.C. Aldridge (1999), H. Markus (2010), A.F.Bogan (2010), A.Cuttelod (2011) P. Bouchet (2017), va iqtisodiyot tarmoqlarida, xususan, sun’iy suv havzalarida ulardan marvarid yetishtirish bo‘yicha tadqiqotlar M.Haws (2002), N.F. Mamangkey (2009), 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF -60- sonli “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekiston ning taraqqiyot strategiyasi to‘g’risida ” gi Farmoni . 4
S.Rahayu (2009), S.Rahayu (2013) tomonidan olib borilgan. MDH mamlakatlarida ikki pallali mollyuskalarni hududiy xilma-xilligi, taksonomik tuzilishi va ulardagi o‘zgaruvchanlik belgilarini aniqlash bo‘yicha V.V.Bogatov, Ya.I. Starobogatov (2004), V.V. Bogatov (2014), N.I. Andreyev (2009) populyatsiyalari holatini baholash va global invazion turlarining tarqalishi G.P. Alyoxina (2007), V.F.Panov (2009), M.O. Son (2009), L.N. Yanovich (2013); ikki pallali mollyuskalarni suvni ifloslanganlik darajasini aniqlashdagi ahamiyati bo‘yicha ayrim tadqiqotlarni A.L. Rijinashvili (2009), A.V.Sintyurina, A.B.Bigaliyev (2009), D.V. Kuzmenkin (2015) ishlarida ko‘rish mumkin. Respublikamizda ikki pallali mollyuskalarning turli suv havzalarida tarqalishi, morfologiyasi va resurlariga oid ma’lumotlar yetarli emasligini aytish mumkin. Bu haqidagi ma’lumotlar faqatgina Z.I.Izzatullayev (1992 , 2021 ), X.T.Boymurodov (2009 , 2020 ) tadqiqotlarida o‘z aksini topgan bo‘lib, ularda O‘zbekiston ayrim suv havzalaridagi ma’lum turlar to‘g’risidagi ma’lumotlarnigina uchratish mumkin. Bu ma’lumotlar suv havzalari makrobentos organizmlari ichida ekologik jihatdan muhim ahamiyatga ega Unionidae va Corbiculidae oilalari mollyuskalarining zamonaviy tur tarkibi, ularning tarqalishiga abiotik omillarning ta’siri bo‘yicha yetarli xulosalarni bera olmaydi. Bu o‘rinda, Zarafshon daryosi quyi oqimi suv ekotizimlarida uchraydigan ikki pallali mollyuskalarni inventarizatsiya qilish, ularning suv havzalarida tarqalishiga abiotik omillarning ta’sirini aniqlash va iqtisodiy tarmoqlarda foydalanish istiqbollarini o‘rganish muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Dissertasiya tadqiqotining dissertasiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy-tadqiqot rejalari bilan bog’liqligi. Dissertasiya tadqiqoti Samarqand davlat universiteti ilmiy tadqiqot ishlari rejasining №9.0.11 «O‘zbekiston katta ikki pallali mollyuskalarining biologik xilma-xilligi va ulardan marvarid yetishtirish texnologiyalari» (2009-2011) mavzularidagi amaliy loyihalari doirasida va Samarqand davlat universiteti ilmiy-tadqiqot rejasining «Samarqand Davlat universitetining 2017-2030 yillarda «ilmiy-tadqiqot faoliyatini rivojlantirish va ilmiy salohiyatni oshirishga yo‘naltirilgan kompleks chora-tadbirlar dasturi», 5