logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. ZARAFSHON DARYOSI YUQORI QISMIDA TARQALGAN TUPROQLAR EVOLYUTSIYAISI

ZARAFSHON DARYOSI YUQORI QISMIDA TARQALGAN TUPROQLAR EVOLYUTSIYAISI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

167.365234375 KB
Скачать
ZARAFSHON DARYOSI YUQORI QISMIDA TARQALGAN TUPROQLAR EVOLYUTSIYAISI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………… 4 I-bob. Zarafshon daryosi yuqori oqimi sug’oriladigan tuproqlarning o’rganilganlik holati (Adabiyotlar sharhi) ……………………… 7 1.1. Zarafshon daryosi sug’oriladigan tuproqlarning evolyusiyasi va unumdorligini baholashning qisqacha tarixi va hozirgi holati …… 7 II-bob. Zarafshon daryosinin yuqori oqimi tabiiy-iqlim sharoitlari, tadqiqotlar obyekti va uslublari ……………………………… 12 2.1 . Geologik, geomorfologik, litologik tuzilishi, gidrogeologik sharoitlari va relyefi ……………………………………………… 12 2.2. . Havzaning iqlim sharoiti va gidrografiyasi ……………………… 14 2.3. Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar ………………………………… 20 2.4. O’simliklari ………………………………………………………… 21 2.5. Tadqiqot obyekt va uslublari ……………………………………… 23 III-bob. Zarafshon yuqori oqimi sug’oriladigan tuproqlardagi evolyusion o’zgarishlar, ularning asosiy xossalari va hozirgi holati ……………………………………………..……………… 25 3.1. Zarafshon daryosi yuqori oqimi tuproqlarining morfologik tavsifi 25 3.2. Kimyoviy xossalari ……………………………………………… 27 3.3. Zarafshon daryosi yuqori oqimi tuproqlarida sodir bo’lgan evolyusion jarayonlar ……………………………………………… 30 I V -bob Zarafshon daryosi yuqori oqimi sug’oriladigan tuproqlarining agrofizikaviy xossalari …………………………………………… 39 4.1. Samarqand viloyati sug’oriladigan tuproqlarining mexanik tarkibi 39 4.2. Tuproqlarning makroagregat tarkibi ……………………………… 42 4.3. Samarqand viloyati tuproqlarining umumiy fizikaviy xossalari … 45 4.4. Samarqand viloyati sug’oriladigan tuproqlarining suv o’tkazuvchanligi ………………………………………………….. 47 XULOSA LAR ………………………………………………………………… 50 Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………… 52 1 ShARTLI BELGILAR, BIRLIKLAR, SIMVOLLAR VA TERMINLAR Q I S Q A R T M A L A R sh. - shahri y. - yil yy. - yillar B I R L I K L A R % - foiz 0 S - Selsi shkalasi bo’yicha harorat g - gramm kg - kilogramm t - tonna m 3 - metr kub m 2 - metr kvadrat ga - gektar mg/kg - kilogrammda milligramm miqdorida mm - millimetr sm - santimetr s/ga - gektarida sentner hisobida 2 KIRISH Mavzusining dolzarbligi . Bugungi kunda dunyoda «50% qishloq xo’jaligi yerlari o’rta va kuchli degradasiyaga uchragan, har yili 12 million gektar yer qishloq xo’jaligi aylanmasidan chiqib ketmoqda. Shu sababli millionlab insonlarning tirikchilik va yashash vositasi hisoblangan yerlar xavf ostida qolmoqda. Deyarli 800 million aholi surunkali to’yib ovqatlanmaslikdan aziyat chekadi, bu esa o’z navbatida yerlarning degradasiyasi, tuproq unumdorligining kamayishi, resurslaridan nooqilona foydalanish, qurg’oqchilik va bioxilma- xillikning keskin kamayishiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Ilmiy bashoratlarga ko’ra, keyingi 25 yil davomida tuproqlar degradasiyasi jarayonlarining jadallashuvi natijasida jahon miqyosida oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarilishi 12 % ga kamayishi, bu esa oziq-ovqat mahsulotlari narxlarini 30% ga oshishiga olib kelishi mumkin». Shuning uchun ham sug’orma dehqonchilik sharoitida tuproqlarning hozirgi holati, agrofizikaviy xossa-xususiyatlari, mikrobiologik faolligi va unumdorligini aniqlash, mavjud salbiy jarayonlarning oldini olish orqali tuproqlarning holatini yaxshilash, unumdorligini saqlash, oshirish va muhofazalash hamda yer resurslaridan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega. Dunyoda tuproq unumdorligini holati, uning ko’rsatkichlari, tuproq unumdorligining boshqa omillar bilan o’zaro aloqadorligi va tuproq unumdorligini modellashtirish bo’yicha bir qator ustuvor yo’nalishlarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bundan tashqari, tuproq xossa-xususiyatlarini o’rganish, tuproq unumdorligini baholash, oshirish, boshqarishda zamonaviy geoaxborot texnologiyalaridan foydalanish, tegishli ishlanmalarni ishlab chiqarish va joriy etishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarga alohida e’tibor qaratilmoqda. Respublikamiz qishloq xo’jaligini rivojlantirishda tuproq unumdorligini oshirish, uning holatidan kelib chiqib qishloq xo’jaligi yerlariga ishlov berish va agrotexnik tadbirlarni qo’llash yo’nalishida bir qancha ishlar olib borilmoqda va muayyan natijalarga erishilmoqda. «Harakatlar strategiyasidan – Taraqqiyot strategiyasi sari tamoyili ga asosan ishlab chiqilgan yettita ustuvor yo’nalishdan iborat. 2022-2026 yillarga mo’ljallangan-Yangi O’zbekistonning taraqqiyot 3 strategiyasini uchinchi yo’nalishi - milliy iqtisodiyotni, uning o’sish sur’atlarini zamon talablari darajasida rivojlantirish bo’yicha belgilangan ustuvor vazifalardan iborat. Shuningdek, qishloq xo’jaligida erkin raqobatni ta’minlaydigan bozor tamoyillari ni joriy etish, xususan, paxta va g’alla yetishtirishda davlat buyurtmasini bekor qilish orqali ishlab chiqarishda iqtisodiy samaradorlik va mahsulot ishlab chiqaruvchilar manfaatdorligi oshirilishi» bo’yicha muhim vazifalar belgilab berilgan. Shundan kelib chiqib, tuproq unumdorligini oshirish, yer resurslaridan samarali foydalanish va ilg’or agrotexnik tadbirlarni ishlab chiqishda tuproqlar unumdorligini ilmiy asoslangan holda boshqarish muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 oktyabrdagi PF-5853- son «O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020 – 2030 yillarga mo’ljallangan strategiyasini tasdiqlash to’g’risida» gi qarori hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertasiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Tuproqlarining hosil bo’lish va rivojlanishi, tuproq qoplamining sug’orma dehqonchilik ta’sirida ularning morfogenetik tuzilishi hamda xossa-xususiyatlaridagi o’zgarishlarni aniqlash, degradasiya jarayonlarini oldini olish, sohaga geoaxborot tizimlarini ko’llash bo’yicha bir qator respublikamiz olimlari tomonidan V.A.Kovda, N.G.Minashina, V.A.Molodsov, L.T.Tursunov, R.Q.Qo’ziyev, L.A.Gafurova, M.M.Toshqo’ziyev, U.T.Tojiyev, S.A.Abdullayev, Sh.T.Haliqulov, R.Qurvantayev va boshqalar tomonidan olib borilgan. Lekin, Zarafshon vohasi tuproqlaridagi evolyusion jarayonlar ta’sirida tuproq qoplami strukturasi, kimyoviy va suv-fizikaviy va fizik- mexanik xossalari, agroirrigasion qatlamlarning hosil bo’lishi, o’zgarishlari bo’yicha tadqiqotlar yetarlicha amalga oshirilmagan. Tadqiqotning maqsadi Zarafshon daryosi yuqori oqimida tarqalgan sug’oriladigan tuproqlar qoplamining hozirgi holati, agrofizik xossalarini antropogen omillar ta’sirida o’zgarishini baholash, mikrobiologik faolligini 4 tavsiflash hamda fizikaviy, kimyoviy xossalarini yaxshilashga oid tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Zarafshon daryosi yuqori oqimida tarqalgan sug’oriladigan tuproqlar qoplamini o’zgarishini aniqlash, tuproqlar morfologik xossalarining hozirgi holatini tavsiflash; sug’oriladigan tuproqlarning kimyoviy xossalari aniqlash; sug’oriladigan tuproqlarning mexanik va makroagregat tarkibini umum fizik, suv, fizik-mexanik xossalariga bog’liqligini aniqlash; Tadqiqot obyekti sifatida Zarafshon daryosi yuqori oqimida shakllangan, sug’oriladigan, eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial, tipik bo’z va bo’z-o’tloqi tuproqlar tanlab olingan. Tadqiqotning predmeti sug’oriladigan tuproq tiplari, morfologiyasi, kimyoviy, mexanik va makroagregat tarkibi, umumiy fizikaviy, suv-fizikaviy, fizik- mexanik xossalari,. Tadqiqotning usullari. Izlanishlar tuproq-dala va analitik laboratoriya sharoitlarida olib borilgan, bunda «Rukovodstvo k provedeniyu ximicheskix i agrofizicheskix analizov pochv pri monitoringe zemel», «Dala tajribalarini o’tkazish uslublari» dan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: quyidagilardan iborat: Zarafshon daryosi yuqori oqimida tarqalgan sug’oriladigan tuproqlar agrofizikaviy xossalari antropogen omil ta’sirida o’zgarishi aniqlangan; sug’oriladigan turli tip tuproqlarni hozirgi davr umum-fizikaviy, suv va fizik- mexanik, kimyoviy xossalari aniqlangan; Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: Zarafshon daryosi yuqori oqimida tarqalgan sug’oriladigan tuproqlar qoplami, suv-fizikaviy, fizik-mexanik xossalari, tayanch xo’jaliklarida tarqalgan tuproqlar o’rganilgan. Agrofizikaviy xossalarini yaxshilashga hamda unumdorligini oshirishga qaratilgan turli tuproqlarda antropogen omillar ta’sirida sodir bo’layotgan salbiy jarayonlarni oldini olish bo’yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan. BMI tuzilishi va hajmi. BMI tarkibi kirish, 4 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. Asosiy hajmi 57 betni tashkil etadi. 5 I BOB. ZARAFShON DARYOSI YUQORI OQIMI SUG’ORILADIGAN TUPROQLARNING O’RGANILGANLIK HOLATI (ADABIYOTLAR ShARHI) 1.1. Zarafshon daryosi sug’oriladigan tuproqlarning evolyusiyasi va unumdorligini baholashning qisqacha tarixi va hozirgi holati Respublikamizning turli hududlarida tez sur’atlar bilan sodir bo’layotgan degradasiya jarayonlarini o’rganish juda muhim va dolzarb masalalardan hisoblanadi. O’zbekistonda tarqalgan tuproqlarning turli xossa-xususiyatlari va meliorativ hamda unumdorlik ko’rsatkichlarini tuproq hosil bo’lish, jumladan kimyoviy, fizikaviy va mikrobiologik jarayonlari ta’sirida o’zgarishi bir qator olimlar tomonidan tadqiq qilingan bo’lib, ularning ishlarida tuproqlarning genezisi va meliorasiyasiga oid umumiy muammolar o’rganilgan, shu bilan birga tuproqlardagi geokimyoviy jarayonlar, suv hamda tuzlar harakatining alohida mexanizmlari va umumiy qonuniyatlari ochib berilgan. V.A. Kovda, [ 2.11; 415 s., 2.12; 1-2 s.] . Kurvantayev. [ 2.13; 45 b.], L.A. Gafurova., D.Yu. Maxkamova. [ 2.24; 50-53 b.,3.16; 120.b.,] va boshqalar. S.M. Nazarova, R. Kurvantayev. [ 3.3 ; 57 b.] tomonidan Zarafshon vohasi sug’oriladigan o’tloqi tuproqlarining hozirgi davr agrofizikaviy holatini o’rganib, Buxoro vohasi sug’oriladigan o’tloqi tuproqlarining meliorativ holati, agrokimyoviy, agrofizikaviy xossalarining sug’orish va antropogen omil ta’sirida o’zgarishini ilmiy asoslab berilgan, agrofizikaviy xossalarining hozirgi davr holati aniqlangan, tuproq unumdorligini oshirishda agrofizikaviy xossalarini o’rnining muhimligi ilmiy asoslangan. Mualliflar xulosasiga ko’ra, hududning meliorativ holati og’ir, sug’oriladigan sho’rlangan tuproqlari tavsifi, tuzlarni sug’orish jarayonida yuvilishi, natijada tuproqning suv-fizik xossalarini o’zgarishi, t urli sug’orish davrlariga ega o’tloqi tuproqlar suvda oson eruvchi tuzlar miqdori bo’yicha sho’rlanmagan va ayrim joylarda kuchsiz sho’rlangan, haydalma qatlamida suvda oson eruvchi tuzlarning umumiy miqdori 0,205-0,620%, xlor bo’yicha 0,010-0,080%, 0,100-0,280% va 0,003-0,014% ni tashkil etadi. 6 Shuningdek, meliorativ tadbirlar amalga oshirilishi natijasida umumiy miqdori 0,105-0,340% va xlor esa 0,007-0,066% ga kamayganligi aniqlangan. Zarafshon vohasida tarqalgan sug’oriladigan tuproqlar xossa-xususiyatlariga ko’ra nafaqat cho’l mintaqasi, balki tuproqlar iqlimiy okruglari bo’yicha ham, bir- biridan farqlanadi. Tuproqlarning hosil bo’lish jarayonlari, ularning tarqalishi bo’yicha o’ziga xos alohida xususiyatlari S.A. Abdullayev va boshqalar [2,2;63b.,2.3;47.,2,5,139-142b], R. Qo’ziyev [2.55; 350 b.,2,56; 120b., 3.5;208 b ], H.T. Artikovalar [2.4; 47-51 b., 2.5; 62 b., 2.6; 51-55 b ] tomonidan chop qilingan ilmiy ishlarda tuproqning mexanik tarkibi va ayrim fizik xossalariga kengroq tavsiflar berilgan. Sug’oriladigan tuproqlarda evolyusion o’zgarish sodir bo’ldi, bu ko’pincha ularning unumdorligini kamayishiga va ekologik holatini yomonlashishiga olib keldi. Shu munosabat bilan Buxoro vohasida tarqalgan tuproqlarni, ayniqsa ulardan samarali foydalanish va himoya qilish nuqtai nazaridan kompleks o’rganish, shu jumladan, agrofizikaviy xossalarini baholash darajasini qayta ko’rishga qaratildi. I.U. Urazboyev [3.38; 59 b., 3.39;] o’z ilmiy izlanishlari asosida tuproq qoplami unumdorligini baholashda tuproq qoplami strukturasini morfometrik tasnifi bilan qishloq xo’jaligi ekinlari hosili o’rtasida bog’liklik mavjudligini asoslagan. G’.T. Parpiyevning [2.75; 203 b. ] ilmiy ishlari natijalari tuproqlar unumdorligini saqlash, qayta tiklash va oshirish, qishloq xo’jalik ekinlarni to’ g’ ri joylashtirish, meliorativ tadbirlarni to’g’ri tashkil qilish, sug’orish va o’g’itlash ishlarini samaradorligini oshirish, yerlardan samarali foydalanish va chora- tadbirlarni belgilashda asos bo’lib xizmat qiladi. Bundan tashqari muallif tomonidan t uproq unumdorligi shakllanishida regional xususiyatlari bevosita bog’liqligi qonuniyatlari ochib berilgan, umumfizik, fizik-mexanik, fizik- kimyoviy, agrokimyoviy va kimyoviy xossa-xususiyat larining o’zgarishi natijasida regional voha tuproqlarning evolyusiyasidagi jarayonlar ilmiy asoslangan. L.A. Gafurova [2.8; 184 b., 2.9; 50-53 b., 3.8; 503-506 b.] va boshqalar 7 Respublikamiz sug’oriladigan yerlarini degradasiyadan saqlash, uni unumdorligini tiklash, qonuniyatlarni aniqlash, keyingi avlodga ekologik toza mahsulot sifatida yerlarimizni qoldirish to’g’risida ko’plab ilmiy chiqishlar bilan ma’ruzalar qilgan. M.M. Toshqo’ziyev va boshqalar [2.85; 22-25 b., 2.86; 302-307 b., 3.31; 48 b.] gumusi oz hamda uglerodga muhtoj bo’lgan tuproqlarda gumin moddasi bo’lgan preparatlarni hamda gumin moddasi bo’lgan orgonominerallarni qo’llash ijobiy samara berishini o’z tadqiqotlari orqali isbotlagan. S. Abdullayev [2.1; 168-173 b.] va boshqalar o’rtacha sho’rlangan bo’z- o’tloqi tuproqlar sharoitida g’o’zani sug’orish me’yorlarini belgilashda cheklangan DNSga nisbatan namlik 70-75-60 sug’orish esa 1-4-0 tizimda bo’lish, sug’orish me’yori 600-900 m 3 /ga bo’lganda o’simlikni yaxshi rivojlanishini erishilganligini ilmiy asoslab berganlar. R. Qo’ziyev va N. Abduraxmonov [2. 56; 120 b., 2.57; 208 b.] R.Q. Qo’ziyev [2.55; 350-b.] voha tuproqlarining shakllanishi, unumdorlik darajasiga tuproq hosil qiluvchi omillarni ta’sirini o’rganib, sug’oriladigan tuproqlarda yuz beradigan jarayonlarni ilmiy asoslab bergan. Mualliflar xulosasiga ko’ra O’zbekistonda daryo suvlari u yoki bu darajada loyqaligi bilan xarakterlanadi va shuning uchun ular ta’sirida hosil bo’lgan antropogen tuproqlar bir-biridan farq etadi. Masalan, Toshkent regionidagi bo’z voha tuproqlari loyqasiz suvlar bilan sug’orilganligi uchun, agroirrigasion keltirmalar to’planish jarayoni sust bo’lgan va ular hozirgi davrgacha rivojlanishining to’la davrini o’tmagan. Aksincha, Samarqand viloyatining bo’z voha tuproqlari 2-2,5 ming yil davomida ko’p davrlarni o’tganligi sababli ularni to’la profilli voha tuproqlarining klassik misoli sifatida ko’rsatish mumkinligi isbotlangan. Zarafshon vohasi sug’oriladigan tuproqlarning mineral o’g’itlarni qo’llash samaradorligini oshganligini va tuproqning o’tloqlanish davri kuchayib borayotganligini hisobga olib avtomorf va gidromorf tuproqlar uchun tavsiya etilgan o’g’it me’yorlariga tuzatish koeffisiyentlarini ishlab chiqilgan. Zarafshon vohasi tog’ oldi mintaqasi sharoitida sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlari xossalarini yaxshilash va tamaki hosildorligini oshirish maqsadida ekin 8 maydonlarini ekishdan oldin polietilen plyonka bilan mulchalash tavsiya etilgan [3.16; 120 b.] A.J. Kushakov [3.20; 24-b.] Malikcho’l tog’ oldi tekisliklarining sug’oriladigan sur tusli qo’ng’ir tuproqlaridagi sho’rlanish jarayonlari va shakllari o’rgangan va u tadqiqotlarida sug’oriladigan sur tusli qo’ng’ir tuproqlardagi sho’rlanish jarayonlari tuz tarkibiga, sizot suvlarining mineralizasiyasiga bog’liq degan xulosaga kelgan. R. Tajiaxmadov [3.30; 39-b.] Zarafshon vohasi tuproqlarining agrofizikaviy holati va ularni yaxshilash masalasini o’rganib, gidromorf tuproqlarining sug’orish ta’sirida suv sig’imlari, zichligi va qattiqlik darajasi, ilashimlik chegaralari oshganligi, suvga chidamli agregatlar va oziq moddalarni kamayganligi, sug’oriladigan gidromorf tuproqlarning mexanik tarkibi, tuproqlarga ishlov berish sifati fizik yetilganlik darajasiga, mexanik tarkibi esa sug’orish davriyligiga bog’liqligi hamda sug’oriladigan gidromorf tuproqlarining meliorativ holati, suv- fizik, texnologik xossalarini tavsiflash orqali sug’orish tartiboti va me’yorlarini takomillashtirilgan. J.S. Sattorov [2.82., 17-21 b.] sug’oriladigan tuproqlarda qo’llanilib kelayotgan o’g’itlar samaradorligini yanada oshirish uchun hamma vaqt tuproqlarni suv-fizik xossalarini hisobga olib, uning zichligi havo, suv va fizik tartibotlarini belgilashini uqtiradi. Sh.M. Bobomurodov [2.20; 184 b] tomonidan Sirdaryo viloyati Mirzaobod tumani Yangiobod massivi misolida kompleks geoaxborot tizimi yaratilgan. Buning ichiga xo’jalik tashqi va ichki chegaralari, gidrologik va xo’jalik obyektlari, infrastruktura obyektlari va eng asosiysi tuproqlar holatini aks ettiruvchi qatlamlar mavjud. Tegishli tuproq ma’lumotlarini tahlil qilish, namoyish etish bilan bog’liq algoritmlar ishlab chiqilgan. Z.A. Bahodirov [2.14; 133.b.] tomonidan Sirdaryo viloyati sug’oriladigan tuproqlari misolida geoaxborot tizimi modellari asosidagi xaritalar o’rtacha aniqligi 55-75% oraliqda bo’lganligi kuzatilgan. 9 R. Kurvantayev va boshqalar [2.53; 45b., 2.58; 160-b., 3,16; 120-b., 4.9; 72- 78 r.] ma’lumotiga ko’ra, mulchalangan variantda vegetasiya boshida nazorat variantiga nisbatan nitrat shaklidagi azot ko’p saqlanishi, vegetasiya oxirida esa ularning o’simliklar tomonidan tez o’zlashtirilib ketishi hisobiga kamayishi kuzatilgan. Olib borilgan tajriba natijalari bo’yicha chigit pushtaga ekilib plyonka bilan mulchalanganda tuproq zichligi tekis yerga nisbatan vegetasiya davrida maqbul holatda-1,25-1,35 g/sm 3 bo’lgan, g’ovakligi 4-6% ga yaxshilangan. Polietilen plyonka tuproq haroratiga eng ko’p ijobiy ta’sir qilishi aniqlangan. Tuproqlardagi fizik, suv-fizik xossalariga ta’siri, bioxilma-xillikka ta’siri, tuproq fizikasining zamonaviy yo’nalishlarini takomillashtirish, rivojlantirish uslublari bir qator xorijlik olimlarning ishlarida keltirilgan. Ye.V. She in, L.O. Karpachevskiy [3.41; 616- b.], Ye.V. Shein [3.42; 83–84 b.], va boshqalar. [3.43; 200 -b.], A. Grainger, [4.2; 129-b.], K.A. Azarov., D.I. Gubarev., I.F. Medvedev., [4.1; 3-6. b.], P.E. Gessler, O.A. Chadwick., F. Chamran., Althouse L.and Holmes, K. Modeling [4.3; 2046-2056 r.] , Y . Okuda, J. Onishi, K . Omori, T. Oya, A. Fukuo . , R.Kurvantaev . , Y.Shirokova . , V . Nasonov [4,9; 81–84 b.] keltirilgan. ,hamdah., Zarafshon vohasida tarqalgan sug’oriladigan tuproqlar o’zlarining xossa- xususiyatlariga ko’ra tuproqlar iqlimiy okruglari bo’yicha ham, bir-biridan farqlanadi. Tuproqlarning hosil bo’lish jarayonlari, ularning tarqalishi bo’yicha o’ziga xos alohida xususiyatlari S.A.Abdullayev [2.4; 47-b.], R.Qo’ziyev va boshqalar [3.19; 29-62 b.], O’.Tojiyev [3.32; 153-159 b.], H.T.Artikovalar [2.9; 62-b.] R.Qurvantayev, S.M.Nazarova [2.58; 160-b.] tomonidan chop qilingan ilmiy ishlarda tuproqning mexanik tarkibi va ayrim fizik xossalariga kengroq tavsiflar berilgan. Izohlangan adabiyotlar sharhidan ko’rinib turibdiki, Zarafshon vohasi hududi respublikada o’zining murakkabligi bilan farqlanadi. Bu hududda jadal dehqonchilikni yuritilishi kelajakda tuproqlarni batafsil o’rganishni, ularning ishlab chiqarish qobiliyatini oshirishda, u tuproqlarni o’ziga xosligini hisobga olishni va aniq agrotexnik va meliorativ tadbirlarni ishlab chiqishni talab etadi. 10 II BOB. ZARAFShON DARYOSININ YUQORI OQIMI TABIIY-IQLIM ShAROITLARI, TADQIQOTLAR OBYEKTI VA USLUBLARI 2.1. Geologik, geomorfologik, litologik tuzilishi, gidrogeologik sharoitlari va relyefi Zarafshon daryosi havzasi tabiiy sharoitining o`ziga xos xususiyatlari uning geografik o`rni, geologik tuzilishi va relyefi, orografiyasi, iqlim sharoiti, tuproq va o`simlik qoplami, gidrografiyasi tarmoqlarida aks etadi. Turkiston, Zarafshon va Oloy tog` tizmalarining qo`shilish joyi “Mastchoh tog` tuguni” deb nomlanadi. Ushbu tugundan boshlanadigan Zarafshon tog` tizmasidan janubi-g`arbiy yo`nalishda Hisor tog` tizm a si tarmoqlanib ketadi. Zarafshon daryosi shu tog` tugunining g`arbiy qismida joylashgan Zarafshon muzligidan, 2775 m balandlikdan, Mastchohdaryo nomi bilan boshlanadi. Unga Hisor tog` tizmsining shimoliy yonbag`irlaridan suv yig`adigan Fandaryo kelib qo`shilgach, daryo Zarafshon nomini oladi. Zarafshon daryosi ning havzasi ma`muriy jihatdan O`zbekiston va qo`shni Tojikiston respublikalari hududida joylashgan. Havzaning yuqori, ya`ni tog`li qismi shimoldan Turkiston va janubdan dastlab Zarafshon, so`ng Hisor tog` tizmalari bilan chegaralanadi. Turkiston va Zarafshon tog` tizmalari havzaning eng chekka sharqiy qismida qo`shilib ketadi. Shu joydan sharqqa qarab Oloy tog` tizmasi boshlanadi. Zarafshon daryosi havzasining o’rta qismi esa Turkiston va Zarafshon tog` tizmalarining g`arbiy tarmoqlari oralig`ida joylashgan. Bu qismning shimoliy chegarasida sharqdan g`arbga tomon cho’zilgan Qo’ytosh tog`lari, Nurota va Oqtov tizmalari joylashgan bo’lsa, janubiy chegarasi esa Zarafshon tizmasining g`arbidagi Qoratepa, Nurobod, Piyozli, Mirhaydar, Semiztepa, Ziyoviddin, Zirabuloq, Qoratog` tog`lari orqali o’tadi. Zarafshon havzasi O’rta Osiyoning eng yirik daryolari bo’lgan Amudaryo va Sirdaryo havzalarini bir-biridan ajratib turadi. Okrug hududini orografik jihatdan ikki qismga ajratish mumkin. Uning birinchi sharqiy qismi tog`li hududlardan, ikkinchi g`arbiy qismi esa tekisliklardan iborat. Zarafshon havzasining tog`li qismida kembriygacha bo’lgan davrlarda va 11 paleozoy erasining dastlabki davrlarida tipik geosinklinal sharoit hukm surgan. Shu davrlarda hududda juda katta qalinlikdagi cho’kindi tog` jinslari yotqizilgan, ayrim joylarda vulqonlar otilib turgan, tektonik harakatlar natijasida ba’zi joylar ko’tarilgan, ayrimlari esa cho’kkan. Paleozoy erasi kembriy davrining o’rtalaridan boshlab, ordovik, silur davrlari to’laligicha va devon davrining oxirigicha bo’lgan oraliqda hududda kaledon tog` burmalanishi bo’lib o’tgan. Lekin, shunga qaramasdan, paleozoy erasining o’rtalarida Tyanshanning markaziy va janubiy qismlari, shu jumladan, Zarafshon havzasi ham dengiz ostida bo’lgan. Paleozoy erasining toshko’mir davridan boshlab, butun O’rta Osiyoning tog`li hududida tektonik harakatlar yana faollashib, gersin burmalanishi boshlangan, Bu jarayon Zarafshon havzasida ayniqsa kuchli bo’lgan. Gersin burmalanishi sodir bo’lgan hududlarda o’rta paleozoy davri (yuqori silur, devon, quyi toshko’mir) cho’kindi tog` jinslari keng tarqalgan. Xulosa qilib aytganda, gersin burmalanishi natijasida hozirgi Tyanshan tog` tizmasining markaziy qismi va Oloy-Hisor tog` tizmalari hosil bo’lgan. Mezozoy erasining boshlanishi, ya’ni trias davridagi gersin burmalanishlari vaqtida hosil bo’lgan tog` tizmalari denudatsion jarayonlar ta’sirida yemirilib, hudud peneplen – tekislikka aylana boshlaydi. Mezozoy erasi mobaynida Tetis dengizidan ikki marta shimol tomonga yo’nalgan juda katta dengiz transgressiyasi kirib kelgan. Ularning birinchisi o’rta va yuqori yura davrlarida sodir bo’lib, Hisor tizmasining janubi-g`arbiy qismini egallagan. Ikkinchi dengiz transgressiyasi esa hududga quyi bo’r davrining o’rtalarida kirib kelgan. Bu davrda Zarafshon, Hisor va Oloy tizmalari ning hozirgi o’rnida bir necha orollar guruhi mavjud bo’lgan. Mezozoy erasining oxirlari, ya’ni o’rta va yuqori bo’r davrlarida hamda kaynazoy erasining paleogen davrida O’rta Osiyo tog`larining janubiy qismida alp burmalanishlari boshlanadi. Tektonik harakatlar natijasida u yerlardagi dengizlar g`arb va shimol tomonga chekina boshlaydi. Shu eraning neogen davriga kelib, dengiz O’rta Osiyoning faqat g`arbiy va shimoli–g`arbiy qismlarida saqlanib qoladi. Neogen davrining oxirlarida O’rta Osiyoning tog`li qismida, jumladan, 12 Zarafshon havzasida ham yangi tektonik harakatlar faollashdi, tog` tizmalari ko’tarilib, tog` oralig`i va tog`oldi botiqlari cho’ka boshlaydi. Natijada yuqori bo’r, paleogenquyi neogan davrlarida dengiz ostida yotqizilgan tog` jinslari vertikal harakatdani tog` tizmalarida juda balandga ko’tarilgan. Masalan, Oloy, Turkiston tog` tizmalarida paleogen davrida dengiz ostida yotqizilgan tog` jinslari 3500-4500 m balandlikkacha ko’tarilgan. Kaynazoy erasining to’rtlamchi davri – pleystosenda, O’rta Osiyoning tog`li qismida, qadimgi muzliklarning hosil bo’lishi shu hududning geologik rivojlanishi tarixida muhim voqealardan biri hisoblanadi. O’sha davrlardayoq Turkiston va Zarafshon hamda Zarafshon va Hisor tog` tizmalari tutashgan joylar qadimgi tog` muzliklari keng tarqalgan markazlar bo’lgan. Masalan, Zarafshon daryosining yuqori oqimida qadimgi muzliklarning uzunligi 40 km gacha yetgan. O’rta Osiyoning tog`li qismida, shu jumladan, Zarafshon havzasida ham to’rtlamchi davr mobaynida bir nechta muzlik davrlari bo’lib o’tgan. Ular hozirgi zamon muzliklariga nisbatan juda katta maydonlarni egallagan. Umuman olganda, Zarafshon havzasi tog`li qismi hozirgi relyefining shakllanishida to’rtlamchi davr muzliklarining ta’siri juda katta. Muzliklar bajargan ishlari natijasida tog`larning eng baland qismlarida piramida shaklidagi cho’qqilar, daryolarning yuqori oqimlarida esa troglar, ya’ni ko’ndalang kesimi U ko’rinishidagi vodiy shakllari hamda morenalar uyumlari hosil bo’lgan. 2.2 Havzaning iqlim sharoiti va gidrografiyasi O‘rta Zarafshon iqlimining shakllanishida uning geografik o‘rni, atrofdan keladigan havo oqimlari bilan Zarafshon va Turkiston tizmalarining yaqinligi sharq tomonda baland tog‘ sistemalarining mavjudligi va g‘arb tomonning ochiqligi muhim rol o‘ynaydi. Janubiy kenglikda joylashganligi tufayli O‘rta Zarafshon katta miqdorda quyosh issiqligini oladi. Quyosh radiatsiyasining o‘rtacha yillik yalpi miqdori 181 kkal/sm 2 ni tashkil qiladi. Bir yilda quyoshli vaqtning davomliligi esa 2916 soatga teng (Agroklimaticheskie resursi Djizakskoy i Samarkandskoy oblastey, 1977). 13 Shuni aytish kerakki iqlim xarakteristikasida biz hamma iqlim elementlariga batafsil ta’rif bermaymiz. Asosiy etiborni havo ifloslanishiga ta’sir ko‘rsatadigan iqlim elementlariga ko‘proq to‘xtab o‘tamiz. Havo temperaturasi g‘arbdan sharqqa va vodiydan tog‘ tepalari tomon o‘zgarib boradi. O‘rtacha sovuqsiz davr 180-210 kun bo‘lib iyul oyining o‘rtacha harorati g‘arbda +27 0 S, sharqiy qismida 24,9 0 S Absolyut maksimum tekislikda 44- 46 0 S ga tog‘larda 42 0 S ga etadi. Quyida O‘rta Zarafshonda joylashgan meteorologik stansiyalar bo‘yicha o‘rtacha oylik havo xarorati berilgan Qizilqum sahro xavosi tasiridan uzoqlashgan sari yoz oyi xarorati pasayib boradi. Masalan, iyulning o‘rtacha xarorati Navoiyda 28,3 0 bo‘lsa, Samarqandda 25,9 0 , 1213 metr balandlikda joylashgan Omonqo‘tonda 24,0 0 ni tashkil qiladi. Rel’efning xilma-xilligi yog‘inlarning notekis taqsimlanishiga ta’sir qiladi. Rayonning g‘arbiy qismiga 100-200 mm yog‘in tushadi. Sharqqa borgan sari yog‘in miqdori oshadi va O‘rta Zarafshonning markaziy qismiga kelib 300-350 mm ni Samarqandda 356 mm ni tashkil qiladi (Jadval 2). Tog‘larda yog‘in tekislikka nisbatan 2-3 baravar ko‘p tushadi (500-900mm). Omonqo‘tonda o‘rtacha ko‘p yillik yog‘in miqdori 870 mm. Seryog‘in yillari bu miqdor 1749 mm (1969 y), kam yog‘in yillari 561 mm (1967)ga tushib qoladi. Yil davomida yog‘in eng ko‘p mart va aprel oylariga kam yog‘in iyul- avgust-sentyabrga to‘g‘ri keladi. Yog‘inlar asosan yomg‘ir holda tushadi. Faqat dekabr, yanvar va fevral oylari yog‘inning asosiy qismi qor holida yog‘adi. Qor qoplami tekislik rayonlarda barqaror qoplam xosil qilib yotmaydi. Ko‘p hollarda yoqqan qor bir necha kundan keyin erib ketadi, lekin qish sovuq kelgan yillari tekislikda xam qor erimasdan 30-40 kun yotishi mumkin. Tog‘larda axvol boshqacha. Balandligi 1600 metrdan oshadigan tog‘larning tepalarida 2-3 oy davomida qorlar erimasdan turadi va ularning qalinligi 15-20sm ga, ba’zan 40 sm gacha boradi. Tekislik qismlarida qorning qalinligi 3-6 sm ni tashkil qiladi. Qor ko‘p yoqqan ayrim yillari qorning tekislikdagi qalinligi 15sm, tog‘larda 48 sm gacha (1969) yotganligi kuzatilgan. 14 Xavo namligi joyning tabiiy geografik sharoiti bilan bog‘liq. Yoz oylari O‘rta Osiyo ustida shakllangan kontinental tropik issiq havo nisbiy namlikning pasayib ketishiga sababchi bo‘ladi. Atrofda suv havzalarining yo‘qligi va katta hudud cho‘llar bilan bandligi absolyut namlikning ham kam bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Nisbiy namlikning yillik va sutkalik o‘zgarishi temperaturaning o‘zgarishiga teskari holatda ro‘y beradi. Qish oylari nisbiy namlik yoz oylariga nisbatan katta. Hududiy shuningdek kechasi ham nisbiy namlik kunduzdan katta. O‘rta Zarafshonda ertalab soat 7.00 da o‘rtacha nisbiy namlik 58 dan 71% ga etadi. Shamolsiz ob-havo sharoitida atmosferadagi har-xil aerozol zarrachalar xavodagi namlik bilan qo‘shilib ertalabki soatlarda havo ifloslanishini oshiradi. Qish oylari kunduz kunlari o‘rtacha nisbiy namlik 60-70% ni tashkil qiladi. Yoz oylari kunduz issiq havoda nisbiy namlik juda kamayib ketadi. Iyul oyida soat 13.00 da uning miqdori 18-20% gacha tushib qoladi (Navoiy va boshqa). Har bir joy havosining toza bo‘lishida shamol yo‘nalishi va tezligining ahamiyati katta. Joy Rel’efning murakkabligi shamol yo‘nalishi va tezligi katta tasir ko‘rsatadi. O‘rta Zarafshonning janubiy-g‘arbiy tomonida yil davomida shimol tomonidan esadigan shamol ustun. Tog‘ oldi va shimoliy-sharqiy rayonlarda esa sharqiy va shimoliy-sharqiy yo‘nalishdagi shamollar ko‘p takrorlanadi. Baland tog‘lar yonida joylashgan Urgut va tog‘ orasidagi Omonquton pastliklarida shamol yo‘nalishlari tez-tez o‘zgarib turadi va shamolning esishi shu rayonga kirib keladigan havo oqimlariga kam bog‘langan. Fasllar bo‘yicha shamol yo‘nalishi bir xil emas. Qish oylari O‘rta Zarafshonning g‘arbiy qismida shimol tomondan esadigan shamollar 20-26% ni tashkil qiladi (Balashova va boshq.,1963). Bahorda tekislik qismida shimol va shimol-sharqiy shamollar ustunlik qiladi. Yoz oylari tekislikda shimoldan esadigan shamol 45-65% ni tashkil qiladi, ularning o‘rtacha tezligi 4-5m/sek, ba’zan 5,5 m/sek. Doimo esadigan katta tezlikdagi bunday shamollar shahar xavosining tozalanib turishiga katta yordam beradi. Kuzda rayonning janubiy-g‘arbida shimoliy va shimoliy-g‘arbiy tomonlardan esadigan shamollar ko‘proq bo‘lib, 15 takrorlanishi yillik shamolning 33-50%ni tashkil qiladi, o‘rtacha tezligi 3-4 m/sek (Balashova va boshq., 1963). Rayonning shimoliy-sharqiy qismida sharqiy tomondan esadigan shamol ko‘p takrorlanadi (25-57%), o‘rtacha tezligi 4-5/sek. Demak O‘rta Zarafshonning sharqiy qismida joylashgan shaharlarda (Samarqand, Panjakent) xavoni ifloslovchi sanoat korxonalari shaharning sharqiy tomonida qurilmasligi kerak. Tumanlarning davomligi va takrorlanib turishi ham g‘arbdan sharqqa va tekislikdan tog‘ tomon o‘zgarib boradi. G‘arb tomonda tumanli kunlar kam bo‘lib, bir yilda 9-10 kunni tashkil qiladi. Sharqqa borgan sari tumanli kunlar ko‘payib 35 gacha (Milyutin) etadi. Shaharlarda tumanlarning ko‘proq hosil bo‘lishiga sanoat korxonalaridan chiqadigan chang va har-xil iflos chiqindi zarrachalarning roli katta. O‘rta Zarafshonda yil davomida tumanli kunlar jadvalda berilgan. Jadvalda G‘allaorol va Milyutin stansiyalarda tumanli kunlarning ko‘pligi ko‘rinib turibdi. Buning sababi birinchidan bu stansiyalar baland tog‘larga yaqin, ikkinchidan botiq joyda joylashgan. Botiq joylarga sovuq havo to‘planib tuman hosil bo‘linishi tezlashtiradi. Jadvalda O‘rta Zarafshonning g‘arbiy qismiga nisbatan( Navoiy) sharqiy qismida tumanli kunlar uch baravar ko‘p takrorlanishi ham ko‘rinib turibdi (G‘allaorol, Milyutin) Kattaqurg‘on shahri yaqinida tumanli kunlar soni kamligiga sabab – stansiya joylashgan er balandlik bo‘lib shamol yaxshi tegadi, bu esa tumanlarning tez tarqalishiga sabab bo‘ladi. 16 Yer usti va osti suvlari O‘rta Zarafshonning er usti suvlari Zarafshon daryosi va uning irmoqlari xamda kanallardan tarkib topgan. Zarafshon daryosiga ko‘shiladigan sersuv yirik irmoqlar Yuqori Zarafshon qismida bo‘lib ular baland tog‘lardagi mangu qor va muzlardan boshlanadi. Dupuli po‘stida Zarafshonning o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi 155 m 3 /sek, Panjakent yaqinida esa 164 m 3 /sek ga teng. Bu Zarafshonning suvi quyi joyi hisoblanadi: Ravotxo‘ja (1 may) to‘g‘onida suv uchga bo‘linadi: chap tomonda Darg‘om, o‘ng tomonda Tuyatortar kanali daryodan boshlanadi. Qolgan suv esa tabiiy o‘zanda oqadi. Samarqand shahri yaqinida Cho‘ponota tepaligining shimolida Oqdaryo suvbo‘lgichida, daryo ikkiga bo‘linadi: shimoldagisi Oqdaryo, janubdagisi Qoradaryo. Bu ikki daryo Xatirchi yaqinida qo‘shiladi. Ikki daryo o‘rtasida hosil bo‘lgan orol Miyonqol nomi bilan mashhur. Uning uzunligi 100 km, eni 10-15 km, maydoni 1200 km 2 . Oqdaryoning uzunligi 131 km, Qoradaryoning 127km. Oqdaryoda past qayirning kengligi 0,1- 1,0km, baland qayirniki – 1,5-2,0km. Qoradaryoda esa qayirning umumiy kengligi 3,0 km ga etadi. Xozirgi paytda daryo suvi asosan Qoradaryodan oqadi va sug‘orishga keraksiz paytida suv Qoradaryo orqali Kattaqo‘rg‘on suv omboriga tashlanadi. Xatirchidan Xazora qisisiga qadar daryo o ‘ zani goh torayib , goh kengayib o ‘ zgarib boradi . O ‘ zanning eng keng joylari Xatirchi yonida va Narpay tumanida bo ‘ lib suv ko ‘ payganda o ‘ zanning kengligi 300-500 metrga , Qayirning kengligi esa 2,5-3,0 km ga etadi . Xazara qisig‘ida daryo vodiysi juda torayadi, kengligi 4,0 km gacha qisqaradi. Zarafshon daryosining suv oqimi u yildan bu yilga o‘zgarib turadi. Uning eng katta suv oqimi 212 m 3 /sek (1941y), eng kichik suv oqimi 117m 3 /sek (1957 y). Daryoda to‘lin suv aprel oyining oxirlaridan boshlanadi va eng katta suv iyul oyiga to‘g‘ri keladi. Iyun, iyul, avgust oylarida daryodan yillik suvning 55% oqib o‘tadi. Yozda suvning ko‘payishi tog‘lardagi mangu muz va qorlarning erishi bilan bog‘liq. M.Nosirov ma’lumoti bo‘yicha Zarafshon xavzasida xar birining maydoni 0,1 km 2 dan katta bo‘lgan 424 muzlik bo‘lib ularning umumiy maydoni 557 km 2 . 17 Zarafshon daryosining o‘rtacha yillik loyqa oqiziqlar miqdori Dupuli daryosi yonida 137kg/m 3 ga teng, yoki yiliga 4310 ming tonnani tashkil qiladi. Suvning o‘rtacha loyqaligi 0,88kg/m 3 . Zarafshon daryosining xam 1 km 2 suv yig‘ish maydonidan o‘rta hisobida har yili 421 tonna oqiziq Yuvilib ketiladi (V.L.Shuls, R.Mashrapov, 1969)loyqalarning daryo suvini tozalashdagi ahamiyati beqiyosdir. Suv qum-loylar orqali sizib o‘tganda u tabiiy tozalanadi. O‘rta Zarafshonda va Turkiston tizmalaridan daryo tomon oqib turuvchi Yuzlab katta-kichik soylar mavjud. Yirik soylarning suvlari, ilgarilari, daryoga etib kelgan. Sug‘oriladigan dehqonchilikning rivojlanishi bilan soy suvlari daryoga etmay qolayotir. Soylar er osti suvlaridan, yomg‘ir va qor suvlaridan oziqlanadi. Ularda eng ko‘p suv aprel oyida (20-40%) oqadi. Eng kam suv iyun-oktyabr oylariga to‘g‘ri keladi. Soylar ichida sersuvligi bilan Chaqilkalon va Qoratepa soylari ajralib turadi (Omonqo‘ton, G‘ussoy, Koflotunsoy va boshq). Soylarning oziqlanishida er osti suvlarining xissasi katta. er osti suvlari yillik suv xarajatining 40-71% ni tashkil qiladi (Siddiqov, 1980). O‘rta Zarafshon atrofidagi tog‘lardan Zarafshon daryosiga oqadigan soylarning oqim hajmi X.Siddiqov (1962) tomonidan hisoblab chiqilgan. Atrofdagi tog‘lardagi soy suvlarining o‘rtacha yillik oqim hajmi 1,82 km 3 ni tashkil qiladi. Hamma soylarning o‘rtacha suv xarajati 57,8m 3 /sek kundan Chaqilkalon – Qoratepa tog‘lariga (0,42 km 3 /sek, 13,2m 3 /sek), Nurota va Oqtovning janubiy yonbag‘irlaridagi soylarga (1,12 km 3 , 35,9m 3 /sek) to‘g‘rii keladi. O‘rta Zarafshon er Yuzasiga yaqin joylashgan er osti suvlarini uch guruhga bo‘lish mumkin: 1) allyuvial-prolyuvial jinslardagi sizot suvlari; 2) qatlamlar orasidagi suvlar; 3) tog‘lardagi toshlar yoriqlari va siniqlari orasidagi suvlar. Allyuvial va prolyuvial yotqiziqlaridagi sizot suvlari rayonda keng tarqalgan bo‘lib ularning joylanishi joyning geologik tuzilishi, Rel’efi va suv xavzalariga yaqin uzoqligiga bog‘liq. Bu turdagi sizot suvlar asosan atmosfera yog‘inlaridan va daryo hamda kanallardan sizib o‘tgan suvlardan hosil bo‘ladi. 18 Sizot suvlarning chuqurligi Zarfshon daryosi qayirida 0,5 metrdan 4-5 metrgacha o‘zgarib turadi. Terrasalarda esa chuqurlik oshib boradi 1-terrasada 2-3 metrdan 10 metrgacha, II-terrasada 4-5 metrdan 20 metrgacha, III-terrasada 6-10 metrdan 30-40 metrgacha o‘zgaradi. Sizot suvlari buloq shaklda er yuzchasiga chiqib oqim hosil qilgan. Bulardan eng kattasi Tayloq tumanining Qo‘tir buloq qishlog‘i yaqinidan boshlanadi. Qorasuv nomi bilan ataladigan bu suv Samarqand yaqinida katta oqim hosil qiladi va Zarafshonga qo‘shiladi. Gidrogeologik sharoitiga ko‘ra Zarafshon botig‘ini N.M.Reshyotkina (1957) ikkita rayonga ajratgan: 1) Samarqand; 2) Kattaqurg‘on. Samarqand rayonida xar yili 1800 mln m 3 sizot suvi xosil bo‘ladi va shuning 1241 mln m 3 vegetatsiya davriga to‘g‘ri keladi. Shu suvning 20% ni Zarafshon daryosi, 45,6% ni kanallar va ariqlar, 26% tog‘ oldi nohiyasi va shundan atmosfera yog‘inlariga faqat 6,8% to‘g‘ri keladi. Sizot suvning 13,3% Zarafshon o‘zaniga qaytadi, 57,9% Qorasuv ko‘rinishida er yuzasiga shiqadi, transpiransiya va bug‘lanishga 22%, er osti yo‘li bilan qo‘shni nohiyalarga ketish 11% ni tashkil qiladi. Kattaqo‘rg‘on rayonida er osti suvlarining umumiy zapasi (941 mln m 3 ). Er usti suvlari, tuproqlar ximiyaviy jihatidan ifloslanganligi tufayli sizot suvlari xam ancha ifloslangan. Bu O‘rta Zarafshonning g‘arbiy qismlarida yaqqol bilinib turadi. Qatlamlar orasida suvlar 50-60 metrdan birnecha ming metr chuqurliklarda uchraydi. Bu suvlarning buloq shaklida chiqish – kamdan kam xol. Ular konglomeratlar, glinalar, margellar orasida joylashgan. Kattaqo‘rg‘on botig‘ida Ulus davlat xo‘jaligining Nagornaya qishlog‘ida 602 metr chuqurlikdan chiqadi. Suv sarfi 15,6-18,9 m/sek, suv xarorati 25,4-45 0 , minerallashish darajasi 1,04-1,2g/l, tarkibi – sulfat-gidrokarbonat, natriy-kalsiy (Beder, 1961). Qatlamlar orasidagi suvlarning ba’zilari o‘zlari otilib chiqadi. Bu gidrostatik bosimga yoki gaz bosimiga bog‘liq. Bulung‘ur nohiyasining Oktyabr jamoa xo‘jaligi, Ishtixon nohiyasining Guzan qishlog‘i yaqinida o‘zi otilib chiqadigan buloqlar topildi. Tog‘lardagi yoriqlari va siniqlari orasidagi suvlar turli xil bo‘lib ularning joylashishi toshlar yoriqligiga, ularning chuqurligiga bog‘liq. Odatda ahaktoshlardan tuzilgan joylarda buloqlar kam bo‘ladi, chunki atmosfera yog‘inlari 19 toshlar orasidagi yoriqlar bilan chuqurga suv o‘tkazmaydigan qatlamga qadar kirib boradi. Bunga ohaktoshlarning suvda eruvchanligi ham sharoit yaratadi. Ohaktoshdan tarkib topgan rayonlarda karst buloqlari uchraydi va ko‘p xollarda ularning debiti katta. Masalan, Nurota bulog‘iniki 200l/sek, Maydonsoy va Dehibaland buloqlariniki 50-80 l/sek, Oksoy, Mehnatkash, Ohaliklarda xam 40-50 l/sek debitli karst buloqlari mavjud. 2.3. Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar Zarafshon daryosi yuqori oqimi asosan, tekislik yerlardan iborat, shimoldan janubga tomon balandlik sathi pasayib boradi. Hududlarni geologik tuzilishi va relyefi, iqlim sharoiti va tuproq-o’simlik dunyosiga ko’ra bir-biridan keskin farq qilmaydi. Hududlardagi to’lqinsimon keng tekisliklar qadimgi to’rtlamchi davrning turli murakkab va allyuvial yotqiziqlaridan tashkil topgan. Tog’ oldi hududlarida, tipik bo’z, bo’z-o’tloqi, o’tloqi va o’tloqi botqoq tuproqlar tarqalgan. V.V.Dokuchayev ta’biri bilan aytganda, tuproq paydo qiluvchi omillarga- ona jins, relyef, iqlim, o’simlik va hayvonot dunyosi va inson faoliyati kirib, ular ta’sirida vaqt birligida kechadigan jarayonlar tufayli tabiiy tuproq tadrijiy rivojlanadi . Tuproq paydo qiluvchi omillar o’zaro uyg’unlikda kechadi, bir omil o’rnini ikkinchisi bosa olmaydi. Ularning faqat birgalikdagi faoliyati ta’siridagina muayyan sharoitda me’yoriy rivojlangan tuproqlar hosil bo’ladi. Masalan, tuproqdagi tirik organizmlar organik moddalar manbalari hisoblanib, ularning hayot faoliyati iqlim sharoitlari, ya’ni namlik va quyosh energiyasiga bog’liq. Shuningdek, boshqa omillarning ham tuproq paydo bo’lish jarayonida tutgan muhim o’rni bor . Zarafshon daryosi yuqori oqimi hududi murakkab geologik, geomorfologik- litologik, tuproq-iqlim sharoitlari o’ta murakkab gidrogeologik holatni keltirib chiqargan, bu holat yer usti va yer osti suvlari tartibi hamda balansi ko’rsatkichlarida o’z aksini topgan. Hududda gidrografik tarmoqlar nihoyatda notekis taqsimlangan. 20 2.4. O’simliklari Zarafshon vohasining o’simliklar qoplami K.Z.Zokirov [2.36; 218-b., 3.6; 654-b.] ning ilmiy ishlarida qayd etilgan bo’lib, o’simliklari quyidagilardan iborat: yantoq, qum akasiyasi, yulg’un, iloq, bug’doyiq. Bir muncha sho’rlangan yerlar ajriq o’tlar bilan qoplangan. Zarafshon o’zaniga yaqin yerlarda va uning qurigan yerlarida past bo’yli qamishlar uchraydi. Dehqonchilik qilib madaniylashgan yerlarda asosan ekiladigan o’simliklar g’o’za, g’alla, poliz, sabzavot ekinlari hamda bog’ va uzumzorlardan daraxt va buta o’simlik navlarini ikkiga jumladan, mevali va manzaralilarga bo’linadi. Mevalilardan turli navli uzumlar olma, nok, olxo’ri, o’rik, gilos, olcha, anor, jiyda, anjir, behi, tut va hokazo; Manzaralilardan tol, qayrag’och, shumtol, nastarin, oq akasiya, atirgul, pushti akasiya, tuya va hokazo. Voha begona o’tlari tuproq iqlim sharoitlari bilan bog’langan bo’lib, bu g’o’za, beda, tariq, makkajo’xorining begona o’tlari hisoblanadi. Bog’, poliz, sabzavot va boshqa ekinlarning o’ziga xos begona o’tlari o’sadi. Vohada xilma - xil ekologik sharoitlar mavjud. Unda tarqalgan o’simliklar sho’rxok, gipsli, taqir, shag’alli va qum tuproqlarda o’sishga moslashgan. Vohada o’sadigan o’simliklar to’g’risidagi ma’lumotlarni ko’pgina ilmiy adabiyotlarda uchratish mumkin. 1928 yilda Ye.P.Korovin [3.15; 370-b.] Zarafshon daryosi qadimiy tarmog’i bo’lgan Moxandaryoda olib borgan tadqiqotlari davomida bu yerning o’simliklari to’g’risida bir qancha ma’lumotlar keltirishgan. 1943 yilda Q.Z.Zokirov [ 3.6; 654-b . ] Samarqand va Buxoro viloyatlari chegarasida, Zarafshonning quyi qismlari, G’ijduvon, Konimex va Nurota atroflarida hamda Qizilqumning janubiy hududlarida tashkil qilingan kompleksli ekspedisiyada qatnashib, o’simliklar qoplamini o’rgangan. Uning tadqiqotlarida Corispermum korovinii , C . lehmannianum , Halo cnemumstrobilaceum , Lycium ruthenicum , Zygophullum eichwaldii , Smirnovia turkestana , Horaninovia ulicinia , Heliotropium arguzioides , Astragalus villosissimus , Calligonum aphyllum kabi o’simlik turlari aniqlangan. Hozirgi vaqtda Zarafshon vohasi o’simliklari H.Q.Esanov [3.44; 187 b.] 21 tomonidan qisman o’rganilgan. Muallif vohada 59 oilaga mansub 528 tur yuksak o’simliklar uchrashini qayd etgan. Vohaning qumli va sug’oriladigan maydonlaridagi o’simliklar alohida ajratilib tahlil qilingan va uning konspekti tuzilgan. Mazkur ishda Zarafshon vohasida tabiiy holda uchraydigan o’simliklar to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan. Hudud tuproqlarida sug’oriladigan mintaqada tabiiy holdagi o’simlik turlari yo’qolib, uning o’rniga madaniy ekinlar ekiladi va sug’oriladigan tuproqlar uchun xos bo’lgan xar xil begona o’tlar salomalaykum, ajriq, bangidevona, semiz o’t, sassiq o’t, g’umay, zarpechak, shamak va boshqalar rivojlanadi. Hududda madaniy ekinlarning turli xillari keng tarqalgan bo’lib, ulardan mevali, manzarali daraxtlar va qishloq xo’jaligi hamda siderat va yem-xashak ekinlari keng maydonlarda yetishtiriladi. 22 2.5.Tadqiqot obyekt va uslublari Tadqiqot obyekti sifatida Zarafshon daryosining yuqori oqimida keng tarqalgan eskidan sug’oriladigan tipik bo’zo’, o’tloqi allyuvial, bo’z-o’tloqi tuproqlar tanlab olingan. Olingan tuproq namunalaridan va tanlangan tuproq kesmalarida xamda dala tajribalarida quyidagi laboratoriya va dala tadqiqotlari olib borildi: 1. Tuproqning morfologik tuzilishi. Buning uchun izlanishlar boshlanishida barcha dala tajribalari o’tkaziladigan maydonlarda sizot suvlari sathigacha bo’lgan chuqurlikda tuproq qirqimi qazilib, genetik qatlamlar bo’yicha tuproqning morfologiyasi aniqlangan. 2. Gumus Tyurin usulida aniqlangan. 3. Mexanik tarkibi N.A.Kachinskiy usulini A.Bratcheva tomonidan takomillashtirilgan usulda aniqlangan. 4. Hajm og’irligi genetik qatlamlar bo’yicha silindr usulida aniqlangan. 5. Tuproqning suv o’tkazuvchanligi amal davri boshida dalaning diagonali bo’yicha 3 nuqtada, amal davri oxirida esa barcha variantlarda metall silindlar usulida aniqlangan. 6. Solishtirma og’irlik genetik qatlamlar bo’yicha piknometr usulida aniqlangan. 7. Tuproq gigroskopikligi A.N.Nikolayev usulida aniqlangan. 8. So’lish namligi va g’ovaklik hisoblash orqali aniqlangan. 9. Tuproqeritmasining muhiti rN metrda aniqlangan. 10. Tuproqda suvda eruvchi tuzlar miqdori aniqlash. Buni amalga oshirish maqsadida barcha variantlardan o’suv davri boshi va oxirida tuproq namunalari olindi. Olingan tuproq namunalaridagi tuzlar miqdori elektrokonduktometr asbobi yordamida aniqlab borildi . 11. Umumiy azot Kyeldal usulida aniqlangan. 12. Ammiak miqdori Nestler reaktivida aniqlangan. 13. Nirat miqdori Grinvald Lyaju usulida aniqlangan. 14. Umumiy f osfor miqdori Me щ yeryakov usulida aniqlandi. 23 15. Harakatchan fosfor B.P.Machigin usulida aniqlangan. 16. H arakatchan kaliy Smit usulida aniqlangan. 17. SO 2 karbonatlar asidimetrik usulida aniqlangan. 24 III BOB. ZARAFShON YUQORI OQIMI SUG’ORILADIGAN TUPROQLARDAGI EVOLYuSION O’ZGARIShLAR, ULARNING ASOSIY XOSSALARI VA HOZIRGI HOLATI 3.1. Zarafshon daryosi yuqori oqimi tuproqlarining morfologik tavsifi Dala sharoitida GPS asbobi yordamida tuproq kordinatalari aniqlanib, olingan kesmalarda morfologik tahlillar o’tkazilib, tuproqlarni hajm og’irligi aniqlanib va tabiiy namligiga va laboratoriya sharoitida ularning xossalarini aniqlash uchun namunalar olingan. Quyida olingan tuproqlarning morfologik ko’rsatkichlari izohlanadi. 3-Kesma. N40 0 02 / 42,9 // . E064 0 38 / 59,4 // Jomboy tumani eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlar. 0-33 sm Och tusli bo’z, bir oz qo’ng’ir tovlanuvchan, yuqoridan quruq pastga tomon bir oz namlangan, o’rta qumoq, yuqori yumshoq, pastga tomon zichlashadi, o’simlik ildizlari va hasharot izlari mavjud. Keyingi qatlamga rangi bilan o’tadi. 33-48 sm To’q bo’z qo’ng’ir tovlanuvchan, namlangan, o’rta qumoqli, strukturali, yuqoriga nisbatan zichroq, ildiz qoldiqlari siyrak, qizg’ish qoramtir dog’lar mavjud, keyingi qatlamga rangi va mexanik tarkibi bilan o’tadi. 48-74 sm Och ko’ng’ir, namlangan, og’ir qumoqli, har-xil kesakchali, zichlangan, va hayvonot olami mavjud. Berilgan yo’nalishda kengligi 2 sm uzunlikdagi 10-15 sm qalinlikda yirik qum to’plangan, ahyon-ahyonda suvda eruvchan tuz kristallari mavjud, mayda tok ildizlari uchraydi, keyingi qatlamga zichligi bilan o’tadi. 74-105 sm Bo’z-qo’ngir, namlangan, tovlanuvchan, og’ir qumoqli, strukturali, yumshoq onda-sonda mayda ildizchalar va hasharot faoliyati ifodalangan. Pastki tomon qo’ng’ir qoramtir dog’lar to’planadi. Keyingi qatlamga namlik miqdori bilan o’tadi. 25 105-132 sm Bo’z-sarg’ish, tovlanuvchan, namlangan, og’ir qumoqli, o’rtacha zichlashgan, strukturali, har-xil kesakchali, mavjud. Keyingi qatlamga namlik miqdori bilan o’tadi. 132-250 sm Bo’z-qo’ngir, ho’l, og’ir qumoqli, yirik kesakchali, strukturali, pastki tomon qo’ng’ir qoramtir dog’lar mavjud, 250 smdan yer osti sizot suvlari chiqadi. 6- Kesma. N 40 0 05 / 41,3 // . E 065 0 25 / 31,3 // Poyariq tumani eskidan sug’oriladigan bo’z-o’tloqi tuproqlar. 0-25 sm qo’ng’ir, yuqoridan quruq pastga tomon bir oz namlangan, o’rta qumoqli, kesakli, yuqori yumshoq pastga tomon kuchli zichlashgan, o’simlik, hasharot ildizlari mavjud. Keyingi qatlamga rangi, mexanik tarkibi bilan o’tadi. 25-38 sm Bo’z-qo’ng’ir tusli, namlangan, yengil qumoqli, suvga chidamsiz strukturali, yuqoriga nisbatan juda zich, ildiz qoldiqlari siyrak, qoramtir dog’lar mavjud, keyingi qatlamga namligi bilan o’tadi. 38-52 sm Bo’z-ko’ng’ir tusli, yaxshi namlangan, yengil qumoqli, juda kuchli zichlashgan, har-xil kesakchali, mayda o’simlik tomirchalari va hayvonot olami mavjud, berilgan yo’nalishda kengligi 2 sm uzunlikdagi 10-15 sm da yirik qum qatlamchali to’shamasi mavjud, suvda eruvchan tuz kristallari mavjud. Keyingi qatlamga namligi bilan o’tadi. 52-6 8 sm Bo’z-qo’ng’ir tusli, kuchli namlangan, yengil qumoqli, juda kuchli zichlashgan, chidamsiz strukturali, mayin ildizchalar va hasharot faoliyati ifodalangan. Pastki tomon qo’ng’ir qoramtir dog’lar to’planadi. Keyingi qatlamga mexanik tarkibi orqali o’tadi. 6 8 -90 sm 90-125 sm Bo’z-sarg’ish tusli, kuchli namlangan, o’rta qumoqli, juda kuchli zichlashgan yirik va o’rta kesakchali, keyingi qatlamga zichligi bilan o’tadi. Bo’z-sarg’ish qo’ngir tusli, kuchli namlangan, o’rta qumoqli, kuchli zichlashgan yirik va o’rta kesakchali, keyingi qatlamga namligi 26 125-140 sm bilan o’tadi. Bo’z-sarg’ish qo’ngir tusli, ho’l, o’rta qumoqli, o’rtacha zichlashgan, mayda kesakchali yemiriluvchan. 140 sm dan yer osti sizot suvlari sizib chiqadi. 3.2. Kimyoviy xossalari Tuproqning kimyoviy xossalarini ya’ni tuproqning asosiy oziqa elementlari va organik moddalar bilan ta’minlanganlik darajasini bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Olib borilgan izlanishlar davomida, Zarafshon daryosi yuqori oqimi hududida tarqalgan tuproqlarning kimyoviy xossalarining sezilarli ravishda o’zgarishi kuzatildi. Ma’lumki, gumus tuproq unumdorligini ta’minlovchi va tuproqning fizik holatini, agrokimyoviy ko’rsatkichlarini, biologik faolligi, struktura holatini, o’simliklarning o’sishi va rivojlanish sharoitini yaxshilovchi asosiy manba hisoblanadi. Gumus miqdorini oshishi tuproq unumdorligi va qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligiga kuchli ta’sir qiladi. Eskidan sug’oriladigan bo’z-o’tloqi tuproqlarining haydov va haydov osti qatlamlarida gumus miqdori 0,800-0,625 % ni tashkil etadi. Barcha tuproqlarda gumusning katta miqdori yuqori qatlamlarda tarqalgan, quyi qatlamlarga tomon gumus miqdorining sezilarli kamayishi kuzatiladi. (3.1-jadval). M.M.Toshqo’ziyev [3.31; 48-b.], N.I.Shadiyevalar [3.40; 12-17 b.] tomonidan ishlab chiqilgan tuproqlarda gumus holati ko’rsatkichlari bo’yicha gumus bilan ta’minlanishini tahlil kilinsa, yangidan sug’oriladigan qumli cho’l tuproqlari o’rtacha (1,0-1,5 %), qolgan tuproqlar esa kam ta’minlangan (0,5-1,0 %) Yalpi azot miqdori eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlarida 0,049-0,031 va 0,088-0,071% ni tashkil etadi. Eskidan sug’oriladigan bo’z-o’tloqi tuproqlar bir biriga yaqin bo’lib ular o’rtasidagi farq juda kam miqdorni tashkil etadi kesma bo’yicha uning miqdori 0,076-0,018 va 0,085-0,019% atrofida tebranadi. Buning asosiy sabablari ushbu xo’jaliklarda bir xil agrotexnik 27 tadbirlarning o’tkazilishi mumkin hamda Zarafshon daryosining yuqori qismida joylashganligi deb izohlash mumkin. Yalpi fosfor miqdorining o’zgarishlari gumus miqdoriga va mexanik tarkibiga bog’liq bo’lib, fosforning umumiy miqdori asosan yuqori qatlamlarda ko’p bo’lishini, ushbu qatlamlardagi uning biologik akkumulyasiyasi bilan bog’lash mumkin. Yalpi fosfor miqdori eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlarida 0,26-0,10 va 0,35-0,10% ni tashkil etib sug’oriladigan o’tloqi tuproqlarda fosforning miqdorini birmuncha ko’pligini ko’rsatadi. Yalpi kaliy miqdorining o’zgarishlari gumus miqdoriga va mexanik tarkibiga bog’liq bo’lib, kaliyning umumiy miqdori asosan yuqori qatlamlarda ko’p bo’lishi kuzatilgan. Eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlarida 0,816-0,600 va 1,00-0,60% ni tashkil etib, sug’oriladigan o’tloqi tuproqlarda kaliyning miqdorini nisbatan birmuncha ko’pligini ko’rsatadi. Izlanish olib borilgan barcha tuproq tiplari bir biriga yaqin bo’lib, umuman uning miqdorini kamligini ko’rsatadi. Buning sababi fermer xo’jaliklari tomonidan kaliy o’g’itini muntazam ko’llamasligidan dalolat beradi. Azotning ammoniy - (N-NH 4 ) miqdori barcha tuproq tiplarning haydov qatlamlarida ko’p bo’lib, 25-37,9 mg/kg atrofida tebranadi, uning eng ko’p miqdori eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlarida hosil bo’lgan (37,9 mg/kg). Tuproq tarkibidagi nitrat azoti - (N-NO 3 ) o’rganilgan tuproq tiplari kesma bo’yicha deyarli bir xil miqdorda taqsimlangan (1,0-5,5 mg/kg). Ma’lumki, almashinuvchan kaliy miqdori o’simliklarni oziqlanishida muhim rol o’ynaydi. Shuningdek, o’simliklarning fizik-kimyoviy xossalariga ijobiy ta’sir ko’rsatish bilan bir vaqtda, ularning hayotida katta ahamiyatga ega elementlardan sanaladi. O’simliklarni kaliy bilan oziqlanishining asosiy manbai uning almashinuvchi shakllari hisoblanadi. Eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlarida 150 mg/kg bo’lib, keyingi qatlamga tomon 135 mg/kg ni, eskidan sug’oriladigan o’tloqi tuproqlarida bu ko’rsatkich 148 mg/kg, keyingi qatlamda esa 128 mg/kg ni tashkil etadi 28 Karbonatlar miqdori bo’yicha o’rganilayotgan gidromorf tuproqlar deyarli bir xil ko’rsatkichlarga ega. Barcha tuproqlarda karbonat miqdori tuproqning mexanik tarkibiga bog’liq holda profil bo’ylab 6,94dan 8,7% oralig’ida tebranib turadi. Tuproq reaksiyasi uning eng xarakterli va sezgir belgisi hisoblanadi. Tuproq muhiti tuproq kimyoviy tarkibining eng ahamiyatli xususiyatlarini, tuproq hosil bo’lishining barcha sharoitlarini, tuproq genezisini, shuningdek tuproqda ro’y beradigan o’zgarishlarning eng nozik jihatlarini ham ifodalab beradi. Ma’lumki, ko’pchilik qishloq xo’jaligi ekinlari miqdori tuproq muhiti neytralga yaqin va kuchsiz ishqoriy bo’lganda (rN=6-7, rN=7,1-8,0) yaxshi o’sib rivojlanadi. Tuproq reaksiya muhiti, ya’ni uning kislotaliligi, neytralligi yoki ishqoriyligi tuproqning kimyoviy va biokimyoviy xossalari uchun ulkan ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotlar davomida tuproqning rN ko’rsatkichlarini aniqlash natijalari, o’rganilgan tuproqlar asosan kuchsiz ishqoriy muhitga ega ekanligini ko’rsatdi, tuproqlarning rN ko’rsatkichi 7,4-7,7 atrofida tebranib turishi qayd etildi. 3.2.1 - jadval Sug’oriladigan tuproqlarning agrokimyoviy xossalari Qatlam chuqur ligi, sm Gumus, % Yalpi, % Harakatchan, mg/kg CO 2 karbo- natlar, % pH N P K N- NH 4 N- NO 3 P 2 O 5 K 2 O 3-kesma. Eskidan sug’oriladigan o’tloqi-allyuvial tuproqlari 0-33 0,859 0,049 0,26 0,816 28,1 1 , 7 23 150 7,73 7,4 33-48 0,715 0,031 0,26 0,732 21,9 3 , 1 19 135 7,84 7,4 48-74 0,618 0,019 0,21 0,744 19,7 2 , 0 13 90 7,89 7,3 74-105 0,525 0,014 0,19 0,72 15,6 4 , 8 12 60 8,47 7,3 105-132 0,332 0,012 0,15 0,6 0 14,3 3 , 7 10 55 6,88 7,3 132-170 0,27 0,013 0,12 0,67 13,7 1 , 4 9 40 6,51 7, 2 170-200 0,195 0,01 0,1 0 0,6 11,7 4,2 6 30 6,52 7,3 6-kesma. Eskidan sug’oriladigan bo’z-o’tloqi tuproqlar 0-25 0,8 00 0,085 0,25 0,98 0 28,1 2,75 20 90 6 ,63 7, 3 25-38 0,625 0,056 0,17 0,792 23,2 1,75 14 80 7,90 7, 3 38-52 0,455 0,039 0,16 0,732 20,9 1,75 12 50 8,59 7,3 52-68 0,315 0,04 0 0,15 0,744 18,5 1 ,0 10 40 8, 36 7,2 68-90 0,256 0,025 0,14 0,72 0 17,1 1 ,0 9 32 6,78 7,2 90-125 0,19 0 0,019 0,12 0,6 00 10,1 1 ,0 8 18 6,6 4 7, 1 29 Olib borilgan tadqiqot natijalariga ko’ra, tuproqdagi oziqa elementlarining kesma bo’ylab taqsimlanishi uning mexanik tarkibi va gumus miqdoriga bog’liq ekanligini ko’rish mumkin. Shuningdek, sho’rlanish darajasi ortishi bilan gumus va oziqa elementlari miqdori birdan minimal darajagacha kamayib ketadi. Tuproqning eng muhim agronomik va agrofizik xossalarining yomonlashishi bilan gumus miqdorining keskin kamayishi kuzatiladi. Ushbu tuproqlarni asosiy oziqa elementlari miqdori bilan kam ta’minlanganligini o’simlik qoldiqlarining kamligi, shuningdek hududning noqulay iqlim xususiyatlari bilan ham bog’lash mumkin, qaysiki yozgi yuqori harorat, bir muncha past darajadagi havoning nisbiy namligi va va tez-tez esib turadigan shamol hisobiga tuproq yuzasidan namlikni jadal ravishda bug’lanib ketishini yuzaga keltiradi, bularning barchasi esa o’z navbatida intensiv sho’rlanishni va o’simliklarni suvga bo’lgan talabini oshishini yuzaga keltirib chiqaradi. 3.3. Zarafshon daryosi yuqori oqimi tuproqlarida sodir bo’lgan evolyusion jarayonlar Tuproqlar evolyusiyasi ularning xossalari, jarayonlari va tartib larining o’zgarishida namoyon bo’ladi. Tuproqlar evolyusiyasi haqidagi ma’lumotlar tuproqqa antropogen ta’sirni to’g’ri baholash va ularning keyingi rivojlanishi tashhis ini ishlab chiqish imkonini beradi. [ 2.6; 223 s., 2.31; 214-217 s.,2.57; 120 b.,2.58; 160 b., 4.5; 511-522.r. ] Sug’oriladigan tuproqlar madaniy landshaftning ajralmas elementi bo’lganligi sababli, tuproq sifatining yomonlashuvi va unumdorligining pasayishiga yo’l qo’ymaslik uchun ularda paydo bo’ladigan o’zgarishlar jarayonlarini imkon qadar tartibga solish kerak. Shu maqsadda tuproqlar haqidagi ma’lumotlar, ularning evolyusiyasi va tashhisi asosida sug’oriladigan tuproqlarning meliorativ holatini yaxshilash va unumdorligini oshirishga qaratilgan bir qator chora-tadbirlar ishlab chiqildi. 30 M.A.Pankov [ 2.76; 416 s. ] ekinlarni kultivasiya qilishda, tuproqqa ishlov berishda, o’g’itlashda, sug’orishda, quritishda va sho’rlanishda unga bevosita ta’sir etishini qayd etadi. Insonning iqtisodiy faoliyati yerning iqlimiga ham, gidrologik sharoitlariga ham ta’sir qiladi. N.N.Rozov [ 2.78; 105 s. ] tuproqlarning «rivojlanishi» atamasi tuproq hosil qiluvchi omillarning doimiy kompleksiga ega bo’lgan ona jinsdan tuproq kesmas ining bosqichma-bosqich shakllanishi tushuniladi, deb yozadi. Tuproqlarning «evolyusiyasi» atamasi allaqachon shakllangan tuproqlarning o’zgarishini anglatadi. Zarafshonning I va II q ay i rlari hududida eski dan sug’oriladigan o’tloqli allyuvial tuproqlardan tashqari yangi o’zlashtirilgan tuproqlar ham aniqlangan. Ular nisbatan kichik maydonlarni, shu jumladan Narpay tumani dagi Navoiy massivining ya ngi o’zlashtirilgan tuproqlarning morfologik kesmas ida tabiiy tuproqlarga xos bo’lmagan butunlay yangi haydaladigan qatlam paydo bo’ladi. U qo’riq o’tloqli allyuvial tuproqlarda 15-20 sm gacha bo’lgan chimli qatlam aralashib va o’tish qatlamini o’zlashtiradi. O’tish qatlam i qalinligi 70 sm gacha yetdi va kulrang-jigarrang rangga ega edi. Haydov qatlamida chirindi miqdori mexanik tarkibiga qarab juda keng oralik da o’zgarib turadi. Shu bilan birga, uning o’rtacha miqdori 2,1%, azot-0,06- 0,3% ni tashkil qiladi. Tuproqning hayd ov qatlam ida fosforning harakatchan shakllari yetarlicha ta’minlanmagan (13-31 mg/kg), kaliy kam ta’minlangan (100- 114 mg/kg tuproq). Karbonatli shakllanishlar oqish mergel qatlam lar shaklida, ba’zan esa shox shaklida namoyon bo’ladi. Tahlil shuni ko’rsatadiki, allyuvial tekislikning aksariyat qismida magniy karbonat konsentrasiyasi tuproq kesmas ining yuqori va o’rta qismlarida zaharlilik chegarasidan oshib ketadigan miqdorda (umumiy karbonatlarning 18% gacha) kuzatiladi. Ushbu tuzning kesma bo’ylab tarqalishi sho’rlanish jarayonlarining ikkilamchi xususiyatini va tuproq shakllanishining aniq o’tloqiligini ko’rsatadi. O’tloq tuproqlarining karbonatli-magniyli sho’rlanishi sho’rtoblanish tavsifga ega bo’lib, tuproqlarning fizik-kimyoviy xossalarining 31 keskin yomonlashuvida namoyon bo’ladi. Gips mi q dori kesma ning pastki qismida va faqat sho’rlangan tuproqlarda uchraydi. Tuproqlarning mexanik tarkibi juda xilma-xil - og’ir qumoqlardan qum li- qumloqlarga qadar uchraydi . Yangi o’zlashtirilgan o’tloqli allyuvial tuproqlar «O’zgiprozem» FZKning tuproq xaritasiga ko’ra suvda eruvchan tuzlar bilan o’rtacha darajada sho’rlangan. Hozirgi vaqtda sho’rlanish darajasi past bo’lgan tuproqlar, yuvilgan va o’rtacha sho’rlangan tuproqlar kam uchraydi.[ 1.10; 44.b 1.11; 1-4 s., 1.12; 1-4 s. ] Bizning tadqiqotlar da va boshqa mualliflar ning so’ngi qariyb 7 0 yil davomida yangi o’zlashtirilgan o’tloqli allyuvial tuproqlar dan yangi dan sug’oriladigan tuproqlarga o’tganligi o’z ifodasini topdi . Yangi o’zlashtirilgan tuproqlarning yangi dan sug’oriladigan tuproqlarga aylanishi jarayonini haydov qatlamida chirindining 2,1% dan 0,8% gacha sezilarli darajada kamaygan deb asoslash o’rinli . Bugungi kunda mazkur o’tloqi tuproqlarning ildiz tarqalgan qatlami (0-30sm) da chirindi miqdori 0,4 dan 0,6% gacha o’zgarib turadi. Tuproqdagi azot 0,06 dan 0,09% , . f osforning harakatchan shakllari tarkibi ham 13- 31 dan 6-7,3 mg/kg gacha pasay ganligi va aksincha , harakatchan kaliy miqdori 100-114 dan 100- 150 mg/kg gacha bir oz ort ganligi aniqlandi . Tuproqlar faqat turlar darajasida o’zgargan. Tuproq evolyusiyasi sxemasi quyidagicha ko’rinadi: Yangidan o’zlashtrilgan O’tloqi al lyuvial -2 → Yangidan sug’oriladigan O’tloqi al lyuvial -1 (0,2) . (Yao’z.O’a-2 → Yasug’O’a-1). Qadimgi sug’oriladigan o’tloqli allyuvial tuproqlar, agroirrigasiya qkatlam ining qalinligiga qarab kuchli, o’rtacha va kam quvvatlilarga bo’linadi. Haydov qatlam kulrang yoki quyuq kulrang rangga ega. Qalin va o’rtacha qalinlikdagi eski dan sug’oriladigan o’tloq i tuproqlari odatda sho’rlanmaydi - haydov qatlamdagi quruq qoldiq miqdori 0,076 dan 0,116% gacha, ammo sho’rlanmagan tuproqlar orasida har xil sho’rlangan tuproq dog’lari uchraydi . Ulardagi tuz miqdori 1,5% ga ye t a di. Haydov va haydov osti qatlam larida CO 2 karbonatlarining miqdori 6-9% ni, pastki qismida 13% gacha bo’l adi . E skidan sug’oriladigan o’tloq i tuproqlar ning haydov qatlamida 100 g tuproq dagi singdirish sig’imi past bo’l ib 7 dan 10 m g-egv. gacha o’zgaradi. 32 Bizning tadqiqotlarimiz shuni ko’rsatdiki, eskidan sug’oriladigan o’tloqli allyuvial tuproqlarda so’nggi 7 0 yil ichida o’zgarishlar ham asosan turlar darajasida sodir bo’lgan. Zarafshon ikkinchi qayr ining eski dan sug’oriladigan o’tloqi tuproqlari ichida Ishtixon tumanidagi kam sho’rlangan tuproqlar maydonning 40% gacha, 15% i o’rtacha sho’rlangan tuproqlar ulushiga to’g’ri keladi. Xatirchi tumanida kam sho’rlangan tuproqlar faqat 18% ni egallaydi. Qolgan tuproqlar sho’rlanmagan (asosiy xo’jaliklarning ma’lumotlariga ko’ra). Shu bilan birga, chirindi miqdori qalin tuproqlarda 0,8-1,5% gacha, o’rtacha qalinlikda gida esa 1,1-1,2% gacha kamaydi. Shunga ko’ra, yalpi azot miqdori ham 0,06-0,10% gacha kamaydi. Fosforning harakatchan shakllarining miqdori tuproqlarda ham kama y di: eski dan sug’oriladigan o’tloqli qalin tuproqlarning haydov qatlam ida 13-22 mg/kg gacha, o’rtacha qalinlikdagi tuproqlarda esa 5-16 mg/kg gacha o’zgardi. Shu bilan birga, ba’zan haydov osti qatlamlarida, shuningdek, qalin qatlam larda harakatch an fosfor miqdori hayd ov qatlam g a nisbatan chuqur qatlamlarda oshib ket a di. Zarafshonning ikkinchi qayir tekisli gi eski dan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlarning yaqin vaqt oralig’ida evolyusiya sxemasi quyidagicha: Eskidan sug’oriladigan O’tloqi-0 → Eskidan sug’oriladigan O’tloqi-1 -1(0.2) . (Esug’O’-0 → Esug’O’-1(0,2)). Navoiy viloyati Xatirchi tumanida eski dan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlar bilan bir vaqtda yer osti suvlari past bo’lgan sharoitda eski sug’oriladigan o’tloq i - bo’z tuproqlar rivojlangan « O’zgiprozem » .FZK ma’lumotlari [1.12; 1-4 s. 1974] Ular asosan o’rta qumoqli mexanik tarkibga ega bo’lib, agro irrigasion qatlam i 100-120 sm ga yet ib, g umus li qatlam 70-80 sm gacha qalinlashganligi aniqlandi . Haydaladigan qatlamda chirindi 1,0-1,1%, azot 0,07% tashkil qiladi . Mazkur tuproqlar amalda sho’r lan magan. Zarafshon d aryo si ning ikkinchi qayr tekisli gida hosil bo’lgan eski dan sug’oriladigan o’tloq- bo’z tuproqlar evolyusiyasi tur darajasida o’tgan vaqt 33 oralig’ida quyidagi cha ifodalanadi : Eskidan sug’oriladigan O’tloqi Bo’z - 0 → Eskidan sug’oriladigan O’tloqi-1(0). Esug’O’B -0 → Esug’O’ -1(0) . Zarafshonning ikkinchi tekislik terra sas ida tarqalgan sug’oriladigan tuproqlar evolyusiyasini tahlil qilar ekanmiz, birinchi navbatda, barcha tuproqlarda sho’rlanish darajasining osh ganligi qayd qilindi . Bu tendensiya tuproq shakllanishining hozirgi sharoitlarini saqlab qolgan . Zarafshon d aryo quyi qismi da iqlimi o’ta quruq cho’l mintaqa si joylashgan. Bu yerda tuproq hosil bo’lishining cho’l tipiga ko’ra mintaqaviy tuproqlarning rivojlanishi (bo’z-qo’ng’ir, qumli-cho’l va ta q ir, shuningdek, sho’rxo klar) sodir bo’ladi. Bu tuproqlarning haydov qatlam ida chirindi miqdori 1,5-2,5% ni tashkil etgan. Qadimgi sug’oriladigan o’tloq-taqir tuproqlar asosan sho’rlanmagan va kuchsiz sho’rlangan ( quruq qoldiq miqdori 0,1-0,5%). O’rtacha sho’rlangan tuproqlar kamroq tarqalgan. Sho’rlanish tipi sulfatli. Tuproqlarning ayrim qatlamlarida kam ishqoriylik qayd qilindi. Tadqiqotchilar [ 2.58;. 160 b. ] ma’lumotlariga ko’ra, haydov qatlamdagi fosfor va kaliyning yalpi miqdori mos ravishda 0,08-0,20% va 1,01-2,63% gacha o’zgargan. Shunday qilib, bu tuproqlar kaliy zahiralariga boy va fosfatlarga kambag’al hisoblanadi . Kesma bo’ylab CO 2 karbonatlarining tarkibi 6,8 dan 9,8% gacha o’zgaradi. Sug’oriladigan o’tloq i -taqir tuproqlar bilan bir vaqtda deltaning chap qirg’oq qismida yer osti suvlari chuqurligi 1 - 3 m bo’lgan o’tloqi tuproqlar hosil bo’lgan. Kesma me xanik tarkibi og’ir va o’rta loyli, kamroq ye ngil qumloq lidir . Kuchsiz minerallashgan ye r osti suvlarining yaqinlashishi natijasida hosil bo’lgan o’tloq i tuproqlari o’simliklar bilan qoplangan bo’lib, qalin (10-12 sm) chimli tuproq qatlami bilan qoplanib aniq ifodalangan kesakli struktura shakllan gan . Ch irindi miqdori 2 ,5% ga yetdi. Juda sho’rlangan tuproqlarda o’simlik qoplami siyrak . Undagi chirindi miqdori 0 ,7 - 1 ,2% ni tashkil qiladi . Yalpi fosforning miqdori tuproqlarda 0,17-0,12%, kaliy 1,8-2,4% ni tashkil qiladi. Kesma bo’ylab karbonatlar miqdori 7 dan 8% gacha o’zgarib turadi. 34 Qadimgi o’tloqli allyuvial tuproqlar turli kuchsiz sho’rlangandan o’rtacha va kuchli darajada sho’rlanishga uchragan. Chimli qatlamda tuz miqdori 1,6-4,0% ga, quyi qismida 0,3-0,6% gacha bo’lishi kuzatiladi. Eskidan sug’oriladigan o’tloqli allyuvial tuproqlar, asosan, o’rta qum oqli. Gumus qatlam qalinligi 70-100 sm ga yet a di. Bu tuproqlarning haydov qatlami 1,2-1,4% atrofida chirindi mavjud . Tuproqlarda azot 0,103-0,135% ni, yalpi fosfor 0,117-0,210% ni tashkil et a di . Qadimgi o’tloq i tuproqlarning o’zlashtirilishi bilan bir vaqtda sug’orma dehqonchilikda o’tloq i -taqir tuproqlardan foydalan ilgan. Hududda avval ilgari o’zlashtirilmagan hududlarni o’zlashtirish hisobiga sug’oriladigan yerlar maydoni ko’paygan . Pirovardida, s ug’orish uchun o’tloq i -taqir tuproqlardan intensiv foydalanish ye r osti suvlarining bir tekisda ko’tarilishiga olib keldi, bu esa yarim gidromorf tuproqlarning bir qismining gidromorf o’tloq i larga qaytishiga (teskari evolyusiyaga) olib keldi. 1963 yilgi tadqiqotlar [ 1.8; 41 b., 2.58; 160 b. ] Buxoro deltasining o’ ng qirg’oq qismida eski dan sug’oriladigan o’tloq-taqir tuproqlar Peshku, Shofirkon va G’ijduvon tuman larida keng tarqalgan. Lekin , o’ng qirg’oqdagi asosiy maydonni o’tloqli allyuvial tuproqlar, asosan eski dan sug’oriladigan tuproqlar egallagan. Bu yerda o’tloq sho’rxok lar ham uchraydi. Zarafshonning Buxoro deltasining eski sug’oriladigan o’tloqli allyuvial tuproqlari, o’tmishdoshlari sug’oriladigan o’tloq- taqir tuproqlari ( U zgiprozem instituti ma’lumotlariga , ko’ra) qalinligi 1,0 dan 2 m gacha bo’lgan agro irrigasion qatlam ga ega bo’lgan asosan o’rta mexanik tarkib li tuproq lar bo’lib, chirindi li qatlam i 70–100 sm ga yet a di. E ski dan sug’oriladigan o’tloq i tuproqlarining haydov qatlamida chirindi va azot miqdori eski dan sug’oriladigan taqir - o’tloqi tuproqlarga nisbatan kam roq (0,9-1,1% va 0,05 - 0,07%), shuningdek, eski dan sug’oriladigan o’tloq i tuproqlar ning o’tmishdoshlari eski tashlandiq o’tloqli allyuvial tuproqlar 201 8 yilda o’tloq i -taqir tuproqlar maydoni sezilarli darajada kamaygan. Zarafshon ning quyi oqimi hududida eski dan sug’oriladigan o’tloq tuproqlar dominant lik qiladi . Tuproq qoplami keyingi 7 0 yil ichida (1963-201 8 ) 35 morfogenetik kattaliklari bo’yicha sezilarli darajada transformasiya, ammo litologik va geomorfologik sharoitlar bilan bog’liq ayrim uchragan farqlar saqlanib qolgan. Mexanik tarkibga ko’ra, kuchli agroirrigasion qatlam i bo’lgan eski dan sug’oriladigan o’tloqli allyuvial tuproqlar asosan o’rta, kamroq og’ir qumloq li dir. Yengil qum loqli tuproqlar asosan suv manbalarining yuqori oqimida joylashgan. Gumusli qatlam qalinligi 70-100 sm gacha boradi . Tuproqlar haydov qatlamidagi chirindi miqdori 0,5 dan 1,2% gacha o’zgarib turadi. Bu ko’rsatkichlarni 1963 yil ma’lumotlari bilan qiyosiy solishtirilganda , ular o’tloq i tuproqlar chirindi miqdoriga yaqin ligi , o’tloqi-taqir tuproqlar bo’lgan ligi , an’anaviy o’tloq tuproqlarnikidan ancha past ekanligi aniqlandi. Tuproqdagi azot 0,03 dan 0,07% gacha , ya lpi fosforning miqdori 0,108 dan 0,405% gacha , yalpi kaliy 0,3 dan 1,6% gacha, harakatchan fosfatlar 4 dan 15 mg/kg gacha o’zgaradi. Kaliyning o’zlashtiruvchi shakllarining tarkibi ham keng 3-150 dan 175-400 mg/kg gacha o’zgargan. Hozirgi vaqtda daryo vodiysining quyi qismida eski dan sug’oriladigan o’tloqli allyuvial tuproqlar ustunlik qiladi. Zarafshon d aryo si ning quyi oqimidagi tuproqlarning evolyusiyasi tip, tipcha , sinf va tur darajasida bo’lgan. 1932-201 8 yillar uchun ushbu mintaqaning asosiy tuproqlari evolyusiyasi sxemasi ni quyidagicha tavsiflash mumkin. Esug’O’T- 0,1 Esug’O’T -1(2,3) Esug’O’a -1,2,3 Zarafshon chap deltasi Esug’O’T -0,1(2) Esug’O’a -1,0→ Esug’O’a -1,2,3 Zarafshon o’ng deltasi Esug’.t -3→ Esug’O’a -1,0(2)→ Esug’O’ -1,2,3 Keyingi yillarda vohada yer zahiralarining yetishmasligi tufayli Zarafshon vohasining shimolida joylashgan yaroqsiz tuproqlarni sug’orma dehqonchilikka jalb etish boshlan gan . Bu yerda delyuvial-prolyuvial yotqiziqlarda qumlar bilan qo’shilib sur tusli -qo’ng’ir tuproqlar hosil bo’ladi. Tuproqlar asosan ye ngil qum oq va qum loq -qumli, gumus miqdori kam -0,2 dan 0,6% gacha. Karbonatlar - 3-6%. 36 Bo’z sur tusli -qo’ng’ir tuproqlar yuzasidan sho’r lanmagan , ammo sho’r toblash gan .tuproqning yuza 0,3-0,6 m qatlamida tuz miqdori 1-2% ga ye tadi. Bu yerlarning vegetasiya davrida sug’orish va sho’r yuvishda yer osti suvlarining 3-4 m gacha ko’tarilishi va avtomorf surtusli qo’ng’ir tuproqlarning o’zlashtirishning birinchi bosqichida yarim gidromorf surtusli qo’ng’ir-o’tloqli tuproqlarga aylanishiga sabab bo’ladi. Mexanik tarkibiga ko’ra, yangi dan sug’oriladigan surtusli qo’ng’ir-o’tloqi tuproqlar ye ngil qum oqli bo’lib ye ngil qumoqlar qumloqlar va qumli skelet yotqiziqlarida hosil bo’lgan. Kesma bo’ylab ular gips kristallari va kam hollarda zang dog’larni o’z ichiga oladi. Yangi sug’oriladigan surtusli qo’ng’ir - o’tloqli tuproqlarning haydov qatlami da gumus miqdori 0,4-0,8% ni, azot-0,036-0,087% gacha o’zgarib turadi. Haydov qatlamida tuproqlarni fosfor va kaliyning harakatchan shakllari bilan kam ta’minla ngan , mos ravishda 12-27 va 50-200 mg/kg ga teng. Kesma dagi karbonatlar 5-6%. Tuproqlari biroz sho’rlangan, joylarda yuvilib ketgan. Tuproq sho’rlanishining tipi xlorid-sulfatli. Bo’z-qo’ng’ir tuproqlarning evolyusiyasi tip cha , sinf va tur darajasida sodir bo’ladi va quyidagicha ifodalanadi : Qo’r. S Q -0 … → Yao’zl. S Q -0 (1) → Yasug’. S QO’ -1(0) Zarafshonning quyi oqimining hozirgi meliorasiya darajasi bilan yuqoridagi qonuniyat lar kelajakda ham davom etadi va tuproqlar da gidromofizm jarayonlari kuchayadi . Xulosa qilib aytganda, Zarafshon d aryo si ning o’rta va quyi oqimidagi tog’ oldi va cho’l sug’oriladigan yerlar maydonini kengay ishi yer osti suvlarining asta- sekin ko’tarilishi bilan birga sodir bo’ladi . Tuproqdagi oziqa elementlarining kesma bo’ylab taqsimlanishi uning mexanik tarkibi va gumus miqdoriga bog’liq. Turli mexanik tarkibli tuproqlarda oziqa elementlarining umumiy hamda harakatchan shakllari turlicha bo’ladi. Eskidan sug’oriladigan tuproqlarning mexanik tarkibi og’irlashgan hamda tuproqqa fizik yetilmagan holatda og’ir texnikalar ta’sirida ishlov berilishi va ko’p miqdorda sug’orish natijasida ularning zichligi oshgan, struktura holati yomonlashgan. Tuproqlar tarkibidagi suvda 37 eruvchan tuzlar miqdori tuproq tiplari bo’yicha sho’rlanmagan, kuchsiz va o’rtacha sho’rlangan tuproqlar guruhlarga mansub. Gidrogeologik sharoitlarning o’zgarishi ko’pincha tuproqlarning genetik evolyusiyasiga, avtomorf tuproq tipining yarim gidromorf kichik tipga, keyin esa gidromorf tipiga aylanishiga olib kel gan . Kimyoviy elementlarning migrasiya jarayonlari faollashadi, ular orasida zararli eruvchan tuzlar muhim salbiy rol o’ynaydi, bu yer osti suvlari va tuproq qatlamining sho’rlanishiga olib keladi. Tuproq hosil bo’lish jarayonlariga ta’sir etuvchi yer osti suvlari Zarafshon daryosi vodiy si ning o’rta qismida asosan chuchuk yoki qisman kuchsiz minerallashgan. Bu ye rda sho’rtoblanish jarayonlari zaiflashgan va tuproqlarda tuzlarning to’planishi sodir bo’l gan va sho’rlanishga moyil bo’lgan tuproqlarning tarqalish maydoni kenga ygan . 38 IV BOB. ZARAFShON DARYoSI YuQORI OQIMI SUG’ORILADIGAN TUPROQLARINING AGROFIZIKAVIY XOSSALARI 4.1. Samarqand viloyati sug’oriladigan tuproqlarining mexanik tarkibi Tuproqlarning mexanik tarkibi uning ko’pgina jumladan, fizikaviy, fizik-kimyoviy, fizik-mexanik, kimyoviy, biologik, xossa-xususiyatlariga ta’sir k o’rsatadi : tuproqlarning suv ushlash, suv ko’tarish qobiliyati va ularning issiqlik tartiboti, tuproqga ishlov berishda gi solishtirma qarshiligi, tuproqning yetilish muddati va bosh q alar . Izlanish olib borilgan Samarqand viloyati Jomboy tumani Eson Turdiyev nomli, Narpay tumani “Zarafshon” massivlarining tepa qatlam tuproqlari o’rta qumoqli bo’lib, pastga qarab yengillashib boradi. Bulung’ur tumani “Mingchinor”, Kattaqo’rg’on tumani U.Yusupov nomli, Narpay tumani Oybek nomli massivlari tuproqlarining tepa qatlamlari yengil qumoqli bo’lib, pastga tamon kumli qatlamlar boshlanadi. Jomboy tumani Eson Turdiyev nomli massiv massivi tuproqlarining tepa qismi og’ir qumaqdan tashkil topgan. Mexanik tarkib tuproqning namligini saqlashda o’simlik uchun oziqa moddalarning zarurligini belgilaydi. Olingan ma’lumotlardan ko’ra, sug’orish natijasida tuproqlarning yuqori qatlamidagi il zarrachalarining pastga qarab yuvilishi seziladi. Sug’oriladigan tuproqlarning yuqori qatlami mexanik tarkibini yengillashishi unumdorligini pasayishiga olib kelmoqda. Shu sababli bu tuproqlarda agrotexnik tadbirlarni o’z vaqtida o’tkazish, mineral va noan’anaviy organik o’g’itlardan keng foydalanishni, almashlab ekishni joriy qilishni sug’orish suvlaridan me’yorida foydalanish talab qilinadi, aks holda respublikamizning «oltin fondi» hisoblangan sug’oriladigan Samarqand viloyati tuproqlarining unumdorligini oshirish imkoniyati boy beriladi. 39 4.1-jadval. Samarqand viloyati tuproqlarining mexanik tarkibi Massiv va tuproq nomi Qatlam chuqur- ligi, sm Tuproq zarrachalari miqdori % da, o’lchami, mm da Fizik loy, mm Mexanik tarkibi bo’yicha nomlanishiQum Chang Il >0,25 0,25- 0,1 0,1- 0,05 0,05- 0,01 0,01- 0,005 0,005- 0,001 0,001 <0,01 Bulung’ur tumani “Mingchinor” massivi eskidan sug’oriladigan tipik bo’z tuproq 0-25 2,8 0,7 31,4 42,0 11,8 10,4 0,9 23,1 yengil qumoq 25-42 1,6 0,4 30,0 37,9 21,6 8,3 0,2 30,1 o’rta qumoq 42-69 1,6 0,4 20,0 39,1 15,9 13,2 9,8 38,9 o’rta qumoq 69-100 4,0 1,0 22,8 36,8 18,8 10,8 6,8 35,4 o’rta qumoq 100-147 3,2 0,8 17,4 42,5 14,6 12,8 8,7 36,1 o’rta qumoq Kattaqo’rg’on tumani U.Yusupov nomli massiv, yangidan sug’oriladigan tipik bo’z tuproq 0-35 0 ,8 0,2 13,1 55,9 11,2 10,8 8,0 30,0 yengil qumoq 35-55 1,2 0,3 16,4 56,3 12,5 10,7 2,6 25,8 yengil qumoq 55-90 5,6 1,4 13,1 50,4 12,3 14,2 3,0 29,5 yengil qumoq 90-120 1,6 0,4 18,1 43,8 21,6 8,3 0,2 30,1 o’rta qumoq 120-160 1,2 0,3 14,4 58,1 8,2 14,0 3,8 26,0 yengil qumoq Jomboy tumani Eson Turdiyev nomli massiv, eski dan 0-33 5 , 6 1,4 18,8 41,1 7,8 19,1 6,2 33,1 o’rta qumoq 33-47 3,6 0,9 13,5 50,1 15,8 13,8 2,3 31,9 o’rta qumoq 47-76 3,2 0,8 16,1 39,5 15,4 18,5 6,5 40,4 o’rta qumoq 40 sug’oriladigan o’tloqi tuproq 76-103 3,6 0,9 11,8 40,7 15,5 17,8 9,7 43,0 o’rta qumoq 103-145 0,8 0,2 16,4 32,3 16,1 27,7 6,5 50,3 og’ir qumoq Narpay tumani Oybek nomli massivi, yangidan sug’oriladigan och tusli bo’z tuproq 0-31 5,2 1,3 22,2 42,2 9,6 14,5 5,0 29,1 yengil qumoq 31-57 5,2 1,3 24,0 42,0 9,4 9,0 9,1 27,5 yengil qumoq 57-91 10,0 2,5 25,1 46,7 12,1 3,2 0,4 15,7 qumloq 91-117 13,2 3,3 16,8 44,5 11,1 3,4 0,1 14,6 qumloq 117-154 13,6 3,4 18,6 52,2 9,7 2,1 0,4 12,2 qumloq Narpay tumani “Zarafshon” massivi, eskidan sug’oriladigan bo’z- o’tloqi tuproq 0-30 1,6 0,4 22,1 45,4 10,2 7,3 3,0 30,5 o’rta qumoq 30-45 2,0 0,5 23,7 37,5 13,0 15,7 7,6 36,3 o’rta qumoq 45-72 3,2 0,8 20,7 43,0 12,4 14,5 5,4 32,3 o’rta qumoq 72-98 8,0 2,0 26,3 35,6 8,5 15,8 3,8 28,1 yengil qumoq 98-150 6,0 1,5 28,7 40,7 6,5 12,3 4,3 23,1 yengil qumoq Ishtixon tumani D. Ochilov nomli massiv, eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproq 0-29 4,0 1,0 23,1 40,1 11,9 13,9 6,0 31,8 o’rta qumoq 29-54 3,6 0,9 21,7 37,5 13,0 10,6 12,7 36,3 o’rta qumoq 54-75 2,8 0,7 22,7 40,4 13,2 9,5 10,7 33,4 o’rta qumoq 75-107 2,0 0,5 25,6 41,0 9,4 8,0 13,5 30,9 o’rta qumoq 107-151 1,6 0,4 28,2 21,6 22,7 11,4 14,1 48,2 og’ir qumoq 41 4.2.Tuproqlarning makroagregat tarkibi K o’pgina izlanishlar natijasida xozirgi kunda tuproqlar agregat holatini izoxlovchi ko’pgina ma’lumot to’plangan. G’o’za-beda-g’alla almashlab ekish tizimini, siderat, qo’shimcha organik o’g’itlar va struktura hosil qiluvchi moddalar joriy qilish orqali sug’oriladigan tuproqlarda makrostruktura hosil qilish va uning sabablarini aniqlash imkoniyati yaratilgan. Namangan viloyati tuproqlarining struktura tarkibiga ko’p yillik o’tlar va beda foydali ta’sir qilishi isbotlangan. Qo’shrabot tumani, O.Qodirov yaylov maydoni massivlari tuproqning chim va chim osti qatlamlarida eng yuqori (2-jadval) agronomik qimmatli makroagregatlar tarkibi 82-92% ni tashkil qilsa, Nurobod tumani Nurbuloq Samotulpori massivi tuproqlarda bu agregatlar miqdori 52-64 % ni tashkil qiladi. Eng ko’p agronomik qimmatli agregatlar miqdori Bulung’ur tumani Mingchinor (59-64%), Narpay tumani Oybek (56-62), Ishtixon tumani D.Ochilov massivlarida (65-71 %), eng kam miqdori esa Bulung’ur tumani O’zbekiton massivi ( 44-49 %), Qo’shrabot tumani Qo’shrabot (33-35 %), Samarqand viloyati tuproqlarining agronomik qimatli agregatlar bilan birga yirik kesaklar miqdorini ko’pligini ko’rsatadi bu albatta tuproqlarning strukturali holatiga salbiy ko’rsatadi, shu sabali bu tuproqlarni fizik yetilganlik holatida tuproqqa ishlov berishni taqoza etadi. Ushbu tuproqlarni unumdorligini oshirish uchun albatta almashlab ekishni hamda organik o’g’itlarga boyitishni hamda tuproqqa ishlov berishni umuman agrotexnik tadbirlarni taboqalashtirib o’tkazishni talab qiladi. 42 4.2-jadval. Samarqand viloyati tuproqlarining strukturali holati Kesma № Qatlam chuqur- ligi, sm >10 10>7 7>5 5>3 3>2 2>1 1> 0, 5 0,5 > 0,25 >0,25 >10 10- 0,25 >0,25 Bulung’ur t., Mingchinor mas., eskidan sug’oriladigan tipik bo’z tuproq 0-25 31 ,93 5,95 6,20 8,20 16,67 17,94 7,60 2,15 3,36 31,93 64,71 3,36 25-42 37,66 5,88 4,71 7,77 17,75 16,46 4,15 1,94 3,68 37,66 58,66 3,68 42-69 41,62 5,87 6,41 766 15,65 13,63 3,18 2,89 3,09 41,62 55,29 3,09 69-100 36,49 5,92 5,78 7,78 16,39 15,38 5,15 3,65 3,37 36,49 60,14 3,37 Kattaqo’rg’on t., U.Yusupov mas., yangidan sug’oriladigan tipik bo’z tuproq 0-35 30,18 10,11 6,37 9,37 7,88 6,93 3,76 5,42 19,35 30,18 50,47 19,35 35-55 29,12 9,68 7,68 10,15 7,21 7,73 3,09 5,06 20,29 29,12 50,59 20,29 55-90 28,71 10,84 7,17 11,41 6,07 7,65 3,44 5,40 19,31 28,71 51,98 19,31 90-120 29,02 9,05 8,31 12,61 6,14 6,11 3,24 5,01 20,51 29,02 50,47 20,51 Jonboy t., Eshonturdiyev mas., eski dan sug’oriladigan o’tloqi tuproq 0-33 41,99 6,91 7,59 11,09 8,94 13,36 4,32 1,88 3,92 41,99 54,09 3,92 33-47 52,81 9,21 7,86 9,79 6,92 4,54 4,14 1,75 2,98 52,81 44,21 2,98 47-76 40,04 8,67 7,51 10,03 9,97 13,72 4,88 1,85 3,33 40,04 56,65 3,33 76-100 36,35 8,26 7,65 10,30 10,61 13,54 5,44 3,82 3,43 36,35 60,22 3,43 Narpay t., Oybek mas yangidan 0-31 32,44 5,60 9,16 13,21 9,76 14,11 4,84 6,31 4,57 32,44 62,49 4,57 31-57 33,30 7,84 10,00 9,61 8,07 10,00 3,16 7,00 11,01 33,30 55,69 11,01 57-91 26,64 7,64 8,10 10,21 9,34 12,64 3,21 8,26 13,96 26,64 59,40 13,96 43 sug’oriladigan och tusli bo’z 91-117 23,88 8,11 7,87 11,71 9,46 15,48 4,26 8,05 11,18 23,88 64,94 11,18 Narpay t., Zarafshon mas., eskidan sug’oriladigan bo’z-o’tloqi tuproq 0-30 39,15 7,03 5,76 8,47 9,29 12,79 4,38 7,05 6,08 39,15 54,77 6,08 30-45 40,15 9,07 6,72 7,66 8,03 10,75 5,84 6,30 5,48 4,15 54,37 5,48 45-72 41,20 7,35 4,64 6,34 10,97 12,21 4,75 6,44 6,08 41,20 52,72 6,08 72-98 43,75 7,80 5,10 7,10 9,00 11,78 4,31 6,06 5,10 43,75 51,15 5,10 Ishtixont., D.Ochilov mas., , eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproq 0-29 64,98 5,03 4,16 7,20 4,16 7,05 2,23 2,34 3,48 64,98 31,54 3,48 29-54 71,25 4,07 3,20 6,33 3,23 3,99 2,53 2,67 2,71 71,25 26,04 2,71 54-75 68,07 4,85 4,22 7,07 3,89 4,20 2,52 2,56 2,64 68,07 29,29 2,64 75-107 64,79 6,03 4,06 6,20 4,15 6,08 2,43 3,52 2,94 64,79 32,27 2,94 44 4.3.Samarqand viloyati tuproqlarining umumiy fizikaviy xossalari Solishtirma og’irlik (SO) birmuncha barqaror birlik bo’lib, u tuproqlarning kimyoviy, minerologik tarkibi va gumus bilan ta’minlanganligiga bog’liq Samarqand viloyati tuproqlarning hamma geomorfologik rayonlar bo’yicha solishtirma massa 2,52 dan 2,71 g/sm 3 gacha o’zgarib turadi (3-jadval), bu tog’ oldi va tog’ hududi uchun xarakterli hisoblanadi. Eng yuqori ko’rsatkich 2,68-2.73 g/sm 3 ni tashkil etadi. Buni sababi shundaki, tuproqlar mexanik tarkibi bo’yicha bir xil bo’lsada, minerologik tarkibiga ko’ra birmuncha farqlanadi. Bu farqlanishni yirik dispersli zarrachalar minerologik tarkibini o’rganish natijasida quyidagicha izohlangan tuproqlar kesmasining yuqori qismida og’ir minerallar (SM-2,9 g/sm 3 ) epidot, granat, gematit, limonit, magnetit to’planishi kuzatiladi va tuproqlarda bu minerallarning ishtirok etishi solishtirma massani oshishiga olib keladi. O’rganinlan tuproqlarning hajm og’irlik (HO) gi turli-tumandir. Bu esa tuproqdagi jarayonlarning turli-tumanligini izohlaydi: (minerallar (ma’danlar) miqdori, organik va organo-mineral moddalar miqdori, strukturaligi, sug’orish davriyligi, gidromorfizim, xo’jalikda foydalanishi va hokazolar). O’rganilgan tuproqlar HO turli geomorfologik rayonda turlicha bo’lib ular o’rtasida keskin farq kuzatilib viloyat bo’yicha sug’oriladigan tuproqlarning haydov ostki va haydov qatlamini Bulung’ur tumani O’zbekiton massivi, (1,52-1,68 g/sm 3 ), Narpay tumani Zarafshon massivi 1,49-1,56 g/sm 3 gacha juda xam zachlashib ketganligini ko’rsatadi. Tuproqlarning UG’ mexanik tarkibi va zichligiga ham bog’liqbo’lib zichlik 1,4-1,5 g  sm 3 bo’lgan tuproqlarda 44-46% ni tashkil qilib qoniqarsiz hisoblanadi. Eskidan sug’oriladigan tipik bo’z, o’tloqi-bo’z tuproqlarni UG’ yuqori qatlamida ko’p bo’lib pastga qarab kamayadi, ayniqsa pastki qatlamida. Tepa qatlamlarda UG’ yuqori bo’lishi tuproqga ishlov berish va agregatlar hosil bo’lishi bilan bog’liq. Yangidan sug’oriladigan och tusli bo’z tuproqlarda umumiy g’ovaklik geomorfologik tarqalishidan qat’iy nazar yuqori qatlamlarida 51-54% ni tashkil qiladi. Pasti qatlamlarda esa umumiy g’ovaklik keskin kamayib, 36-42% ni tashkil 45 4.3 – jadval Samarqand viloyati tuproqlarining umumiy fizikaviy xossalari Kesma № Qatlam chuqurligi, sm XO g/sm 3 SO g/sm 3 UG’ Kattaqo’rg’on t., U.Yusupov mas., yangidan sug’oriladigan tipik bo’z tuproq 0-25 1,29 2,56 50 25-55 1,30 2,58 50 55-90 1,33 2,59 49 90-120 1,35 2,60 48 Jonboy t., Eshonturdiyev mas., eski dan sug’oriladigan o’tloqi tuproq 0-33 1,46 2,63 45 33-47 1,49 2,66 44 47-76 1,47 2,67 45 76-103 1,45 2,69 46 Narpay t., Oybek mas., yangidan sug’oriladigan och tusli bo’z tuproq 0-31 1,40 2,58 46 31-57 1,52 2,56 41 57-91 1,39 2,60 47 91-117 1,42 2,62 46 Narpay t., Zarafshon mas., eskidan sug’oriladigan bo’z-o’tloqi tuproq 0-30 1,49 2,69 45 30-45 1,56 2,72 43 45-72 1,56 2,73 43 72-98 1,46 2,68 46 qiladi. Yangidan sug’oriladigan bo’z-o’tloqi tuproqlarning haydov qatlamlarida umumiy g’ovaklik 52-54 % ni tashkil qilsa, haydov ostki qatlamlarda bu ko’rsatkich 48-54% ni tashkil qiladi. Samarqand viloyati eskidan sug’oriladigan tipik bo’ztuproqlarining haydov qatlamining umumiy g’ovakligi 43 % ni tashki qilib, yuqori aerasiya ko’rsatkichiga ega. Pastki qatlamlar umumiy g’ovakligi keskin kamayishi natijasida 32-42% ni tashkil qiladi. Tuproq g’ovak kapillyar naylarini suv bilan band bo’lishi va aerasiya g’ovakliklarini havo bilan to’lishi mineral va organik moddalar erishi, chirishi, nurash jarayonini belgilaydi. Tuproqg’ovakligi bir-biri bilan chambarchas bog’langan turli katta-kichik naychalar to’r kabi birlashgan murakkab tarmoqni tashkil qiladi. Tuproq g’ovakligini oshirish uchun yuqori me’yorda organik o’g’itlar qo’llash va beda- g’alla-paxta almashlab ekish tizimini to’g’ri tashkil qilish zarur. 46 Samarqand viloyati ko’rilayotgan ko’pgina tuproqlarini pastki qavatlarida zichlikning oshganligi sababli ularning umumiy g’ovakligi kuchli kamayadi, bu 36-39 % gacha boradi. Yuqorida qayd etilgan mexanik va mikroagregat tarkib, qatlam zichligi, umuiy g’ovakligi ko’rilayotgan tuproqlarining suv xossalariga katta ta’sir ko’rsatadi. 4.4. Samarqand viloyati sug’oriladigan tuproqlarining suv o’tkazuvchanligi Tuproq va zaminlarning suv o’tkazuvchanligi eng muhim suv-fizik xossalari hisoblanadi. Suv o’tkazuvchanlik tuproqlarni agronomik va meliorativ tasnifini berishda juda katta ahamiyatga ega bo’lib, suv tartibotini, sug’orish texnikasini, sho’r yuvishni, eroziya jarayonlari va boshqa tadbirlarni belgilaydi. Samarqand viloyati sug’orma dexqonchiligida sug’orish suvidan unumli foydalanish maqsadida, tuproqlar suv o’tkazuvchanligini o’rganish va boshqarish muhim ahamiyatga ega. Biz manitoring izlanish olib borgan viloyat tuproqlari o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi, ya’ni har xil mexanik tarkibli, ko’p qatlamli, turli darajada zichlashgan bo’lib, ularning suv o’tkazuvchanligi ham turlichadir. Ular ichida sug’oriladigan–yengil qumoq mexanik tarkibli tuproqlar yaxshi suv o’tkazuvchanlik xossasiga ega. Tuproqlar mexanik tarkibining yengilligi, yuqori qatlamlarda suvga chidamli agregatlarning ko’pligi va zichlanmaganligi yuqori suv o’tkazuvchanlikga sabab bo’ladi. O’rganilgan tuproqlari orasida kam suv o’tkazuvchanligi bilan ajralib turadigan o’rta qumoqli, sug’oriladigan tuproqlari hisoblanadi. Bu tuproqlarning kam suv o’tkazuvchanligiga sabab mexanik tarkibining og’irligi, kuchli zichlashgan qatlamlarning mavjudligidir. Kattaqo’rg’on t., U.Yusupov mas., (210 m 3 / soat), Ishtixon tumani D.Ochilov massivi (132 m 3/ /ga soat), massivlari tuproqlarda shimilish tezligining boshlanishida yuqori bo’lishi (5,36, 3,69, 3,02 mm  min) va 6-soatdan keyin keskin kamayishini (0,19 - 0,084 mm  min) quyidagicha tushuntirish mumkin: agregatlar dispergasiyalanadi (yoyiladi) va tuproq zichligi yuqori bo’lgan (1,68 g  sm 3 ) bir butun massaga aylanadi. 47 4.4-jadval. Samarqand viloyati tuproqlarining suv o’tkazuchanligi Kesma № 10 1 10 1 30 1 2s 3s 4s 5s 6s Umumiy suv sarfi m/sutka m 3 /ga soat Bulung’ur t., “Mingchinor” mas eskidan sug’oriladigan tipik bo’z tuproq 1 ,89 0,2 3 0,21 0,15 0,11 0,067 0,044 0,033 4010 0,15 66 Kattaqo’rg’on t., U.Yusupov mas., yangidan sug’oriladigan tipik bo’z tuproq 3,02 0,4 2 0,65 0,53 0,35 0,26 0,20 0,15 12970 0,50 210 Jonboy t., Eshonturdiyev mas., ., eski dan sug’oriladigan o’tloqi tuproq 0,88 0,1 4 0,22 0,22 0,089 0,055 0,035 0,017 3370 0,12 54 Narpay t., Oybek mas., yangidan sug’oriladigan och tusli bo’z tuproq 2,52 0,1 0 0,052 0,057 0,031 0,019 0,014 0,008 1910 0,027 11 Narpay t., Zarafshon mas., eskidan sug’oriladigan bo’z-o’tloqi tuproq 2,90 0,2 3 0,36 0,31 0,14 0,097 0,071 0,053 6050 0,20 83 Ishtixon t., D.Ochilov mas., KU eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproq 3,69 0,4 4 0,63 0,18 0,22 0,14 0,10 0,084 8290 0,31 132 48 Tuproqlarning namligi, haydalgan vaqti va dexqonchilikda qo’llanilayotgan agrotexnik tadbirlar sifatiga ko’ra, qatlamlarda suv o’tkazuvchanlik holati ham o’zgaradi. Tuproqlarning madaniy holatiga ko’ra, bir turda bo’lishiga qaramay, suv o’tkazuvchanlik ham har xil bo’lishi aniqlandi. Suv o’tkazuvchanligi yaxshi bo’lgan tuproq qatlamlarida yog’in-sochin va sug’orish paytidagi nam pastga tomon tez siljishi natijasida yetarli miqdorda suv bilan ta’minlanadi. Suv o’tkazuvchanlik juda yuqori bo’lgan yerlarda me’yoridan tashqari sug’orilishi, kanal va sug’orish ariqlaridagi bir qismi suvlar pastki qatlamga shimilishi natijasida sizot suvining sathi ko’tariladi hamda tuproq sho’rlanishi, batqoqlanishi sodir bo’ladi. Samarqand viloyat sug’orma dehqonchili k , asosan xudud yerlarida irrigasiya va meliorasiya ishlari muammolarini hal qilishda , tuproq qatlamlarining suv o’tkazuvchanligi bo’yicha ajratilgan guruhlarning (litologiya tuzilishi hisobga olingan holda) mumkin qadar to’g’riligiga bog’liq bo’ladi. 49 XULOSALAR 1. Zarafshon daryosi yuqori oqimi hududida tarqalgan tuproqlarining mexanik tarkibi bo’yicha turli xil bo’lib, qumli, qumloqli, yengil,-o’rta-va og’ir qumoqli hamda loyli tuproqlar ham uchraydi. Shu bilan birgalikda ularning kesmalari bo’yicha ham turli mexanik tarkiblidir. O’tloqi tuproqlarning antropogen omillar ta’sirida og’irlashgan. O’rganilgan tuproqlarda fizik loy miqdori (<0,01 mm) juda keng oraliqda, 14,2-55,2% atrofida bo’lib, mexanik tarkibida yirik ( >0,25 mm) qum zarrachalarining miqdori 24,8-29,2% ni va mayda qum (0,1-0,05 mm) zarrachalari esa 24,2-44,8% ni tashkil etadi. 2. Sug’oriladigan tuproqlarning haydov osti qatlamida o’tloqi tuproqlarining pastki katlamlarida kuchli zichlashganligi (1,47-1,67 g/sm 3 ) kuzatiladi, tuproq tiplarning mineralogik tarkibi bir-biriga yaqin bo’lganli hamda gumus miqdorini kamligi tufayli, solishtirma og’irligi bo’yicha keskin farq kuzatilmaydi, yuqori qatlamlarida g’ovaklik 50-56% ni, pastki qatlamlarda esa 42-44% gacha pasayishi kuzatiladi. 3. Agronomik qimmatli agregatlar (0.25-10 mm) miqdori eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial, bo’z-o’tloqi tuproqlari 53,2-67,0% tashkil qilib, tuproq agregatlarini mexanik chidamliligi ularning mexanik tarkibiga, sho’rlanganlik darajasiga, chirindi miqdoriga va singdirish sig’imiga bog’likdir. 4. Zarafshon yuqori oqimi hududida asosan tipik bo’z, och tusli bo’z o’tloqi allyuvial, bo’z-o’tloqi tuproqlar tarqalgan bo’lib, antropogen omillar ta’sirida ushbu tuproqlar eskidan tipik bo’z, ochtusli bo’z, sug’oriladigan o’tloqi, eskidan sug’oriladigan bo’z-o’tloqi tuproqlarga aylangan. 5. Eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial eskidan sug’oriladigan bo’z- o’tloqi tuproqlarida gumus miqdori haydov va xaydov osti qatlamlarida 0,625- 0,991% atrofida tebranib kam ta’minlanganlik guruhiga kiradi. Yillar davomida sug’orish va tuproqqa ishlov berish natijasida tuproqlarning zichlanish darajasini oshganligini, il zarrachalarining pastki qatlamlariga yuvilganligini, gumus va oziqa moddalar miqdorini kamayganligi, agroirrigasion qatlamlarni vujudga kelishi kuzatiladi. 50 6. Tuproqlarni unumdorligini oshirish uchun agrofizikaviy xossalarini, meliorativ holatini yaxshilovchi agrotexnik tadbirlarni tabaqalashtirib o’tkazish: tuproqlarning mexanik tarkibini hisobga olgan holda, tuproqni fizik yetilgan holida ishlov berish, shudgor chuqurligini hamda zichlashgan haydov ostki qatlamlarini yumshatish, organik va mineral o’g’itlarini qo’llash tizimini keng joriy qilish, tavsiya etiladi. 51 FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI 1.1. Mirziyoyev Sh.M. «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida» PF-4947-sonli Farmoni. - Toshkent, - 2017. 3.1 bob. 1.2. Mirziyoyev Sh.M. « Qishloq xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida » gi PF-5742-sonli Farmoni. - Toshkent, 2019. 1.3. Mirziyoyev Sh.M. « Yerlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish borasidagi nazoratni kuchaytirish, geodeziya va kartografiya faoliyatini takomillashtirish, davlat kadastrlari yuritishni tartibga solish chora tadbirlari» to’g’risidagi PF-5065-sonli Farmoni. - Toshkent, 2017. 1.4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 oktyabrdagi « O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo’ljallangan strategiyasini tasdiqlash to’g’risida » gi PF-5853-son Farmoni - Toshkent, 2019. 1.5. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi.-Toshkent: O’zbekiston, 1992, - 45 b. 1.6. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti -Toshkent. 2001. - B 288-289. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to’plamlar 2.1. Abduraxmonov N.Yu. Sug’oriladigan va lalmi tuproqlar unumdorligini baholashning ilmiy asoslari : B.f.d... avtoreferati -Tashkent: TAITI, 2019. – 68 b. 2.2. Abdullayev S., Tursunov L., Qurvantayev R. O’zbekistonda sug’oriladigan tuproqlar unumdorligini oshirishda uning fizik va struktura holatini yaxshilashga oid tavsiyalar Tavsiyanoma. -Toshkent, 2004 - 63 b. 2.3. Abdullayev S.A. Agrofizicheskiye osnovы meliorasii zasolennыx pochv nizoviy Amudari: Avtoreferat... dok. diss.s/x.nauk. Tashkent., 1995. 47 s. 52 2.4. Artikova X.T. Buxoro vohasi sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlarining umumiy fizik va ayrim suv-fizik xossalari, ularning ahamiyati / “O’zMU xabarlari” jurnal Toshkent - 2018. №3/1- B. 47-51. 2.5. Artikova X.T. Buxoro vohasi tuproqlarining ekologiyasi, ekologik holati va unumdorligi: B.f.d...diss. Avtoreferat. Toshkent. 2019. - 62 b. 2.6. Artikova X.T. Buxoro vohasida tarqalgan qadimdan sug’oriladigan o’tloqi-allyuvial tuproqlarning sug’orish ta’sirida o’zgarishi // O’zbekiston tuproqshunoslari va agrokimyogarlari jamiyatining V –qurultoyi materiallari to’plami. – Toshkent, 2010. – B. 51-55. 2.7. Baxodirov Z.A. Geoaxborot tizimi texnologiyalari yordamida tuproq unumdorlik modellarini tuzish (Sirdaryo viloyati sug’oriladigan tuproqlari misolida): B.f.f.d.(PhD)...dissertasiya. – Toshkent, 2019. - 133 b. 2.8. Gafurova L.A., Alyabina I.O., Nabiyeva G.M., Djalilova G.T., Mambetnazarov B.S. Gis texnologii v pochvovedenii. - M.-T., 2019. - 184.s. 2.9. Gafurova L.A., Murodova Z.M., Djalilova G.T., Sherimbetov V.X. Usloviya formirovaniya i svoystva gipsonosnыx pochv Djizakskoy stepi // Agrarnaya nauka – selskomu xozyaystvu. V Mejdunarodnaya nauchno-prakticheskaya konferensiya. – Barnaul, 2010. – S. 503-506. 2.10. Zakirov K.Z. Rastitelnost Uzbekistana. t. 5.-Tashkent: Izd-vo AN UzSSR, 1961. - 218 s. 2.11. Kovda V.A. Problem ы opust ы nivaniya i zasoleniya pochv aridn ы x regionov mira. - M. : “Nauka”. 2008. s. 415. 2.12. Kovda V.A. Proisxojdeniye i rejim zasolenn ы x pochv. M.,-L.: Izd-vo An SSSR, 1946-1947. T. 1-2. 2.13. Kurvantayev R. Optimizasiya i regulirovaniye agrofizicheskogo sostoyaniya oroshayemыx pochv pustыnnoy zonы Uzbekistana: Avtoref. diss... dok. s.x. nauk. – Tashkent, 2000. - 45 s. 2.14. Qo’ziyev R., Sektimenko V.Ye. Pochvы Uzbekistana. – Toshkent, 2009.-350 s 53 2.15. Qo’ziyev R.K., Abduraxmonov N.Yu. Tuproq unumdorligi va uni boshqarishning nazariy asoslari. – Toshkent:, “Navro’z”, 2017, - B.120. 2.16. Qo’ziyev R.Q., Abduraxmonov N.Yu. Sug’oriladigan tuproqlar evolyusiyasi va unumdorligi. - Toshkent “Navroz”, 2015. - 208 b. 2.17. Qurvantayev R., Nazarova S.M. Zarafshon vohasi quyi oqimi sug’oriladigan o’tloqi tuproqlarining agrofizikaviy holati /Monografiya - Buxoro: “Durdona nashyoti”.2021. -160 b. 2.18. Nazarova S.M., Kurvantayev R. Buxoro viloyati yer resurslari / “O’zbekiston qishloq xo’jaligi” jurnali. – Toshkent, 2013. - №6. - B. 33-34. 2.19. Toshqo’ziyev M.M., Shadiyeva N.I., Berdiyev T.T. Amudaryo deltasi chap qirg’og’ida tarqalgan tuproqlarning kimyoviy xossalari va ularining sahrolanish ta’sirida o’zgarishi // Pochva, klimat, udobreniye i urojay: aktualnыye problemы i perspektivы, Respublikanskaya nauchno-prakticheskaya konferensiya, posvyaщyennaya 100 letiyu Nasionalnogo universiteta Uzbekistana imeni Mirzo Ulugbeka. –Toshkent- Moskva, -2018. - B.302-307 . Foydalanilgan boshqa adabiyotlar 3.1. Abdullayev A.K., Sultashova O.G. Teplovoy rejim i mnogoletniye znacheniya temperaturы pochvы na razlichnыx glubinax po territorii Uzbekistana. – Tashkent: NIGMI, 2008. – 164 s. 3.2. Zakirov K.Z. Flora i rastitelnost basseyna reki Zerafshan. V.2-x t. - Tashkent: AN UzSSR, 1961.-654 s. 3.3. Kurvantayev R., Musurmonov A. Tuproq fizikasi fanidan o’quv qo’llanma. – Guliston, 2011. – 120 b. 3.4. Kurvantayev R., Turgunov M. Vodno - fizicheskiye svoystva lugovoy i serozemno-lugovoy pochvы. // Agrarnaya nauka – selskomu xozyaystvu VII Mejdunarodnaya nauchno-prakticheskaya konferensiya. Sbornik statey. Kniga 2. Barnaul, 2012 . - S. 168-170. 3.5. Qo’ziyev R.K., Yuldashev G’.Yu., Akramov I.A. Tuproq bonitirovkasi / O’quv darslik. - Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2004. - 29-62 b. 54 3.6. Tashqo’ziyev M.M. Tuproqda umumiy gumus va harakatchan gumus moddalari miqdorining uning unumdorligi ko’rsatkichi sifatida foydalanishga doir uslubiy ko’rsatmalar. – Toshkent, 2006. – 48 b. 3.7. Shein Ye.V. Sovremennыye napravleniya razvitiya, podxodы i metodы fiziki pochv // Materialы dokladov VI-syezd obщyestva pochvovedov im. V.V.Dokuchayeva. – Petrozavodsk . – Moskva , 2012. – S. 83–84. 3.8. Esanov X.Q. Buxoro vohasi florasi tahlili: B.f.f.d. (PhD)... dissertasiyasi. – Toshkent, 2017. – 187 b. 3.9. Abdullayev A.Q., Babushkin L.N., Babushkin O.L., Xolboyev G.X. Agroiqlimiy rayonlashtirish / Iqlim. O‘zbekiston geografik atlasi. - Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi, 2016. - 108 b. Xorijiy adabiyotlar 4.1. A z arov, K.A. Gubarev, D.I. Medvedev, I.F., Methodical features of qualitative intrafield assessment of arable land . / Vestnik Saratovskogo gosagrouniversiteta im. N.I. Vavilova, –2014, Vol 3, –R . 3–6. (Agris) . 4.2. Grainger, A. 2014. IsLand Degradation Neutrality feasible in dry areas . / Journal of Arid Environmentss (Available online 1 July 2014). http//www.sciencedirect.com/ science/article/pii S014019631400129. 4.3. Gessler P.E., Chadwick O. A., Chamran F., Althouse L.and Holmes K.Modeling Soil–Landscape and Ecosystem Properties Using Terrain Attributes / Soil Science Society of America Journal, –2000, Vol. 64 No. 6 , –R. 2046–2056 (Springer) . 4.4. Kuziev R.K., Gafurova L.A. Status of the World’s Soil resourses / Main Report. Printed FAO, 201 5. – R .353–356 . 4.1. Kurvantayev R., M. Dadamuhammedova. Regulation of agrophusical condition of irrigated soil of Uzbekistan. // 10 th International congress on «The soil Resources and Environment conservation». - Alma-Atu, 2018 . - R .72-78 4.2. Yukio Okuda, Junya Onishi, Keisuke Omori,Tetsuji Oya, Ayumi Fukuo, Rakhmon Kurvantaev, Yulia Shirokova and Vladimir Nasonov –Current 55 Status and Problems of the Drainage System in Uzbekistan. / Journal of arid land studies. vol. 25 №3 December 2015. –pp. 81–84. . Veb saytlar 1. http:// www . pochva.com 2. www.Lex.uz 3. http://www.fao.org 4. http://books.google.co.uz 5. http://www.dissercat.com 6. http://www.agronews.ru/newsshow.ph 7. www.ziyonet.uz 8. www.soils. org 9. http://www.jbks.ru/archive/issue 10. www.unesco.org 56

ZARAFSHON DARYOSI YUQORI QISMIDA TARQALGAN TUPROQLAR EVOLYUTSIYAISI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………… 4 I-bob. Zarafshon daryosi yuqori oqimi sug’oriladigan tuproqlarning o’rganilganlik holati (Adabiyotlar sharhi) ……………………… 7 1.1. Zarafshon daryosi sug’oriladigan tuproqlarning evolyusiyasi va unumdorligini baholashning qisqacha tarixi va hozirgi holati …… 7 II-bob. Zarafshon daryosinin yuqori oqimi tabiiy-iqlim sharoitlari, tadqiqotlar obyekti va uslublari ……………………………… 12 2.1 . Geologik, geomorfologik, litologik tuzilishi, gidrogeologik sharoitlari va relyefi ……………………………………………… 12 2.2. . Havzaning iqlim sharoiti va gidrografiyasi ……………………… 14 2.3. Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar ………………………………… 20 2.4. O’simliklari ………………………………………………………… 21 2.5. Tadqiqot obyekt va uslublari ……………………………………… 23 III-bob. Zarafshon yuqori oqimi sug’oriladigan tuproqlardagi evolyusion o’zgarishlar, ularning asosiy xossalari va hozirgi holati ……………………………………………..……………… 25 3.1. Zarafshon daryosi yuqori oqimi tuproqlarining morfologik tavsifi 25 3.2. Kimyoviy xossalari ……………………………………………… 27 3.3. Zarafshon daryosi yuqori oqimi tuproqlarida sodir bo’lgan evolyusion jarayonlar ……………………………………………… 30 I V -bob Zarafshon daryosi yuqori oqimi sug’oriladigan tuproqlarining agrofizikaviy xossalari …………………………………………… 39 4.1. Samarqand viloyati sug’oriladigan tuproqlarining mexanik tarkibi 39 4.2. Tuproqlarning makroagregat tarkibi ……………………………… 42 4.3. Samarqand viloyati tuproqlarining umumiy fizikaviy xossalari … 45 4.4. Samarqand viloyati sug’oriladigan tuproqlarining suv o’tkazuvchanligi ………………………………………………….. 47 XULOSA LAR ………………………………………………………………… 50 Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………… 52 1

ShARTLI BELGILAR, BIRLIKLAR, SIMVOLLAR VA TERMINLAR Q I S Q A R T M A L A R sh. - shahri y. - yil yy. - yillar B I R L I K L A R % - foiz 0 S - Selsi shkalasi bo’yicha harorat g - gramm kg - kilogramm t - tonna m 3 - metr kub m 2 - metr kvadrat ga - gektar mg/kg - kilogrammda milligramm miqdorida mm - millimetr sm - santimetr s/ga - gektarida sentner hisobida 2

KIRISH Mavzusining dolzarbligi . Bugungi kunda dunyoda «50% qishloq xo’jaligi yerlari o’rta va kuchli degradasiyaga uchragan, har yili 12 million gektar yer qishloq xo’jaligi aylanmasidan chiqib ketmoqda. Shu sababli millionlab insonlarning tirikchilik va yashash vositasi hisoblangan yerlar xavf ostida qolmoqda. Deyarli 800 million aholi surunkali to’yib ovqatlanmaslikdan aziyat chekadi, bu esa o’z navbatida yerlarning degradasiyasi, tuproq unumdorligining kamayishi, resurslaridan nooqilona foydalanish, qurg’oqchilik va bioxilma- xillikning keskin kamayishiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Ilmiy bashoratlarga ko’ra, keyingi 25 yil davomida tuproqlar degradasiyasi jarayonlarining jadallashuvi natijasida jahon miqyosida oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarilishi 12 % ga kamayishi, bu esa oziq-ovqat mahsulotlari narxlarini 30% ga oshishiga olib kelishi mumkin». Shuning uchun ham sug’orma dehqonchilik sharoitida tuproqlarning hozirgi holati, agrofizikaviy xossa-xususiyatlari, mikrobiologik faolligi va unumdorligini aniqlash, mavjud salbiy jarayonlarning oldini olish orqali tuproqlarning holatini yaxshilash, unumdorligini saqlash, oshirish va muhofazalash hamda yer resurslaridan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega. Dunyoda tuproq unumdorligini holati, uning ko’rsatkichlari, tuproq unumdorligining boshqa omillar bilan o’zaro aloqadorligi va tuproq unumdorligini modellashtirish bo’yicha bir qator ustuvor yo’nalishlarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bundan tashqari, tuproq xossa-xususiyatlarini o’rganish, tuproq unumdorligini baholash, oshirish, boshqarishda zamonaviy geoaxborot texnologiyalaridan foydalanish, tegishli ishlanmalarni ishlab chiqarish va joriy etishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarga alohida e’tibor qaratilmoqda. Respublikamiz qishloq xo’jaligini rivojlantirishda tuproq unumdorligini oshirish, uning holatidan kelib chiqib qishloq xo’jaligi yerlariga ishlov berish va agrotexnik tadbirlarni qo’llash yo’nalishida bir qancha ishlar olib borilmoqda va muayyan natijalarga erishilmoqda. «Harakatlar strategiyasidan – Taraqqiyot strategiyasi sari tamoyili ga asosan ishlab chiqilgan yettita ustuvor yo’nalishdan iborat. 2022-2026 yillarga mo’ljallangan-Yangi O’zbekistonning taraqqiyot 3

strategiyasini uchinchi yo’nalishi - milliy iqtisodiyotni, uning o’sish sur’atlarini zamon talablari darajasida rivojlantirish bo’yicha belgilangan ustuvor vazifalardan iborat. Shuningdek, qishloq xo’jaligida erkin raqobatni ta’minlaydigan bozor tamoyillari ni joriy etish, xususan, paxta va g’alla yetishtirishda davlat buyurtmasini bekor qilish orqali ishlab chiqarishda iqtisodiy samaradorlik va mahsulot ishlab chiqaruvchilar manfaatdorligi oshirilishi» bo’yicha muhim vazifalar belgilab berilgan. Shundan kelib chiqib, tuproq unumdorligini oshirish, yer resurslaridan samarali foydalanish va ilg’or agrotexnik tadbirlarni ishlab chiqishda tuproqlar unumdorligini ilmiy asoslangan holda boshqarish muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 oktyabrdagi PF-5853- son «O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020 – 2030 yillarga mo’ljallangan strategiyasini tasdiqlash to’g’risida» gi qarori hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertasiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Tuproqlarining hosil bo’lish va rivojlanishi, tuproq qoplamining sug’orma dehqonchilik ta’sirida ularning morfogenetik tuzilishi hamda xossa-xususiyatlaridagi o’zgarishlarni aniqlash, degradasiya jarayonlarini oldini olish, sohaga geoaxborot tizimlarini ko’llash bo’yicha bir qator respublikamiz olimlari tomonidan V.A.Kovda, N.G.Minashina, V.A.Molodsov, L.T.Tursunov, R.Q.Qo’ziyev, L.A.Gafurova, M.M.Toshqo’ziyev, U.T.Tojiyev, S.A.Abdullayev, Sh.T.Haliqulov, R.Qurvantayev va boshqalar tomonidan olib borilgan. Lekin, Zarafshon vohasi tuproqlaridagi evolyusion jarayonlar ta’sirida tuproq qoplami strukturasi, kimyoviy va suv-fizikaviy va fizik- mexanik xossalari, agroirrigasion qatlamlarning hosil bo’lishi, o’zgarishlari bo’yicha tadqiqotlar yetarlicha amalga oshirilmagan. Tadqiqotning maqsadi Zarafshon daryosi yuqori oqimida tarqalgan sug’oriladigan tuproqlar qoplamining hozirgi holati, agrofizik xossalarini antropogen omillar ta’sirida o’zgarishini baholash, mikrobiologik faolligini 4

tavsiflash hamda fizikaviy, kimyoviy xossalarini yaxshilashga oid tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Zarafshon daryosi yuqori oqimida tarqalgan sug’oriladigan tuproqlar qoplamini o’zgarishini aniqlash, tuproqlar morfologik xossalarining hozirgi holatini tavsiflash; sug’oriladigan tuproqlarning kimyoviy xossalari aniqlash; sug’oriladigan tuproqlarning mexanik va makroagregat tarkibini umum fizik, suv, fizik-mexanik xossalariga bog’liqligini aniqlash; Tadqiqot obyekti sifatida Zarafshon daryosi yuqori oqimida shakllangan, sug’oriladigan, eskidan sug’oriladigan o’tloqi allyuvial, tipik bo’z va bo’z-o’tloqi tuproqlar tanlab olingan. Tadqiqotning predmeti sug’oriladigan tuproq tiplari, morfologiyasi, kimyoviy, mexanik va makroagregat tarkibi, umumiy fizikaviy, suv-fizikaviy, fizik- mexanik xossalari,. Tadqiqotning usullari. Izlanishlar tuproq-dala va analitik laboratoriya sharoitlarida olib borilgan, bunda «Rukovodstvo k provedeniyu ximicheskix i agrofizicheskix analizov pochv pri monitoringe zemel», «Dala tajribalarini o’tkazish uslublari» dan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: quyidagilardan iborat: Zarafshon daryosi yuqori oqimida tarqalgan sug’oriladigan tuproqlar agrofizikaviy xossalari antropogen omil ta’sirida o’zgarishi aniqlangan; sug’oriladigan turli tip tuproqlarni hozirgi davr umum-fizikaviy, suv va fizik- mexanik, kimyoviy xossalari aniqlangan; Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: Zarafshon daryosi yuqori oqimida tarqalgan sug’oriladigan tuproqlar qoplami, suv-fizikaviy, fizik-mexanik xossalari, tayanch xo’jaliklarida tarqalgan tuproqlar o’rganilgan. Agrofizikaviy xossalarini yaxshilashga hamda unumdorligini oshirishga qaratilgan turli tuproqlarda antropogen omillar ta’sirida sodir bo’layotgan salbiy jarayonlarni oldini olish bo’yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan. BMI tuzilishi va hajmi. BMI tarkibi kirish, 4 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. Asosiy hajmi 57 betni tashkil etadi. 5

Похожие

ZARAFSHON DARYOSI O’RTA OQIMI SHAROITIDA OQ AMURNING BIOLOGIYASI
ZARAFSHON DARYOSI QUYI OQIMI IKKI PALLALI (BIVALVIA UNIONIDAE, CORBICULIDAE) MOLLYUSKALARI FAUNASI VA EKOLOGIYASI
ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI
Samarqand viloyati suvlarini makrofaunalar yordamida
OʻRTA ZARAFSHON TOGʻ VA TOGʻ OLDI GEOKOMPLEKSLARNING LANDSHAFT XOʻJALIK TAHLILI HAMDA BAHOLASH