ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

232.05859375 KB

Скачать

KIRISH
I-BOB.ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK
XUSUSIYATLARI.
1.1.Geografik o`rni…………………………………………………………..
1.2 Geologik tuzilishi………………………………………………………..
1.3 Iqlimi, yer usti va yer osti suvlari........................................................
1.4 Tuproqlari, o`simliklari va hayvonot dunyosi......................................
II-BOB. ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI IFLOSLOVCHI MANBALAR.
2.1.Daryo suvini sanoat chiqindilari ta’sirida ifloslanishi………………….
2.2. Daryo suvini maishiy va oqava suvlar ta’sirida ifloslanishi………….
III-BOB . ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI EKOLOGIK HOLATI.
3.1. Zarafshon daryosining ekologik muammolari………………………..
3.2. Zarafshon daryosi suvni ifloslanishini inson salomatligiga ta’siri…...

KIRISH
Inson tabiat bilan uzviy aloqadorlikda bo`lib, uning hayotini tabiatdan, tabiiy
boyliklardan ayricha tasavvur etish mumkin emas. XXI asr bo`sag`asiga kelib
tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi muloqot shunchalik kuchayib ketdiki, bu fan-
texnikani jadal taraqqiy etishi, aholi sonining ortishi, tabiatdan, tabiiy boyliklardan
foydalanishning oshib borishi bilan xarakterlanadi.
Bu esa o`z navbatida tabiatda salbiy holatlarni kelib chiqishi va oxir oqibatda
ekologik muvozanatning izdan chiqishi qo`yinki ekologik muammolarni keltirib
chiqarmoqda. Ekologik muammolar ma`lum hududdagi regional xarakterga va
keyinchalik umumbashariy ekologik muammolarga aylanib ketayotganligi sababli
bu masalani hal qilish faqat bir davlat yoki region miqyosida emas, balki butun
dunyo miqyosida amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bu masalani xalqaro
hamjamiyatlar ishtirokida hal etilmasa bo`lmaydigan holatga keldi. Shundan kelib
chiqib BMT rahbarligida katta xalqaro dastur bo`lmish “Inson va biosfera”
dasturini ishlab chiqilishi va hayotga tadbiq etilishi bu masalaning qanchalik
muhimligini bildiradi. 1992 - yilda Rio-de Jeneyroda BMT tomonidan atrof muhit
masalalariga bag`ishlangan konferensiyada shu masala xalqaro hamjamiyat
ishtiroki atrofida ko`rilib chiqildi. Xalqaro konferensiyada atrof muhit
rivojlanishiga bog`liq konvensiya qabul qilindi. Unda ushbu yo`nalishni strategik
ahamiyati, rejasi va shu sohada amalga oshirish lozim bo`lgan harakat, sohalar
dasturi, amalga oshirilgan ishlar mazmuni bayon qilindi.
Shu konvensiyani dunyoning ko`p mamlakatlar qatori O`zbekiston
Respublikasi ratifikatsiya qildi va dasturni bajaruvchi davlatlar qatoridan joy oldi.
Xalqaro dastur mazmuni talablaridan kelib chiqqan holda ushbu mavzuga doir
O`zbekiston o`z rejasini tayyorlab, ushbu hujjatni 1998-yili ommaga tarqatdi.
Ushbu hujjatni respublikamiz iqtisodiy taraqqiyotida roli katta bo`lib, kelgusida
hozirgi ekologik vaziyatdan kelib chiqib, bioxilmaxillikni saqlab qolish va undan
barqaror foydalanishni kafolotlovchi shart-sharoitlarni bilish, ularni
mustahkamlash va rivojlantirish zarur. Ushbu hujjatda ko`rsatib o`tilgan barcha

rivojlanish sharoitlarini bajarish atrof muhit muhofazasi va insonlar hayot tarzini
yanada yaxshilash garovidir.
Geoekologik xavfni oldini olish zarur. Chunki bugun regional xarakterda
bo`lgan ekologik xavf ertaga umumbashariy xarakter kasb etishi mumkin. bularni
o`z vaqtida aniqlash va ularni bartaraf etish yo`llari ko`rilib chiqilishi zarur. Bu
malakaviy bitiruv ishimni mavzusini nomlashda Respublikamizning eng yirik
sanoat, qishloq xo`jaligi rivojlangan, aholi zich yashaydigan, qadimiy rivojlanish
madaniyatiga ega bo`lgan Zarafshon vohasi geoekologik xolatiga ta`sir etuvchi
omillar, vujudga kelgan va sodir bo`lishi mumkin bo`lgan geoekologik xavfni
kelib chiqish sabablarini aniqlash, hamda ularni bartaraf etish yo`llarini ko`rsatish
va hudud uchun barqaror rivojlanishni ta`minlovchi taklif va mulohazalarimni
havola etaman.
Zarafshon vohasi O`rta Osiyodagi yirik sivilizatsiya markazlaridan biridir. Bu
voha tabiatiga, inson faoliyatining ta`siriga bir necha yillar bo`lgan. Aholi sonining
tez o`sishi, yirik shaharlarning ko`payishi, qishloq xo`jaligida ximizatsiyaning avj
olishi Zarafshon vohasida ham ekologik keskinlikni keltirib chiqarmoqda.
Bugunga kelib bu ta`sir tabiiy muhitga xavf solish darajasini yoyib kelganligi ham
ekologik vaziyatning buzilishi bilan izohlash mumkin.
Bu malakaviy bitiruv ish mavzuini Zarafshon vohasi geoekologik xolatiga
ta`sir etuvchi omillar va ro`y berayotgan va ro`y berishi mumkin bo`lgan ekologik
muammolarni bartaraf etish, kelib chiqishini oldini olishga qaratdik. Bu bilan o`sib
borayotgan geoekologik xavfning oldini olish va hududda barqaror rivojlanishni
ta`minlashdan iborat ishlarni amalga oshirishni zaruriy yechimlarini topishga
bag`ishladik.
Mavzuning dolzarbligi: Zarafshon vohasida geoekologik xavfsizlikni
ta`minlash va barqaror rivojlanishni yo`lga qo`yish masalasi hozirgacha to`liq
o`rganilmagan. Keyingi yillarda vohada yuzaga kelgan qator geoekologik
muammolar va ularni keltirib chiqaruvchi omillarni chuqur ilmiy tahlil qilish
masalasi kompleks hal qilinmaganligi, ushbu mavzuning dolzarbligini belgilab
beradi. Malakaviy bitiruv ishda Zarafshon vohasining tabiiy geografik

xususiyatlarini hisobga olgan holda, geoekologik havfni vujudga keltiruvchi va
ta`sir etuvchi tabiiy va antropogen omillarni chuqur ilmiy tahlil etib, barqaror
rivojlanishni, geoekologik barqarorlikni ta`minlash chora–tadbirlarini belgilashdan
iboratdir. Ishda vohaning asosiy suv manbai bo`lgan Zarafshon daryosining yuqori
qismidan quyi qismiga borgan sari ifloslanishning oshib borishi va uning ekologik
muhitga ta`siri hamda geoekologik havfni vujudga kelishida muhim omil ekanligi
ko`rsatib o`tilgan.
Ishning maqsadi va vazifalari: Zarafshon vohasi tabiiy geografik jihatdan
o`rganish asosida voha iqlimi, yer usti va yer osti suvlari, tuproqlari va o`simlik
dunyosidagi o`zgarishlarni aniqlash, voha ekologik xaritasini tuzish va shu asosda
geoekologik havf darajasini hududlar bo`yicha ajratish, baholash va uni bartaraf
etishga qaratilgan chora – tadbirlar belgilash, ilmiy takliflar tavsiya etishdan
iboratdir. Voha landshaftlarining geoekologik holatini ilmiy-tahliliy o`rgangan
holda har bir komponentdagi salbiy o`zgarishlarni kelib chiqish sabablarini
o`rganish va ularni bartaraf etishga qaratilgan maqbul yo`llarni ko`rsatish bilan
geoekologik barqaror rivojlanishni ta`minlash asosiy vazifalaridir.
Muammoning ishlab chiqilish darajasi: Yuqorida ko`rsatilgan maqsad va
vazifalarni bajarish jarayoning ilmiy asoslariga e`tibor qaratilib, Zarafshon
vohasining tabiiy geografik sharoitiga taalluqli bo`lgan quyidagi masalalari
bo`yicha adabiyotlar tahlili o`tkazildi:
- Zarafshon vohasining tabiiy geografik xususiyatlari;
- Geografik o`rni, geologik tuzilishi, iqlimi, yer usti va yer osti suvlari,
tuproqlari, o`simlik va hayvonot dunyosining o`ziga xos xususiyatlari;
- Vohada geoekologik xavfning yuzaga kelishida tabiiy va antropogen
omillarning roli.

I.ZARAFSHON HAVZASINING TABIIY GEOGRAFIK
XUSUSIYATLARI
1.1.Geografik o`rni
Zarafshon havzasi sharqdan g`arbga 770 kilometrdan ortiqroq cho`zilgan
bo`lib shimoliy chegarasi Turkiston tizmasining suvayirgich chizig`i, janubiy
chegarasi Xisor va Zarafshon tizmalari orqali o`tadi. Eng sharqiy nuqtasi Matchox
tog` tuguniga taqaladi va eng g`arbiy qismi Dengizko`l rayoniga qadar yetadi.
Havza maydonini tashkil qilgan bu rayonda O`zbekistonning 1 mln. gektardan
ortiq va Tojikistonning 60 mln gektar sug`oriladigan dehqonchilik yerlari
joylashgan. Qadimgi dehqonchilik rivojlangan Zarafshon vohasida 4 mln ga yaqin
aholi yashaydi.
Oloy tizmasi Matchox tog` tugunida uchta tizmaga ajraladi: Turkiston,
Zarafshon va Hisor. Ana shu Matchox tugunidagi Zarafshon muzligidan Matchox
daryosi boshlanadi va u Fandaryo bilan qo`shilgach, Zarafshon deb ataladi. Ana
shundan keyin chap tomondan 57 km.dan keyin Kshtut va 88 km.dan keyin
Motiandaryolar Zarafshonga qo`shiladi. Qolgan irmoqlar soylardan iborat bo`lib
ko`pchiligi yozda qurib qoladi.
O`zbekiston hududi Zarafshon suvining asosiy qismi sug`orishga ishlatiladi.
Bu maqsadda o`rta va quyi Zarafshonda 99 yirik magistral kanalllar qurilgan.
Kanallar bilan daryo suvi faqat Zarafshon suvlari emas, balki Qashqadaryo
(kanali) va Jizzax viloyatlari (Tuyatortar) yerlari ham sug`oriladi.
Relyef xususiyatlariga ko`ra Zarafshon havzasi uch qismga bo`linadi:
1) Yuqori Zarafshon
2) O`rta Zarafshon
3) Quyi Zarafshon
Yuqori Zarafshonga daryo manbasidan ya`ni Zarafshon muzlikdan Panjakent
shahriga qadar joylar kiradi. 300 km.ga cho`zilgan bu rayonda daryo baland tog`lar
orasida chuqur va tor vodiy hosil qiladi. Vodiyning kengligi o`rtacha 10-15

kmbo`lib, ayrim joylardagina 20 km ga yetadi. Daryo boshlanishida Turkiston,
Hisor va Zarafshon tog`larining balandligi 4000-5000 metrni tashkil qiladi.
Zarafshon tizmasidagi eng baland Chimtarga cho`qqisi 5633 metrga yetadi.
G`arbga tomon tog`lar pasayib boradi. Panjakent shahri yaqinida ham tog`larning
cho`qqilari 2500-3000 metrni tashkil qiladi. Baland tog`lar bilan o`raglan Yuqori
Zarafshon havzasini Kuxistan, ya`ni tog`lar o`lkasi deb ataladi.
O`rta Zarafshonga Panjakentdan Navoiy shahri yaqinida (g`arb tomonda)
joylashgan Xazora hududigacha bo`lgan joylar kiradi. 200 km.dan ortiq cho`zilgan
bu territoriyada daryo vodiysi keskin kengayadi (70-80 kmgacha) va daryo ancha
sekin oqadi. Atroflardagi tog`lar balandligi 1500-2000 metr bo`lib g`arbga tomon
pasayib boradi. Eramizdan 2000 yil oldin dehqonchilik rivojlangan bu vodiyni
Samarqand vohasi deb ataladi. Bu yerda eramizdan oldin qurilgan Darg`om kanali
va o`rta asrlarda qazilgan qator yirik kanallar (Tuyatortar, Eski Anhor, Bulung`ur,
Mirza ariq va boshqalar.) mavjud.
Quyi Zarafshonga Xazora tangligidan Dengizko`lgacha bo`lgan joylar kiradi.
Xazora tangligidan chiqish bilan Zarafshon tekisligida yoyilib oqadi. Bu joylar
Zarafshon daryosining deltasi hisoblanadi. Muhammadjanov ma`lumoti bo`yicha
6000 yil oldin Zarafshon Amudaryoga quyilgan. Keyinchalik sug`oriladigan
dehqonchilikning vujudga kelishi bilan kanallar qazilib daryo suvi turli tomonga
olib ketila boshlangan, natijada suv Amudaryoga yetmay qolgan. Hozirgi paytda
Zarafshon daryosining suvi Navoiy viloyati Qiziltepa vohasidagi Xarkur suvi
tuguniga borib juda kamayib qoladi va asta-sekin tugaydi.
Zarafshon vodiysining o`rta qismida tekisliklar bir necha balandliklar tashkil
etib, u janubiy sharqdan shimoli-g`arb tomoga pasayib boradi va bir qancha
kanallar kesib o`tadi. Bular Darg`om, Obi Rahmat, Chashma Siyob va boshqalar.
Samarqand shahrida mutloq balandlik 743 metrdan janubi-sharqdan shimoli-
g`arbga tomon psayib borib 660 metrni tashkil etadi.

1. 2 Geologik tuzilishi
Zarafshon vodiysini o`rab turgan Zarafshon va Turkiston tizmalari kaledon,
gersin va alp burmalanishida hosil bo`lgan. Shu burmalanishlar ichida gersin
burmalanishi katta ro`l o`ynaydi. Har ikkala tizmalarda yer yuziga chiqib ketgan
tub jinslardan qadimgisi ordovik-quyi silur davriga xos bo`lib ular Janubiy Nurota
tizmasiga kiruvchi Sitog` antiklinaligida Chaqilkalon va Zirabuloq tog`larining
janubiy yonbag`rlarida yer yuzasiga chiqib ketadi. Bu Tim, Oltiaul va Devonsoy
yaqinlarida uchraydi (Sultonov, 1984). Bular katta maydonni egallaydi va asosan
alearolitlardan, ohaktosh aralash qumtoshlardan va kvarsli porfirlardan tashkil
topgan.
Sof quyi silur yoshiga xos jinslar katta maydonga tarqalgan bo`lib, bular
Shimoliy va Janubiy Nurota tizmalarinng katta qismini qoplagan. Ular ohaktoshlar,
slaneslar va qumtoshlardan iborat. Yuqori silur yotqiziqlarining venlok yarusi
Chumqortov, Cho`ponota balandligi va Nurota tizmasida uchraydi va ular alevrit,
slanes qatlamlaridan iborat bo`lib umumiy qalinligi 130-140 metrga, Cho`ponota
tepaligida 400 metrga yetadi.
Devon sistemasidagi jinslar Nurota va Zirabuloq tog`larida keng tarqalgan
bo`lib asosan ohaktosh va dolomitlardan tuzilgan, qatlamlar qalinligi 400-500
metrni tashkil qiladi. Mezozoy yotqiziqlari Zirabuloq-Ziyovutdin tog`larida keng
tarqalgan bo`lib yura va bo`r davrlariga xos. Yura davrining jinslari Sukayti
qishlog`i yaqinida va Azkamar tepaligining etagida yer yuziga chiqib yotadi. Ular
sozlardan, sozli slaneslardan qumtosh va konglomeratlardan iborat bo`lib qalinligi,
245-300 m.
Paleogen yotqiziqlari (buxoro yarusi) Zirabuloq-Ziyovutdin tog`larining
shimoliy tog` oldi zonasida tarqalgan. Ular konglomeratlar, govon ohaktoshlardan,
qumtosh va qattiqlashgan sozlardan iborat bo`lib qalinligi 15-16 m. Biogen davri
jinslari Oqtog`ning janubiy yonbag`ri va Ziyovutdin tog`larining shimoliy
yonbag`rlaridagi adirlar soy yoqalarida yer yuziga chiqib yotadi. Ularning qalinligi
100-150 m.

O`rta va Quyi Zarafshonda to`rtlamchi davr yotqiziqlari keng tarqalgan bo`lib
ularni yoshi bo`yicha to`rtga bo`lishadi.
1) Nanay (Sox)
2) Toshkent
3) Mirzacho`l
4) Sirdaryo
Nanay sikli ya`ni qadimgi to`rtlamchi davr yotqiziqlari Zirabuloq-Ziyovutdin
va Nurota tog`larining etaklarida uchraydi. Ular lyossimon jinslardan, konglomerat
va brekchilardan tarkib topgan bo`lib qalinligi 10-12 metrdan oshmaydi.
Toshkent sikli, ya`ni o`rta to`rtlamchi davr yotqiziqlarini Ziyovutdin-
Zirabuloq tog`larida o`rgangan va Qarnab svitasi nomi bilan ajratgan. Ular
Zarafshon vohasida keng tarqalgan Zarafshon daryosining to`rtinchi va beshinchi
terrasalari Qarnab svitasi yoshidagi yotqiziqlar bilan qoplangan bo`lib umumiy
qalinligi 230-250 m.
Mirzacho`l sikli, ya`ni yuqori to`rtlamchi davr yotqiziqlari Zarafshon
daryosining uchinchi va ikkinchi terrasalarini qoplaydi. Ular lyossimon jinslar va
konglomeratlardan tarkib topgan, qalinligi 45-50 m.
Sirdaryo sikli, ya`ni hozirgi davr yotqiziqlari daryo qayirini birinchi va
ikkinchi terrasalarini qoplaydi hamda tog`lardagi soylar yotqizgan prollyuvial
yotqiziqlar ham shu siklga kiradi. Ular qum, qumaralash toshlar, lyossimon
jinslardan iborat bo`lib qalinligi 50-55 metrdan oshmaydi.
Inson xo`jalik faoliyatining uzoq yillar ta`siri natijasida yangi antropogen
yotqiziqlar hosil bo`lgan, bularni madaniy-irrigatsion yotqiziqlar deb ataladi.
Ularning qalinligi bir necha o`nlab santimetrdan bir necha metrga boradi.
Gersin burmalanishi davrida magmatik jarayonlar ham sodir bo`lgan, lekin
magma yer yuzasiga otilib chiqmasdan darzlar orasida qotib qolgan. Bu intruziv
jinslar keyinchalik denudatsiya tufayli ochilib qolgan. Ular granit, granodiorit,
diorit, gabro-dioritlardan tarkib topgan bo`lib tog`larning 15-20 2
maydonini
egallaydi.

Zarafshon vodiysi yirik tektonik botiq bo`lib, u asosan gersin burmalanishida
hosil qilingan. Tektonik botiq atrofidagi tog`lar ulkan megaantiklinal
strukturasining davomi hisoblanadi va u yirik yoriqlar, sinklinal bilan alohida
bo`laklarga ajralgan. Bu bo`laklar relyefda alohida tog`lar sifatida ajralib turadi
(masalan, Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovutdin va boshqalar. )
Zarafshon vodiysi sharqdan g`arbga tomon kengayib sekin-asta pasayib
bordi. Zarafshon vodiysining g`arbiy qismida qayirning dengiz sathidan balandligi
400-450 metrni, sharqda Panjakent shahri atroflarida esa 800-900 metrni tashkil
qiladi. Botiqning janub tomonini sharqdan g`arbga Zarafshon tizmasining davomi
hisoblangan Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovutdin tog`lari o`rab turadi. Bu
tog`lar ham sharqdan g`arbga Qizilqum cho`li tomon pasayib boradi. Chaqilkalon
va Qoratepa tog`larining o`rtacha balandligi 1500-1800 metr, Zirabuloq va
Ziyovutdin tog`lariniki esa 1100-1200 metrni tashkil qiladi. Bu tog`lar sistemasida
eng baland cho`qqi 1126 metr.
Zarafshon botig`ini shimol tomondan Chumqortog`, Gubduntog`,
Qorachatog`, Oqtog` va Qoratog`lar o`rab turadi. Bu tog`larning ham o`rtacha
balandligi 1500-1800 metrni tashkil qiladi va g`arbga tomon pasayib boradi. Eng
baland cho`qqilar Chumqortog`da 2621 m, Nurota tizmasida Hayotboshi 2135 m,
Oqtovda Takatua 2004 m.
Tog`larda relyef shakllari tektonik va erozion akkumluyativ jarayonlar tufayli
shakllangan. Tektonika bilan tog`larning umumiy yo`nalishi, alohida massivlar,
cho`qqilar hosil bo`lgan bo`lsa, erozion kuchlar bilan soylar, jilg`alar hosil bo`lgan.
Umuman tog`larning yonbag`irlari erozion sikllar bilan kuchli parchalangan va
ularning chuqurligi 70-100 metrdan 300-350 metrgacha yetadi. Soy tagida va tog`
oldi adir zonasida yirik erozion shakllar tagida akkumluyativ materiallardan
terrasalar sodir bo`lgan.
Tog` oldi adir zonasi asosan prolyuvial yotqiziqlar bilan qoplangan. Ular
konus shakliga ega bo`lib ularning kattaligi soylarning havza maydoniga teng.
Ko`ndalang kesimida tog`lar assimmetrik tuzilishga ega. Zarafshon tizmasida ham,
Turkiston tizmasida ham tog`larning shimoliy yonbag`irlari tik va qisqa, soylar

ham kalta va kamsuv. Janubga qaragan yonbag`irlari esa uzun va sekin asta
pasayib borib adir zonasiga tutashib ketgan. Shimoliy yonbag`irlar tikligining
sababi geologlar tomonidan tektonik ko`tarilishlar shimol tomondan siqiq bilan
ro`y bergan va tog` etaklarida kuchli yoriqlar hosil bo`lgan deb tushuntirilgan.
Samarqand botig`i atrofidagi tog`lardagi surilmalar o`pirilish, qulash va
boshqa gravitatsion jarayonlar M.X.Xalimov (1979,1980), karst hodisalari
M.A.Abdujabarov, Z.S.Sultonov (1984,1990), suffozion jarayonlar R.X.Xalimov
(1982) ishlarida bayon qilingan.
Samarqand botig`ida uchtadan oltitagacha terrasalar ajratilgan. (Tetyuxin,
1982). Botiqning g`arbiy qismida Navoiy shahri atroflarida ikkita terrasa yaxshi
bilinadi. Samarqand shahri atroflarida ya`ni daryoning chap qirg`oqida uchta
terrasa, Panjakent shahri atrofida oltita terrasa yaxshi ajraladi. Terrasalar vodiyda
keskin chegara hosil qilib ajralmagan. Chegaralar ayrim joylardagina yaxshi bilinib
turadi. Masalan Samarqand shahri yaqinida qayir daryodan 1,5-2,5 metr balandlik
(Aeroport), birinchi terrasa qayirdan 2,5-3,5 metr balandlikdan ajralib turadi.
Ikkinchi terrasa tik jar hosil qilib birinchi terrasadan 3-5 metr balandlikda yaqqol
ajralgan. Samarqand shahri Zarafshon ikkinchi va uchinchi terrasalarida
joylashgan. Uchinchi terrasa tog` oldi tekisligi bilan sekin-asta qo`shilib ketadi.
Panjakent yaqinida terrasalar zinapoya hosil qilib relyefda yaxshi ajralib turadi.
Terrasalarning tabiiy chegaralari ko`p joylarda tekislanib yuborilgan. Vohada
inson ta`sirida qator relyef shakllari hosil bo`lgan. Bularga qo`rg`onlar, kanallar,
kanal yoki tuproq tizmalari, suv omborlari, hovuzlar, ariqlar va boshqalarni kiritish
mumkin. (Umarov M.U. Abdujabbarov M.A. Raxmatullayev A. 1991; Jumaboyev
T.1980)
Vodiyda lyossyotqiziqlari oqimlar ta`sirida yuzaga kelgan bo`lib Tuyatortar
kanali hududida Kattaqo`rg`on va Xatirchi qishloqlari atrofida yaqqol namoyon
bo`ladi.

1.3 Iqlimi, yer usti va yer osti suvlari
Zarafshon vodiysi iqlimining shakllanishida uning geografik o`rni, atrofdan
keladigan xavo oqimlari bilan Zarafshon va Turkiston tizmalarining yaqinligi
sharq tomonda baland tog` sistemalarining mavjudligi va g`arb tomonining
ochiqligi muhim ro`l o`ynaydi. Janubiy kenglikda joylashganligi tufayli Zarafshon
vodiysi katta miqdorda quyosh issiqligini oladi. Quyosh radiatsiyasining o`rtacha
yillik yalpi miqdori 181 kkal/sm 2
ni tashkil qiladi. Bir yilda quyoshli vaqtning
davomiyliligi esa 2916 soatga teng.
Shuni aytish kerakki iqlim xarakteristikasida biz hamma iqlim elementlariga
batafsil ta`rif bermaymiz. Asosiy e`tiborni havo ifloslanishiga ta`sir ko`rsatadigan
iqlim elementlariga ko`proq to`xtalib o`tamiz.
Havo temperaturasi g`arbdan sharqqa va vohadan tog` tepalari tomon o`zgarib
boradi. O`rtacha sovuqsiz davr 100-210 kun bo`lib iyul oyining o`rtacha harorati
g`arbda +27 0
, sharqiy qismda 24,9 0
, absolyut maksimum tekislikda 44-46 0
ga
tog`da 42 0
ga yetadi.
G`arbdan ya`ni Qizilqum sahro havosi ta`siridan uzoqlashgan sari yoz oyi
harorati pasayib boradi. Masalan, iyulning o`rtacha harorati Navoiyda 28,3 0
bo`lsa,
Samarqandda 25,9 0
, 1213 metr balandlikda joylashgan Omonqo`tonda 24,0 0
ni
tashkil qiladi. Relyefning xilma-xilligi yog`inlarning notekis taqsimlanishiga ta`sir
qiladi. Rayonning g`arbiy qismiga 100-200 mm yog`in tushadi. Sharqqa borgan
sari yog`in miqdori oshadi va Zarafshon vohasining markaziy qismiga kelib 300-
350 mm ni Samarqandda 356 mm ni tashkil qiladi. Tog`larda yog`in tekislikga
nisbatan 2-3 barobar ko`p tushadi (500-900 mm). Omonqo`tonda o`rtacha ko`p
yillik yog`in miqdori 870 mm. Seryog`in yillari bu miqdor 1749 mm(1969 yil),
kamyog`in yillari 561 mm (1967) ga tushib ketgan.
Yil davomida yog`in eng ko`p mart va aprel oylarida eng kam yog`in iyul,
avgust, sentabrga to`g`ri keladi. Yog`inlar asosan yomg`ir holida tushadi. Faqat
dekabr, yanvar va fevral oylari yog`inning asosiy qismi qor holida yog`adi. Qor
qoplami tekislik rayonlarda barqaror qoplam hosil qilib yotmaydi. Ko`p hollarda

yog`gan qor bir necha kundan keyin erib ketadi, lekin qish sovuq kelgan yillari
tekislikda ham qor erimasdan 30-40 kun yotishi mumkin. Tog`larda ahvol
boshqacha. Balandligi 1600 metrdan oshadigan tog`larning tepalarida 2-3 oy
davomida qorlar erimasdan turadi va ularning qalinligi 15-20 sm ga, ba`zan 40 sm
gacha boradi. Tekislik qismlarda qorning qalinligi 3-6 sm ni tashkil qiladi. Qor
ko`p yog`gan ayrim yillari qorning tekislikdagi qalinligi 15 sm ni, tog`larda 48
sm.gacha (1969) yetganligi kuzatilgan.
Havo namligi joyning tabiiy geografik sharoiti bilan bog`liq. Yoz oylari O`rta
Osiyo ustida shakllangan kontinental tropik issiq havo nisbiy namlikning pasayib
ketishiga sababchi bo`lgan. Atrofda suv havzalarining yo`qligi va katta territoriya
cho`llar bilan bandligi absolyut namlikning ham kam bo`lshiga sababchi bo`ladi.
Nisbiy namlikning yillik va sutkalik o`zgarishi temperaturaning o`zgarishiga
teskari holatda ro`y beradi. Qish oylari nisbiy namlik yoz oylariga nisbatan katta.
Xuddi shuningdek kechasi ham nisbiy namlik kunduzdan katta.
Zarafshonda ertalab soat 7.00 da o`rtacha nisbiy namlik 58 dan 71% gacha
yetadi. Shamolsiz ob-havo sharoitida atmosferadagi har xil aerosol zarrachalar
havodagi namlik bilan qo`shilib ertalabki soatlarda havo ifloslanishini oshiradi.
Qish oylari kunduz kunlari o`rtacha nisbiy namlik 60-70% tashkil qiladi. Yoz
oylari kunduz issiq havoda nisbiy namlik juda kamayib ketadi. Iyul oyida soat
13.00 da uning miqdori 18-20% gacha tushib ketadi.
Har bir joy havosining toza bo`lishida shamol yo`nalishi va tezligining
ahamiyati katta. Joy relyefining murakkabligi shamol yo`nalishi va tezligiga katta
ta`sir ko`rsatadi. Zarafshonning janubi-g`arbiy tomonida yil davomida shimol
tomondan esadigan shamol ustun. Tog` oldi va shimoliy-sharqiy rayonlarda esa
sharqiy va shimoliy-sharqiy yo`nalishdagi shamollar ko`p takrorlanadi. Baland
tog`lar yonida joylashgan Urgut va tog` orasidagi Omonqo`ton pastlarida shamol
yo`nalishlari tez-tez o`zgarib turadi va shamolning esishi shu rayonga kirib
keladigan havo oqimlariga kam bog`langan.
Fasllar bo`yicha shamol yo`nalishi bir xil emas. Qish oylari Zarafshon
vohasining g`arbiy qismida shimol tomondan esadigan shamollar 20-26%ni tashkil

qiladi. Bahorda tekislik qismda shimol va shimoli-sharqiy shamollar ustunlik
qiladi. Yoz oylari tekislikda shimoldan esadigan shamol 45-65%ni tashkil qiladi.
Ularning o`rtacha tezligi 4-5 m/sek, ba`zan 5,5 m/sek. Doimo esadigan katta
tezlikdagi bunday shamollar shahar havosining tozalanib turishiga katta yordam
beradi. Kuzda vohaning janubiy-g`arbida shimoliy va shimoliy-g`arbiy
tomonlardan esadigan shamollar ko`proq bo`lib, takrorlanishi yillik shamolning
33-50%ni tashkil qiladi, o`rtacha tezligi 3-4 m/sek. Vohaning shimoli-sharqiy
qismida sharqiy tomondan esadigan shamol ko`p takrorlanadi (25-57%), o`rtacha
tezligi 4-5 m/sek. Demak Zarafshonning sharqiy qismida joylashgan shaharlarda
(Samarqand, Panjakent) havoni ifloslovchi sanoat korxonalari shaharning sharqiy
tomonida qurilmasligi kerak.
Tumanlarning davomligi va takrorlanib turishi ham g`arbdan-sharqqa va
tekislikdan toqqa tomon o`zgarib boradi. G`arb tomonda tumanli kunlar ham bo`lib
bir yilda 9-10 kunni tashkil qiladi. Sharqqa borgan sari tumanli kunlar ko`payib 35
gacha yetadi. Shaharlarda tumanlarning ko`proq hosil bo`lishiga sanoat
korxonalaridan chiqadigan chang va har xil iflos chiqindi zarrachalarning roli
katta. Botiq joylarga sovuq havo to`planib tuman hosil bo`lishini tezlashtiradi.
Zarafshon vodiysining yer usti suvlari Zarafshon daryosi va uning irmoqlari
hamda kanallardan tarkib topgan. Zarafshon daryosiga qo`shiladigan sersuv yirik
irmoqlar Yuqori Zarafshon qismida bo`lib ular baland tog`lardagi qor va
muzlardan boshlanadi. Dupuli po`stida Zarafshonning o`rtacha ko`p yillik suv sarfi
155 m 3
/sek, Panjakent yaqinida esa 164m 3
/sek ga teng. Bu Zarafshonning suvi
ko`p joyi hisoblanadi. Ravatxo`ja to`g`onida suv uchga bo`linadi: chap tomonda
Darg`om, o`ng tomonda Tuyatortar kanali daryodan boshlanadi. Qolgan suv esa
tabiiy o`zanda oqadi. Samarqand shahri yaqinida Cho`ponota tepaligining
shimolida Oqdaryo suv bulgichida daryo ikkiga bo`linadi: shimoldagisi Oqdaryo,
janubdagisi Qoradaryo. Bu ikki daryo Xatirchi yaqinida qo`shiladi. Ikki daryo
o`rtasida hosil bo`lgan orol Miyonko`l nomi bilan mashhur. Uning uzunligi 100
km, eni esa 10-15 km, maydoni 1200 km 2
. Oqdaryoning uzunligi 131 km,
Qoradaryoniki esa 127 km. Oqdaryoda past qayirning kengligi 0,1-1,0 km, baland

qayirniki – 1,5-2,0 km. Qoradaryoda esa qayirning umumiy kengligi 3,0 km ga
teng. Hozirgi paytda daryo suvi asosan Qoradaryodan oqadi va sug`orishga
keraksiz paytda suv Qoradaryo orqali Kattaqo`rg`on suv omboriga tashlanadi.
Xatirchidan Xazara tangligiga qadar daryo o`zani goh torayib, goh kengayib
o`zgarib boradi. O`zanning eng keng joylari Xatirchi yonida va Narpay tumanida
bo`lib suv ko`payganda o`zanning kengligi 300-500 metrga, qayirning kengligi esa
2,5-3,0 km ga yetadi. Xazara tangligida daryo vodiysi juda torayadi, kengligi 4,0
km gacha qisqaradi.
Zarafshon daryosining suv oqimi u yildan bu yilga o`zgarib turadi. Uning eng
katta suv oqimi 212 m 3
/sek (1941 y), eng kichik suv oqimi 117m 3
/sek (1957 y).
Daryoda to`lin suv aprel oyining oxirlaridan boshlanadi va eng katta suv iyul oyiga
to`g`ri keladi. Iyun, iyul, avgust oylarida daryodan yillik suvning 55% oqib o`tadi,
yozda suvning ko`payishi tog`lardagi mangi muz va qorlarning erishi bilan bog`liq.
M.Nosirov ma`lumoti bo`yicha Zarafshon havzasida har birining maydoni 0,1 km 2
dan katta bo`lgan 424 ta muzlik bo`lib ularning umumiy maydoni 557km 2
.
Zarafshon daryosining o`rtacha yillik loyqa oqiziqlar miqdori Dupuli daryosi
yonida 137 kg/sm 2
ga teng, yoki yiliga 4310 ming tonnani tashkil qiladi. Suvning
o`rtacha loyqaligi 0,88kg/m 3
. Zarafshon daryosining ham 1 km 2
suv yig`gich
maydonidan o`rta hisobdan har yili 421 tonna oqiziq yuvilib ketiladi. Loyqalarning
daryo suvini tozalashdagi ahamiyati beqiyosdir. Suv qumloylar orqali sizib
o`tganda u tabiiy tozalanadi.
Zarafshon va Turkiston tizmalaridan daryo tomon oqib turuvchi yuzlab katta-
kichik soylar mavjud. Yirik soylarning suvlari, ilgarilari, daryoga yetib kelgan.
Sug`oriladigan dehqonchilikning rivojlanishi bilan soy suvlari daryoga yetmay
qolayotir.
Soylar yer osti suvlaridan, yomg`ir va qor suvlaridan ozuqlanadi. Ularda eng
ko`p suv aprel oyida (20-40%) oqadi. Eng kam suv iyun-oktabr oylariga to`g`ri
keladi. Soylar ichida sersuvligi bilan Chaqilkalon va Qoratepa soylari ajralib turadi
(Omonqo`ton, Bo`ssoy, Koflotunsoy va boshqalar). Soylarning ozuqlanishida yer

osti suvlarining hissasi katta. Yer osti suvlari yillik suv harajatining 40-71% ni
tashkil qiladi.
Zarafshon atrofidagi tog`lardan Zarafshon daryosiga oqadigan soylarning
oqim hajmi X.Siddiqov (1982) tomonidan hisoblab chiqilgan. Atrofdagi
tog`lardagi soy suvlarining o`rtacha yillik oqim hajmi 1,82 km 3
ni tashkil qiladi.
Hamma soylarning o`rtacha suv harajati 57,8 m 3
/sekunddan Chaqilkalon –
Qoratepa tog`lariga (0,42 km 3
/sek, 13,2 m 3
/sek,) Nurota va Oqtovning janubiy
yonbag`rlaridagi soylarga (1,12 km 3
, 35,9 m 3
/sek) to`g`ri keladi.
Zarafshon vodiysida yer yuzasiga yaqin joylashgan yer osti suvlarini uch
guruhga bo`lish mumkin:
1) allyuvial-prolyuvial jinslardagi sizot suvlari;
2) qatlamlar orasidagi suvlar;
3) tog`lardagi toshlar yoriqlari va siniqlari orasidagi suvlar.
Allyuvial va prolyuvial yotqiziqlaridagi sizot suvlari rayonda keng tarqalgan
bo`lib ularning joylashishi joyning geologik tuzilishi, relyefi va suv havzalariga
yaqin uzoqligiga bog`liq. Bu turdagi sizot suvlar asosan atmosfera yog`inlaridan va
daryo hamda kanallardan sizib o`tgan suvlardan hosil bo`ladi.
Sizot suvlarining chuqurligi Zarafshon daryosi qayirida 0,5 metrdan 4-5
metrgacha o`zgarib boradi. Terrasalarda esa chuqurlik oshib boradi. 1-terrasada 2-3
metrdan 10 metrgacha, 2-terrasada 4-5 metrdan 20 metrgacha, 3-terrasada 6-10
metrdan 30-40 metrgacha o`zgaradi. Sizot suvlari buloq shaklida yer yuziga chiqib
oqim hosil qilgan. Bulardan eng kattasi Tayloq mohiyasining Qo`tirbuloq qishlog`i
yaqinidan boshlanadi. Qorasuv nomi bilan ataladigan bu suv Samarqand yaqinida
katta oqim hosil qiladi va Zarafshonga quyiladi.
Samarqand rayonida har yili 1800 mln m 3
sizot suvi hosil bo`ladi va shuning
1241 mln m 3
vegetatsiya davriga to`g`ri keladi. Shu suvning 20% ini Zarafshon
daryosi, 45,6% ni kanallar va ariqlar, 26% ni tog` oldi nohiyasi va shundan
atmosfera yog`inlariga faqat 6,8% to`g`ri keladi. Sizot suvning 13,3% Zarafshon
o`zaniga qaytadi, 57,9% Qorasuv ko`rinishida yer yuzasiga chiqadi, transpirasiya

va bug`lanishga 22%, yer osti yo`li bilan qo`shni nohiyalarga ketish 11% ni tashkil
qiladi.
Kattaqo`rg`on rayonida yer osti suvlarining umumiy zapasi (941 mln m 3
). Yer
usti suvlari, tuproqlar himiyaviy jihatdan ifloslanganligi tufayli sizot suvlari ham
ancha ifloslangan. Bu Zarafshonning g`arbiy qismlarida yaqqol bilinib turadi.
Qatlamlar orasida suvlar 50-60 metrdan bir necha ming metr chuqurliklarda
uchraydi. Bu suvlarning buloq shaklida chiqish kamdan-kam xol. Ular
konglomeratlar, glinalar, mergellar orasida joylashgan. Kattaqo`rg`on botig`ida
ulus yaqinida Nagornaya qishlog`ida 602 metr chuqurlikdan chiqadi. Suv sarfi
15,6-18,9 m/sek, suv harorati 25,4-45 0
, minerallashish darajasi 1,04-1,2 g/l, tarkibi
– sulfat-gidrokarbonat, natriy-kalsiyli.
Qatlamlar orasidagi suvlarning ba`zilari o`zlari otilib chiqadi. Bu gidrostatik
bosimga yoki gaz bosimiga bog`liq. Bulung`ur nohiyasining Oktabr jamoa
xo`jaligi, Ishtixon nohiyasining Guzan qishlog`i yaqinida o`zi otilib chiqadigan
buloqlar topildi.
Tog`lardagi toshlarning yoriqlari va siniklari orasidagi suvlar turli xil bo`lib
ularning joylashishi toshlar yoriqligiga, ularning chuqurligiga bog`liq. Odatda
ohaktoshlardan tuzilgan joylarda buloqlar kam bo`ladi, chunki atmosfera
yog`inalari toshlar orasidagi yoriqlar bilan chuqurga suv o`tkazmaydigan qatlamga
qadar kirib boradi. Bunga ohaktoshlarning suvga eruvchanligi ham sharoit
yaratadi. Ohaktoshdan tarkib topgan rayonlarda karst buloqlari uchraydi va ko`p
xollarda ularning debiti katta. Masalan Nurota bulogi`niki 200 l/sek, Maydonsoy
va Dexbaland buloqlarniki 50-80 l/sek, Oqsoy, Mehnatkash Ohaliklarda ham 40-
50 l/sek debitli karst buloqlari mavjud.
Granitlardan tuzilgan yerlarda buloqlar soni ko`p bo`ladi, lkin debiti kichik.
Buning sababi shundaki granitlarda yoriqlarchuqur emas va suvda erimaydi. Shu
sababli ham suv chuqur qatlamlarga qarib bora olmaydi. Granitdan tarkib topgan
joylarda tog` tepalarida ham doimo oqib turadigan kichik buloqlar ko`p.

1.4 Tuproqlari, o`simliklari va hayvonot dunyosi
Zarafshon tuproqlarning tarqalishi ham vohadan tog`lar tepasiga, hamda
g`arbdan sharqqa tomon o`zgarib boradi.
Vohadan tog`lar tepasiga tomon to`rtta tuproq poyasligi uchraydi:
1) Och bo`z tuproqlar;
2) Tipik bo`z tuproqlar;
3) To`q bo`z tuproqlar;
4) Tog` jigarrang tuproqlari.
Och bo`z tuproqlar Ziyovitdin va Qoratovning Qizilqum cho`liga tutash tog`
oldi tekisliklardagi 350-450 metr balandliklarda tarqalgan. Ularning gumus qatlami
sarg`ish bo`z rangda bo`lib gumus miqdori 0,5-1,5% atrofida bo`ladi. Tuproqning
hamma qatlamlari karbonatga boy. Mexanik tarkibi ona jinsga bog`liq. Tog` oldi
zonasida lyossimon jinslar ustida sozlov och bo`z tuproqlar, soy etaklarida
prolyuvial yotqiziqlar ustida esa toshloq och bo`z tuproqlar rivojlangan.
Territoriyaning g`arbidan sharqqa tomon borgan sari och bo`z tuproqlar tipik
bo`z tuproqlar bilan almashadi. Bu tuproqlar egallagan joylar balandligi 500-700 m
bo`lib, adir zonasini va tog`larning quyi qismini o`z ichiga oladi. Tuproqning
chirindili qatlamida gumus miqdori 0,5% dan 2,5% gacha o`zgarib turadi. Bu
tuproq Zarafshon vodiysining adir zonasini deyarlik yoppasiga qoplab turadi va
bahorikor dehqonchilik asosan shu tuproq tarqalgan joylarda rivojlangan.
Tog`larning baland adirlarining 700-800 metrdan yuqorida tipik bu tuproqlar
to`q bo`z tuproqlar bilan almashinadi. U Chaqilkalon, Qoratepa tog`larining adir
zonasini, Zirabuloq, Ziyovutdin, Qoratov, Oqtov, Qorachatov tizmalarning 1200-
1400 metr balandliklargacha bo`lgan yonbag`irlarini egallaydi. I.A.Lavronov
(1963) ma`lumoti bo`yicha, Qo`ytosh botig`idagi to`q bo`z tuproqlarning
qatlamlarida gumus quyidagi miqdorlarda uchraydi: 0-10 sm – 3,29%; 11-20 sm –
1,5%, 21-30 sm – 1,06%. Umuman to`q bo`z tuproqlarda gumus miqdori 1,5% dan
3,5% gacha uchraydi. Bu O`rta Osiyodagi serhosil tuproqlarda gumus miqdori

1,5% dan 3,5% gacha uchraydi. Bu O`rta Osiyodagi serhosil tuproqlardan
hisoblanadi va bahorikor dehqonchilikda yuqori hosil beradi.
Tog`larda 1200-1300 metr balandlikdan boshlab to`q bo`z tuproqlar toq
jigarrang tuproqlari bilan almashinadi. Jigarrang tuproqlar ham o`z navbatida uchta
turga bo`linadi.
1) och jigarrang
2) tipik jigarrang
3) to`q jigarrang
Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Nurota, Oqtog, G`obduntog`, Chumqortog`
tizmalarining eng baland suvayirg`ich cho`qqilari atroflarida och jigarrang
tuproqlar uchraydi. Ular ko`proq shimoliy yonbag`rlarida rivojlangan. Bir xil
balandlikda shimoliy yonbag`irda jigarrang tuproqlar shu balandlikda lekin janubiy
yonbag`rlarida to`q bo`z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproqlarning gumus qatlami to`q
kulrang yoki jigarrang rangga ega bo`lib quyi qatlamdan rangi bilan keskin ajralib
turadi. Zarafshon vodiysi atroflaridagi tog`larda bu tuproqlarning yuqori chirindili
qatlamida gumus miqdori 6-7%, 8% ni tashkil qiladi.
Bo`z tuproqlar tarqalgan zonada uzoq vaqtdan buyon sug`oriladigan
dehqonchilik olib borilmayotgan joylarda sug`oriladigan bo`z tuproqlar tarqalgan.
Bu tuproqlarning yuqori 70-80 sm qatlami haydash va ishlov berish natijasida
o`zgargan, tabiiy genetik gorizontlari buzilgan. Bu tuproqlar odatda sozlov
mexanik tarkibli bo`lib yuqori qatlamlarida gumus kam. Lekin har yili mineral
o`g`itlarning ko`plab solinishidan ko`p joylarda azot, fosforlar tabiiy tuproqlarga
nisbatan ko`proq. V.A.Molodsov (1961) ma`lumoti bo`yicha tipik sug`oriladigan
tuproqlarning yuqori qatlamida gumus miqdori 0,76%, azot – 0,46% fosfor –
0,17%, kaliy – 2,56% ni tashkil qiladi.
Daryoning qayiri va I terrasasida sizot suvlari yer yuzasiga yaqinligidan
gidromorf tuproqlar rivojlangan. Yer osti suvlarining yaqin va uzoqligiga bog`liq
holda bu tuproqlar ikki turga bo`linadi:
1) O`tloq tuproqlar
2) Botqoq tuproqlar

O`tloq tuproqlar asosan baland qayirda va I terrasada keng tarqalgan. Sizot
suvi yaqin bo`lgan past qayirda botqoq tuproqlar rivojlangan.
O`tloq tuproqlar ham o`z navbatida bir necha turlarga bo`linadi.
1) O`tloq-allyuvial tuproqlar
2) Allyuvial tuproqlar
3) Soz tuproqlar
4) Botqoq-o`tloq tuproqlar
O`tloq allyuvial tuproqlar daryo qayirida, uning balandroq joylarida
rivojlangan bo`lib har yili katta suv payti keltiriladigan loyqa yotqiziqlarining roli
katta. Gumus qatlami yaxshi ajralib turadi va gumus qatlamida pastda saqichsimon
qatlam mavjud, gumus miqdori 1,5-2,5%. Bu tuproqlar egallagan uchastkalarning
ko`p qismi o`zlashtirilgan.
Allyuvial tuproqlar o`zining morfoligik belgilari bilan o`tloq allyuvial
tuproqlarga yaqin turadi. Faqat bu tuproqlar birinchi terrasada rivojlangan bo`lib
sizot suvlari o`tloq allyuvial tuproqlarga nisbatan ham chuqurroqda joylashgan. Bir
vaqtlar bu joylarning ko`pchiligi to`qaylar bilan band bo`lgan. Hozir esa deyarlik
to`liq haydalib dehqonchilikda foydalanib kelinadi.
Soz tuproqlar yirik soylarning konussimon yotqiziqlar qoplagan
uchastkalarga, sizot suvlari yer yuzasiga yaqin joylarda rivojlangan bo`lib katta
maydonni egallaydi. Tuproqlar deyarlik sho`rlanmagan, yoki kam sho`rlangan
bo`lib chimli gorizont qalinligi bilan ajralib turadi. Tuproqlar skelet materiallarga
boy, to`liq miqdori yuqori qatlamda (0-10 sm) 2-5% gacha o`zgarib turadi.
Botqoq-o`tloq tuproqlar kam maydonni egallaydi. Ular suvlari yer yuziga juda
yaqin joylardagina rivojlangan. Gumus qatlami qoramtir rangga ega, qorasaqich
qatlam yaxshi bilinmay turadi. O`simliklar xilma-xil va qalinligidan yuqori qatlami
gumusga boy.
Botqoq tuproqlar Zarafshon daryosi sohili bo`ylab alohida uchastkalarda
rivojlangan. Irrigatsiya-melioratsiya ishlari vohada rivojlangan vaqtlari botqoq
tuproqlar katta maydonni egallab yotgan zovurlarning qazilishi, quritish

melioratsiyaning rivojlanishi bilan botqoqlangan va zax yerlar kamayib ketdi va
ularning o`rni hozir turli xil dehqonchilik ekinlari bilan band.
Zarafshon vodiysi tabiiy sharoitning xilma-xilligi o`simliklarning ham
turlicha bo`lishiga sharoit yaratadi. O`rta Osiyo tog`larida o`simlik tiplari gumid
iqlimda joylashgan tog`lardagidek uzluksiz balandlik zonalarini hosil qilmaydi.
Arid iqlimi O`rta Osiyo tog`larida bir xil balandlikda, lekin yonbag`rlarining turli
ekspozitsiyalarida ikki, uch xil o`simlik tiplari uchrashish mumkinligini Zarafshon
havzasidagi tog`lar misolida isbotlab berdi. Shunga asoslanib o`simliklar
tarqalishida balandlik poyasi sifatida quyidagi bo`linishlari tavsiya qilinadi: cho`l;
adir; tog`; yaylov.
Cho`l zonasiga Zarafshon vodiysining g`arbiy qismidagi cho`l va chala cho`l
o`simliklar guruhi kiradi. Bu zona Ziyovutdin-Zirabuloq tog`lari, Qoratov va
Oqtov tizmalari atroflaridagi tog` oldi tekisliklarini o`z ichiga oladi. Bu zonada
o`simliklarning tarqalishi tuproq va gruntlarning mexanik va fizik-ximik
xususiyatlariga bog`liq lyossimon jinslar bilan qoplangan joylarda asosan
qorabosh-qo`ng`irbosh guruhi keng tarqalgan. Toshloq va qumloq yerlarda shuvoq,
mingbosh, yontoq, tog` oldi rayonlaridagi tosh aralash sozlar ustida quzilquloq,
karrak, iris va boshqalar ko`p uchraydi.
Adir zonasi katta maydonni egallaydi va hamma tog` etaklarini kabi o`rab
turadi. Adir asosan efemeroid chala cho`l o`simliklar guruhlaridan tarkib topgan.
Bularning asosini cho`l qorabosh va qo`ng`irbosh tashkil qiladi. Bahorda cho`llar
bilan quyidagilar birga o`sib qalin yam-yashil o`t qoplamini hosil qiladi:
yaltirbosh, kasmaldak, molkolmiya, no`xatoklar, qizg`altok, kelpiniya va
boshqalar. Bularning vegetatsiya davri aprel va may oyining boshlarida tugaydi,
natijada ular qovjirab adirda ko`pyilliklar qoladi. Ularning turi ko`p emas.
Shulardan eng ko`p shuvoq, oqquvray, qo`ziquloq, iris va boshqalar uchraydi.
Tog` zonasida o`simliklar ancha xilma-xil. Nurota tog`larida to`rtta guruhdagi
o`simliklarni ajratiladi.
1) Tog` chimli dashti
2) Bug`doylik turli o`tli quruq dashtlar

3) Tog` kserofitlari
4) Butazorlar.
Tog` chimli dasht o`simligi Chumqortog` va Chaqilkalon tog`lari holda
Nurota tizmalarining 1500-1700 metrdan baland bo`lgan shimolga qaragan
yonbag`irlarida tarqalgan bo`lib asosan tipchak, pirey, dushitsa, arpagon va
boshqalar uchraydi.
Bug`doyiq – turli o`tlar quruq dasht guruhi hamma tog`larning 1200-1300
metr balandlikdan boshlab, asosan shimolga qaragan yonbag`irlarida uchraydi. Bu
guruhning asosiy o`simligi bug`doyik hisoblanadi. Bahorda yog`in ko`p payti juda
ko`p efemerlar unib chiqadi. Yozda ular qovjiraydi va bug`doyiq bilan vegetatsiya
davri uzoq davom etadigan ko`pyilliklar qoladi. Bularga skobioza, skaligeriya,
zizifora, vasilek, volin, zopnik va boshqalar kiradi.
Tog` kserofitlari asosan yonbag`irlarning janubiy ekspozitsiyasida ohaktosh
bilan qoplangan cho`kki va kir tepalarida uchraydi. Bu joylarda odatda toshloq
yupqa tuproqlar bo`lib ular ustida o`simliklar qalin o`smaydi va ko`plari namni
saqlash uchun yostiq ko`rinishiga ega. Bularga tragakant, anantolimon,
ignabarglilar va boshqalar kiradi. Bu guruhdagi ko`p o`simliklarning barglari
kichik, chekkalari bukilgan va tanalari ignasimon tuklar bilan qoplangan.
Butazorlar tog`larning hammasida keng tarqalgan. Ular tur jihatdan boy emas
va asosan bodomcha va Buxoro bodomidan iborat. O`tin uchun va tomorqalar
atroflarini mustahkamlash maqsadida ular hozirgacha ayovsiz qirqilmoqda.
Shuning uchun ham bu o`ta qurg`oqchilikka chidamli daraxtchalar tog`larning
xilvat joylaridagina zich saqlangan. Qishloqlar yaqinlarida va borish oson joylarda
bodomlar qirqib yo`q qilib yuborilgan.
Bodomzorlarda do’lana, na’matak, uchqat, yovvoyi murut, qizil daraxtchasi
va boshqalar birga o`sadi. Soylar ichida esa tol, terak uchraydi.
Zarafshon qayirida ilgarilari katta maydonni egallagan o`tib bo`lmaydigan
zich to`qayzorlar bo`lgan. Hozir haqiqiy tabiiy to`qayzor Zarafshon
qo`riqxonasidan qolgan. Qo`riqxonadan boshqa joylarda daryo sohilida kichik
orolcha shaklida bo`lak-bo`lak to`qaychalar hozir ham bor. V.V.Sedov (1959)

ma`lumoti bo`yicha Zarafshon to`qayzorlarida 393 turdagi o`simliklar uchraydi.
Shundan 186 tasi (47,4%) O`rta Zarafshon to`qayzorlarida o`sishligi aniqlangan.
To`qaydagi daraxtzorlarni V.V.Sedov uchta formatsiyaga bo`ladi:
1) Tolli;
2) Chakandali;
3) Jiydali.
To`qayzorlardagi o`t qoplami to`rtta formatsiyaga ajratiladi;
1) Eriantusli qoplam;
2) Veynikli qoplam;
3) Qamishli qoplam;
4) Rangli qoplam.
Sug`orlidagian yerlar madaniy o`simliklar bilan band. Ularning asosini
paxtazorlar tashkil qiladi va umumiy ekin maydonining 40-50% egallaydi.
Uzumzor va bog`zorlarda, shahar atroflarida, tog` quyoni va boshqalar gala-gala
bo`lib yashaydi. Shular bilan oziqlanadigan yirtqichlardan ko`rsak, olaquzon ko`p.
Qo`y to`dalari orqasidan tog`dan bo`ri tushib keladi.
Tog` oldi zonasi ham qushlar dunyosiga boy. Bu zonada
chumchuqsimonlarning 35 turi bo`lib, shularning 14 tasi tog`dan tushib keladi. Bu
zonaning tipik qushlariga oddiy qayna, to`rg`ay, cho`l chumchig`i, bedana va
boshqalar, sudralib yuruvchilardan cho`l agamasi, yumaloqboshli kasratki, tasma
rang kasratki, cho`l toshbaqasi va boshqalar yashaydi.
Tog` va tog` oldi adir zonasidagi soylarda qish daraxtlar, sabzavot va poliz
ekinlari ko`pgina hayvonlar uchun qulay sharoit hisoblanadi. Bu yerda tipratikon,
jayra, olaqush, qaldirg`och, mayna va boshqalar ko`p uchraydi.
Tog` tabiatiga kishilar ta`sirining kuchayib ketishi ko`pgina o`simlik va
hayvonlarning kamayib yoki yo`qolib ketishiga sababchi bo`ldi. Ayniqsa olxor,
kaklik, to`ngiz, kiyiklar tog`larda juda kamayib ketdi. Shularni saqlab qolish
maqsadida Nurota tizmasida maxsus tog` qo`riqxonasi tashkil qilindi.
To`qay hayvonlari o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. Eramizdan oldin
to`qaylar Zarafshon vohasining 1/3 qismini egallab turgan. Shu paytlarda

to`qayzorlar hayvonot dunyosi juda boy bo`lgan. Katta Zarafshon to`qayzorlarida
yo`lbars ham bo`lgan. Makedonskiy viloyatimizga eramizdan oldin 329 yili kelgan
va Zarafshon to`qayzorlarida yo`lbarsni o`ldirganligini o`sha davr tarixchilari
yozib qoldirgan.
To`qayzorlarda chiya bo`ri, tulki, to`ng`iz, qamish mushugi yashagan.
Ayniqsa, qushlar dunyosi juda xilma-xil bo`lgan. Qushlardan Zarafshon tustovug`i
faqat shu daryo to`qaylarida uchraydigan endemik turlardan hisoblanadi.
To`qayzorlarning yo`qotilishi o`simlik va hayvonot dunyosining butunlay yo`qolib
ketish xavfini tug`dirdi. Shuning oldini olish uchun Samarqand shahridan 4-5 km
shimoliy sharqda daryo yoqasida maxsus Zarafshon qo`riqxonasi tashkil qilindi.
Zarafshon daryosida 17 ta tur baliq uchrashi aniqlangan. Bulardan eng ko`p
uchraydiganlari Zarafshon yeleysi, Samarqand xramulasi, Turkiston usachi,
marinka, aral shemayasi, tanga baliq.
Zarafshonning hayvonot dunyosi uning geografik o`rni va relyefi bilan
bog`liq. Sharq tomondan baland tog`larning, g`arb tomondan Qizilqum cho`li bilan
o`rab turganligi, to`qay landshaftlarning mavjudligi, hamda aholi zich vohaning
katta maydonni egallaganlik holatlari bu joy hayvonot dunyosining xilma-xil
bo`lishiga sababchi bo`ladi. Bu yerda ham tog`, ham cho`l, ham voha hayvonlari
yonma-yon uchraydi.
Tog` zonasida hayvonlarning tarqalishi balandlik poyasiga va joyning
landshaft xususiyatlari bilan bog`liq. Tog`larda kemiruvchilardan Turkiston
kalamushi, qushoyoq, o`rmon sichqoni, afg`an sichqoni va boshqalar uchraydi.
Yirtqichlardan bo`ri, tulki, g`amgali mushuk, tosh kunitsasi, tuyoqlilardan
qizilqum qo`yi, soylarda changalzorlarda O`rta Osiyo cho`chqasi, qishloqlar
yaqinida jayron va boshqalar uchraydi. 40-yillarga qadar bo`ri, cho`chqa, kiyik va
olxor tog`larda ko`p edi. Cho`chqalar tez-tez poliz ekinlarini payxon qilar, bo`rilar
esa qo`ylarga tinchlik bermas edi. Hozir bular tog`lardagi kishilar borishi qiyin
bo`lgan hilvat joylardagina qolgan.
Tog`lar qushlar dunyosiga boy. Bu yerda chumchuqlarning 34 turi
uchraydi. Bulardan tog` chumchug`i, qora drozd, katta tog` drozdi,

tovuqsimonlardan kaklik, yirtqich qushlardan kalxat, lochin, pustelga, burgut va
boshqalar. Sudralib yuruvchilardan Turkiston agamasi, Turkiston gekkoni, sariq
ilon, chipor ilon va boshqalar uchraydi.
Tog` oldi adir zonasida hayvonlar tur jihatdan va son jihatdan ham tog` zonasi
hayvonlaridan ancha kam. Lekin bahorikor bug`doy ekilgan dalalar atroflarida
kemiruvchilar ko`p, yumronqoziq, kichik qo`shoyoq, qizil dumli pechanka,
ko`rsichqon uchraydi.

II-BOB. ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI IFLOSLOVCHI
MANBALAR.
2.1.Daryo suvini sanoat va communal maishiy chiqindilari ta’sirida
ifloslanishi.
Zarafshondaryosiko‘proqtranschegaraviyta’sirostidabo‘ladi.
Daryosuvlarishakllanishhududidadaryosuvinitoksikmetallar,surma,
simobmoddalaribilanifloslantiruvchiTojikistonRespublikasitog‘-
konkombinatiob’ektlarijoylashgan. 2002yildanboshlabmaxsusingredientlar (surma,
simob, kadmiy,stronsiyvaboshq.) ustidanmonitoringtashkilqilingan.
O‘zbekistonhududidaSamarqand,Kattaqo‘rg‘on,
Navoiyshaharlarisanoatkorxonalarivaqishloqxo‘jaliklarioqavasuvlaridaryogatashla
nadi.
O‘zbekistonningsanoatiuchunyilda 1,2 km3 suvolinadi, bundanatigi 0,58
km3 iste’molqilinadi.Olingansuvningqariybyarmisanoatoqavasisifatidaqaytariladi,
buesaatrof-muhituchunekologiktahdidtug‘diradi.
Beshyuzikkisanoatkorxonasitarkibidaog‘irmetallartuzlari, ftoridlar, fenol, neft-
kimyomahsulotlari, azotguruhininghammasi,
vabiologikvaharbirsanoattarmog‘igaxosboshqaifloslovchilarbor 0,14–0,17
km3/yilyaxshitozalanmaganoqavanierustisuvhavzalarigaoqizadi .
100danortiqkorxonadanchiqadigantaxminan 1–5
foizsanoatsuvidaryolargaqaytaishlovberilmayoqiziladi.
Suvningog‘irmetallar,
fenolvaneftmahsulotlaribilanifloslanishiasosansanoatishlabchiqarishdan.
Daryolargaoqiziladigansanoat,
xonadonminitsipalvadrenajkollektorsuvidakonsentratsiyasiREKqiymatidan 2 dan
10 barobargachaortiq 8dan 10 gachaifloslovchimoddabor.
Mamlakatiqtisodiyotirestrukturizatsiyasiningbirqismisifatidasanoatdasuvniiste’mol
qilishsuvdanfoydalanishningyopiqsikllarigao‘tishgayo‘naltiriladi,
busuviste’molqilishni 24-25 foizgachaqisqartirishimkoniniberadi.
Sanoatehtiyojlariuchunjamisuvolishhozirgi 1,2

km3/yildanoshmaydigandarajasidan 2010 yilgaborib 1,4 km3/yilgava 2025
yilgaborib 1,6 km3/yilgaetadi.
Oxirgiyillardasuvniqaytaishlabfoydalanishulushioshibbordi, Toshkent,
NavoiyvaFarg‘onaviloyatlariningsanoatkorxonalaridasanoatsuvidanqaytafoydalani
shko‘rsatkichiengyuqoribo‘ldi.
Garchioxirgiyillardakommunalxizmatlarningoqavasuvinidaryolargaoqizishkamayi
bkelayotganbo‘lsa-da, tozalashdarajasietarlichayuqoriemas.
Oqavasuvgaqaytaishlovberishinshootlarningpastsamaradorligi (nominalquvvatning
50-60 foizi)
erustisuvoqimlarivapastliklardagisuvomborlaridaifloslovchilarkonsentratsiyasiortib
borishigaolibkelmoqda.
Ishlovberilgansuvdama’lumotgako‘raammiakvanitritlarkonsentratsiyasiortibbormo
qda.
Qoraqalpog‘istonRespublikasivaXorazmvaBuxoroviloyatlarkabisuvtaqchilmintaqa
vasanoatyuqoridarajadazichjoylashganhududlar (Toshkent, Farg‘ona,
SamarqandvaNavoiysanoatzonalari)davaziyatengmurakkab.
Daryohavzasidaerustisuvoqimlarigaantropogenta’sirnipasaytirishbo‘yichaish
larolibborilmoqda.
Suvtarkibidagizararlimoddalarmiqdorimuntazamkamayibbormoqda.
2000yilgachaRovatxo‘jato‘g‘onidagiZarafshondaryosisuviningifloslanganlikindeks
i 0,63-2,07oralig‘idavao‘rtachaifloslangansuvlargamuvofiqedi,
2000yildankeyinsuvsifatiningyaxshilanishivatozasuvlartoifasigao‘tishkuzatilmoqda
.Navoiyshahridanpastdagidaryosuviningsifatihamsuvlarifloslanganlikindeksibo‘yic
hao‘zgardi, IV toifadan2001, 2002, 2003 va 2005 yillarda III
toifao‘rtachaifloslangansuvlarga, 2004 yildaesahattoII toifatozasuvlartoifasigaetdi.
Industrail rivojlanish va urbanizatsiya jarayonining keyingi yillaridagi
tezlashuvi oqibatida viloyatni suv bilan ta’minlovchi yagona manba bo‘lgan
Zarafshon daryosiga turli chiqindilarning tashlanishi ko‘payib bormoqda. Hozirgi
kunda daryoga viloyatning ellikdan ortiq manbalaridan iflos okavalar
tashlanmoqda. Bunda, ayniqsa «Navoiyazot» ishlab chiqarish birlashmasi (20673

m 3
/sek) va Navoiy GRES (570818 m 3
/sek) larning hissasi katta. Suv tozalash
inshootlaridan shartli tozalanib va xlorlanib yuborilgan bunday suvlar yerlarni
xlorli tuzlar bilan sho‘rlanishga olib kelmoqda. Tekshirishlarning ko‘rsatishicha ,
1995-2004 yillar davomida daryo suvi tarkibida xloridlar 76,46 mg/l dan 119 mg/l
ga va sulfatlar 437 mg/l dan 760 mg/l ga oshgan. Xulosa qilib aytganda viloyatda
kuzatilayotgan tuproq ekologik xolatining yomonlashishishida har ikkala xil
sho‘rlanishning ham jiddiy urni bor. Buning ustiga tuproqning texnogen
ifloslanishi, turli pestsidlar bilan zaharlanishi kabi holatlarham kuzatiladi. 2003 yil
ma’lumotlariga ko‘ra Navoiy shaxri xavosida ammiak miqdori miyoridan ikki
barobar yuqori. Bu o‘z navbatida tuproqni ortiqcha azot bilan zaharlaydi. Tuproqni
sho‘rlanishdan saqlash uchun agromelioratsiya ishlarini to‘liq bajarish, zovurlar va
tik quduqlar ishini keskin yaxshilash lozim.
O‘zbekistonRespublikasiGidrometeorologiyaBoshboshqarmasining
2014yilgima’lumotlaribo‘yicha 1-
MaysuvtugunidaZarafshondaryosidagiifloslovchimoddalarquyidagimiqdorlardaqay
dqilingan (REMko‘rsatgichida:) nitritlar –0,75, mis-1,0, rux-5,4, fenollar – 1.2,
xrom – 1.2 margimush-0,5. Bumiqdorlar Samarqand yaqinidagi
Siyobarig‘isuviquyiladiganjoydaanchao‘zgaradi: nitritlar – 1,9, mis – 1,0, rux –
4,4, fenollar – 1,3, neftmahsulotlari –1,1, GXSGningizomerlari: alfa-0,001 mkg/l,
gamma –0,003 mkg/l 
, xrom –1,0, margimush -0,6.
Buko‘rsatgichlaryilliko‘rtachamiqdorlarbo‘lib,
maksimalmiqdorlaro‘rtachako‘rsatgichlardan 5-6 ba’zano‘nlabmartaoshadi.
M.Umarova, S.Madalieva, M.Molodsova (2004)
ma’lumotlaribo‘yichaSamarqandviloyatihududidaZarafshondaryosigaSiyobarig‘i,
XauzakvaCHeganakzovursuvlariquyilgachammoniyion 46,0 REM,
nitritlar10REM, fosfatlar 10,3 REMgachako‘tarilgan.


3 -rasm. Zarafshonbo‘yichasuvifloslanishiindeksining (SII)
o‘zgarishdinamikasi
TojikistonhududidagiAnzobtog‘-boyitishkombinatidanSamarqandvohasiga 1943
yildanboshlabdaryoorqaliharyili 90-120
tonnasurmakiribturadivauningumumiymiqdorihozirgacha 50 mingtonnadanoshdi
(Deusheva, Arutyunyan, Sultonov, 2002).
Ularningfikrichabumetalniyo‘qotishningilojiyo‘qvauSamarqandvohasiuchunkattae
kologikxavfhisoblanadi.
HozirO‘rtavaQuyiZarafshondaqo‘ylarjunidasurmaningmiqdoriREMdan 10-15
martaoshiqligianiqlangan. Surmabilanvohagasimob, margimush, rux,
qo‘rg‘oshinmisvaboshqaog‘irmetallarbirgakeladi . Bu yerda misning o’rtacha
miqdori me’yordan 40 barobar, ruxniki 10 barobar, margumushniki 4 barobar
ko’pligi qayd etilgan. Bu og’ir metallarning ko’pligi Tojikiston hududidagi Anzob
tog’ - metallurgiya kombinati va boshqa mayda tog’ - ruda ishlab chiqaruvchi

korxonalar bilan bog’liq. Bu postda fenollarning o’rtacha miqdori me’yordan bir
barobar (REM) va maksimal miqdori 3 REM ga yetgan. Neft maxsulotlarining
miqdori 0,40 - 0,70 REM ni tashkil qiladi. Fenol va neft maxsulotlarining suvda
ko’pligi Panjikent, Ayniy shaharlari va yirik qishloqlaridan chiqadigan chiqindilar
bilan bog’liq.
A.Raxmatullayev va R.Mamajonovlarning (1998) ma’lumoti bo‘yicha surma
aralash rudani yuvish uchun bir sutkada 3400 m 3
suv sarflanadi. Rudalarni
yuvishda foydalanilgan suvlar mikroelementlar bilan boyib, ularning tarkibida 3,4-
4,0 mg/l gacha surma qoladi. Bu ko‘rsatkich ruxsat etilgan me’yordan 200 marta
ko‘p. Ana shu og‘ir mikroelementlar bilan ifloslangan suvlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri
Yagnob daryosiga quyilib, 1943 yildan buyon Zarafshon suvining ekologik
muvozanatini buzib kelmoqda.
O‘zbekistonRespublikasitabiatnimuhofazaqilishko‘mitasima’lumotibo‘yicha
1980-2005 yillarda 1-
Mayto‘g‘oniSamarqandshahrigaqadargruntsuvlariningqattiqligi 0,5-1,4
REMgako‘tarilgan. (Milliyma’ruza, 2006). Ishtixonshahridankeyin,
quyitomonsuvsifatiyanayomonlashadi.
Tojikistonhududidannitratlar, fenol,
neftmahsulotlariog‘irmetallarbilanifloslanibkeladigansuvlarkelajakdayanako‘payad
i,
chunkiYUqoriZarafshondahamaholiningo‘sishtezligikattavatabiiyresurslardanfoyd
alanishyanadakuchayadi. Engyomonishundaki, suvdagiifloslovchimoddalar 1-
Maysuvtugunidankeyinariqlarorqalivohaninghammahududlarigatarqaladi.
Og‘irmetallarparchalanibzararsizmoddalargaaylanmaydiulartuproqlarda,
o‘zandagiqum-loylardato‘planibboradi.
Bizyuqoridafaqatsurmamoddasihaqidama’lumotlarkeltirdik.
Og‘irmetallarichidainsonsalomatligiuchunengzararlisisimob, qo‘rg‘oshin,
margimushhisoblanadi. N.I.Sabitova (1998) ma’lumotibo‘yicha 1-
MaysuvtugunidasimobningmiqdoriREMganisbatan 0,4-0,8 miqdordabo‘lib,
ba’zan, me’yordanoshishhollarihamro‘ybergan.

O‘zbekistonRespublikasiGidrometeorologiyaBoshboshqarmasining
2014yilgima’lumotlaribo‘yichaXatirchivaNavoiyshaharlariyaqinidadaryosuvlarida
ba’zikimyoviyelementlarvabirikmalaro‘rtachako‘rsatgichlariruxsatetilganme’yorda
n (REM) anchaoshgan: Xatirchiyaqinida: nitritlar –1,5 fenollar –1,0,
neftmahsulotlari –1,5, margimush –3,0, mis-1,5, rux-2,5.
Navoiyshahridano‘tgandabuko‘rsatkichlarningba’zilariyanadako‘tariladi: nitritlar –
1,0, fenollar 2,0, neftmahsulotlari-8,0, xrom-2,5, rux-
0,4.Bularo‘rtachako‘rsatkichlarbo‘lib, maksimalko‘rsatgichlaryanadabaland:
fenollar 5 REM, mis-4,8 REM, nitritlar 16,4 REM.
SamAvtoSamarqanddajoylashganavtobusvayukmashinalariishlabchiquvchikorxona
dir. Sanoatishlabchiqarishjarayonlariningatrof-
muhitgata’siribo‘lganligitufayliekologikmasalalarzavodningloyihalashpallasidamu
hokamaetildi (ISO 9001 1991dan 2007gacha, va 2008 yilyanvaroyidan ISO
14000).
Kompaniyadaartezianquduqerostisuviishlatiladi,
rezervsifatidashaharichimliksuvtarmog‘igaulangan.
Bumaqsaddakorxonagagidrogeologiyatadqiqotiasosidagimaxsuslitsenziyakerak.
Ishlabchiqarishsiklidavomidabirtransportvositasigataxminan 3 m3 suvkerak.
Mexanikvakimyoviyjarayonlar,
qaytaolibishlatiladiganmateriallaruchunyakuniyionalmashuvbosqichdaniboratko‘p
bosqichliishlovberishjihoziniqo‘llabishlovberilganoqavasuvningko‘pqismibo‘yash
boksidaqaytaishlatiladi.
Tozalanganoqavasuvningqolganqismishaharkanalizatsiyatarmog‘igaoqiziladi,
buninguchunkompaniyasuvo‘lchagichiko‘rsatmasivaifloslovchilarningqoldiqkonse
ntratsiyasianalizigako‘rahaqto‘laydi. Ikki-uchyildabirrejaliinspeksiyalaro‘tkaziladi,
vaholanki, avariyaholatlaridainspeksiyadavribiryilgachaqisqartiriladi .
Zarafshon daryosining suvi fenol va neft mahsulotlari bilan ham ifloslangan.
Bu xildagi moddalarning miqdori shaharlar yaqinida ko‘payib, ulardan
uzoqlashgan sari kamayib boradi. Samarqand va Kattaqo‘rg‘on shaharlariga yaqin
joylarda fenolning o‘rtacha miqdori 0,002-0,004 mg/l ni, neft mahsulotlari miqdori

0,10-0,15 mg/l ni tashkil etadi yoki ularning miqdori ruxsat etilgan me’yordan 2-4
barobar ziyod ekanligi aniqlangan. Shaharlardan uzoqroq joylarda esa bu
moddalarning miqdori ruxsat etilgan me’yordan 1,5-2 marta ortiq ekanligi
aniqlangan (Raxmatullayev, Mamajonov, 1998). Bu xildagi zaharli moddalar ham
daryoga shaharlarning maishiy-xo‘jalik va sanoat korxonalarini kuchli ifloslangan
oqova suv-laridan kelib qo‘shiladi.
DaryosuviningifloslanishigaNavoiysementzavodi, Elektroximiyakombinati,
NavoiyGRESi, Navoiytog‘-
metallurgiyakombinativaboshqakorxonalarningta’sirikatta.
2.2 . Daryo suvini maishiy va oqava suvlar ta’sirida ifloslanishi.
Oltmishinchiyillarningboshlaridaviloyatdayuzagakelgansuvtanqisligio‘lkada
Amu-qorako‘l (1962) vaAmu-Buxoro (1965-1975)
kanallarinibarpoetilishigasababbo‘ldi.
Hozirgikundaviloyataholisivaxo‘jaliginingsuvgabo‘lgantalabiasosananashukanallar
yordamidata’minlanmoqda.
Zarafshon daryosidan quyi tomon suv qisman tabiiy yo‘l bilan, ya’ni shag‘al-
qumlar orasidan sizib o‘tib tozalanadi va ba’zi elementlar miqdori kamayadi, lekin
suvdagi asosiy erigan tuzlar ko‘payib boradi. Masalan, Navoiy shahri yaqinida
Navoiy azot ishlab chiqarish korxonasidan keyingi kuzatuv postida suv
mineralizatsiyasining o‘rtacha darajasi 903,9 mg/l (0,9 REM), maksimal miqdori
1295 mg/l (1,3 REM) ga yetadi. Ammoniy nitrat va nitrit azot birikmalari, neft
mahsulotlari, fenollar, GXSG, og‘ir metallar REM dan yuqori darajada saqlanib
qolgan. Faqat margumush miqdori keskin kamayadi. Metallardan xrom miqdori
keskin ko‘payadi va uning o‘rtacha miqdori 0,273 mkg/l (40 REM) ga ko‘tariladi.
Bu sanoat korxonalaridan suvga tushayotgan turli chiqindilar bilan bog‘liq. Daryo,

kanallar, ariqlar suvlarining ifloslanishi grunt suvlarining ifloslanishiga sabab
bo‘lmoqda. Hozir Quyi Zarafshonda grunt suvlarining mineralizatsiyasi REM dan
oshib ketdi. O‘rta Zarafshonning ham I-II terrasalarida grunt suvlar sifati keskin
o‘zgardi va ularning ko‘pchiligi davlat standarti talabiga javob bermaydi. Bu esa
aholi o‘rtasida turli xil kasalliklarning (buyrak, o‘t pufagi, siydik yo‘llari,
oshqozon-ichak, allergik va boshqa) ko‘payib borishiga sabab bo‘lmoqda.
Y u qoriZarafshondadaryoningboshlanishqismlaridasuvningo‘rtachamineralla
shishdarajasi 250-300 mg/lbo‘lib, 1-Mayto‘g‘onida 400-450 mg/l,
SamarqandshahriyaqinidagiOq-Qoradaryosuvtugunidao‘rtachako‘rsatgich 500-600
mg/l, maksimalko‘rsatgich 700-800 mg/l, Xatirchishahriyonidao‘rtachako‘rsatgich
900-1000 mg/l, maksimal –1100-1200 mg/l, Navoiyshahridankeyino‘rtacha 1300-
1400, maksimal, –1660-1800 mg/l, Buxoroshahriyaqinidao‘rtacha 1600-1800,
maksimal 2000-2200 mg/l, Qorako‘lshahridao‘rtacha 2500-2600 mg/l, maksimal –
3500-3800 mg/l, Qorako‘lvohasiningquyiqismidayanadayuqori – o‘rtacha 3500-
3700 maksimal –4000-4200 mg/lkuzatilgan. Zovurlardasuvsho‘rligiyanada katta.
Karmana yaqinidagiDul-dulkanalida,
BuxorovohasiningVobkentarig‘ivaSHimoliyzovurdahamminerallashisho‘rtachako‘
rsatgichi 2500-3000 mg/l, maksimalko‘rsatgichi 3000-4000 mg/lnitashkilqiladi.
Gruntsuvlariningminerallashishdarajasihamerustisuvlariningminerallashishigao‘xs
hashhavzabo‘yichayuqoridanquyitomonoshibboradi. Engchuchuk, toza grunt suvi
Samarqandda (300-500 mg/lva 500-1000 mg/l), eng sho‘r suv Qorako‘lda (2500-
10000 mg/l) ekanligianiqlangan.
Aholi zich joylashgan va sanoat korxonalari rivojlangan Samarqand va
Kattaqo‘rg‘on shaharlaridan oqib o‘tadigan suvlar agrolandshaftlardagi oqova
suvlarga nisbatan ko‘proq ifloslangan va zaharlangan. Oqibatda bu suvlar o‘zining
dastlabki tabiiy xususiyatlarini yo‘qotgan, tirik organizmlari katta talofat ko‘rgan.
Chunki maishiy-xo‘jalik va korxonalarning ifloslangan va zaharlangan chiqindi
suvlari qayta tozalan-masdan shahar atrofidan oqib o‘tuvchi ariqlarga, kanallarga
va daryolarga tashlanadi. Shuning uchun O‘rta Zarafshon havzasidagi vohalarning
ichki suvlari o‘ta ifloslangan va ekologik jihatdan buzilgan. Jumladan,
Samarqandning shimoli-sharqidan oqib o‘tuvchi Siyob kanalini shaharga kirish

joyidan olgan suvni kimyoviy tarkibi 62,2 mg/l loyqa modda, 86,4 mg/l sulfat,
32,5 mg/l xlorid, 0,48 mg/l ammiak, 39,0 mg/l kalsiy, 0,85 mg/l magniy, 0,02 mg/l
fosfat va 498,4 mg/l mineral tuzlardan tashkil topgan bo‘lsa, kanalning shahardan
chiqish joyida suvning kimyoviy tarkibi ancha boyib loyqa jinslar 242 mg/l, sulfat
104,9 mg/l, xlorid 97,46 mg/l, ammiak 2,95 mg/l, kalsiy 85,0 mg/l, magniy 38,3
mg/l, fosfat 0,19 mg/l va mineral tuzlar 812,6 mg/l gacha ko‘payganligi
aniqlangan.
Voha landshaftlarining ichki suvlarini ifloslantiruvchi Samarqand shoyi
to‘qish fabrikasidan chiqadigan rangli oqova suvlar ham xilma xil kimyoviy
birikmalarga boy. Ayniqsa fabrikaning bo‘yoq berish texnologik jarayonlarida
foydalanilgan suvlarning tarkibi ortiqcha miqdorda xlorid, ammiak, fosfat, sulfat,
magniy va nitratlar bilan boyigan. Bular daryo va kanal suvlarini ifloslanishiga
sabab bo‘ladi.
“Quyi Zarafshon” mliorativ tizimlar bo’yicha zovur tarmoqlari
orqalisug’orildiganyerlardanchiqibketgansuvlarningmiqdori
(2010 yil 1 yun holatiga)
T/r Meliorativ
tizimlar va
zavurlar nomi Suv sarfi m 3
/sek O’rtacha
oylik suv
sarfi
m 3
/sek Oqib
o’tgan
suv
miqdori
mln. m 3 Shu
jumladan
sug’orishga
olingan suv Tuz miqdori
g/l
I II III m 3
/sek mln.
m 3 Xlor
tuzlar Qoldiq
tuzlar
I. Katta zavur-O’rtaobod Qiziltepa
1
2
3
4
5 Katta-zovur
Gardien-1
Zarafshon
O’rtaobod
Qarnab
Jami 5,70
0,21
0,21
3,80
0,80 5,80
0,22
0,23
3,80
0,80 5,60
0,23
0,22
3,80
0,80 5,70
0,22
0,22
3,80
0,80
10,74 15,.27
0,59
0,59
10,18
2,14
28,77 -
-
-
-
- -
-
-
-
- 0,672
0,411
0,383
0,814
0,866 2,730
2,509
2,444
2,665
3,055

II. Dul-Dul –Shodibek Navbahor
1
a)
b)
2
a)
b) Dul-Dul
Navbahor
Qiziltepa
Shodibek
Navbahor
Konimex
Jami 7,54
6,29
1,25
2,28
0,78
1,8 7,50
6,20
1,30
2,62
0,72
1,9 7,45
6,25
1,20
2,7
0,70
2,0 7,50
6,25
1,25
2,63
0,73
1,90
10,13 20,08
16,74
3,35
7,05
1,96
5,09
27,13 -
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
- 0,195
0,149
0,241
0,160
0,142
0,172 2,145
2,119
2,171
2,282
2,392
2,171
III. Chap qirg’oq Karmana
1
2
3
4
5
6
7
8
9 Arabxona
Olchin
Narpay
Ko’xnaqo’rg’on
Yangiobod
Xoncharbog’
Do’rman
Xozora
Malikobod
Jami 0,11
0,06
2,03
0,35
0,12
0,14
0,12
0,37
0,13
3,43 0,11
0,06
2,10
0,34
0,12
0,14
0,10
0,38
0,15
3,50 0,11
0,06
2,10
0,35
0,11
0,15
0,10
0,37
0,15
3,49 0,11
0,06
2,07
0,35
0,12
0,14
0,11
0,37
0,14
3,47 0,29
0,16
5,54
0,94
0,32
0,38
0,29
0,99
0,38
9,29 -
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
- 0,156
0,184
0,213
0,163
0,269
0,298
0,234
0,170
0,637 1,989
2,059
2,210
2,015
2,366
2,483
2,366
1,716
2,535
IV. O’ng qirg’oq Xatirchi
1
2
3
4
5
6
7
8
a)
b) Oq-Oltin -2
Kirg’oq
Oq-Oltin-1
Do’stlik
Uchqarasoy
Yangirabod
Tashlama
Markaziy
Xatirchi
Navbahor 0,68
0,25
0,52
0,72
0,21
0,29
0,36
1,93
0,58
1,35 0,68
0,25
0,50
0,72
0,21
0,29
0,37
1,81
0,59
1,22 0,68
0,25
0,52
0,71
0,21
2,09
0,35
1,86
0,59
1,27 0,68
0,25
0,51
0,72
0,21
0,29
0,36
1,87
0,59
1,28 1,82
0,67
1,37
1,93
0,56
0,78
0,96
5,01
1,58
3,43 -
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
- 0,092
0,092
0,106
0,113
0,120
0,127
0,092
0,155
0,133
0,198 1,547
1,420
1,690
1,742
1,807
1,690
1,677
1,956
1,798
2,119

9
Mirzo-Mo’min
Jami 0,75
0,70 0,79 0,75
5,64 2,00
15,10 -
- -
- 0,142
1,716
viloyatda 29,98 80,29 - -
O‘rta Zarafshon havzasining qishloq va shahar seliteb landshaftlari orasida
Samarqand eng rivojlangan sanoat markazi bo‘lsada, u hozirga qadar kanalizatsiya
kommunikatsiyalari bilan to‘liq ta’minlanmagan. Boshqa kichik shaharlarda esa
kanalizatsiya inshootlari umuman tashkil etilmagan. Shuning uchun korxona oqova
suvlaridan tashqari maishiy-xo‘jalik chiqindi suvlari ham shahar ko‘chalarini
ifloslantirib, daryo va kanallarga tushadi. Bu ham Zarafshon daryosi suvini organik
va kimyoviy moddalar bilan to‘yintirib, uning ekologik holatiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Qishloq joylardagi suv havzalarining ifloslangan manbalariga yirik
chorvadorchilik komplekslari kiradi. Suv havzalarining ifloslanish manbalariga
kemalardan oqayotgan suv ham sabab buladi. Oxirgi yillarda suv omborlari va
daryolarda mingdan ortiq kichik flot vositalari –kater, osma matorli turli qayiqlar
qabul qilib olindi. Suv ifloslanishing yana bir ahamiyati, biroq hech kim nazorat
qilmaydigan manbasi mavjud. Bu o‘rmon, qishoq xo‘jalik va boshqa hududga
yoqqan qor va jala oqindilari yuvish orqali yuzaga keladigan oqavadir. Ifloslanish
nuqtai nazardan, bunday suvlar shahar kanalizatsiya suvlari bilan qiyoslanadi, aslo,
qolmaydi.
So‘nggiyillardaviloyatdamavjudsug‘orma ( B uxoro, Qorako‘l,
Qorovulbozor)
erlarningtarkibiyholatiniyaxshilashmaqsadidazovurlartizimibunyodetildi. Haryili 2
kubkm. hajmdagizovurvaoqavasuvlarvohalardantashqarigachiqariladi.
UshbusuvlarningkattaqismiDengizko‘l, qoraqir,
Og‘itmakabitashlamako‘llargavaqismanKatta T uzkonko‘liPorsonko‘lzovuriorqali A
mudaryogaquyiladi. Ba’zima’lumotlargako‘ra, haryili 5 mln.
tonnadanortiqtuzvaboshqakimyoviyashyolarhamda 10 mln.
tonnagayaqinqattiqoqiziqlarmazkurko‘llarhavzasigato‘planmoqda ( N azarov,

1992). Buesakatta-kattamaydonlarningbotqoqlanishiga,
o‘zigaxoscho‘llandshaftlariningo‘zgaribketishivaularninggenofondigasalbiyta’siret
moqda. Ushbumuammolarnibartarafetishuchunrespublikamizningjanubi-
g‘arbiyhududlaridanoqizilayotganoqavavazovursuvlariniSHo‘rdaryozovuriorqaliOr
oldengizigayuborishishlarirejalashtirilmoqda. Bularningbarchasiatrof-
muhitekologikholatigao‘zta’siriniko‘rsatishimumkin.
Bundayo‘zgarishxususanBuxoroviloyaticho‘lhududidasezilarlibo‘lishikutilmoqda.
Viloyathududierostisuvlarigahamjudaboy,
ammocho‘lvavohalardaularningsho‘rlanganlikdarajasibirdayemas.
Ayrimhududlardaulardaniste’molmaqsadidafoydalanishadi. Vaholanki,
mavjuderostisuvlario‘ztarkibigako‘raaholiiste’moliuchunyaroqsizahvolda.
CHunkisuvningsho‘rlanganlikdarajasianchayuqori.
SHumaqsaddao‘tkazilganDamxo‘ja-
B uxorosuvquvuribilanasosan B uxoroshahrivaungayondoshtumanlaraholisinitozasu
vbilanta’minlaydi. Biroq,
viloyatningqolgantumanvaboshqaaholimanzilgohlarihamoniste’moluchunqismanya
roqsizsuvdanfoydalanibkelmoqda. Buesao‘lkadaoshqozon-
ichakvako‘pginayuqumlixastaliklarningavjolishigasababbo‘lmoqda. Jumladan,
qorako‘ltumaniaholisiningbor-yo‘g‘i 27
foizgayaqinqismitozaichimliksuvibilanta’minlangan, xolos. Binobarin,
viloyataholisiningsifatliichimliksuvibilanta’minlashasosiymuammolardanbirigaayl
anibbormoqdaki,
uninghaletilishiminglabkishilarsalomatligigaijobiyta’sirko‘rsatishitabiiy.
Ma’lumotlargako‘ra, bugungikundaBuxoroviloyatiaholisining 2/3
qismigayaqinimarkazlashtirilgansuvtizimibilanta’minlangan, xolos.
Bundaqorovulbozortumani (100 foiz) va B uxoro (99,5), K ogon (85,4)
shaharlarinisbatanyuqoriko‘rsatkichlargaegabo‘lsada, lekinviloyatning /ijduvon
(38,3), K ogon (30,4), O lot (40,5) tumanlarianchapastko‘rsatkichlargaega. Ayniqsa,
viloyatningcho‘lqismiaholisibuboradajudanochorahvolda. Sababi-
hanuzgachaushbuhududlardaquduqlaryokiqo‘shnitumanvaboshqamanzilgohlardan

maxsusidishlargakeltirilgansuvdaniste’molmaqsadidafoydalanilmoqda.
Birnechakundavomidaidishlardaturibqolgansuvlarniiste’molqilishesabolalarorasida
turliyuqumlixastaliklarnikeltiribchiqaradi. Xususan,
buholjaziramayozkunlaridasuvnio‘tako‘piste’molqilinishioqibatidayanadakuchaya
di. SHubois,
viloyatningayrimtumanlaridaaholiiste’moliuchunmarkazlashtirilgansuvtiziminitash
kiletish,
qishloqjoylardaichimliksuvtarkibiniyaxshilashvabuboradanazoratolibborishmasalas
iviloyatsanitariyavaepidemiologiyamarkazitomonidanyo‘lgaqo‘yilishizarur.
Barchamizsuvnihayotmanbaideymiz-u,
ammouniifloslantiruvchiomillargabefarqqaraymiz.
Hozirgikunda B uxoroviloyatidasanoatkorxonalaridaishlatibbo‘linganoqavasuvlarnit
ozalaydiganqirqqayaqininshootlarmavjudbo‘lsada,
biroqularningyarmigayaqiniqoniqarsizahvoldaishlamoqdayokiumumanishlatilmasd
anturibdi.
Faqatginaviloyatningmarkaziyhududidaoqavasuvlarnibirqismiginatozalashinshootl
arigayuborilmoqda, xolos.
Keyingiyillardaviloyatgajudakattamablag‘larevazigasuvlarnigtarkibinitozala
bberuvchiharxilsuvo‘simliklarikeltirilmoqda.
Lekinulardanfoydalanaolishishlarietarlichayo‘lgaqo‘yilganichayo‘q.
Agarkelajakdamazkuro‘simliklardanviloyatsuvlaritarkibiyholatiniyaxshilashdasam
aralifoydalanilsayanadamaqsadgamuvofiqbo‘laredi.

III-BOB . ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI EKOLOGIK HOLATI.
3.1. Zarafshondaryosiningekologikmuammolari.
DaryoZarafshonvodiysiningasosiysuvhavzasibo‘lganiuchunhamdavlatimizto
monidanalohidanazoratgaolingan. SHubois,
O‘zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 2001 yil 4 oktyabrda
“Zarafshondaryosihavzasidaekologikvasanitar-
epidemiologikvaziyatniyaxshilashto‘g‘risida”giqaroriqabulqilindi.
BuboradaJizzax, Samarqand, Navoiy,
vaBuxoroviloyatlaridaZarafshondaryosivaungakelibqo‘shiladiganirmoqlardagisuvs
ifatiningmonitoringiolibborilmoqda.
Qarorgamuvofiq, daryoningXatirchi, Navbahor,
KarmanavaQiziltepaxududlaridanoqibo‘tuvchiqismigategishli 6966

gektarmaydonialohidamuhofazaqilinadiganzonagaaylantirilgan. Undan 1131
gektariniqirg‘oqoldihududtashkiletadi.
Buerdaqishloqxo‘jaligidameneralo‘g‘itlarkamtalabetadiganekinlar, archa, terak,
yulg‘unkabidaraxtlarekinyaxshinatijaberadi. SHuningdek,
muhofazazonasidaaholitomonidanqurilishishlariolibborishgahamyo‘lqo‘yilmayd
ButunZarafshonvodiysiasosiysuvmanbaiZarafshondaryosidir. Zarafshon
daryosi Navoiy viloyati hududiga yitib borguncha Tojikiston Respublikasi
Panjikent tumani, O’zbekiston hududida Samarqand viloyati, Samarqand shahri,
Kattaqo’rg’on shaharlaridan oqib o’tadi.
Uzunligi 770 km dan ortiq masofani tashkil qiluvchi Zarafshon daryosining
yuqori qismi Tojikiston Respublikasi, o’rta va quyi qismlari O’zbekiston
Respublikasi hududidan oqib o’tadi. Daryo havzasida har ikkala davlatning to’rt
milliondan ortiq aholining xo’jalik yuritishi, iqtisodiy imkoniyatlari, salomatligi va
kelajagi shu Zarafshon daryosi suvidan ratsional foydalanishga, uni toza saqlashga,
muhofaza qilishga bog’liq.
Hozirgi Zarafshon daryosi suvi bilan nafaqat Zarafshon vodiysidagi
Samarqand, Navoiy va Buxoro viloyatlari yerlari sug’oriladi, balki Tuyatortar
kanali orqali Qashqadaryo viloyati ham suv bilan ta’minlanmoqda. Tojikiston
Respublikasining Panjikent ham sug’orma dehqonchilik uchun katta yerlar
o’zlashtirildi. Yuqori va o’rta Zarafshonda sug’orma yerlar maydonlarining
ko’payishi va qo’shni viloyatlarga ma’lum miqdordagi suvni berish Quyi
Zarafshonga boradigan suvni keskin kamaytirdi. Hozir yoz oylari Zarafshon
daryosining suvi Qiziltepa tumanidagi Xar - xur suv tugunida tugaydi va daryo
o’zaniga Amu - Buxoro kanali bilan olib keladigan Amudaryo suvi tashlanadi.
Demak, yilning iliq oylari Zarafshon daryosining o’zani Amudaryo suvini
tashuvchi kanal vazifasini bajaradi.
Inson xo’jalik faoliyatining ta’siri tufayli Zarafshon daryosi suv rejimida
juda katta miqdoriy o’zgarishlar ro’y berdi. Ilgari daryo o’zanidan oquvchi suvlar
kanallarga tarqalib ketadi. Bu esa O’rta Zarafshonda qayir maydonining keskin
kamayishiga olib keldi. Hozir o’zanda faqat yoz oylaridagina to’lib suv oqadi.

Kuz, qish, bahor oylari ozanning bir qismigina suv bilan band bo’ladi. Suv inson
faoliyati bilan jilovlanganligi tufayli noyabr oyidan may oyining oxirigacha
Oqdaryo va Qoradaryolar suvlari suvomborlarida to’planadi. Albatta, daryo
suvlarida bu miqdoriy o’zgarishlar suvdagi oqiziqlarga qum, shag’l va
loyqalarning o’zan bo’yicha tashilishiga o’zanning ymirilishi va shakllanishi
jarayoniga, daryo yaqinidagi yer osti suv rejimiga, suvning kimyoviy tarkibiga
ta’sir qiladi.
Zarafshon vodiysida aholi sonining ko’payishi, yerdan intensiv foydalanish,
kimyoviy moddalarning qishloq ho’jaligida ko’plab ishlatilishi, shaharlar va
qishloqlarning yiriklashishi, turli korxonalarning ko’payishi daryo suvi sifatiga
kuchli ta’sir ko’rsatmoqda. Zarafshon daryosi suv sifati tahlil qilinganda, ko’p
hollarda 1 - May to’g’onidagi ma’lumotlar daryo oqimi bo’yicha boshqa post
ma’lumotlari bilan taqqoslaniladi. 1 - May to’g’oni (Ravot - xo’ja) O’zbekiston va
Tojikiston Respublikasi chegarasida joylashgan bo’lib, shu to’g’onda daryo suvi
uch qismga taqsimlanadi. Chap tomonga Darg’om kanali, o’ng tomonga
Tuyatortar kanaliga ajraladi va qolgan suv daryo o’zanidan oqadi, ana shu 1 - May
to’g’onidan O’rta Zarafshon boshlanadi. Demak, 1 - May to’g’onigacha suvdagi
mavjud ifloslovchi moddalarning sababchilari Tojikiston Respublikasidagi
manbalar hisoblanadi. Ravot - xo’ja to’g’onida suv mineralizatsiyasining o’rtacha
yillik miqdori 289,9 mg/l, maksimal miqdori 374,5 mg/l ni tashkil qiladi. Bu
miqdorlar ruxsat etilgan me’yorga (REM) nisbatan uch barobar kam. 1- May
to’g’onida ammoniy azoti, nitrat va nitrat azotlari miqdori ham me’yorga
yetmaydi. Bu yerda misning o’rtacha miqdori me’yordan 40 barobar, ruxniki 10
barobar, margumushniki 4 barobar ko’pligi qayd etilgan.
Samarqand shahri yaqinida Siob arig’i daryoga quyiladigan joyda suv
sifatida keskin o’zgarishlar boshlanadi: ammoniy azotining maksimal miqdori 0,39
mg/l (2 REM), nitrat azotining o’rtacha 3,01 mg/l (0,3 REM), maksimal miqdori
13,6 mg/l (1,5 REM), misning o’rtacha miqdori 0,6 mg/l (13 REM), rux - 2 mg/l
(20 REM), margumush 1,4 mg/l (3 REM), fenollar 0,006 (6 REM), neft

maxsulotlari 0,06 (1,1 REM), xrom 0,8 mkg/l (18 REM), GXTST 0,001 mkg/l (10
REM), suv minerallashishi o’rtacha 484 mg/l, maksimal ko’rsatgichi 697,9 mg/l
(0,4 va 0,7 REM) ni tashkil qiladi. Raqamlardan suv juda ko’p ko’rsatgichlar
bo’yicha kuchli ifloslangani ko’rinib turipdi. Buning sababi Samarqand shahridan
chiqadigan iflos suvlarning katta qismi Siob arig’i orqali tozalanmasdan Zarafshon
daryosiga qo’shilishi bilan bog’liq.
Zarafshon daryosidan quyi tomon suv qisman tabiiy yo’l bilan, ya’ni
shag’alqumlar oasidan sizib o’tib tozalanadi va ba’zi elementlar miqdori kamayadi,
lekin suvdagi asosiy erigan tuzlar ko’payib boradi. Masalan, Navoiy shahri
yaqinida Navoiy azot ishlab chiqarish korxonasidan keyingi kuzatuv postiga suv
mineralizatsiyasining o’rtacha darajasi 903,9 mg/l (0,9 REM), maksimal miqdori
1295 mg/l (1,3 REM) ga yetadi. Ammoniy nitrat va nitrat azot birikmalari, neft
maxsulotlari, fenollar, GXTSG, og’ir metallar REM dan yuqori darajada saqlanib
qolgan. Faqat margumush miqdori keskin kamayadi, metallardan xrom miqdori
keskin ko’payadi va uning o’rtacha miqdori 0,273 mkg/l (40 REM) ga ko’tariladi.
Bu sanoat korxonalaridan suvga tushayotgan turli chiqindilar bilan bog’liq. Daryo,
kanallar, ariqlar suvlarining ifloslanishi grunt suvlarining ifloslanishiga sabab
bo’lmoqda. Hozirda Quyi Zarafshonda grunt suvlarining mineralizatsiyasi REM
dan oshib ketdi. O’rta Zarafshonning ham I - II terrasalarida grunt suvlar sifati
keskin o’zgardi va ularning ko’pchiligi davlat standarti talabiga javob bermaydi.
Bu esa aholi o’rtasida turli xil kasalliklarning (buyrak, o’t pufagi, siydik yo’llari,
oshqozon ichak, allergik va boshqa) ko’payib borishiga sabab bo’lmoqda.
Zarafshon daryosi Navoiy shahriga borguncha Samarqand viloyati sanoat
korxonalari, kommunal xo’jaligi, ekin dalalaridan chiqarilgan tashlama suvlar
bilan ifloslanib boradi. Quyida Zarafshon daryosi suvini ayrim kimyoviy
elementlar bilan ifloslanishini tahlilini ko’rib chiqamiz.
Daryo suvida eng ko’p uchraydigan elementlardan biri, azot nitratlari bo’lib,
bu elementning eng kam miqdori, uning yuqori qismida 1 - May suv ayirg’ichida
2005 yilda 0,8 mg, 2006 - 2007 yillarda 0,3 mg, 2008 - 2009 yillarda esa 0,4 mg ni
tashkil etgan bo’lsa, Navoiy shahridan chiqishda 2005 yilda 0,8 mg, 2006 yilda 1,3

mg, 2007 yilda 1,5 mg, 2008 yilda 2,6 mg ni, 2009 yilda 3,2 mg/l ni tashkil qilgan.
Yillardagi oylar soni bo’yicha oladigan bo’lsak, azot nitratlari daryo suvidagi
miqdori eng yuqori bo’lgan davrlar yozgi sug’orish va tuproq sho’r yuvish
davrlariga to’g’ri keladi. 2009 yilda azot nitratlari miqdori butun daryo bo’ylab,
barcha oylarda yuqori bo’lgan.
Daryo suvi tarkibidagi neft maxsulotlari o’zgarishi, daryo yuqori
qismidagiga nisbatan pastligi bilan harakterlanadi. Samarqand va Kattaqo’rg’on
shaharlaridan chiqishda ancha yuqori bo’lsada Navoiy shahriga yetgach o’rtacha
0,2 mg/l ga teng bo’lgan. 2009 yilda esa Navoiy shahriga kirishda va chiqishda
daryo suvida neft maxsulotlari aniqlanmagan.
Suvning minerallashish darajasi Navoiy shahriga yetmasdan va o’tgandan
keyin ham 2005 - 2009 yillarda o’rtacha 1,2 - 1,3 mg/l gat eng bo’lgan. Daryo
suvini minerallashish darajasini otishiga viloyat hududida sug’oriladigan yerlardan
chiqayotgan zovur suvlarini ham hissasi katta. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, zovur
suvlarida xlor suvlarining ham, qoldiq tuzlarning ham miqdori ancha yuqori.
Samarqand va Kattaqo’rg’on shaharlaridan o’tgach yuqorida qayd qilingan besh yil
davomida 0,5 mg/l dan oshmagan. Demak, bu elementning miqdori daryoning quyi
oqimiga tomon ortib borishi kuzatiladi. Masalan, Buxoro shahriga yaqin joyda
minerallashish darajasi o’rtacha 2,4 ng/l ga yetadi.
H ozirgi kunda suv zahiralarining taqchilligi hamda ifloslanganligi ham katta
tashvish tug’dirmoqda. 2002 yilda Navoiy viloyatida 2541865,6 m 3
suv ishlatilgan,
shundan 69,1 % Zarafshon daryosidan, 2714 % Amudaryodan olingan, 3,5 % esa
yer osti suvlariga to’g’ri keladi. Shu yili viloyatda ichimlik suviga 90527 m 3
,
sug’orishga 1793746 m 3
suv sarf bo’lgan.
Daryo suvi tarkibidagi fenolning miqdori 2005 - 2006 yillarda Navoiy
shahrining quyi qismida 2,0 mg/l ni tashkil etgan bo’lsa, keyingi yillarda Navoiy
shahriga kirishda ham va undan keyin ham 1,0 mg/l ni tashkil etgan. Demak,
fenolning miqdori daryoning quyi qismiga tomon pasayib boradi. 2006 yilda
fenolning o’rtacha oylik ko’rsatgichlari yil bo’yi boshqa yillarga qaraganda yuqori

bo’lgan. 2005 - 2009 yillarda fenolning daryo suvidagi miqdori maydan oktyabr
oyigacha ko’tarilishi kuzatiladi. Bu ham suvning minerallashish darajasi singari
sug’orish davriga to’g’ri keladi.
Suvning tarkibida mis 2005 - 2009 yillar oralig’idagi kuzatish davrida
o’rtacha 2 mg/l ni, xrom II 0,6 mg/l ni tashkil etgan.
Olingan ma’lumotlar natijalarining tahlili shuni ko’rsatadiki, daryodagi
barcha kimyoviy elementlari barcha yillarda qishloq xo’jaligi ekinlarining
vegitatsiya davriga hamda sanoat korxonalarining suvga ehtiyoji ortgan yoz
oylariga to’g’ri keladi.
Vodiyning bosh suv arteriyasi bo’lmish Zarafshon daryosi suvining
ifloslanishi Navoiy, Yangirabot, Qiziltepa, Beshrabot shaharlari va qishloqlari
aholisini ichimlik suvi bilan ta’minlash holatini yomonlashtiradi.
Quyidagi jadvallarda kommunal va qishloq suv quvurlaridan namuna
olingan suvlarning kimyoviy tarkibi va bakteriologik ko’rsatgichlari o’z aksini
tipgan.
2-jadval
Istemolchilarga kommunal va qishloq suv quvurlari orqali uzatiladigan
suvning kimyoviy holatining yaroqliligi
yillar Shahar suv quvurlari Qishloq suv quvurlari
Tahlil uchun olingan namuna
soni Tahlil uchun olingan namuna
soni
jami Shundan sanitar
me’yoriga jovob
bermaydi Jami Shundan sanitar
me’yoriga jovob
bermaydi
Namuna
soni Namuna
soni % Namuna
soni Namuna
soni %
2005 1531 97 6,34 880 33 3,75

2006 1572 105 6,68 814 27 3,32
2007 1679 77 4,59 669 27 4,04
2008 1990 93 4,67 803 39 4,86
2009 2090 69 3,30 841 27 3,21
O’rtacha
5 yilda 1772.4 88,2 5,11 801,4 30,6 3,83
3 -jadval
Istemolchilarga qishloq suv quvurlaridan uzatiladigan suvning bakteriologik
holatini yaroqliligi
yillar Shahar suv quvurlari Qishloq suv quvurlari
Tahlil uchun olingan namuna
soni Tahlil uchun olingan namuna
soni
Jami
Namuna
soni Shundan sanitar
me’yoriga jovob
bermaydi Jami
Namuna
soni Shundan sanitar
me’yoriga jovob
bermaydi
soni %
soni %
2005 2984 148 4,96 2917 44 1,51
2006 2997 162 5,41 2899 49 1,69
2007 3656 154 4,21 1765 110 6,23
2008 4729 279 5,90 1061 78 7,35
2009 5045 342 6,78 1186 112 9,44
O’rtacha
5 yilda 3882,2 217 5,45 1965,6 78,6 5,24
Jadvallardaberilganma ’ lumotlarshuniko ’ rsatadiki ,
shaharvaqishloqjoylaridaistemoluchunquvurlardanyuboriladigansuvlarning 5 - 6 %
qismikimyoviyvabakteriologikjihatdanichimlikuchunyaroqsizdir .
Daryoqayirvaqayirustiterrasalaridagiyerostisuvlarihamsho ’ rlanganbo ’ lib ,
istemoluchunyaroqsizdir .
O‘zbekistonRespublikasiGidrometeorologiyaBoshboshqarmasiningma’lumo
tlaribo‘yicha 1-
MaysuvtugunidaZarafshondaryosidagiifloslovchimoddalarquyidagimiqdorlardaqay
dqilingan (REMko‘rsatgichida:) nitritlar –0,75, mis-1,0, rux-5,4, fenollar – 1.2,
xrom – 1.2 margimush-0,5.

BumiqdorlarSamarqandyaqinidagiSiobarig‘isuviquyiladiganjoydaanchao‘zgaradi:
nitritlar – 1,9, mis – 1,0, rux – 4,4, fenollar – 1,3, neftmahsulotlari –1,1,
GXSGningizomerlari: alfa-0,001 mkg/l, gamma –0,003 mkg/l 
, xrom –1,0,
margimush -0,6. Buko‘rsatgichlaryilliko‘rtachamiqdorlarbo‘lib,
maksimalmiqdorlaro‘rtachako‘rsatgichlardan 5-6 ba’zano‘nlabmartaoshadi.
M.Umarova, S.Madalieva, M.Molodsova (2004)
ma’lumotlaribo‘yichaSamarqandviloyatihududidaZarafshondaryosigaSiyobarig‘i,
XauzakvaCHeganakzovursuvlariquyilgachammoniyion 46,0 REM,
nitritlar10REM, fosfatlar 10,3 REMgachako‘tarilgan.
Tojikistonhududidannitratlar, fenol,
neftmahsulotlariog‘irmetallarbilanifloslanibkeladigansuvlarkelajakdayanako‘payad
i,
chunkiYUqoriZarafshondahamaholiningo‘sishtezligikattavatabiiyresurslardanfoyd
alanishyanadakuchayadi. Engyomonishundaki, suvdagiifloslovchimoddalar 1-
Maysuvtugunidankeyinariqlarorqalivohaninghammahududlarigatarqaladi.
Og‘irmetallarparchalanibzararsizmoddalargaaylanmaydi, ulartuproqlarda,
o‘zandagiqum-loylardato‘planibboradi.
Bizyuqoridafaqatsurmamoddasihaqidama’lumotlarkeltirdik.
Og‘irmetallarichidainsonsalomatligiuchunengzararlisisimob, qo‘rg‘oshin,
margimushhisoblanadi. N.I.Sabitova (1998) ma’lumotibo‘yicha 1-
MaysuvtugunidasimobningmiqdoriREMganisbatan 0,4-0,8 miqdordabo‘lib,
ba’zan, me’yordanoshishhollarihamro‘ybergan.
XatirchivaNavoiyshaharlariyaqinidadaryosuvlaridaba’zikimyoviyelementlarvabirik
malaro‘rtachako‘rsatgichlariruxsatetilganme’yordan (REM) anchaoshgan:
Xatirchiyaqinida: nitritlar –1,5 fenollar –1,0, neftmahsulotlari –1,5, margimush –
3,0, mis-1,5, rux-2,5.
Navoiyshahridano‘tgandabuko‘rsatkichlarningba’zilariyanadako‘tariladi: nitritlar –
1,0, fenollar 2,0, neftmahsulotlari-8,0, xrom-2,5, rux-
0,4.Bularo‘rtachako‘rsatkichlarbo‘lib, maksimalko‘rsatgichlaryanadabaland:
fenollar 5 REM, mis-4,8 REM, nitritlar 16,4 REM.


M.M.Xoshimxodjaev, R.A.Qulmatovlar (1992)
Zarafshondaryosisuvlaridamikroelementlarning (rux, kobolt, selen, xrom, rux,
margimush, molibden, kadmiy, surma, vannadiy, simobvaboshq.)
tarqalishinio‘rganibchiqishgan. Buelementlardanzaharliligikattabo‘lgansimob,
vannadiy, kadmiy, selenvasurmalarningkattaqismi (50% ortig‘i) suvdaeriganholda,
qolganelementlarasosanmaydadisperszarrachalarholidamualloqloyqafraksiyalardak
o‘chibyuradi. TadqiqotlarZarafshondaryosiningquyiqismidasimob, molibden,
vannadiy, kadmiy, selenvaboshqalarningsuvlardako‘pekanligianiqlandi.
Suvdagieriganholdagivannadiy, molibden, kadmiy, margimush, simob,
xromvasurmamiqdoriNavoiy, ayniqsaBuxoroshaharvodoprovodsuvlaridako‘pekan.
Engxavfliholatshundaki, daryovavodoprovodsuvlaridamolibden, kadmiy, simob,
temirO‘rtavaQuyiZarafshondaruxsatetilganme’yordanoshiqligikuzatildi.
M.M.XoshimxodjaevvaR.A.Qulmatovlar (1992) ma’lumotlaribo‘yichasimob,
vannadiy, margimush, xromelementlaridaryoningquyiqismitomonoshibboradi.
Engxavflitomonishundaki,
hozirgivodoprovodxizmatsistemasisuvdaeriydiganog‘irmetallarnitozalashimkoniya
tigaegaemas.
HozirNavoiyvaBuxoroaholisiSamarqandshaharaholisiganisbatansuvbilano‘rtacha
7-10 baravarortiqxrom, margimush, selen, simob, qalay, vannadiyichishmoqda.
3.2. Zarafshon daryosi suvini ifloslanishini inson salomatligiga ta’siri.
O`zbekiston Respublikasi sog’liqni saqlash statistik ma`mulotlari bo`yicha
(2002-2004) O`rta Zarafshonga nisbatan Quyi Zarafshonda oshqozon-ichak,
buyrak, qon tomirlari, animiya, saraton va boshqa kasalliklar miqdori ikki ba`zan
uch baravar ortikligi qayd qilingan. Buning asosiy sababi suv sifatining yomonligi,
tuproqning sho`rligi, hamda havo orqali cho`l hududlaridan doimo kelib turadigan
tuz-chang aralashmalari hisoblanadi. O`rta va Quyi Zarafshon havzasida 4 mln.dan
ortiq aholi yashaydi. Ularning hayoti bevosita ushbu daryo suvi bilan bog’liq.
Agarda suv tozaligi bo`yicha hozir keskin chora tadbirlar ko`rilmasa aholi
salomatligi yanada yomonlashi mumkin.
Viloyatdasuvmanbalaribilanbog‘liqkasalliklarhamortibbormoqda. Ayniqsa,
Zarafshondaryosiorqalikeladiganoqovavazovursuvlari,

undaerigantuzvaboshqakimyoviymoddalarningviloyathududidato‘planibqolayotgan
ligio‘lkaekologikvaziyatiniyanadakeskinlashtirmoqda.
Natijadaaholiorasidaovqathazmqilisha’zolaribilanbog‘liqxastaliklarko‘puchramoqd
a. Buholayniqsachiqindisuvlartashlanadiganzovurlaryaqinida,
ya’nivohaningg‘arbiyqismiaholisiorasidanisbatankengtarqalgan . Daryosuviniiflosla
nishdarajasiquyitomonortibborishibilanubilanbog‘liqbo‘lgankasalliklarhamko‘payi
bboradi. Bundaykasalliklargagepatit, oshqozon-ichak,
buyrakdatoshhosilbo‘lishikabilarkiradi.
UshbukasalliklargachalinganlarsoniNavoiyshahri, Konimextumani,
Qiziltepatumanlaridako‘puchraydi.
YAqinvaqtlargachabutumanlarvashaharaholisisho‘rlanganichimliksuviniiste’molqi
lishgan. Hozirdaesaiste’moldagiichimliksuvini 50 %
niDamxo‘jadanolibborilayotgansuvtashkiletadi.Навоий ш
Кармана
Канимех
Навбахор
Нурота
Кизилтепа
Хатирчи
Томди
Учкудук
Зарафшон ш
02000400060008000100001200014000
2005й
2010й
2015й
2016й
Navoiyviloyatishaharvatumanlaridaoshqozon-ichakkasalliklarbilanog‘riganlarsoni (xar
100 000 mingkishiganisbatan)
Viloyataholisisalomatliginiyaxshilashningasosiymuammolaridanbiriularnito
zaichimliksuvibilanetarlichata’minlanmaganligidir. Ma’lumki,
B uxoroviloyatiningsuvgabo‘lganehtiyojiqadimdanZarafshondaryosihisobidanqondi
rilgan. Lekindavrlaro‘tishibilandaryosuvikeskinkamayibbordi. Agaro‘tganasrning
50-yillaridadaryoningsuvsarfio‘rtachayuzkubmetrnitashkiletganbo‘lsa, o‘n-
o‘nbeshyilo‘tgachburaqamoltmishkubmetrgakamayib

Навоий ШТБ
Кармана ТТБ
Канимех ТТБ
Навбахор ТТБ
Нурота ТТБ
Кизилтепа ТТБ
Хатирчи ТТБ
Томди ТТБ
Учкудук ТТБ
Зарафшон ШТБ050100150200250300
2005й
2010й
2015й
2016й
Navoiyviloyatishaharvatumanlaridavirusligepatitkasalliklarbilanog‘riganlarsoni (xar 100 000
mingkishiganisbatan)
ketdi.
HozirgivaqtdaZarafshondaryosiningsuvi N avoiyviloyatihududidabutunlaytugaydi.
DaryoningBuxoroviloyatihududidano‘tganqismi M arkaziy B uxorozovurinomibilana
taladivaundanoqavasuvlarnihaydashdafoydalaniladi (Nazarov, 1992).
Suv oqimlari yuzasining ifloslanishi keng tarqalmoqda hamdayer osti suvlari,
shuningdek quduq suvlarining sezilarli darajada ifloslanishiga sabab bo‘lmoqda.
Suvning ifloslanishi kasallik (buyrak, onkologik, o‘tkir infeksion kasalliklar)
o‘sishining bosh omilidir. O‘lim sonining, ayniqsa bolalar o‘limining ortishiga olib
keladi. Antropogen ta’sir tuproq ifloslanishi (sho‘rlanish, zaharli ifloslanish,
pestitsidlar bilan ifloslanish, o‘g‘it va og‘ir metall qoldiqlarining qoldig‘i) ning
asosi hisoblanib aholi salomatligiga zararli ta’sir ko‘rsatadi. Ayni paytda,
mamlakatdagi suv resurslarining sifati qoniqarsiz darjadadir. Minerallshuvning
ortib ketishi va ifloslanishning yuqori darajasi Narpay, Paxtachi, Karmana
tumanlarining hududlarida kuzatilmoqda. Bu o‘sha joy aholisining hayoti va
sog‘ligiga jiddiy tahdid soladi hamda tabiiy arealni saqlab qolishga to‘sqinlik
qiladi.
Navoiyviloyatiaholisiorasidatarqalgankasalliklarorasidakengtarqalgankasalliklarda
nyanabirigepatitkasalligidir.BuNavoiyshahri, Konimex,
Navbahortumanlaridaengko‘puchraydi.

GepatitkasalligigachalinganlarKarmanavaTomditumanlaridanisbatankamchiliknita
shkiletadi.
Karmanatumaniaholisiniichimliksuvibilanta’minlanishiboshqatumanlarganisbatana
nchayaxshibo‘lsa,
Tomditumaniaholisiichimliksuviniasosanarteziansuvlaridanoladivaekologikjihatda
ntozahisoblanadi.
O‘zbekistonvohalaridahamtozaichimliksuvengkattamuammobo‘libkolmoqda
.
Hozirgipaytdahammayirikdaryovodiylariningboshlanishqismlaridaginaerostisuvlari
nitozadebaytishmumkin.
Daryolaraholizichyashaydiganvohagakirishibilansuvifloslanaboshlaydi.
Самарқанд ш
23%
Каттақўрғон ш
5%
Ургут
3%
Самарқанд
14%
Тайлоқ
5%Булунғур
4%Жомбой
2%Оқдарё
7%Пайариқ
9%Иштихон
1%Пастдарғом
12%Нуробод
3%Каттақўрғон
2% Қўшрабод
1% Нарпай
4% Пахтачи
6%2005 йил
Самарқанд ш
22%
Каттақўрғон ш
6%
Ургут
5%
Самарқанд
14%
Тайлоқ
8%Булунғур
4%Жомбой
2%Оқдарё
1%Пайариқ
9% Иштихон
10%Пастдарғом
9% Нуробод
2% Каттақўрғон
1% Қўшрабод
1% Нарпай
5% Пахтачи
1%2010 йил

Samarqandviloyatishaharvatumanlaridavirusligepatitkasalliklarbilanog‘riganlarsoni
(xar 100 000 mingkishiganisbatan)
Umuman,
keyingibirnechao‘nyillardaekologikmuhitningyomonlashishivaturlikasalliklarningk
o‘payishio‘rtasidabog‘liklikborligianiqko‘rinibqoldi.
Buayniqsabolalaro‘rtasidagikasalliklardayaqqolbilinmoqda.
Samarqandbolalarxirurgiyasiilmiymarkazixodimlarining (SHamsiev,
Otoqulovvaboshq. 2003) ma’lumotlaribo‘yichaSamarqandviloyatida 2002 yilda
1995 yilganisbatanhar 1000 kishigaumumiykasallanisho‘rtachauchmartaoshgan.
Kasalliklardannafasolish, yurak-qontomirlarsistemasi, oshqozon-ichak,
siydikyo‘llarivarakshishlariko‘paygan. 1995-2002
yillardavomidabolalarkasalliklarinio‘rganishdaquyidagilaraniqlanildi:
qonaylanishsistemasidagikasalliklar 5,3 marta, suyak-mushaksistemasidagilar-4
marta, rakkasalligigamoyilliklar-2 marta, siydikyo‘llari-1,4 marta,
ovqathazmorganlari 1,3, anemiya-4 marta, virusligepatitbirnechamarta.
Mualliflarbukasalliklarko‘payishiningasosiysabablaridanbiri-
ekologiksharoitningyomonlashishideganxulosagakelishgan. Albatta,
bundayqisqamuddatda, ya’ni 8 yildakasalliklarning 1,5 dan 5
martagachako‘payishijudakattako‘rsatgich.
Kasallikningo‘sishishudarajadaborsayana 15-20 yildabolalarning 50-60 %
kasallanganbo‘ladi.
OvqathazmqilishorganlaribilankasallanganlarmiqdoriNavoiyviloyatida 4435,3
kishinitashkilqiladi. Bubirinchinavbatdaichimliksuvisifatigabog’liq.
NavoiyviloyatidagiaholizichyashaydiganXatirchi, Navoiy, Navbahor,
QiziltepatumanlarihamdaNavoiy,
Karmanashaharlariaholisisifatsizsuvniistemolqilishadi. Barcha sug’oriladigan
yerlarda gurunt suvlarning sho’rligi me’yorga nisbatan 2-4 barobarga ortiq.
Samarqand viloyatidan keltiriladigan Damxo’ja -Buxoro quvuri suvlaridan kam
foydalaniladi. Doimo sho’rligi yuqori va turli kimyoviy birikmalar bilan
ifloslangan suvlarni istemol qilish aholi o’rtasida oshqozon - ichak kasalliklarining

ko’payishiga sabab bo’lmoqda.
Samarqandviloyatiaholisiorasidakengtarqalgankasalliklardanyanabiribuyrakdatosh
hosilbo‘lishkasalligidir. BukasallikSamarqand, Pastdarg‘om,
Paxtachitumanlaridako‘puchraydi.
Sababisuvningminerallashishvaqattiqlikdarajasibutumanlarhududidaanchayuqori.Самарқанд ш
Каттақўрғон ш
Ургут
Самарқанд
Тайлоқ
Булунғур
Жомбой
Оқдарё
Пайариқ
Иштихон
Пастдарғом
Нуробод
Каттақўрғон
Қўшрабод
Нарпай
Пахтачи
0100200300400500600700800900
2005
2010
2015
2016
Samarqandviloyatishaharvatumanlaridabuyrakdatoshxosilbulishkasalliklaribilanog‘riganlarson
i (xar 100 000 mingkishiganisbatan)
ZarafshondaryosisuviningifloslanishindeksiTojikistonchegarasidanSamarqan
dshahrigachabo‘lganmasofadaII-sinfgaya’nitoza, SamarqandshahridankeyinesaIII-
sinfgaya’nio‘rtachaifloslangansuvlargakiritiladi.
SmarqandvaNavoiyviloyatlarihududlaridatashlamaoqavasuvlarta’siridadaryosuvia
mmoniyionlari – 1,6 mg/lgacha, neftmahsulotlari – 2,4 mg/l, nitratlar – 1,3 mg/l,
fenol – 4 mg/l, mis – 1,3 mg/lmoddalaribilanifloslangan.
Minerallashishdarajasiesaquyiqismida 1,7-2,2 mg/lgachaortadi( Milliyma’ruza
2008-2011, 76 b ).
Daryovaerostisuvlariningog‘irmetallarvaorganik,
kimyoviybirikmalarbilanifloslanishiSamarqandviloyatidao‘zigaxosbo‘lgantibbiyge
ografik,
tibbiygeoekologikvaepidemiologikvaziyatnivujudgakeltiribaholiorasidaoshqozon-

ichak, buyrak, o‘tqopi,
yuqumlivaparazitarkasalliklarnikengtarqalishigasababbo‘ladi.
Viloyataholisio‘rtasidaengko‘puchraydigankasalliklardanyanabiriovqathazmqi
lisha’zolarikasalliklarihisoblanadi. Bundaykasalliklargachalinganlarsoni 1997 yilda
252,4kishinitashkiletganbo‘lsa, 2000 yilda 364,7 kishiga, 2005 yilda 10445,3
kishiga, 2010 yilda 14223,9 kishigako‘paygan, 2015 yildaesabuko‘rsatkich
15839,2ko‘paygan.
MazkurturdagikasalliklarviloyatningSamarqandvaKattaqo‘rg‘onshaharlaridahamda
Ishtixon, Oqdaryo, Kattaqo‘rg‘on, Payariq, Pastdarg‘om,
UrgutvaSamarqandtumanlaridakengtarqalgan.Самарқанд ш
Каттақўрғон ш
Ургут
Самарқанд
Тайлоқ
Булунғур
Жомбой
Оқдарё
Пайариқ
Иштихон
Пастдарғом
Нуробод
Каттақўрғон
Қўшрабод
Нарпай
Пахтачи
010000200003000040000500006000070000
2005
2010
2015
2016
Samarqandviloyatishaharvatumanlaridaoshqozon-ichakkasalliklarbilanog‘riganlarsoni (xar
100 000 mingkishiganisbatan)
So‘nggiyillardaviloyataholisio‘rtasidaaniqlanganendokrinkasalliklararealikeng
ayib, bukasallikkachalinganlarsonidinamikravishdao‘zgaribbormoqda.
Mazkurguruhdagikasalliklarsoniharyuzmingaholiga 2000 yilda 10729,8 kishi,
2005yilda11170,5 kishi, 2010 yilda 11254,6 kishiva
2015yilda13206,4kishito‘g‘rikelgan.
Endokrinkasalligiengko‘puchraydiganshaharvatumanlargaSamarqandshahri,
Bulung‘ur, Samarqand, Tayloq, Urgut, Oqdaryo,
Pastdarg‘omvaNarpaytumanlarikiradi.

Xulosa
Azaldanota-bobolarimizobi-hayot - suvnie’zozlashgan. Tiriklikningmanbai,
onazaminniyashnatibturgan, yuraklargaruhiyquvvatbergan,
insonnipoklikpardasigao‘raganne’mat – shubhasizsuvdir.Tomchilarqo‘shilib,
irmoqbo‘lgani,
irmoqlaresakattadaryonihosilqilganikabioiladafarzandgauqtirilganbirgap,
o‘rnakbo‘linganamalkelajakdatabiatgaehtiyotkoronamunosatdabo‘lishgazaminyara
tadi.
Respublikamizda o‘ziga xos tabiiy sharoit va xususiyatga ega bo‘lgan
Zarafshon vodiysi ichki suvlariniuningekologikholatini o‘rganish bugungi kunning
dolzarb masalalaridan biridir. Hududning ichki suvlarini Zarafshon daryosi hamda
atrofdagi tog‘lardan hosil bo‘ladigan katta-kichik soy va buloqlar tashkil etadi.
Bugungi kunda Zarafshon suv resurslaridan xalq xo‘jaligini turli tarmoqlarida
oqilona foydalanish, suv resurslarini muhofaza hamda suvni ifloslanishidan
saqlash va uni qayta tiklashda quyidagi tadbir-choralar muhim ahamiyat kasb
etadi:
 chuchuk suvning sifat me’yorini, ya’ni suvdagi zararli moddalarining ruxsat
etilgan me’yorini qat’iy nazorat qilish;
 sanoat korxonalarida ilg‘or texnologiyani qo‘llab, iflos oqova suvlar
miqdorini kamaytirishga erishish va har bir korxona qoshida chiqindi suvlarni
tozalovchi inshootlar qurish va borini takomillashtirish;
 daryosuviniifloslantiruvchizararlimoddalarmiqdoriustidansanitar-

epidemiologiknazorato‘rnatish;
 Zarafshonvodiysidayashaydiganaholiniichimliksuvibilanta’minlashniyaxshila
sh;
 Ichimliksuvinisanitar-
gigienikvabakteriologikholatinidoimiynazoratqilibborish;
 suv iste’mol qilishning ilmiy asoslangan me’yorlarini ishlab chiqish va uning
asosida iflos suvlar miqdorini qisqartirish;
 qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan kimyoviy o‘g‘itlar miqdorini kamaytirish.
 kishilarda ekologik ta’lim-tarbiya va madaniyatni shakllantirish
 suvni ifloslanishdan saqlashda zovur - drenaj suvlaridan oqilona foydalanish
hamda chuchuk suvni tejamkorlik bilan sarflash (jo‘mraklarni ochib
qo‘yishga chek qo‘yish) kabi tadbirlarni amalga oshirish kerak.
Yaqin kelajakda suv xo‘jaligiga muhim o‘zgarishlar kiritilmasa, suv
resurslarining sifati ustidan qattiq nazorat o‘rnatishmasa, chuchuk suvlarning
miqdori va sifatida jiddiy salbiy oqibatlar kuzatilishi muqarrardir. Buning oldini
olish uchun suv resurslaridan foydalanishning yangi tamoyillariga va ularni
ifloslanishdan muhofaza qilishga alohida e’tibor berish lozim. SHunday qilib,
hozirgi vaqtda suvdan, umuman tabiiy resurslardan foydalanishdagi barcha
qiyinchiliklarga ob’ektiv baho berish va jamiyatimizning hozirgi ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish an’analarini hisobga olgan holda, tabiat boyliklaridan
to‘g‘ri foydalanishning asosiy yo‘lini olish navbatdagi muhim vazifalardandir.
Foydalanilgan adabiyotlar :

1. Karimov. I.A. O‘zbekiston XXI asrbo‘sag‘asida: xavfsizlikkatahdid,
barqarorlikshartlari, taraqqiyotkafolatlari. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 1997-
326 b.
2. AbdulqosimovA.A., AbduraxmonovaYU.X.
Vohalandshaftlarinimuhofazaqilishninggeoekologikmuammolari
//SamDUilmiyto‘plami.-Samarqand, 2004- B.16-23.
3. AbulqosimovA., RavshanovA.X. F.Hamroeva.
O‘rtaZarafshonsuvlariniifloslanishinatijasidatibbiy-
ekologikvaziyatningvujudgakelishi. //
O‘zbekistondageografiyaningdolzarbmuammolari. – Samarqand, 2009. –B. 9-
11
4. AbulqosimovA., RavshanovA.X.
O‘rtaZarafshonlandshaftlaridashakllanganantropogenkasalliko‘choqlarivaula
rninggeografikoqibatlari.
//Tabiatdanfoydalanishvamuhofazaqilishninggeografikasoslari. – Namangan,
2010. –B. 50-53
5. AlibekovL.A., AbbasovS.B. Ekologicheskayasituatsiyav
credneychastibasseynar. Zarafshan//O‘zbekistonGeografiyajamiyatiaxboroti. -
Toshkent, 2000. -21-jild.–B.35-38.
6. AzimovSH.A., O‘razbaevA.K. Geografiyafanidasistemaliusulvaer-
suvresurslaridanoqilonafoydalanishdauningahamiyati
//O‘zbekistonGeografiyajamiyatiaxboroti. – Toshkent, 2000. 22-jild. -B. 30-32.
7. BaratovP. B. Prirodn ы eresurs ы Zarafshanskoydolin ы iixispolzovanie –
Tashkent: Fan, 1977. –145 s
8. KomilovaN.Q., SolievA.S. Tibbiyotgeografiyasi.- Toshkent, 2005.-159 b.
9. Natsionalnыydokladosostoyaniiokrujayuщeyprirodnoysredы
iispolzovaniiprirodnыxresursovvResp.Uzbekistan(2001-2008)
//PodobщeyredaksieyX.S.SHerimbetova, B.B.Alixanova. –Tashkent, 2002-
2008. –166 s.

10. OtaboevSH., NabievM. Insonvabiosfera. – Toshkent: O‘qituvchi, 1995. -305
b.
11. RavshanovA.X.
O‘rtaZarafshonlandshaftlaridatibbiygeoekologikvaziyatlarnivujudgakeltiruvchiman
balar.//O‘zbekistongeografiyajamiyatiaxboroti.34 jild. Toshkent.2009.34-37 b.
12. RafiqovA.A. Geoekologikmuammolar. – Toshkent:O‘q ituvchi, 19 9 7.–111 b.
13. RaxmatullaevA., RavshanovA., TurdievX.
O‘zbekistonRespublikasiekologikmuhitidagimuhimsalbiyjarayonlar.
//O‘zbekistonGeografiyajamiyatiaxboroti. – Toshkent. 1997. 18-tom, 1-qism. –
B. 123-132.
14. RaxmatullaevA.
Zarafshonvohalandshaftlaridageoekologikmonitoringvauniyanadatakomillashti
rishyo‘llari. //O‘zbekistonGeograf.jamiyatiaxboroti. – Toshkent, -2007, -28-
jild, - B. 42-44
15. RaxmatullaevA.
O‘zbekistonRespublikasivohalaridaekologikvaziyatvainsonsalomatligio‘rtasidagik
orrelyasionbog‘liqliktahlili //O‘zRFAningma’ruzalari. –Toshkent, 2011, -№6. – B.
93-96
16. RaxmatullaevA. Aholisalomatligigaekologikvaziyatningta’siri
(Zarafshonvodiysimisolida) //O‘zbekistonRespublikasibiologikxilma-
xilliginingekologikmuammolari: Respub.ilmiy-amal.konf. mater. – Navoiy, 2006,-
B. 263-265
17. SabitovaN.I., Ro‘ziqulovaO.SH.
Zarafshondaryoxavzasigeosistemalarivaularningtuproq-
meliorativxususiyatlari //Hozirgizamongeografiyasi: nazariyavaamaliyot:
Xalqarokonf. mater. –Toshkent, 2006, - B. 82-83.
18. XasanovI.A. Kattaqo‘rg‘onsuvomboriningatrof-muhittabiatigata’siri
//Geografiyafaniningnazariy-amaliymuammolari:
Respublikakonferensiyamateriallari. - Buxoro, 2006. -B. 53-56.

19. Qo‘zievR.K.
O‘zbekistonRespublikasidasug‘oriladiganerlarninghozirgiholati
//Sug‘oriladiganbo‘ztuproqlarunumdorliginioshirishvaularningekologikmuamm
olari: Konf. mater., 1-qism. – Samarqand, 2002. – B. 7-11
20. QurbonovE.
Respublikadasug‘oriladiganerlarningholativaulardansamaralifoydalanish
//Sug‘oriladiganbo‘ztuproqlarunumdorliginioshirishvaularningekologikmuamm
olari: Konf.materiallari. 1-qism. –Samarqand, 2002. – B. 3-7.
21. HikmatovF.H., XaydarovS.A., YArashevQ.S. vaboshq.,
Zarafshondaryosihavzasininggidrometeorologiksharoitivasuvresurslari. –
Toshkent: Fanvatexnologiya, 2016, -275 b.
22. CHembarisovE.I., BaxritdinovE.A.,
GidroximiyarechnыxidrenajnыxvodSredneyAzii, - Tashkent: O‘qituvchi, 1989,
- 231 s.
23. CHubV.E. Izmenenieklimataiegovliyanienaprirodno-
resursn ы ypotensialRespublikiUzbekistan: NIGMI

KIRISH I-BOB.ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI. 1.1.Geografik o`rni………………………………………………………….. 1.2 Geologik tuzilishi……………………………………………………….. 1.3 Iqlimi, yer usti va yer osti suvlari........................................................ 1.4 Tuproqlari, o`simliklari va hayvonot dunyosi...................................... II-BOB. ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI IFLOSLOVCHI MANBALAR. 2.1.Daryo suvini sanoat chiqindilari ta’sirida ifloslanishi…………………. 2.2. Daryo suvini maishiy va oqava suvlar ta’sirida ifloslanishi…………. III-BOB . ZARAFSHON DARYOSI SUVUNI EKOLOGIK HOLATI. 3.1. Zarafshon daryosining ekologik muammolari……………………….. 3.2. Zarafshon daryosi suvni ifloslanishini inson salomatligiga ta’siri…...

KIRISH Inson tabiat bilan uzviy aloqadorlikda bo`lib, uning hayotini tabiatdan, tabiiy boyliklardan ayricha tasavvur etish mumkin emas. XXI asr bo`sag`asiga kelib tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi muloqot shunchalik kuchayib ketdiki, bu fan- texnikani jadal taraqqiy etishi, aholi sonining ortishi, tabiatdan, tabiiy boyliklardan foydalanishning oshib borishi bilan xarakterlanadi. Bu esa o`z navbatida tabiatda salbiy holatlarni kelib chiqishi va oxir oqibatda ekologik muvozanatning izdan chiqishi qo`yinki ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Ekologik muammolar ma`lum hududdagi regional xarakterga va keyinchalik umumbashariy ekologik muammolarga aylanib ketayotganligi sababli bu masalani hal qilish faqat bir davlat yoki region miqyosida emas, balki butun dunyo miqyosida amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bu masalani xalqaro hamjamiyatlar ishtirokida hal etilmasa bo`lmaydigan holatga keldi. Shundan kelib chiqib BMT rahbarligida katta xalqaro dastur bo`lmish “Inson va biosfera” dasturini ishlab chiqilishi va hayotga tadbiq etilishi bu masalaning qanchalik muhimligini bildiradi. 1992 - yilda Rio-de Jeneyroda BMT tomonidan atrof muhit masalalariga bag`ishlangan konferensiyada shu masala xalqaro hamjamiyat ishtiroki atrofida ko`rilib chiqildi. Xalqaro konferensiyada atrof muhit rivojlanishiga bog`liq konvensiya qabul qilindi. Unda ushbu yo`nalishni strategik ahamiyati, rejasi va shu sohada amalga oshirish lozim bo`lgan harakat, sohalar dasturi, amalga oshirilgan ishlar mazmuni bayon qilindi. Shu konvensiyani dunyoning ko`p mamlakatlar qatori O`zbekiston Respublikasi ratifikatsiya qildi va dasturni bajaruvchi davlatlar qatoridan joy oldi. Xalqaro dastur mazmuni talablaridan kelib chiqqan holda ushbu mavzuga doir O`zbekiston o`z rejasini tayyorlab, ushbu hujjatni 1998-yili ommaga tarqatdi. Ushbu hujjatni respublikamiz iqtisodiy taraqqiyotida roli katta bo`lib, kelgusida hozirgi ekologik vaziyatdan kelib chiqib, bioxilmaxillikni saqlab qolish va undan barqaror foydalanishni kafolotlovchi shart-sharoitlarni bilish, ularni mustahkamlash va rivojlantirish zarur. Ushbu hujjatda ko`rsatib o`tilgan barcha

rivojlanish sharoitlarini bajarish atrof muhit muhofazasi va insonlar hayot tarzini yanada yaxshilash garovidir. Geoekologik xavfni oldini olish zarur. Chunki bugun regional xarakterda bo`lgan ekologik xavf ertaga umumbashariy xarakter kasb etishi mumkin. bularni o`z vaqtida aniqlash va ularni bartaraf etish yo`llari ko`rilib chiqilishi zarur. Bu malakaviy bitiruv ishimni mavzusini nomlashda Respublikamizning eng yirik sanoat, qishloq xo`jaligi rivojlangan, aholi zich yashaydigan, qadimiy rivojlanish madaniyatiga ega bo`lgan Zarafshon vohasi geoekologik xolatiga ta`sir etuvchi omillar, vujudga kelgan va sodir bo`lishi mumkin bo`lgan geoekologik xavfni kelib chiqish sabablarini aniqlash, hamda ularni bartaraf etish yo`llarini ko`rsatish va hudud uchun barqaror rivojlanishni ta`minlovchi taklif va mulohazalarimni havola etaman. Zarafshon vohasi O`rta Osiyodagi yirik sivilizatsiya markazlaridan biridir. Bu voha tabiatiga, inson faoliyatining ta`siriga bir necha yillar bo`lgan. Aholi sonining tez o`sishi, yirik shaharlarning ko`payishi, qishloq xo`jaligida ximizatsiyaning avj olishi Zarafshon vohasida ham ekologik keskinlikni keltirib chiqarmoqda. Bugunga kelib bu ta`sir tabiiy muhitga xavf solish darajasini yoyib kelganligi ham ekologik vaziyatning buzilishi bilan izohlash mumkin. Bu malakaviy bitiruv ish mavzuini Zarafshon vohasi geoekologik xolatiga ta`sir etuvchi omillar va ro`y berayotgan va ro`y berishi mumkin bo`lgan ekologik muammolarni bartaraf etish, kelib chiqishini oldini olishga qaratdik. Bu bilan o`sib borayotgan geoekologik xavfning oldini olish va hududda barqaror rivojlanishni ta`minlashdan iborat ishlarni amalga oshirishni zaruriy yechimlarini topishga bag`ishladik. Mavzuning dolzarbligi: Zarafshon vohasida geoekologik xavfsizlikni ta`minlash va barqaror rivojlanishni yo`lga qo`yish masalasi hozirgacha to`liq o`rganilmagan. Keyingi yillarda vohada yuzaga kelgan qator geoekologik muammolar va ularni keltirib chiqaruvchi omillarni chuqur ilmiy tahlil qilish masalasi kompleks hal qilinmaganligi, ushbu mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. Malakaviy bitiruv ishda Zarafshon vohasining tabiiy geografik

xususiyatlarini hisobga olgan holda, geoekologik havfni vujudga keltiruvchi va ta`sir etuvchi tabiiy va antropogen omillarni chuqur ilmiy tahlil etib, barqaror rivojlanishni, geoekologik barqarorlikni ta`minlash chora–tadbirlarini belgilashdan iboratdir. Ishda vohaning asosiy suv manbai bo`lgan Zarafshon daryosining yuqori qismidan quyi qismiga borgan sari ifloslanishning oshib borishi va uning ekologik muhitga ta`siri hamda geoekologik havfni vujudga kelishida muhim omil ekanligi ko`rsatib o`tilgan. Ishning maqsadi va vazifalari: Zarafshon vohasi tabiiy geografik jihatdan o`rganish asosida voha iqlimi, yer usti va yer osti suvlari, tuproqlari va o`simlik dunyosidagi o`zgarishlarni aniqlash, voha ekologik xaritasini tuzish va shu asosda geoekologik havf darajasini hududlar bo`yicha ajratish, baholash va uni bartaraf etishga qaratilgan chora – tadbirlar belgilash, ilmiy takliflar tavsiya etishdan iboratdir. Voha landshaftlarining geoekologik holatini ilmiy-tahliliy o`rgangan holda har bir komponentdagi salbiy o`zgarishlarni kelib chiqish sabablarini o`rganish va ularni bartaraf etishga qaratilgan maqbul yo`llarni ko`rsatish bilan geoekologik barqaror rivojlanishni ta`minlash asosiy vazifalaridir. Muammoning ishlab chiqilish darajasi: Yuqorida ko`rsatilgan maqsad va vazifalarni bajarish jarayoning ilmiy asoslariga e`tibor qaratilib, Zarafshon vohasining tabiiy geografik sharoitiga taalluqli bo`lgan quyidagi masalalari bo`yicha adabiyotlar tahlili o`tkazildi: - Zarafshon vohasining tabiiy geografik xususiyatlari; - Geografik o`rni, geologik tuzilishi, iqlimi, yer usti va yer osti suvlari, tuproqlari, o`simlik va hayvonot dunyosining o`ziga xos xususiyatlari; - Vohada geoekologik xavfning yuzaga kelishida tabiiy va antropogen omillarning roli.

I.ZARAFSHON HAVZASINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI 1.1.Geografik o`rni Zarafshon havzasi sharqdan g`arbga 770 kilometrdan ortiqroq cho`zilgan bo`lib shimoliy chegarasi Turkiston tizmasining suvayirgich chizig`i, janubiy chegarasi Xisor va Zarafshon tizmalari orqali o`tadi. Eng sharqiy nuqtasi Matchox tog` tuguniga taqaladi va eng g`arbiy qismi Dengizko`l rayoniga qadar yetadi. Havza maydonini tashkil qilgan bu rayonda O`zbekistonning 1 mln. gektardan ortiq va Tojikistonning 60 mln gektar sug`oriladigan dehqonchilik yerlari joylashgan. Qadimgi dehqonchilik rivojlangan Zarafshon vohasida 4 mln ga yaqin aholi yashaydi. Oloy tizmasi Matchox tog` tugunida uchta tizmaga ajraladi: Turkiston, Zarafshon va Hisor. Ana shu Matchox tugunidagi Zarafshon muzligidan Matchox daryosi boshlanadi va u Fandaryo bilan qo`shilgach, Zarafshon deb ataladi. Ana shundan keyin chap tomondan 57 km.dan keyin Kshtut va 88 km.dan keyin Motiandaryolar Zarafshonga qo`shiladi. Qolgan irmoqlar soylardan iborat bo`lib ko`pchiligi yozda qurib qoladi. O`zbekiston hududi Zarafshon suvining asosiy qismi sug`orishga ishlatiladi. Bu maqsadda o`rta va quyi Zarafshonda 99 yirik magistral kanalllar qurilgan. Kanallar bilan daryo suvi faqat Zarafshon suvlari emas, balki Qashqadaryo (kanali) va Jizzax viloyatlari (Tuyatortar) yerlari ham sug`oriladi. Relyef xususiyatlariga ko`ra Zarafshon havzasi uch qismga bo`linadi: 1) Yuqori Zarafshon 2) O`rta Zarafshon 3) Quyi Zarafshon Yuqori Zarafshonga daryo manbasidan ya`ni Zarafshon muzlikdan Panjakent shahriga qadar joylar kiradi. 300 km.ga cho`zilgan bu rayonda daryo baland tog`lar orasida chuqur va tor vodiy hosil qiladi. Vodiyning kengligi o`rtacha 10-15

ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI

13.08.2023

0

232.05859375 KB

Похожие