logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. ZARAFSHON MILLIY BOG‘IDAGI QUSHLARNING TURLI BIOTOPLAR BO‘YICHA TARQALISH XUSUSIYATLARI

ZARAFSHON MILLIY BOG‘IDAGI QUSHLARNING TURLI BIOTOPLAR BO‘YICHA TARQALISH XUSUSIYATLARI

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

10517.376953125 KB
Скачать
ZARAFSHON MILLIY BOG‘IDAGI QUSHLARNING TURLI BIOTOPLAR BO‘YICHA TARQALISH XUSUSIYATLARI ANNOTATSIYA Magistrlik ishi Zarafshon milliy tabiat bog i ornitfaunasining biotoplarʻ bo‘yicha tarqalishini o‘rganishga bag‘ishlangan. O zbekistonda bioxilma- ʻ xillikni saqlashda o rmon ekotizimlari beqiyos rol o ynaydi. O zbekistonda 75 ʻ ʻ ʻ ming gektarga yaqin maydonda to‘qaylar saqlanib qolgan — bu umumiy o rmon ʻ fondining 1% dan kamrog i va qat iy muhofaza qilinadigan hududning atigi 2% ʻ ʼ dan kamrog ini tashkil etadi. ʻ Hozirgi vaqtda tor bo‘laklar ko‘rinishida daryo bo‘ylarida saqlanib qolgan.To qay yoki tekislik o rmonlari noyob biotoplar bo lib, O zbekiston ʻ ʻ ʻ ʻ bioxilma-xilligini saqlashda katta ahamiyatga ega. To‘qay o‘rmonining ekotizimi Butunjahon yovvoyi tabiat fondining (WWF) tomonidan jiddiy muhofazaga muhtoj ekologik hududlarning Global 200 ro yxatiga kiritilgan. ʻ Qushlarning turli biotoplarga ega bo‘lgan bog‘lanish shakllari bir qator omillarning kombinatsiyasi bilan; iqlim, o‘simlik, tuproq qoplami, relyef, suv manbalarining mavjudligi va bu hududning sinantropizatsiya darajasi, bezovta qiluvchi omil mavjudligi Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududida ana shu omillarning ta’sir darajasiga qarab biotoplarning asosiy turlarini aniqlash, qushlar olamining tur tarkibi va dinamikasini aniqlash bu ishning vazifalari hisoblanadi. 1 A N N O T A T I O N The master’s thesis is devoted to the study of the distribution of the avifauna of Zarafshan National Nature Park by biotopes. Forest ecosystems play an incomparable role in the preservation of biodiversity in Uzbekistan. About 75,000 hectares of forests have been preserved in Uzbekistan - this is less than 1% of the total forest stock and less than 2% of the strictly protected area. Currently, they are preserved in the form of narrow sections along the river banks. Forests or plain forests are unique biotopes and are of great importance in preserving the biodiversity of Uzbekistan. The ecosystem of the forest is included in the Global 200 list of ecological areas in need of serious protection by the World Wildlife Fund (WWF). Forms of connection of birds with different biotopes with a combination of a number of factors; climate, vegetation, soil cover, terrain, availability of water sources and the degree of synanthropization of this area, the presence of a disturbing factor, determining the main types of biotopes in the Zarafshan National Nature Park, depending on the degree of influence of these factors, the species composition and dynamics of the bird world identification is the task of this work. 2 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………...….5 1.Bob. Adabiyotlar sharhi ………………………………………….………...12 1.1. Zarafshon milliy tabiat bog‘i xarakteristikasi……………………………...12 1.2.Zarafshon daryosi havzasining umurtqali hayvonlar faunasini o‘rganish tarixi………………………...………………………………………………….14 2. Bob. Tadqiqot sharoiti, obyekti, uslublari .……………….……………..… 16 2.1. Tadqiqot sharoiti, tadqiqot o‘tkazilgan hududning fizik – geografik tavsifi..16 2.2. Tadqiqot obyekti…………………………………..……………………….22 2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………..………...23 Tadqiqot natijalari. 3. Bob. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning turli biotoplar bo‘yicha tarqalish ekologiyasi .............................................................25 3.1. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi asosiy biotop tiplari.......................25 3.2. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning bioxilma-xilligi, tur tarkibi va ekologik guruhlar.................................................................................................31 3.3.Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qushlarning daraxt-buta biotopida tarqalishi..…………………………………………………………………...…32 3.3.1. Qish-bahor ornitokompleksining shakllanishi…..……………..……..…32 3.3.2. Bahor-yoz ornitokompleksining shakllanishi…..…………………….…41 3.3.3. Yoz-kuz ornitokompleksining shakllanishi...………………….…….…53 3.3.4. Kuz oylari ornitokompleksi.………………………….……………...…62 3.3.5. Kuz-qish davrida ornitokomplekslarning shakllanishi…….……….……71 3.4Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qizil kitobga kiritilgan turlar…………..….82 3.5. Zarafshon milliy tabiat bog‘i qushlarini muhofaza qilish……………..…..85 Xulosalar ……………………………………………………….……………...89 Tavsiyalar ………………………………………………………...…………....90 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………..91 3 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi. So‘ngi yillarda inson faoliyatining atrof-muhitga salbiy ta’siri kuchayib bormoqda.To‘qay landshaftlarda insonning xo‘jalik faoliyati ta’siri darajasining oshib borishi, tabiatdagi muvozanatning buzilishiga olib kelmoqda. Bunday o‘zgarishlar esa hayvonlar va o‘simliklar turlari tarkibi va ular sonining o‘zgarishiga olib keladi. Ayrim hayvon turlari sonining qisqarishi genofondda va turlarning butunlay yo‘qolib ketish xavfini keltirib chiqarmoqda. Qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar tizimining tashkil etilishi ekotizimlar holatini yaxshilash va ularni boyitishga muhim o‘rinni egallaydi. Erning va (yoki) suv kengliklarining (akvatoriyalarning) ustuvor ekologik, ilmiy, madaniy, estetik, rekreatsiya va sanitariya-sog‘lomlashtirish ahamiyatiga molik bo‘lgan xo‘jalik maqsadidagi doimiy yoki vaqtincha foydalanishdan to‘liq yoki qisman chiqarilgan uchastkalari muhofaza etiladigan tabiiy hududlar hisoblanadi. Dunyoda bioxilma-xillikni saqlash global muammolardan biri bo‘lib, so‘nggi yillarda antropogen bosimning tabiiy ekotizimlarga ta sirining kengayibʼ borishi bunday muammolar ko‘lamining ham ortishiga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, to‘qay landshafti joylashgan daryo bo‘yi hududlarida joylashgan o‘simlik dunyosi obektlarning cho‘llanish ta siriga moyilligi hudud florasining ʼ shakllanishi va transformatsiyasida asosiy o‘rin egallamoqda. Bu o‘rinda, flora komponentlarining tarkibini aniqlash, undagi o‘zgarishlarni qushlarni turli biotoplar bo‘yicha ekologik tahlil qilish va moslashish xususiyatlarini o‘rganish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Tabiiy ob’ektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko‘paytirish va tiklash maqsadida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarda muhofaza qilish va foydalanish rejimi o‘rnatiladi. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar biologik, landshaft rang-barangligini ta’minlash va ekologik muvozanatni saqlab turish uchun mo‘ljallangan yaxlit 4 ekologik tizimni tashkil etadi. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar belgilangan maqsadi va rejimiga qarab quyidagi toifalarga bo‘linadi: – davlat qo‘riqxonalari; – majmua (landshaft) buyurtma qo‘riqxonalari; – tabiat bog‘lari; – davlat tabiat yodgorliklari; – ayrim tabiiy ob’ektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko‘paytirish va tiklash uchun mo‘ljallangan hududlar; – muhofaza etiladigan landshaftlar; – ayrim tabiiy resurslarni boshqarish uchun mo‘ljallangan hududlar. – Qonun hujjatlarida davlat biosfera rezervatlari, milliy bog‘lar, davlatlararo muhofaza etiladigan tabiiy hududlar va boshqa muhofaza etiladigan tabiiyhududlarni tashkil etish nazarda tutilishi mumkin. O‘zbekistonda qo‘riqxona ishlari o‘tgan asrining 20-yillarida boshlangan edi. 1926 yilda O‘zbekistonda birinchi qo‘riqxona – Guralash qo‘riqxonasi (hozirgi Zomin qo‘riqxonasi) tashkil etildi.Quyidagi jadvalda O‘zbekistondagi alohida muhofaza qilinadinadigan hududlar toifalar ko‘rinishida aks etgan.(1- jadval.) 5 1-jadval.O‘zbekistondagi alohida muhofaza qilinadinadigan hududlar toifalar. O‘zbekistonda umumiy yer maydonining 4,6% qo‘riqxonalar hududiga to‘g‘ri keladi.Quyidagi jadvalda alohida muhofaza etiladign hududlarning O‘zbekiston hududi bo‘ylab taqsimlanishini ko‘rishimiz mumkin. To qay o simliklari uzoq o tmishda daryo va uning irmoqlari bo ylab,ʻ ʻ ʻ ʻ shuningdek, yer osti suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan tekis relefi bo lgan ʻ joylarda katta maydonni egallagan. Biroq, to‘qaylar maydoni ikki sababga ko‘ra doimiy ravishda qisqarib borardi. Zarafshon milliy tabiat bog‘iga insonning xo‘jalik faoliyati ta`sirida tabiatkomplekslarida bir qator o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. O‘lkaning havosi va suvlariifloslanmoqda . Bunga asosiy sabab Zarafshon daryosi qirg‘oqlarida olibborilayotgan ishlab chiqarish korxonalaridan chiqayotgan har xil zararli chiqindilarta`siri hisoblanadi.Zarafshon vodiysi tabiat komplekslarini tabiiy holda saqlab qolish maqsadidaZarafshon qo‘riqxonasi, hozirgi kunda Zarafshon milliy tabiat bog‘i tashkil etilgan.Qo‘riqxonada to‘qay ekotizimlari kompleks holatda muhofaza qilindi. 6 To ranga shakllanishi avvallari kanal daryosi bo ylab quyi Zarafshondaʻ ʻ keng tarqalgan. Hozirgi vaqtda Patta, Burvogi va Shamba qishloqlari yaqinida, shuningdek Dubinskiy gidroelektr majmuasi yaqinida sayyohlik chakalaklarining kichik ajratilgan joylari (maydoni 0,7 dan 6,5 gektargacha) saqlanib qolgan. Daryoning o rta oqimida Zarafshon qo riqxonasi xududida ʻ ʻ to g ridan-to g ri to‘ranga daraxtlari uchraydi. Umuman quyi Zarafshon ʻ ʻ ʻ ʻ to qaylarining 3-4%, o rta Zarafshon to qaylarining 0,1%ini egallaydi. ʻ ʻ ʻ Edifikatorlar - Populus diversifolia Schreni va Populus pruinosa Schreams. Quyi Zarafshondagi chakanda shakllanishi deyarli saqlanmagan. Zarafshonning o rtasida nisbatan keng tarqalgan bo lib, Oqdaryo. Qoradaryo ʻ ʻ bo ylab, ba zi joylarda sof chakanda chakalakzorlarini hosil qiladi. ʻ ʼ Daraxtlarning balandligi 3-6 m ga etadi, zichligi 900-1000 ind/ga. Daryoning yuqori oqimida so rg ich chakalaklari yupqalanadi, aralash to qaylar paydo ʻ ʻ ʻ bo ladi, chakanda tol va namatakning holati. Chakanda hosilasi quyi Zarafshon ʻ to qaylarining taxminan 1-2% ni tashkil etadi. hayvonot dunyosini asrab qolish ʻ uchun qo‘riqxonalar hududi kamida 10% ni tashkil etishi zarur bo‘ladi. O‘zbekistonda daryo qayirlari keskin o‘zgarishlarga uchragan xududlar xisoblanadi. Qayir o‘rmonlari deyarli yo‘qolib ketgan. Masalan, Zarafshon daryosi bo‘ylaridagi 500 ming gektar to‘qayzorlardan hozirgi kunga kelib 50 ming gektari saqlanib qolingan. 50-yillarda O‘zbekiston hududidagi to‘qayzorlar 3 mln 880 ming gektarni tashkil etgan. To‘qayzorlarning o‘zlashtirilishi, o‘rmonzorlarining qurilish materiallari sifatida kesilishi, mol boqilishi, suv omborlarining qisqarishi, suv bosishi, yong‘inlar va boshqa sabablar oqibatida to‘qayzorlar maydoni keskin qisqarib ketdi.Ma’lumki, ekotizimlar maydonining 10 barobar qisqarishi natijasida uning tarkibidagi turlar soni o‘rtacha 30% ga kamayib ketadi. To‘qayzorlarda o‘simliklarning yo‘qolishi bu o‘simliklar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan hayvonlar turlari ham qisqarib boradi. To‘qayzorlarning o‘ziga xos ekotizimini saqlab qolish maqsadida O‘zbekiston hududida Zarafshon, Badayto‘qay, Qizilqum qo‘riqxonalari tashkil etilgan.Zarafshon qo‘riqxonasi 1975- yilda tashkil 7 qilingan. Uning maydoni Samarqandning Cho‘pon ota tepaliklaridan boshlanib, daryoning o‘ng qirg‘oq bo‘ylab oqimga qarshi 47 km ga cho‘ziladi, eni esa, 300-1500 metrlar oralig‘ida. Zarafshon milliy tabiiy bog‘ining jami maydoni 2426.4 ga bo‘lib, shundan 680 ga o‘rmon bilan qoplangan. Butun yer yuzida 40 turkumga mansub 10928 tur qushlar bor. Undan xozirgi kunda Yer yuzidagi 600 tur qushlarni noyob populyatsiyalarning minimal darajasiga qadar qisqargan turlar qatoriga kiritish mumkin. 1500- yildan boshlab hozirgacha insonning tabiatga ta’siri oshishish sababli qushlardan 160 tur yo‘qolib ketgan. Qushlarni muhofaza qilish muammosi tabiatni muhofaza qilish umumiy muammosining bir qismi bo‘lib hisoblanadi. Ko‘pgina qushlar tabiiy muhit o‘zgarishlari va populyatsiya soni o‘zgarishlarining indikatorlari hisoblanadi. Ayniqsa ayrim tur qushlarning yo‘qolib ketishi bu jarayonni puxta o‘rganishni talab qiladi.Foydali hashаrotxo‘r qushlardan zararkunanda hasharotlarga biologik qarshi kurash usuli sifatida foydalanish mumkin.Shu sababli ularning biologiyasini o‘rganish nafaqat amaliy, balki nazariy ahamiyatga ham ega. Qushlar zararkunanda hasharotlarni qirishda insonga beqiyos yordam beradi. Ayniqsa uyalash davrida ko‘pchilik qushlar polaponlarini hasharotlar bilan boqib, zararkunandalar sonini boshqaradi. Yildan-yilga kichik hasharotxo‘r qushlarni muhofaza qilish va ularni bog‘larga va o‘rmonlarga jalb qilishga katta ahamiyat berilmoqda. Hasharotxo‘r qushlar zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashning arzon va samarali vositasi bo‘lib hisoblanadi. Qo‘riqxonalarda hasharotlarga qarshi kurashda zaharli kimyoviy moddalarni qo‘llash mumkin emasligi inobatga olinsa, hasharotxo‘r qushlar ekotizimdagi ozuqa zanjirining asosiy bo‘g‘inlaridan biri bo‘lib qoladi. Zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashda hasharotxo‘r qushlardan foydalanish, ularni muhofaza qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda qushlar ekologiyasiga oid bilimlarga ega bo‘lish, birinchi navbatda ularning uya qurish sharoitlarini bilishni talab qiladi. 8 Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, qushlarning xo‘jalik ahamiyati masalasi u yoki bu sharoitda ularning hayotini o‘rganish, ularning biologiyasi va yashash sharoitlarini bilish asosida qarab chiqilishi kerak. Tadqiqot obekti va predmeti. Dunyoda bioxilma-xillikni saqlash globalmuammolardan biri bo‘lib, so‘nggi yillarda antropogen bosimning tabiiy ekotizimlarga ta`sirining kengayib borishi bunday muammolar ko‘lamining hamortishiga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, inson demografiyasi ortib borishi bilan yangi hududlarning o‘zlashtirilishi.Shu o‘rinda muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarmaydonining qisqarib borishi natijasida hayvonot dunyosining yashash areallariningqisqarib borishi bilan hayvonot dunyosi populyatsiyasining qisqarib borishiga olibkelmoqda. Tadqiqot predmeti: Zarafshon tabiat milliy bog‘ida tarqalgan qushlar dunyosi bioxilma-xilligi. Tadqiqot ishining maqsadi . Samarqand viloyati Zarafshon milliy tabiat bog‘ida to qaylarining ornitologik komplekslarida mavjud biotoplardaʻ qushlarning tarqalishini asosiy qonuniyatlarini miqdoriy va sifat ko rsatkichlari ʻ asosida o rganish, mavsumiy jihatlarini, to qay biotopi qushlar populyatsiyasi ʻ ʻ ornitfaunasining dinamikasini ochib berish, o rganish. Zarafshon milliy tabiat ʻ bog‘i to qaylarida so nggi yillarda sodir bo lgan suksession hodisalar va to qay ʻ ʻ ʻ ʻ biotsenozini uzoq muddatli saqlash uchun moratoriylar ishlab chiqish. Tadqiqot vazifalari: 1. Zarafshon milliy bog‘ida uchraydigan qushlarning turlar tarkibini o‘rganish. 2. Zarafshon milliy bog‘idagi asosiy qushlarning yashash muhitini o‘rganish. 3. Zarafshon milliy bog‘idagi asosiy qushlarning turli biotoplar bo‘yicha tarqalishini aniqlash. 4. Zarafshon milliy tabiat bog‘i sharoitida qushlar muhofaza qilish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Magistr ishida birinchi marta Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qushlarning biotopik tarqalish xususiyatlari ko‘rsatilgan. 9 Ushbu tabiiy hudud ornitofaunasining miqdoriy xususiyatlari va mavsumiy dinamikasi bo‘yicha yangi ma'lumotlar olindi. Asosiy biotoplar va ularning xarakterli xususiyatlari tasvirlangan. To qay o rmonining ornitokomplekslariniʻ ʻ hosil bo lishining asosiy qonuniyatlari tabiat bog i misolida ko rib chiqiladi. ʻ ʻ ʻ Ko‘rsatilgandek, biotsenozning fazoviy va mozaik tuzilishi sezilarli darajada o‘zgarganligi sababli, sezilarli antropogen ta'sirlar tufayli atrof-muhitni muhofaza qilish choralarini kuchaytirish zarurligi ko‘rsatib o‘tilgan Tadqiqotning nazariy ahamiyati. Foydali hasharotxo‘r qushlardagi zararkunanda hasharotlarga biologik qarshi kurash usuli sifatida foydalanish mumkin.Shu sababli ularning biologiyasini o‘rganish nafaqat amaliy, balki nazariy ahamiyatga ham ega. Qushlar zararkunanda hasharotlarini qirishda insonga beqiyos yordam beradi. Ayniqsa uyalash davrida ko‘pchilik qushlar polaponlarini hasharotlar bilan boqib, zararkunandalar sonini boshqaradi. Yildan-yilga kichik hashartxo‘r qushlari muhofaza qilish va ularni bog‘larga va o‘rmonlarga jalb qilishga katta ahamiyat berilmoqda. Hasharotxo‘r qushlar zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashining arzon va samarali vositasi bo‘lib hisoblanadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati . Tadqiqot natijalari Zarafshon milliy tabiat bog‘i to‘qay biotsenozini saqlash, turlar xilma-xilligini saqlash va qushlar sonini ko‘paytirish bo‘yicha biotexnik tadbirlarni qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishga asos bo‘ladi. Ish materiallaridan ayrim qushlarni sonini prognoz qilishda foydalanish mumkin. Olib borilgan tadqiqotlar natijalari O‘zbekiston faunasi qushlarining uyalash ekologiyasiga doir ma’lumotlarni to‘ldirish imkonini beradi. Shuningdek, ishning materiallaridan Oliy o‘quv yurtlari va maktablarda zoologiya va ekologiya fanlarini o‘qitish amaliyotida foydalanish mumkin. Ishning tarkibi va hajmi. Kirish. Dissertatsiya 3 bob,14 ta rasm, 15 ta jadval, 9 ta diagramma,1 ta GIS xarita, va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan.Disertatsiya 94 sahifadan iborat. 10 I -BOB.Adabiyotlar sharhi 1.1. Zarafshon milliy tabiat bog‘i xarakteristikasi. O‘zbekistonning eng noyob landshaftlaridan biri to‘qay yoki qayir o‘rmonlari hisoblanadi. To‘qaylar O‘zbekistonning eng yirik daryolari qirg‘oqlarida ensiz tasma shaklida joylashib bebaho bitoplardan hisoblanadi, ya`ni birinchi navbatda toza havo bilan ta`minlovchisi hisoblanadi. Qayir o‘rmonlari daryoni ifloslanishdan saqlab, suvning tozalanishini taminlaydi, hamda tabiatda namlik almashinuvida asosiy rol o‘ynaydi. Yaqin vaqtlargacha to‘qaylar hatto maydonlarni egallar edilar, lekin o‘simliklarning kesilishi, kovlanishi, chorva hayvonlarini boqilishlari va daryo o‘zanlari sun`iy ravishda o‘zgartirishlar uning maydonini taxminan 10%ga kamayishiga sabab bo‘ldi. Bunday shavqatsiz hatti-harakatlar hozir ham davom etmoqda. To‘qay o‘rmonlari O‘zbekistonda eng ko‘p aziyat chekgan ekosistemalardan biridir. Bunday noyob va xilma-xil o‘simlik, hayvonot dunyosi faqat O‘rta Osiyo, jumladan O‘zbekiston hududiga hosdir. Tabiat va inson orasidagi munosabatlar azaldan hammani qiziqtirib kelayotgan eng muhim muommolardan biri hisoblanadi. Ayniqsa sanoat va transportning tez o‘sishi, aholining ko‘payishi va urbanizatsiyasi, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishni kimyolashtirishi yerlarni betartib rejasiz o‘zlashtirishi, suv boyliklaridan etiborsiz foydalanish bir tomondan jumhiriyat boyliklaridan ko‘proq foydalanishga imkoniyat bersa, ikkinchi tomondan atrof muhitga salbiy tasir etib uning dastlabki tabiiy muvozanatini buzilishiga olib kelmoqda. Natijada havo va suv ifloslanganda tuproq erroziyasi tezlashmoqda, o‘simlik va hayvonlarning ba`zi turlari kamayib yoki yo‘qolib ketmoqda tabiiy boyliklar yodgorliklar shikastlanmoqda. Binobarin, O‘zbekiston tabiatini muhofaza qilishda qo‘riqxonalar va milliy bog‘lar muhim o‘rin tutadi. Bu sohada Zarafshon milliy tabiat bog‘ida ham tuproqni erroziyadan saqlash o‘simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish, suv va havoni toza saqlash, hushmanzara joylarni va tabiatni ajoyib yodgorliklarni o‘z holida saqlash kabilarni o‘z ichiga oladi. Zarafshon vodiysi 11 O‘rta Osiyoning qadimiy va 8 go‘zal vodiylaridan biri hisoblanadi. Zarafshon daryosi Turkiston va Zarafshon tog‘ tizmalari oralig‘idan boshlanib o‘zlashtirilgan yerlar uchun qadimdan suv manbai bo‘lib hisoblanadi. Zarafshon vodiysining landshaftlari asosan to‘qay massivlaridan iborat bo‘lib, eni bir necha kmni tashkil qiluvchi o‘tib bo‘lmas, o‘simlik qoplamidan iborat bo‘lib o‘ziga hos betakror flora va faunasiga ega. Biroq bu yerda iqlim va tuproqning qulayligi dehqonchilikning tez suratda rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Bu esa o‘z navbatida Zarafshon daryosi sohilida atrofdagi tabiat komponentlarining o‘zgarishiga olib keladi.Yerlarning haydalishi xilma-xil o‘simliklar yo‘qolishiga to‘qay o‘rmonlari tezlikda qisqartirilishiga, ular o‘rniga madaniy landshaftlar hosil qiladi. Bunday o‘zgarishlar yovvoyi hayvonlarga o‘z ta`sirini ko‘rsatmaydi, ularni ayrim turlarini kamayishiga, yo‘qolishiga ayrimlarini esa insonni ta`siri kamroq bo‘lgan yerlarga qo‘shilishiga sabab bo‘ladi. Kamgina maydonlarda saqlanib qolgan to‘qayzorlar o‘rmonzorlar sifatida 1948-yil Samarqand o‘rmon xo‘jaligiga berildi. 1969-yilgacha u yerlarda yovvoyi cho‘chqalar uchragan qish faslida esa tog‘dan bo‘rilar to‘qayga tushib kelishgan. Keyinchalik bu territoriya buyurtmaxonaga aylantirilgan. O‘zbekiston Respublikasining qaroriga asosan 1-sentabr 1975-yil Samarqand zakaznigi bazasi asosida aniq yo‘nalishga ya`ni zarafshon qirg‘ovulini asrash, shifobaxsh o‘simlik hisoblangan chakanda hamda O‘rta Osiyo uchun xos bo‘lgan landshaftlar to‘qay o‘rmonlarini asrash saqlashga mutahassislashgan Zarafshon davlat qo‘riqxonasi tashkil qilingan. Zarafshon milliy tabiat Zarafshon daryosining o‘rta qismida Jomboy shahri va bitta suv ayirg‘ichi orasida daryoning o‘ng q`irg‘og‘ida joylashgan. Uning uzunligi 47 km gacha ayrim joylarida qisqarib 300 mni tashkil qiladi. Qo‘riqxonaning umumiy maydoni 2426.4 gektar ega bo‘lib shundan 30% o‘rmon bilan qoplangan qo‘riqxona O‘zbekistonning Samarqand viloyatini Jomboy hamda Bulung‘ur tumanlari territoriyalarida joylashgan bo‘lib O‘zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi o‘rmon boshqarmasiga qarashli qo‘riqxonaga yaqin katta va 12 zich aholi punktlari bo‘lib Samarqand shahri (10km) Jomboy shahri (4-5km) hisoblanadi. 1.2. Zarafshon daryosi havzasining umurtqali hayvonlar faunasini o‘rganish tarixi. Zarafshon vodiysi flora va faunasining turli-tumanligi bilan avvaldan juda ko‘p tadqiqotlarni o‘ziga jalb qilib kelgan Zarafshon vodiysida 1820-yildan boshlab ko‘plab olimlar ilmiy izlanishlar olib borganlar. Ular Zarafshon daryosi suv havzalalarining yuqori va quyi oqimlarigacha bo‘lgan hududlarda ilmiy izlanishlar olib borganlar va zoologik materialar to‘plaganlar. 1840-yil 25- avgustdan 25-oktyabrgacha Zarafshon vodiysi bo‘ylab A. Leman sayohat qildi[46]. U Buxoro, Karmana, Kattaqo‘rg‘on, Samarqand, Panjakent, Vorziminora bo‘ylab sayohat qildi. U shu yerlardagi 30 tur qushlar haqida ma’lumot bergan. [46]. Zarafshon daryosining o‘rta oqimlarida ilmiy izlanishlar vodiyga tashrif buyurgan buyuk olim A. P. Fedchenkoning [ 36,37 ]. tadqiqotlari bilan boshlangan. 1868-1870 yillarda A.P. Fedchenko Zarafshon vodiysi bo‘ylab ikki marta sayohat qiladi. U 1869-yilda Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Jomboy, Shaxrisabz, Qoratepa, Urgut, Panjakent, Jizzax va Toshkent marshuruti bo‘ylab sayohat qildi. A.P. Fedchenko ko‘proq entomologiya materiallar yig‘ish bilan shug‘ullangan.[ 36,37 ]. U to‘plagan kolleksiyalar 5000 ekzemplyardan 4500 tasi hasharotlarga xosdir. A.P. Fedchenko tomonidan qushlar va sut emizuvchi hayvonlarning katta kolleksiyasi to‘plangan edi. 1878-yilda V.F.Russov Samarqand, Boysun, Kitob, Dahbet va boshqa marshurutlar bo‘ylab sayohat qilgan. Russov to‘plagan materiallarni 1889-yilda F.D. Plesske (1888) ishlab o‘zining maqolasida 419 tur qushlarning biologiyasini keltirmagan holda ro‘yxatni ko‘sratib o‘tdi. [35]. Shulardan 109 ta tur qushlar Zarafshon vodiysiga xosdir.[35] 1887-yil yozda S.A. Lidskiy (1988) Samarqand, Yakkabog‘, Darbent, Boysun, Denov bo‘yicha qilgan sayohatiga asoslanib «Turkiston o‘lkasi va Buxoro bo‘ylab 1887-yilgi sayohat» bo‘yicha hisobotini yozadi. [45]. 1892-yil Buxoroda, D.L. Glazunov, Samarqand, Jizzax, Qizilqum, Nurota, 13 Kattaqo‘rg‘on bo‘ylab sayohat qiladi. [40]. 1897-yilda Kaznakov Zarafshonning yuqori oqimlari bo‘ylab Samarqand, Panjikent, Qushtup, Iskandarkul, Hisor bo‘ylab sayohat qiladi. [40].1907-1908 yillarda Samarqandda Duglas Carruzers hayvonlarni kolleksiyalash bilan shug‘ullanadi. Samarqanddan Hisor tog‘lari hayvonlarini ko‘rganlarinio‘rganadi va to‘plangan materiallarni 1910-yilda chop etadi. 1909-yil sentyabr oyida M.N. Divnogopskiy Samarqandga keladi va shaxar ichida materiallar yig‘adi. Keyin Urgut orqali Surxandaryoga o‘tib ketadi. tomonidan qisman qayta ishlangan. 1930-yilda R.N. Meklenbursev Samarqand bo‘ylab (Ohalik, eski aerodrom, Xo‘ja Ahror qishlog‘i, Samarqand shahri, Cho‘pon-Ota tepaligi, Jomboy qishlog‘i) ekspeditsiya uyushtirildi. [22,23,24]. 1941- yildanboshlabumurtqalihayvonlarzoologiyasikafedrasio‘qituvchilariA . K . Sagitov , M. V . Ka lujina , Ye. V . K iselevavaboshqalartomonidanZarafshonvodiysiningqushlarekologiyasichuqurr oqo‘rganilaboshlandi [28]. 1947- yildantekshirishlarSamarqandviloyativauningatroflari ( Urgut , Oxalik , Jomboy , Pastdarg‘om , Kattaqo‘rg‘onvaboshqa ) dao‘tkazilgan . 1950- yilda A.K.Sagitov [26,27]va I.A. Abdusalyamov [1]. boshchiligidagi ekspedisiya 30 –iyuldan 30-avgustgacha Zarafshon vodiysining yuqori qismlarida olib borilgan. 1952 yilda bahorda uchinchi ekspeditsiya, M.V. Kalujina A.K.Sagitov, I.A. Abdusalyamov, I.M. Ananevlar [1,2]. boshchiligida o‘tkazilgan. 1955- yildagi ekspeditsiya A.K. Sagitov, M.V.Kalujina, I.M. Ananev, M.P.Larina [28]. tomonidan uyushtirilgan. Ekspeditsiyalar paytida Jumabozor, Jartepa, Urmetan, Zominsoy, Oqtepa, Samarqand marshuruti bo‘ylab o‘tgan. Barcha ekspeditsiyalarda qushlar kolleksiyalari to‘plangan, alohida turlar ekologiyasi o‘rganilgan. Zarafshon vodiysi qushlarini o‘rganishga S.K.Dal [11,12,13], O.P.Bogdanov [10]. A.K.Sagitov X.V. Salimov, J.L.Laxanov, M.V.Kalujina katta hissa qo‘shdilar. [28]. Zarafshon daryosi xavzasi qushlarini o‘rganishning barcha bosqichlari A.N. Bogdanov [7]. maqolasida o‘z aksini topdi. SamDUning umurtqalilar zoologiyasi kafedrasining o‘qituvchilari qushlarning faunasini va 14 ekologiyasi bo‘yicha 120 ga yaqin maqola chop etgan. Zarafshon davlat qo‘riqxonasi tashkil etilgandan keyin uning florasi va faunasini o‘rganish bilan Samarqand Davlat universiteti biologiya fakulteti olimlari va quriqxonaning ilmiy xodimlar shug‘ullanmoqdalar. [29]. II. Bob.Tadqiqot sharoiti, obyekti, uslublari. 2.1. Tadqiqot sharoiti, tadqiqot o‘tkazilgan hududning fizik – geografik tavsifi. Relefi. Zarafshon vodiysi Turkiston va Zarafshon tog‘ tumanlari va ularning yon bag‘irlari orasida joylashgan. Zarafshon vodiysining relefi keskin o‘zgaruvchandir.O‘zbekiston hududida Zarafshon vodiysining uzunligi 700 km dan ortiqni tashkil etadi. Zarafshon to‘qayzorlar hududi kenglik yo‘nalishi bo‘yicha Zarafshon va Turkiston tog‘ tizmlari yonbag‘irlari orasida joylashgan Zarafshon vodiysining tabiati o‘ziga xosdir. Uning butun hududi uning o‘ziga qaragan va oqim bo‘yicha qiyalashgan tekisliklardan iborat. Hududning tekisligi daryo o‘zanlari, eski va amaldagi irmoqlari, kanallar va dambalar (ko‘tarmalar) tomonidan buzilib turiladi. Dengiz sathidan balandligi 620 – 900 metrni tashkil etadi. Zarafshon milliy tabiat bog‘i Zarafshon daryosining o‘rta oqimida kengligi 300-1500 m gacha kenglikda, uzunligi esa 47 km gacha bo‘lib asosan daryoning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan. Gidrografiyasi. Mintaqaning asosiy suv tarmog‘i bo‘lib, Zarafshon daryosi hisoblanadi va u Zarafshon muzliklaridan boshlanadi. Yuqori qismlarda daryo toshli to‘siqlar va qoyali tog‘lar orasidan oqib keladi, Zarafshon daryosi suv havzalarining umumiy maydoni 56 ming km 2 ni egallaydi. Shundan 10 ming km 2 ini tog‘li mintaqa, 28 ming km 2 ini tog‘ oldi mintaqasi, 18 ming km 2 ini cho‘l mintaqasi tashkil etadi [26]. Zarafshon to‘qayzorlar hududida asosiy suv Zarafshon daryosi va uning irmoqlari hamda o‘ng qirg‘og‘idagi kanal hisoblanadi. Suv sarfi bo‘yicha Zarafshon daryosida yillar bo‘yicha va yil davomida katta beqarorlik kuzatiladi. Suvning eng ko‘p sarflanishi iyun – iyul oylarida, eng kam sarflanishi yanvar – mart oylarida kuzatiladi. Yil davomida ikkita toshqin kuzatiladi: qorlar erishi 15 davriga (bahorda) va tog‘ cho‘qqilaridagi muzliklarining erish davriga (yozda). Bu vaqtlarda daryoda suvning sathi keskin ko‘payib ketadi. Zarafshon to‘qayzorlar hududida botqoqliklar yo‘q. Yer osti suvlarining asosiy manbai bo‘lib, zarafshon daryosi hisoblanadi. Ba’zi maydonlarda yer osti suvlarining joylashishi, chuqurligi mavsumiy va yillik o‘zgarishlarga ega. Iqlimi. Vodiyning iqlimi O‘zbekistonning iqlimiga xos bo‘lib, o‘zining ayrim alohida xususiyatlariga ega. Yoz fasli uzoq, jazirama va quruq, qish fasli sernam, sovuq, lekin shimoli-sharqiy qismdagi nisbatan bir oz yumshoq bo‘ladi. Kuz fasli uzoq va quruq. Atmosfera yog‘ingarchilik miqdori yillik 150-300 mm ni tashkil etib, uning asosiy qismi qishda va bahorda yog‘adi. Qor qoplami barqaror emas. Bir mavsum ikkinchi mavsum bilan tezda almashinadi. Hududidaiqlimikontinental . Yog‘ingarchilikmiqdoriyildavomida 300 mmdan 600 – 700 mmgachao‘zgaribturadi . Havoharoratinigabsolyutimaksimumiyuloyidabo‘lib , 37 0 Cnitashkiletadi . Yozmavsumi 140 kunmayoyining 10- sanasidansentabroxirigachadavometadi . Yozfasliquruqvaissiqbo‘ladi . Dekabroyiningbirinchiyarmidanmartoyiningboshlarigachaqishfaslihisoblanadiva u 80 kunnitashkiletadi . Qishgioylarningo‘rtachaoylikharoratiquyidagicha : dekabr – 10 0 C , yanvar – 15 – 2.5 0 C , fevral – 20 0 C . Qishdayog‘ingarchilikyomg‘irvaqorko‘rinishidabo‘ladi . Qorqatlaminingbalangligi 6 – 8 smatrofidao‘zgaribturadi . Ayozsizdavrningo‘rtachauzunligi 209 kun , oxirgiayozlikunlaro‘rtacha 2- aprelga , birinchiayozlikunlar 29 – oktabrgato‘g‘rikeladi . Barqarorqorqatlamihosilbo‘lmaydi . Qishdavayozdasharqiyyo‘nalishda , kuzdavabahordajanubiy – sharqiyyo‘nalishdashamolesadi . Tuprog‘i . Milliy bog‘ hududining tuproq qatlami ancha xilma-xildir. Tuproqning hosil qiluvchi jinslarni vujudga kelishiga Zarafshon daryosi yotqiziqlari muhim rol o‘ynaydi. Asosiy tuproq tipi bo‘z tuproqlar hisoblanadi. Daryo vodiylarida nam tuproqli sharoitlarda o‘tloq, botqoq-o‘tloq, botqoq tuproqlari, shuningdek, sho‘rxoq tuproqlar taraqqiy etadi. 16 Shuningdek hududida quyidagi tuproq turlari uchraydi: - bo‘z – o‘tloq tuproqlari; - allyuvial – o‘tloq tuproqlari; - qaytar – allyuvial, tuproqlari; - o‘tloq – botqoq tuproqlari; - botqoq tuproqlari. Bu tuproqlardan eng keng tarqalganlari qaytar allyuvial va allyuvial – o‘tloq tuproqlari hisoblanadi. Yer osti suvlari 0,3-0,5 metrdan 1 , 5m chuqurlikda joylashgan. Gumus miqdori 1.5 % dan 2.5 % gacha o‘zgarib turadi. O‘simliklar olami. To‘qay landshafti o‘simliklarining rivojlanishi alohida gidrotermik sharoitda rivojlanadi. «To‘qay» so‘zi o‘rmon ma’nosini anglatadi. U juda ham o‘ziga xosdir. To‘g‘ayzorlarda o‘simliklarning olami 300 dan ortiq turdan iborat: atirguldoshlar - 16ta, g‘alladoshlar - 48ta, murakkabguldoshlar - 40ta, dukkakdoshlar - 23ta, karamdoshlar – 20 ta, sigirquyruqdoshlar - 12ta. To‘qayzorlarda uchraydigan o‘simliklar orasida tol, terak, turang‘il, jiyda, chakanda, tog‘larda na’matak, maymunjon ko‘p uchraydi. O‘rta va quyi oqimlarda ba’zi joylarda chakalokzorlar hosil qiluvchi yulg‘unlar uchraydi. Qo‘riqxonaning hamma hududlari to‘qayzorlar zonasiga kiritiladi. To‘qayzorlarning o‘ziga hos xususiyatlaridan biri bo‘lib, ularning alohida shart – sharoitlar yuqori harorat va yuqori namlik sharoitida taraqqiy etish hususiyati hisoblanadi(1-rasm). 17 1-rasm. Zarafshon milliy tabiat bog‘i o‘simliklari. To‘qayzorlarning aksariyat o‘simliklari suv bosimiga moslashgan. Baquvvat ildiz sistemasiga ega. Tuproq qatlamining xilma – xiligi va namlik rejimi to‘qayzor o‘simliklarining turli – tumanligini ta’minlaydi. O‘simliklarning o‘sish joylariga qarab bu yerda qayir, qayir usti va cho‘l fitotsenozlari farq qilinadi. Qo‘riqxona hududida daraxtchil o‘simliklar Zarafshon daryosi o‘zani bo‘ylab uzuq – uzuq unchalik keng bo‘lmagan polosa bo‘lib joylashgan va xilma – xil daraxtlardan iborat: terak, tol, shumtol, zarang, akatsiya va boshqalar. Daraxtchil to‘qayzorlarda o‘tchil o‘simliklar qatlami asosan veynik, imperata, eriantus, qizilmiya, qamish, kendir, ajiriq, lomonos, pechaklar, qiyoq va boshqalardan tashkil topgan. Jiydali to‘qayzorlarda o‘simliklarning 60 %dan ko‘prog‘ini jiyda tashkil etadi. Bu yerda ular bilan birga yulg‘un, jingil va boshqa siyrak va zich butachil o‘simliklar o‘sadi. O‘tchil o‘simliklar qaplami zich va baland bo‘yli bo‘lib u asosan yovvoyi g‘alladoshlar, qamish, eriantus, kandir, qizilmiya, veynik va boshqalardan tashkil topgan. Jiydaning bo‘lishi kuzgi qishki davrlarida bu joylarning yemxashak jihatidan ahamiyatini oshiradi. Jiyda mevalari bilan bu davrda to‘qayzorning ko‘pgina hayvonlari oziqlanadilar. Baland bo‘yli va himoya shart – sharoitlarining bo‘lishi bu joylarga ko‘p miqdordagi hayvonlarni jalb qiladi. Chakandali to‘qayzor tarkibiga 60 % chakanda to‘g‘ri keladigan o‘simliklar uyushmasidan 18 iborat. Chakandali to‘qayzorlar daryo va soylar yoqasida tor polosa bo‘lib joylashadi. Chakandali to‘qayzorlar o‘zining himoya va oziqa sifatlari jihatidan jiydali to‘qayzorga o‘xshab ketadi. Kuzgi – qishgi davrda chakanda mevalari o‘troq hamda qishlovchi qushlarning oziqasi bo‘lib xizmat qiladi. Suv bilan yaxshi ta’minlangan ochiq joylarda qayir o‘tloqlari xosil bo‘ladi. U qizilmiya, yantoq, qo‘g‘a, qiyoqlar va boshqalardan tashkil topadi. Qo‘riqxona hududida turang‘il o‘sadi. Hammasi bo‘lib qo‘riqxona hududida 300 dan ortiq o‘simliklar o‘sadi. Ularning ko‘pchiligi dorivor, asal beradigan, texnik va oziqabob o‘simliklar sanaladi. Shunindek bu yerda korol’ kov shafrani singari qizil kitobga kiritilgan turlar ham qayd qilingan. Hayvonot olami. Zarafshon to‘qayzorlardaumurtqali hayvonlari ro‘yxati baliqlarning 18 turini, suvda va quruqda yashovchilarning 2 turini, sudralib yuruvchilarning 10 turini, qushlarning 218 turini, hasharotarning 88 turini, mollyuskalarning 26 turini o‘z ichiga oladi. Baliqlar asosan zog‘ora baliqlar turkumi vakillaridan iborat. Suvda va quruqlikda yashovchilardan ko‘l baqasi tez – tez uchrab turadi. Yashil qurbaqa kam uchraydi. Sudralib yuruvchilar faunasi unchalik ko‘p sonli emas. Yo‘llarning chekkalarida, ariqlarda, toshlarning tagida osiyo ilonquyrug‘i, o‘simliklar o‘smaydigan joylarda tez kaltakesakchalar uchraydi. Bu yerda suvilonlar keng tarqalgan. Bundan tashqari guldor chipon iloni, qum bug‘ma ilonchasi va o‘qilon tez-tez uchraydi. Yuqori maydonlarda cho‘l toshbaqasi tarqalgan. Hududida qushlar faunasi juda xilma-xildir. Bu yerda uchraydigan 218 tur qushdan 10 turi o‘troq, 30 turi uya quruvchi, 36 turi qishlovchi, qolganlari bahorgi va kuzgi uchib o‘tish vaqtlarida uchraydi. Uya quruvchi turlar orasida qirg‘ovul, buxoro chittagi, mayna, xakka, qoraboshli vohma qushi va boshqalar odatdagi turlar hisoblanadi. Zarafshon qirg‘ovuli – oddiy qirg‘ovulning 12 ta kenja turlaridan biri hisoblanadi. Uning soni unchalik ko‘p emas va 2000 – 2300 ta atrofida o‘zgarib turadi(2-rasm). 19 2-rasm. Zarafshon qirg‘ovuli. To‘qayzorlarda mayna juda ham ko‘p uchraydi. Bu qush uya qurish joylari uchun ko‘k qarg‘a va tillo kurkunaklar bilan uya joylari uchun raqobatlashadi. To‘qayzorlar hududida nisbatan erta, mart oyining oxiri aprel oyining boshlarida qushlar uchib keladi. Aprel oyining o‘rtalaridan ularning bir uchta tuxumi bo‘lgan uyalarini uchratish mumkin. Yirtqich qushlardan to‘qayzor hududida toshqirg‘iy, jig‘iltoy, miqqiy, oddiy sog‘, quloqdor ukki (ba’zi yillarda) uya quradi. Daryo o‘zanlarida, tentakqush, kichik chigitchilar uya quradi. Zarafshon daryosi qirg‘oqlaridan jarliklarda ko‘kqarg‘a, tilla kurkunak, ko‘k kaptar, qora va kichik uzunqanotlar, zog‘cha, mayna, malabel qaldirg‘och va boshqalarning uyalari joylashadi. Kuzgi uchib o‘tish sentabr oyida boshlanib, oktabr – noyabr oylarigacha davom etadi. To‘qayzor hududida go‘ng – qarg‘a, qora qarg‘a, qora to‘sh shaq – shaq, qizilqorinli va bo‘zbosh qizilquyruqlar, sariq tomoqli chittak, sariq qorinli lazorevka, bigiztumshuqlar qishlaydi. Sut emizuvchilar faunasi to‘qayzorda kam sonlidir. Ularning asosiy qismini kemiruvchilar: qum sichqonlari, yumronqoziqlari, dala sichqonlari, sichqonlar tashkil etadi. Jayra qo‘riqxonaning ko‘rki hisoblanadi. 20 Yulg‘un qumsichqoni, oddiy ko‘rsichqonlar odatdagi tur hisoblanadi. Dala sichqonlaridan bu yerda afg‘on dala sichqoni, jamoatchi dalasichqon, oddiy va kaspiy orti dala sichqonlari uchraydi. Daryo qirg‘oqlarida iqlimlashtirilgan va O‘rta Osiyo qunduzini siqib chiqargan ondatra uchraydi. To‘qayzorda qum tovushqonining soni sezilarli darajada qisqarib ketgan. Yirtqichlardan to‘qayzor hududdida shoqol, karagan tulki, korsaklarni, kamdan – kam xollarda olaqo‘zan va o‘sgan to‘qayzorlarda goho – goho bo‘rsiq uchrab turadi. Bo‘rsiq qishda uyquga ketadi. Ba’zan to‘qay mushugi va dasht mushuklarini ko‘rish mumkin. 21 2.2. Tadqiqot ob’yekti Zarafshon milliy tabiat Zarafshon daryosining o‘rta qismida Jomboy shahri va bitta suv ayirg‘ichi orasida daryoning o‘ng q`irg‘og‘ida joylashgan. Uning uzunligi 47 km gacha ayrim joylarida qisqarib 300 mni tashkil qiladi. Qo‘riqxonaning umumiy maydoni 2426.4 gektar ega bo‘lib shundan 30% o‘rmon bilan qoplangan qo‘riqxona O‘zbekistonning Samarqand viloyatini Jomboy hamda Bulung‘ur tumanlari territoriyalarida joylashgan bo‘lib O‘zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi o‘rmon boshqarmasiga qarashli qo‘riqxonaga yaqin katta va zich aholi punktlari bo‘lib Samarqand shahri (10km) Jomboy shahri (4-5km) hisoblanadi. Joylashuv o‘rni va chegarasi 2426.4 gektar maydonga ega bo‘lgan Zarafshon qo‘riqxonasi Samarqand viloyatining janubiy-sharqiy qismida Jomboy va Bulung‘ur tumanlari hududida joylashgan bo‘lib, Zarafshon daryosi bo‘ylab ikki alohida (yuqori va pastdagi) uchastkadan iborat. Uchastkalar orasidagi masofa 300 m, kengligi esa 300-1500 m ni tashkil qiladi, umumiy uzunligi 47 km. Hududi Samarqand shahridan 8 km narida Cho‘ponota cho‘qqilaridan boshlanadi, Zarafshon daryosi o‘ng sohilidan yuqori oqim bo‘yichaPervomaysk dambasigacha cho‘ziladi. Qo‘riqxonaning g‘arbiy chegarasi Zarafshon daryosining o‘rtasi hisoblanadi, janubiy chegarasi esa Tojikiston bilan chegadan o‘tadi, sharqiy chegarasi Bulung‘ur tumanidan Magistral o‘ng sohil kanali orqali «Jomboy-1» xo‘jaligi bilan Jomboy tumani bo‘yicha «Mirza» kanalining eski oqimidan Magistral o‘ng sohil kanaliga 4 qaytib, zovurlar tizimi bo‘yicha sobiq kolxoz eridan Toshkent - Termiz avtomobil yo‘liga chiqadi, ushbu yo‘l qo‘riqxonaning shimoliy chegarasi sanaladi. Qo‘riqxonaning markaziy hovlisi va idorasi O‘rta Jomboy tabiiy chegarasida, eng yaqin temiryo‘l stansiyasidan («Jomboy» raz’ezdi) 4 km, Toshkent - Termiz kata o‘zbek avtomobil traktidan 3 km, Samarqand shahridagi viloyat markazidan 15 km narida joylashgan(1-xarita). 22 1. Zarafshon milliy tabiat bog‘i GIS dasturida tuzilgan xaritasi. 2.3.Tadqiqot uslublari Ushbu magistrlik ishi uchun material Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududida 2021-2023 yillar davomida to‘plangan.Zarafshon milliy tabiat bog‘ining tur tarkibi adabiy ma’lumotlar, Zarafshon davlat qo‘riqxonasi tabiati yilnomalari va o‘z kuzatishlarimiz, shuningdek, Biologiya fakulteti Zoologiya muzeyida saqlanayotgan qushlar kolleksiyalari asosida tuzilgan. Turli biotoplardagi qushlar sonini aniqlash uchun sanash marshrutlari o‘tkazildi, ular bo‘yicha yilning barcha fasllarida qisqa muddatli ekskursiyalar paytida qushlarni hisoblash amalga oshirildi. Marshrut chizig‘ining uzunligi biotop turiga qarab o‘zgarib turardi: daraxtchil biotopda 2 km, butalar va o‘tli biotoplarda 3 km, ko‘rinish, uchastkalari -50 m.Jami 100 dan ziyod tadqiqotlar o‘tkazildi. , umumiy uzunligi km. Qushlarning populyatsiyasini tavsiflash uchun A.P. Kuzyakin, P.P. Vtorov (1963): juda ko‘p - 100 yoki undan ko‘p, ko‘p - 10- 99, umumiy - 1-9, kamdan-kam - 0,1-0,9; juda kam - har kvadrat kilometrga 0,1 kishidan kam. [ ]. Dominant turlar umumiy mo‘l-ko‘llikning 10% yoki undan 23 ko‘pini tashkil etadiganlar, keng tarqalgan ko‘p uslubidan foydalanildi.Kuzatish yo’nalishlarini aniqlashda Jabborov A.R. va A.R. Fundukchiyev (2021) ni dala amaliyoti qo‘lllanmasidan foydalanildi.[17]. Tadqiqot uslublari, materiallar va metodologiyasi. 2021-2023 yillarda Zarafshon tabiat bog‘i hududidan to‘plangan. Turli biotoplardagi qushlar sonini aniqlash uchun sanash marshrutlari yotqizilgan, ularda qushlarni hisoblash ishlari olib borilgan. Yilning barcha fasllari qisqa muddatli ekskursiyalarda ro yxatga olish chizig ining uzunligiʻ ʻ biotop turiga qarab o zgarib turdi. ʻ Yog ochli biotopda 2 km, butalar va o t o simliklari uchun 3 km, aralash ʻ ʻ ʻ o simlikli biotopda - 4 km, daraxtzor to qaylardagi ro yxatga olish chizig ining ʻ ʻ ʻ ʻ kengligi 20 m, ochiq, ko rinishi yaxshi, uchastkalari -50 m.Jami 100 dan hisob- ʻ kitoblar olib borildi, umumiy uzunligi km. 9-tadqiqot maydonining o‘ziga xosligini, o‘simlik qoplamining mozaik taqsimlanishini, qo‘shni biotoplar chegaralarining bir-biriga mos kelishini hisobga olgan holda, miqdoriy xarakteristikalar uchun G.A. Novikov uslublaridan foydalanildi. [21]. 24 Tadqiqot natijalari. III. BOB. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning turli biotoplar bo‘yicha tarqalish ekologiyasi. 3.1. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi asosiy biotop tiplari. M illiy tabiat bog‘ining maqsadi to‘qay o‘simliklari va hayvonot olamiga mansub tabiiy muhitni, noyob va yo‘qolib borayotgan o‘simliklar va hayvonlar genofondini saqlash, o‘rganish hamda tiklashdan iborat. Milliy tabiat bog‘ining iqlim sharoitlari o‘zgaruvchan subtropiklarga xos. Havo harorati yozda +4 0 C ga yetadi, qishda -27 0 C gacha pasayadi. O‘rtacha yillik yog‘in miqdori 100-400 mm ni tashkil etadi. Dam olish hududi 352 gektarni tashkil qiladi. Bu hududda uchta sayyohlik yo‘nalish tashkil qilingan. Birinchi yo‘nalishda tillarang qirg‘ovul va qushlarni kuzatish mumkin. Ikkinchi yo‘nalishda esa Buxoro xonguli bug‘ulari bilan tanishish ko‘zda tutilgan. Uchinchi yo‘nalish bog‘ning betakror o‘simlik dunyosi va tabiiy landshafti bilan bog‘liq. Vazirlar Mahkamasining tegishli qarori bilan 2020 yilda bog‘ hududida dam olish markazi tashkil etish bo‘yicha ishlar boshlangan. Mahalliy va xorijlik sayyohlar kelib, bog‘ning betakror manzaralaridan bahramand bo‘lishlari, hordiq chiqarishlari uchun imkoniyatlar yaratilgan. Bu jarayonda hududda umumiy maydoni 2 gektardan iborat hayvonot bog‘i ham tashkil qilinmoqda. To qay o simliklari uzoq o tmishda daryo va uning irmoqlari bo ylab,ʻ ʻ ʻ ʻ shuningdek, er osti suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan tekis relefi bo lgan ʻ joylarda katta maydonni egallagan. Biroq,turi ekologik omillar natijasida to‘qaylar maydoni doimiy ravishda qisqarib bormoqda. 1. Suv resurslarini qayta taqsimlash va irrigatsiya tizimini rekonstruksiya qilish. Daryo har yili tog‘lardan 4-6 milliard kub metr suv oladi. 535 ming ga sug‘orish uchun suv. Ilgari vodiyning barcha sug‘oriladigan yerlarini suv bilan ta’minlagan. Qishloq xo jaligi, sanoat va maishiy ehtiyojlar uchun suv iste moli ʻ ʼ sezilarli darajada oshgani sababli bugungi kunda Samarqand viloyatida sug oriladigan yerlar maydoni 503 ming gektarga kengaytirilgan holda suv ʻ 25 yo qotilmoqda. Amu-Buxoro mashina kanalining dastlabki ikki navbati ishgaʻ tushirilgandan so‘ng, hozirda Buxoro viloyati asosan Amudaryodan oziqlanadi, lekin bu yerdagi suv muhandislik-gidrotexnika inshootlari orqali taqsimlanadi, lekin avvalgidek daryoga to‘kiladi. 2. Antropogen ta’sirlarning bevosita ta’siri. To qaylar qadimdan mahalliy ʻ aholiga o‘tin manbai, qurilish materiali, shuningdek, ov yerlari va chorva mollarini boqish uchun tabiiy yaylov sifatida xizmat qilib kelgan. Umumiy keng ko‘lamda foydalanish ularning kamayishiga olib keldi.Faqat oxirgi yigirma yilda to‘qaylar maydoni 30 ming gektarga kamaydi va hozir atigi 50 ming gektarni tashkil etadi. Quyi Zarafshonada to qaylar deyarli butunlay vayron bo lgan, ular Zarafshon ʻ ʻ milliy tabiat bog‘ihududida siyrak chakanda chakalakzorlari shaklida qolgan. Yuqori Zarafshonda sel tekisligidagi chakalakzorli hududlarning sezilarli tarqoqligi vujudga kelgan. To qaylar faqat daryoning o rta oqimida nisbatan ʻ ʻ yaxshiroq saqlanib qolgan, u yerda ular kengligi 1-1,2 km gacha bo lgan qirg oq ʻ ʻ chizig ini egallagan. ʻ To‘qay formatsiyasi tarkibi va rivojlanish bosqichlariga nisbatan 4 ta tipga bo‘linadi: I. Daraxtsimon to‘qay turanga, tol, chakanda shakldagi formatsiya bilan ifodalangan biotoplar. To ranga formatsiyasini shakllanishi avvallari Zarafshon daryosi o‘rta qismi ʻ hududi bo‘ylab tarqalgan Hozirgi vaqtda faqat Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududida 0,7- 6,5 gektargina saqlanib qolgan. Formatsiya umuman Zarafshon milliy tabiat bog‘i to qaylarining 3-4%, o rta Zarafshon to qaylarining 0,1%ini ʻ ʻ ʻ egallaydi. Jiyda formatsiyasi quyi Zarafshon hududida diyarli saqlanmagan. Zarafshonning o rtasida nisbatan keng tarqalgan bo lib, Oqdaryo va Qoradaryo ʻ ʻ bo ylab, ba zi joylarda sof jiyda chakalakzorlarini hosil qiladi. Daraxtlarning ʻ ʼ balandligi 3-6 m ga etadi, zichligi 900-1000 ind/ga. Daryoning o‘rta oqimida Zarafshon milliy tabiat bog‘ida jiyda chakalaklari to‘qaylarning 25-26% ni tashkil 26 etadi va daryo oqimi bo‘ylab siyraklashib boradi va aralash to qaylar paydo bo libʻ ʻ to‘qaylarning 1-2% ni tashkil etadi. Tol formatsiyasi barcha o simliklarning 55-60% ni tashkil qiladi. Quyi ʻ Zarafshonda to‘qay o simliklarining 2—3% ni tashkil qiladi. Ulardan Zarafshon ʻ milliy tabiat bog‘ingning o rta qismida tarqalgan bo lib, u yerda daraxtlarning ʻ ʻ zichligi ba zi joylarda 2000 ind/ga ga etadi. Ular iqtisodiy jihatdan yaroqliligi ʼ tufayli kesilgan, Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududda faqat alohida daraxtlar saqlanib qolgan. Chakanda formatsiyasi Zarafshonning o rta va yuqori qismida oralig ida ʻ ʻ uchraydi. Tog oldi vodiysida, ayniqsa, Sarazm qo riqxonasi hududida, zichligi ʻ ʻ 100-150 ind/ga ga yetgan hududlarda siyrak holda uchraydi. Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududida faqat tekislikda chakanda o‘simlik daraxtlari uchraydigan yagona hudud hisoblanib, umuman to‘qay o‘simliklarining atigi 3-4 % ini tashkil qiladi 2. Butasimon to qaylari yulg‘un formatsiyasi tuzilmalari bilan ifodalangan ʻ biotoplar. chingil shakllanishi uchta navdan iborat - Ulardan birinchisi daryoning qadimgi deltasida ko‘llar qirg‘og‘ida o‘sadi. Zarafshonning quyi oqimining cho l zonasida hosil bo lgan. Ikkinchi tur quyi ʻ ʻ Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududida sel bosgan tekisligida keng tarqalgan, bu yerda yulg‘un chakalakzorlar tekislik o simliklarining 80-87% ni tashkil qiladi. ʻ Xalach va Turkon qishloqlari oralig ida 50 gektar maydonda balandligi 3 m gacha ʻ bo lgan sof yulg‘un to qaylari saqlanib qolgan.Bu yerda butalar zichligi 500-700 ʻ ʻ ind/ga. Boshqa joylarda yulg‘un formatsiyasi bo yi 1,5-2 m dan ʻ oshmaydi.Uchinchi turi esa o rta yuqori Zarafshonda ora-sira tarqalgan, bu yerda ʻ yulg‘unsimon butalar to qay o simliklarining 2—3% ni tashkil qiladi. ʻ ʻ 3. O‘tsimon o‘simliklar formatsiyali to qay biotoplarida qamish, yontoq, ʻ qahrabo, kendr, eryantus, qizilmiya o‘t –o‘simlik shakllari keng tarqalgan. O‘t o‘simliklar yangi allyuval yotqiziqlardan tortib, daryo o‘zanigacha bo‘lgan barcha joyni zabt etdadi. O tli to qaylar orasida qamish hukmron bo lib, u pasttekislik ʻ ʻ ʻ 27 o simliklarining 3-4%, o rta Zarafshon milliy tabiat bog‘I o simliklarining 6-7%iniʻ ʻ ʻ tashkil qiladi. 4. Aralash to qayzorlar o rta Zarafshon daryosi tekisligida nisbatan keng ʻ ʻ tarqalgan. Ba’zi hududlarda daraxt turlarining bir tekisligi ular orasida buta vao‘simlik shakllarining rivojlanishiga va aralash chakalaklarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Biroq, fitomasssaning ustunligi tufayli, bu tur ko‘pincha daraxt va buta to‘qaylari o‘rtasida oraliq pozitsiyani egallaydi. Biz Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning biotoplar orqali tarqalishini kuzatdik. Qushlarning turli xil biotoplar bilan bog‘lanish shakllaribir qator omillarning kombinatsiyasi bilan belgilanadi: iqlim, o‘simliklar, tuproq qoplami va relyef, suv manbalarining mavjudligi va ma’lum bir hududning sinantropizatsiya darajasi va buzilish omillarning mavjudligi bilan bir biri bilan farqlannadi. Zarafshon milliy tabiat bog‘i [4] hududida ushbu omillarning ta sir ʼ darajasiga qarab quyidagi biotoplarga ajratish mumkin. 1.Jiyda, tol, terak, turanga shakldagi daraxtlar bilan ifodalanuvchi daraxtchil to‘qay biotopi(3-rasm). 3-rasm.Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududida uchrovchi daraxtzor biotopi. 28 2.Yulg‘un, chakanda, namatak, zirk, maymunjon shaklari bilan ifodalanishi mumkin bo‘lgan buta-to‘qay biotopi(4-rasm). 4-rasm. Zarafshon milliy tabiat bog‘da buta biotope. 3.O‘t- buta biotopi- eryantus, kendr, qamish, qizilmiya, qamish formalari hosilalari bilan ifodalanishi mumkin bo‘lgan biotoplar.Bunday biotoplar juda kam uchraydi. Odatda daraxt-buta,o‘t-buta aralash biotoplarni tashkil etuvchi moziakali o‘simliklardan tashkil topadi, chunki ba’zi hududlarda daraxtlar ancha siyrak bo‘lib bu buta yoki o‘t o‘simliklarni o‘sishiga zamin yaratadi(5-rasm). 29 5-rasm. Zarafshon milliy tabiat bog‘da mavjud o‘tloq biotopi. 4.Sohil biotopi. Milliy bog‘ hududi Zarafshon daryosining o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan bo‘lib suvlarga boy, suv sathi yil davomida o‘zgarib turadi. Yuqorida keltirilgan barcha suv manbalari suv-botqoqqushlari uchun migratsiya mavsumida dam olish uchun juda qulay hisoblanadi va bu yerda to‘xtab o‘tishadi(6-rasm). 6-rasm. Zarafshon milliy tabiat bog‘ida mavjud sohil bo‘yi biotopi 30 5.Yarim cho‘l biotopi- siyrak o‘t o‘simlik bilan qoplangan ochiq hududlar(7-rasm). 7-rasm. Ochiq maydon biotope. 31 3.2. Zarafshon milliy tabiat bog‘i qushlar olamining bioxilma-xilligi, tur tarkibi va ekologik guruhlar. Zarafshon vodiysi to qaylarida qushlarning 163 turi va kenja turi qaydʻ etilgan bo lib, ular 12 turkumga mansub qush turlari uchrashini qayd etgan. ʻ (Salimov, 1981).[30] 106 tur chumchuqsimonlar, 19 tur- lochinsimonlar, 7 turidan boyqushsimonlar va turnasimonlar, 6 tur laylaksimonlar, 4 turidan ko‘kqarg‘asimonlar va balchiqsimonlar, 3 tur kaptarsimonlar, 2 turidan - kakkusimonlar, tentakkushsimonlar, qizilishtonsimonlar, 1 tur - tovuqsimonlar. Yashash xususiyatiga ko ra katta guruhni 56 ko chmanchi, 25 ta -uya ʻ ʻ qo yadigan, 52 ta qishlash turi, 12 turi to qaylarda davriy ravishda paydo ʻ ʻ bo ladi, 13 turi esa sarson-sargardon turlardan iborat. ʻ Taqqoslash uchun, Baday-To‘qay tekislik-to‘qay qo‘riqxonasida 90 dan ortiq qush turlari qayd etilgan. Qizilqum davlat qo riqxonasida 159 turdagi ʻ qushlar qayd etilgan. Zarafshon milliy tabiat bog ida qushlar ro yxatiga 17 ta turkumga mansub ʻ ʻ 218 tur kiradi. Ulardan eng ko p qatori chumchuqsimonlar – 102 tur, ʻ lochinsimonlar – 27 tur, balchiqsimonlar – 21 tur, g‘ozsimonlar– 17 tur, laylaksimonlar -11 tur, turnasimonlar – 8 tur, kaptarsimonlar – 7 tur, yapaloqqushsimonlar -5, ko‘kqarg‘asimonlar - 4 tur, qo‘ng‘irsimonlar -3 tur, har biri ikkitadan tur - tovuqsimon, saqoqushsimonlar, qizilishtonsimonlar, tentakqushsimonlar, uzunqanotsimonlar, kakkusimon bir tur. Ko‘chib yuruvchi turlar ro‘yxatida 84 tur mavjud bo‘lib, uy quruvchi qushlar guruhiga 15 ta turkumga kiruvchi 61 turdagi qushlar kiradi, mos ravishda chumchuqsimonlar - 28 tur (45,9%), yirtqich va kaptarlar - 5 (har biri 8,2%) bilan ifodalanadi), baliqchilar, qarqaral, rakshalar – 3 ta (har biri 4,9%), tovuqlar, suvmoshaklar, yapaloqqushlar, rjankalar, uzun qanotlilar – 2 ta (har biri 3,3%); qolgan turkumlar (kakkular, tentaqqushlar, qizilishtonlar va sasiqpapishaq) 1 tur bilan ifodalanadi, bu yozgi ornitofaunaning 1,6% ni tashkil qiladi, 57 tur qishda qayd etilgan, 16 tur vaqti-vaqti bilan bog‘da uchraydi. 32 Ko'chib yuruvchi 34% Uya quruvchi 25% Qishlovchi 23% O'troq 11% Tasodifan o'chib keluvchi 7%1-diagramma. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning ekologik guruhlari. 3.3. Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qushlarning biotoplar tarqalishi. 3.3.1. Qish-bahor ornitokompleksining shakllanishi. Qish- bahor oylarida asosan qishlovchi va bahorda uchib keluvchi va qo‘nib o‘tuvchi qushlar populyatsiyasi tashkil etadi Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, yanvar oyida baland bo‘yli yetuk tol, teraklardan iborat daraxt biotopida 14 turdagi qushlar topilgan. qoratomoqli qorayoloq (22.5%), qizilto‘sh (17.5%), kabi qush turlari dominantlik qilsa, hakka (12.5%), buxoro chittagi (12.5%) kabi turlar subdominant sifatida qayd etildi. Ko‘k kaptar (7.5%), qumri (5.0%), mayna ( 5.0%); zarafshon qirg‘ovuli ( 2.5%), qizilishton (2.5%), go‘ng qarg‘a (2.5%,) musicha (2.5%), dala chumchug‘i (2.5%), qorashoqshoq (2.5%), vyurok (2.5%) singari qush turlari esa nisbatan kam uchrashini aniqladim. Fevral oyida asosan baland teraklar bilan ifodalangan daraxt to‘qaylarida qushlarning 13 turi qayd etilgan bo‘lib, qushlar orasida hakka (24.4%), buxoro chittagi (19.5%), ustunlik qilsa; qoratomoqli qorayoloq (14.6%), vyurok (9.8%),kabi qush turlari subdominant tur sifatida qayd qilindi. mayna (4.5%), 33 dala chumchug‘i (4.5%), ko‘k kaptar (4.5%), qumri (4.5%), oqqanotli qizilishton (2.4%), chug‘urchuq (2.4%), zarafshon qirg‘ovuli (2.4%), miqqiy (2.4%), ko‘k qarg‘a (2.4%) kabi qush turlari esa kamroq uchrashi kuzatildi. Fevral oyida asosan baland teraklar bilan ifodalangan daraxt to‘qaylarida qushlarning 13 turi qayd etilgan bo‘lib, qushlar orasida buxoro chittagi (26.4%), qizilto‘sh (22.6%),turlari dominantlik qiladi. hakka (20.8%), qoratomoqli qorayoloq (15.1%), singari qush turlari subdominant turlar hisoblanadi. ko‘k kaptar (3.7%), qumri (3.7%), oqqanotli qizilishton (3.7%), zarafshon qirg‘ovuli (1.9%), chug‘urchuq (1.9%), go‘ng kaptar (1.9%), qora qarg‘a (1.9%), ko‘k qarg‘a (1.9%), mayna (1.9%) singari qush turlari nisbatan kam uchraydigan qush turlari sifatida qayd etildi. Yanvar oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil biotopda quyidagi qush turlari topilgan: buxoro chittagi (29.5%), hakka (22.6%), mayna (13.6%), qizilto‘sh (9.1%), qoratomoqli qorayoloq (9.1%), qumri (2.3%), qizilishton (2.3%), zarafshon qirg‘ovuli (2.3%), kulrang qarg‘a (2.3%), qora qarg‘a (2.3%), go‘ng qarg‘a (2.3%), oqpeshonali chumchuq (2.3%), qorashoqshoq (2.3%) dominant turlar buxoro chittagi, hakka turlari hisoblanadi. mayna, qizilto‘sh, qoratomoqli qorayoloq kabi turlar subdominant turligi aniqlandi. qolgan turlar nisbatan kam uchrashi qayd etildi. Fevral oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil biotopda quyidagi qush turlari topilgan. dominant turlar qizilto‘sh (32.8%), mayna (14.1%), buxoro chittagi (12.5%), kabi turlar hisoblanadi. qumri (7.8%), hakka (7.8%), ko‘k kaptar (6.3%), qoratomoqli qorayoloq (6.3%), singari qush turlari subdominant tur sifatida qayd etildi. musicha (1.6%), qizilishton (1.6%), zarafshon qirg‘ovuli (1.6%), kulrang qarg‘a (1.6%), go‘ng qarg‘a (1.6%), chij (1.6%), qizil yelkali qizilquyruq (1.6%), chug‘urchuq (1.6%) turlari nisbatan kam uchrashi kuzatildi (2-jadval). 34 2-jadval. Qish-bahor oylarida daraxt biotopida qushlarning tarqalishi. Tur Hisoblangan soni % Buxoro chittagi 27 19.4 Hakka 26 18.7 Qoratomoqli qorayoloq 23 1 6 .5 Qizilto‘sh 19 13.7 Ko‘k kaptar 7 5.0 Qumri 6 4.3 Mayna 5 3.6 Vyurok 5 3.6 Oqqanotli qizilishton 4 2.5 Dala chumchug‘i 3 2.9 Zarafshon qirg‘ovuli 3 2. 9 Dala chumchug‘i 3 2. 9 Go‘ng qarg‘a 2 1.4 Chug‘urchuq 2 1.4 Qorashoqshoq 1 0.7 Ko‘k qarg‘a 1 0.7 Miqqiy 1 0.7 Qora qarg‘a 1 0.7 Mart oyida, to‘ranga chakalaklari bilan ifodalangan daraxt to‘qaylarida 12 turdagi qushlar topilgan.Dominant turlar qoratomoqli qorayoloq (30.6%), qizilto‘sh (29.0%), turlari hisoblanadi. Subdominant turlar esa o qboshli sa’va (14.5%), vyurok (11.3%), qumri (8.1%), mayna (6.4%), turlari qayd etildi. Hakka (3.8%), buxoro chittagi (3.8%), go‘ng qarg‘a (1.6%), qora qarg‘a (1.6%), kulrang qarg‘a (1.6%), oqqanotli qizilishton (1.6%) kabi turlar kam uchrashi kuzatildi.(2-diagramma) 35 Qizilto’sh 24% Qoratomoqli qorayoloq 15% Buxoro chittagi 13%Mayna 10%Hakka 9%Qumri 6% boshqa turlar 23% 2-diagramma. Qish- bahor oyida turangazordan iborat biotopda qushlarning tarqalishi Yanvar oyida akatsiya va terak bilan aralash bo‘lgan to‘ranga chakalaklaridan iborat daraxtzor to‘qaylarida qushlarning 15 turi qayd etilgan. Qoratomoqli qorayoloq (29.3%), buxoro chittagi (20.0%), turlari dominant tur ekanligi qayd etildi. Subdominat turlar esa mayna (10.9%), hakka (9.1%), qizilto‘sh (7.2%), ekanligi aniqlandi. Ko‘k kaptar (3.6%), oqqanotli qizilishton (3.6%), go‘ng qarg‘a (3.6%), zarafshon qirg‘ovuli (3.6%), qorashoqshoq (3.6%), qora qarg‘a (1.8%), dala chumchug‘i (1.8%), chug‘urchuq (1.8%), mayna (1.8%), qizil yelkali qizilquyruq (1.8%) turlari esa nisbatan kam uchrashi aniqlandi. Fevral oyida aralash daraxtchil o‘simliklar biotopida akatsiya va terak qo‘shilgan turangadan iborat biotopda 15 turdagi qushlar qayd etilgan. Qizilto‘sh (17.0%), qoratomoqli qorayoloq (15.1%),qush turlari dominant turlar sifatida uchrashi qayd etildi. Buxoro chittagi (7.5%), turlar esa subdominant tur ekanligi kuzatildi. mayna (3.8%), vyurok (3.8%), qorashoqshoq (3.8%), kulrang qarg‘a (3.8%), zarafshon qirg‘ovuli (3.8%), bo‘zshoqshoq (1.9%), oddiy 36 sog‘(1.9%), qora qarg‘a (1.9%), dala chumchug‘i (1.9%), chug‘urchuq (1.9%), musucha (1.9%) turlari esa kam uchrashi qayd etildi(8-rasm). 8-rasm.Kuzatuv jarayoni(hakkaning uyasi). Mart oyida akasiya, terak qo shilgan turangadan iborat aralash daraxtchilʻ o simliklar bo lgan biotopda qushlarning 21 turi qayd etilgan, ular orasida go‘ng ʻ ʻ qarg‘a (29.5%), hakka (12.9%), ustunlik qilgan. Subdominant – qizilto‘sh (8.4%), oqboshli sa’va (7.4%), qoratomoqli qorayoloq (7.4%), turlar 37 hisoblanadi. mayna (5.3%), qumri (3.2%), oqpeshonali chumchuq (3.2%), buxoro chittagi (3.2%), vyurok (3.2%), ko‘k kaptar (3.2%), dala chumchug‘i (2.1%), chug‘urchuq (2.1%), oqqanotli qizilishton (2.1%), bo‘zshoqshoq (1.1%), zarafshon qirg‘ovuli (1.1%), musicha (1.1%), soyali penochka (1.1%), qizil yelkali qizilquyruq(1.1%), bo‘zbosh qizilquyruq (1.1%), sariqto‘sh lazarevka (1.1%) kabi turlar kamroq uchrashi qayd etildi. Mart oyida to qay butazorlarida qushlarning 13 turi qayd etilgan bo lib,ʻ ʻ ular asosan eryantus, akatsiya va to ranga qo shilgan zich qoraqarag aylardan ʻ ʻ ʻ iborat. Oqpeshonali chumchuq (25.0%), buxoro chittagi (22.2%), kabi qush turlari dominantlik qilishi kuzatildi. Hakka (16.7%), dala chumchug‘i (11.1%), qush turlari subdominant tur hisoblanadi. Yakantovuq (2.8%), zarafshon qirg‘ovuli (2.8%), qichitqon (2.8%), qizilto‘sh (2.8%), chug‘urchuq (2.8%), bo‘zshoqshoq (2.8%), mayna (2.8%), qorashoqshoq (2.8%), ko‘k chumchuq (2.8%) qushlar kam uchrashishi kuzatildi. Fevral oyida to qay butalarida qushlarning 12 turi dominant qushlar turi ʻ sifatida qayd etilgan bo lib, bu to g ridan-to g ri qora qarag aylar o sadi. Bu ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ biotopda qoratomoqli qorayoloq (42.9%), buxoro chittagi (19.0%), dominantlik qilsa, hakka (11.9%), qizilto‘sh (7.1%), turlari subdominant turlar sifatida qayd etildi.Bo‘zshoqshoq (2.4%), to‘qay (2.4%), zarafshon qirg‘ovuli (2.4%), musicha (2.4%), oddiy qizilquyruq (2.4%), qorashoqshoq (2.4%), dala chumchug‘i (2.4%), oqqalpoqli dehqonchumchugi (2.4%) nisbatan kamroq uchraydi (3-jadval). 3-jadval. Qish-bahor oylarida buta biotopida qushlarning tarqalishi. Tur Hisoblangan soni % Qizilto‘sh 43 24.1 Qoratomoqli qorayoloq 27 15.1 Buxoro chittagi 24 13.4 Mayna 19 10.6 Hakka 17 9.6 Qumri 11 6.2 38 Oqboshli sa’va 9 5.0 Вьюрок 7 3.9 Ko‘k kaptar 4 2.2 Go‘ng qarg‘a 3 1.7 Qora qarg‘a 2 1.1 Zarafshon qirg‘ovuli 2 1.1 Oqtomoqli qizilishton 2 1.1 Kulrang qarg‘a 2 1.1 Чиж 1 0.7 Qizil yelkali qizilquyruq 1 0.7 Chug‘urchuq 1 0.7 Qorashoqshoq 1 0.7 Белошапочная овсянка 1 0.7 Musicha 1 0.7 Mart oyida to qay butazorlarida, ular asosan eryantus, akatsiya va to rangaʻ ʻ qo shilgan zich qoraqarag aylardan iborat iotope bo‘lib, unda qushlarning 13 ʻ ʻ turi qayd etilgan bo lib,ularda hakka (23.8%), qizilto‘sh (20.6%),ustunlik qilishi ʻ aniqlandi. Qoratomoqli qorayoloq (14.3%), oqbosh sa’va (11.1%), buxoro chittagi (9.0%), turlari subdominant hisoblansa, zarafshon qirg‘ovuli (4.8%), vyurok (4.8%), ko‘k qarg‘a (3.2%), mayna (3.2%), qumri (1.6%), zog‘cha (1.6%), qorashoqshoq (1.6%), chij (1.6%) nisbatan kamroq tur sifatida qayd etildi. Yanvar oyida biotopda qushlarning 14 turi qayd etildi, ular aralash yog‘ochli o‘simliklar (yong‘oq, majnuntol, turanga) bilan ifodalangan, turlari ustunlik qiladi: qizilto‘sh, hakka. Subdominant turlarga qoratomoqli qorayoloq (13.3%), buxoro chittagi (13.3%), kiradi. Quloqdor yapoloqqush (4.4%), qirg‘iy (2.2%), zarafshon qirg‘ovuli (2.2%), oqqanotli qizilishton (2.2%), qumri (2.2%), bo‘zshoqshoq (2.2%), qorashoqshoq (2.2%), mayna (2.2%), chug‘urchuq (2.2%), vyurok (2.2%) nisbatan kam uchraydigan tur sifatida qayd etildi. 39 Fevralda daraxtchil o simliklardan (yong oq, tol, to ranga) tashkil topganʻ ʻ ʻ biotopda 15 turdagi qushlar qayd etilgan, Buxoro chittagi (24.6%), qizilto‘sh (22.9%), turlari dominantlik qilsa, oqboshli sa’va (10.5%), hakka (10.5%), qoratomoqli qorayoloq (8.7%), turlari subdominant tur sifatida qayd etildi.Bo‘zshoqshoq (3.5%), ko‘k kaptar (3.5%), qumri (3.5%), musicha (1.8%), sariq sor (1.8%), qora qarg‘a (1.8%), zarafshon qirg‘ovuli (1.8%), kulrang qarqunoq (1.8%), qorashoqshoq (1.8%), chug‘urchuq (1.8%) turlari esa kam uchraudigan tur sifatida qayd etildi. Mart oyida daraxtchil o simliklar (yong oq, tol, to ranga) bilan ifodalangan ʻ ʻ ʻ to qaylarda 13 turdagi qushlar qayd etilgan bo lib, ular orasida buxoro chittagi ʻ ʻ (23.3%), dominant tur, mayna (16.3%), hakka (16.3%), qoratomoqli qorayoloq (16.3%),subdominant tur sifatida qayd etildi. Chug‘urchuq (7.0%), oqboshli sa’va (4.7%), zarafshon qirg‘ovuli (2.3%), ko‘k kaptar (2.3%), qumri (2.3%), oqqanotli qizilishton (2.3%), qorashoqshoq (2.3%), qora qarg‘a (2.3%), zavirushka moyqut (2.3%) turlari esa kam uchrashi aniqlandi Yanvar oyida qo‘riqxonaning buffer(qo‘riqlanadigan) zonasida baland terak, tol, jiyda, chakanda, maymunjon, eryantus, qamishlardan iborat turli xil daraxtchil va buta o‘simliklardan iborat kombinatsiyalashgan to‘qay-qirg‘oq biotopidan bilan ifodalangan biotoplarda 23 turdagi qushlar turi qayd etildi, ular orasida hakka (17.3%), turi dominantlik qilsa, mayna (14.3%), ko‘k kaptar (14.3%), subdominant tur ekanligi aniqlandi. Dala chumchug‘I (9.2%), buxoro chittagi (8.2%), qumri (6.1%), suv tovug‘I (5.1%), qoratomoqli qorayoloq (5.1%), oqbosh sa’va (4.1%), qashqoldoq (3.1%), sariq sor (1.0%), miqqiy (1.0%), ko‘l baliqchisi (1.0%), qizilqush (1.0%), oqqanotli qizilishton (1.0%), qarchig‘ay (1.0%), soz buktargisi (1.0%), ko‘ktarg‘oq (1.0%), musicha (1.0%), go‘ng qarg‘a (1.0%), ko‘k qarg‘a (1.0%) kam uchragani kuzatildi. Yanvar oyida chakandalar va jiydalardan tashkil topgan o‘rmonli buta o‘simliklari biotopida qushlarning 16 turi qayd etilgan, qoratomoqli qorayoloq (24.3%), qizilto‘sh (17.1%) ustunlik qilgan, subdominant turlar sifatida – bo‘zshoqshoq (12.9%), oqbosh sa’va (11.4%), qayd etildi. Hakka (8.6%), 40 buxoro chittagi (5.7%), qorashoqshoq (4.3%), zarafshon qirg‘ovuli (4.3%), ko‘k kaptar (1.4%), dala chumchug‘I (1.4%), oqqanotli qizilishton (1.4%), yakantovuq (1.4%), mayna (1.4%), qumri (1.4%), oqqalpoqli dehqonchumchugi (1.4%), ko‘k chumchuq (1.4%) turlari kamroq ekanligi qayd etildi. 9-rasm.Buxoro chittagi. Fevralda asosan jiyda va chakandalardan iborat bilan zich chakalakzorlaridan tashkil topgan to qay butazorlarida 12 turdagi qushlarʻ uchraydi. Dominantlar – qoratomoqli qorayoloq (29.8%), hakka (21.1%), sifatida qayd etilgan bo‘lsa, subdominant turlarga qizilto‘sh (14.0%), buxoro chittagi (14.0%), turlari kiradi. Qorashoqshoq (5.3%), zarafshon qirg‘ovuli (5.3%), go‘ng qarg‘a (1.8%), bo‘zshoqshoq (1.8%), chug‘urchuq (1.8%), mayna (1.8%), oqqanotli qizilishton (1.8%), qirg‘iy (1.8%) turlari esa kamroq uchrashi kuzatildi. Mart oyida asosan jiyda va chakandalardan iborat zich chakalakzorlaridan tashkil topgan to qaylarda 13 turdagi qushlar qayd etilgan bo lib, ular orasida ʻ ʻ qizilto‘sh (28.1%), buxoro chittagi (21.0%), dominantlik qiladi. Hakka (15.8%), qoratomoqli qorayoloq (12.3%), kabi turlar subdominant tur hisoblanadi. Zarafshon qirg‘ovuli (5.3%), oqbosh sa’va (5.3%), oqqanotli qizilishton (1.8%), qirg‘iy (1.8%), qumri (1.8%), qorashoqshoq (1.8%), mayna 41 (1.8%), dala chumchug‘I (1.8%), oqqalpoqli dehqonchumchugi (1.8%) kam uchraydigan qush turlari sifatida qayd etildi(3-diagramma).Buxoro chittagi Hakka Qoratomoqli qorayoloq Qizilto’sh Mayna Kulrang moyqut Vyurok Qorashoqshoq Go'ng qarg'a Boshqa turlar 27 26 23 19 5 0 0 1 2 63 34 28 27 43 19 0 0 0 3 54 32 44 46 0 17 0 0 7 2 41 5 4 4 7 8 1 0 0 2 35 0 0 0 0 0 0 0 0 0Daraxtzor biotopi Buta biotopi Aralash buta biotopi o'tloq biotopi Sohil biotopi 3-diagramma. Qish - bahor oylarida qushlarning biotoplarda tarqalishi. 3.3.2. Bahor-yoz ornitokompleksining shakllanishi. Biz apreldan iyungacha bo lgan davrda zarafshon milliy tabiat bog i ʻ ʻ sharoitida bahor-yoz ornitokompleksining shakllanishi va uya quruvchi qush turlarining biotoplar orqali tarqalishini kuzatdik. To qay o rmonining bahor-yoz davridagi ornitokompleksi ko chib ʻ ʻ ʻ yuruvchi va uya quruvchi qush turlaridan iborat bo lib, tosh qirg;iy, gov kaptar, ʻ sog‘, qorashoqshoq, oq qanotli jibilajibon, qumri,hakka, buxoro chittagi, kulrang pashshaxo‘r, kulrang moyqut, yashil penochka, janub bulbul, bog chumchug‘i. ʻ Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, aprel oyida baland bo‘yli etuk teraklardan iborat daraxt biotopida 21 turdagi qushlar topilgan. yashil penochka (22.6%) ustunlik qilsa, gov kaptar (11.8%), buxoro chittagi (10.8%), hakka (9.7%) subdominant ekanligi aniqlandi. Ko‘k kaptar (7.5%), mayna (6.5%) kulrang pashshaxo‘r (4.3%), qoraboshli inuya (4.3%), kulrang moyqut (4.3%), 42 qishloq qaldirg‘ochi (3.2%), zarafshon qirg‘ovuli (2.2%), oddiy qizilbosh chumchuq (2.2%), zavirushka moyqut (2.2%), qumri (1.1%), oqqanotli qizilishton (1.1%), qora uzunqanot (1.1%), bog‘ to‘qay chumchuq (1.1%), dala chumchug‘i (1.1%), janub kurkalagi (1.1%), qora qarg‘a (1.1%), chug‘urchuq (1.1%) turlari kam uchraydigan tur sifatida qayd etildi. May oyida baland teraklar ko‘p bo‘lgan daraxtzor to‘qaylarida 18 turdagi qushlar qayd etilgan, gov kaptar(21.4%) dominant tur ekanligi aniqlangan bo‘lsa, yashil penochka (17.9%), buxoro chittagi (10.7%), zavirushka moyqut (10.7%) turlari subdominant tur ekanligi aniqlandi. Hakka (8.9%), qoryoloq (5.4%), ko‘k kaptar (3.6%), qumri (3.6%), oqqanotli qizilishton (1.8%), kakku (1.8%), qora uzunqanot (1.8%), zarafshon qirg‘ovuli (1.8%), chug‘urchuq (1.8%), go‘ng qarg‘a (1.8%), mayna (1.8%), qishloq qaldirg‘ochi (1.8%), qorapeshonali qarqunoq (1.8%), dala chumchug‘i (1.8%) kabi turlar nisbatan kam uchrashi aniqlandi. Iyun oyida teraklardan tashkil topgan daraxt biotopida qushlarning quyidagi turlari topilgan. ushbu biotopda jami 20 turdagi qushlar qayd etilgan. buxoro chittagi (15.6%) ustunlik qilsa, hakka (13.7%), gov kaptar, (8.6%) turlari subdominant ekanligi qayd etildi. Mayna (3.4%), kulrang pashshaxo‘r (3.0%), ko‘k kaptar (3.0%), qoraboshli inuya (3.0%), qishloq qaldirg‘ochi (1.9%), zarafshon qirg‘ovuli (1.9%), kulrang moyqut (1.9%), qumri (1.9%), oqqanotli qizilishton (1.9%), g‘urrak (1.9%), jig‘iltoy (1.9%), janub bulbuli (1.9%), zarg‘aldoq (1.9%), chug‘urchuq (1.9%), dala chumchug‘i (1.9%), tosh qirg‘iy (1.9%), qorashoqshoq (1.9%) kabi turlar nisbatan kam uchrashi aniqlandi (4- jadval). 4-jadval. Bahor-yoz oylarida daraxt biotopida qushlarning tarqalishi. Tur Hisoblangan soni % Yashil penochka 31 16.7 Gov kaptar 28 15.0 Buxoro chittagi 25 13.4 Hakka 22 11.8 43 Ko‘k kaptar 11 5.9 Mayna 10 5.6 Kulrang pashshaxo‘r 6 3.2 Qoraboshli inuya 6 3.2 Kulrang moyqut 5 2.7 Qishloq qaldirg‘ochi 5 2.7 Qumri 4 2.3 Chug‘urchuq 3 1.6 Dala chumchug‘i 3 1.6 Oqqanotli qizilishton 3 1.6 Qoryoloq 3 1.6 Zavirushka moyqut 3 1.6 Qora uzunqanot 2 1.0 Zarafshon qirg‘ovuli 2 1.0 Садовая камышевка 2 1.0 Go‘ng qarg‘a 1 0.5 Janub bulbuli 1 0.5 Janub kurkalagi 1 0.5 Jig‘iltoy 1 0.5 Kakku 1 0.5 Qora qarg‘a 1 0.5 Qorapeshonali qarqunoq 1 0.5 Qorashoqshoq 1 0.5 Tosh qirg‘iy 1 0.5 Zarg‘aldoq 1 0.5 Обыкновенная чечевица 1 0.5 G‘urrak 1 0.5 Apreloyidaturangachakalakzorlaridantashkiltopgandaraxtchilbiotopdaqus hlarningquyidagiturlaritopilgan . ushbubiotopdajami 21 turdagiqushlarqaydetilganbo ‘ lib , yashilpenochka (32.4%) 44 ustunturekanligiqaydetildi . Hakka (16.2%), govkaptar (14.7%) subdominanthisoblanadi . mayna (7.4%), kulrangpashshaxo ‘ r (2.9%), tillarangkarkunak (2.9%), qoraboshliinuya (2.9%), musicha (1.5%), oqqanotliqizilishton (1.5%), zarafshonqirg ‘ ovuli (1.5%), g ‘ urrak (1.5%), buxorochittagi (1.5%), chug ‘ urchuq (1.5%), dalachumchug ‘ i (1.5%), qorashoqshoq (1.5%), kulrangmoyqut (1.5%), qorauzunqanot (1.5%), qishloqqaldirg ‘ ochi (1.5%), janubbulbuli (1.5%), qoraqarg ‘ a (1.5%), go ‘ ngqarg ‘ a (1.5%) kabiturlarnisbatankamuchrashianiqlandi . 10-rasm. Yashil penochka. May oyida 20 turdagi qushlar topilgan, ular to‘ranga chakalaklari bilan ifodalangan daraxtzor to‘qaylarida, gov kaptar (23.8%) ustunlik qilsa, yashil penochka (22.5%) subdominant ekanligi aniqlandi. Hakka (11.3%), qumri (8.8%), buxoro chittagi (6.3%), mayna (5.0%), kulrang moyqut (3.4%), bog‘ moyquti (3.4%), go‘ng qarg‘a (1.3%), qora qarg‘a (1.3%), qorashoqshoq (1.3%), oqqanotli qizilishton (1.3%), tosh qirg‘iy (1.3%), zarafshon qirg‘ovuli (1.3%), qoraboshli inuya (1.3%), qishloq qaldirg‘ochi (1.3%), qora uzunqanot (1.3%), qorapeshonali qarqunoq (1.3%), kulrang pashshaxo‘r (1.3%), tillarang karkunak (1.3%) turlari kam uchraydigan tur sifatida qayd etildi(4-diagramma). 45 Ya shil penochka 27% Gov kaptar 20%Hakka 14%Mayna 6%Qumri 5% Boshqa turlar 29% 4-diagramma. Bahor-yoz oyida turangazordan iborat biotopda qushlarning tarqalishi. Iyun oyida akatsiya va terak qo‘shilgan to‘ranga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil to‘qaylarida qushlarning 23 turi qayd etilgan. gov kaptar (19.0%) dominant tur sifatida qayd qilingan bo‘lsa, buxoro chittagi (14.9%), mayna (8.1%) subdominant ekanligi aniqlandi. Hakka (6.8%), tillarang karkunak (5.4%), ko‘k kaptar (2.7%), oqqanotli qizilishton (2.7%), go‘ng qarg‘a (2.7%), zarafshon qirg‘ovuli (2.7%), qorashoqshoq (2.7%), qora qarg‘a (1.4%), dala chumchug‘i (1.4%), chug‘urchuq (1.4%), musicha (1.4%), kulrang pashshaxo‘r (1.4%), qumri (1.4%), qoraboshli inuya (1.4%), qishloq qaldirg‘ochi (1.4%), qora uzunqanot (1.4%), kulrang moyqut (1.4%), sassiqpopishak (1.4%), zarg‘aldoq (1.4%), miqqiy (1.4%) turlari kam uchrashi aniqlandi. (5-jadval) 5-jadval.Bahor-yoz oylarida buta biotopida qushlarning tarqalishi Tur Hisoblangan soni % Gov kaptar 43 20.3 Yashil penochka 40 18.9 Hakka 25 11.8 Buxoro chittagi 17 8.0 46 Mayna 15 7.1 Qumri 8 3.8 Tillarang karkunak 7 3.3 Kulrang moyqut 5 2.7 Zarafshon qirg‘ovuli 4 1.9 Qorashoqshoq 4 1.9 Qoraboshli inuya 4 1.9 Oqqanotli qizilishton 4 1.9 Kulrang pashshaxo‘r 4 1.9 Bog‘ moyquti 3 1.4 Qora uzunqanot 3 1.4 Qora qarg‘a 3 1.4 Qishloq qaldirg‘ochi 3 1.4 Ko‘k kaptar 2 1.0 Go‘ng qarg‘a 2 1.0 Musicha 2 1.0 Go‘ng qarg‘a 2 1.0 Dala chumchug‘i 2 1.0 Chug‘urchuq 2 1.0 Zarg‘aldoq 1 0.5 Tosh qirg‘iy 1 0.5 Sassiqpopishak 1 0.5 Qorapeshonali qarqunoq 1 0.5 Miqqiy 1 0.5 Janub bulbuli 1 0.5 G‘urrak 1 0.5 Aprel oyida akatsiya va terak qo‘shilgan turangadan iborat aralash daraxtchil o‘simliklar biotopida 18 turdagi qushlar qayd etilgan. yashil penochka (20.3%) ustunlik qilishi aniqlandi. Hakka (14.1%), buxoro chittagi (12.5%) 47 turlari subdominant ekanligi qayd etildi. mayna (6.3%), ko‘k kaptar (6.3%), gov kaptar (6.3%), kulrang pashshaxo‘r (6.3%), qoraboshli inuya (4.7%), qishloq qaldirg‘ochi (4.7%), zarafshon qirg‘ovuli (3.1%), kulrang moyqut (3.1%), qumri (3.1%), oqqanotli qizilishton (1.5%), janub bulbuli (1.5%), chug‘urchuq (1.5%), dala chumchug‘i (1.5%), tosh qirg‘iy (1.5%), qorashoqshoq (1.5%) kabi 10 ga yaqin turlar esa ushbu biotopda kam uchrganligi aniqlandi. May oyida akatsiya, terak qo‘shilgan turangadan iborat aralash daraxtchil o‘simliklari bo‘lgan biotopda 25 turdagi qushlar qayd etilgan, gov kaptar (23.2%) dominant tur sifatida qayd etilgan bo‘lsa, hakka (14.6%), yashil penochka (9.8%), buxoro chittagi (9.8%), tillarang karkunak (9.8%) subdominant turlar sifatida qayd etildi. Mayna (6.1%), qumri (3.2%), qorashoqshoq (2.4%), qorapeshonali qarqunoq (3.2%), dala chumchug‘i (1.2%), chug‘urchuq (1.2%), oqqanotli qizilishton (1.2%), zarafshon qirg‘ovuli (1.2%), musicha (1.2%), (1.2%), kulrang pashshaxo‘r (1.2%), qoraboshli inuya (1.2%), qishloq qaldirg‘ochi (1.2%), kulrang moyqut (1.2%), bog‘ to‘qay chumchuq (1.2%), oddiy qizilbosh chumchuq (1.2%), janub bulbuli (1.2%), zarg‘aldoq (1.2%), tosh qirg‘iy (1.2%), miqqiy (1.2%) kabi turlar kam uchrashi aniqlandi. Aprel oyida to qay butazorida 23 turdagi qushlar ustunlik qilgan bo lib,ʻ ʻ oddiy qizilbosh chumchuq (16.3%) turi ustunlik qilsa, hakka (13.8%), yashil penochka (12.5%), gov kaptar (11.3%) turlari subdominant tur ekanligi qayd etildi. Mayna (7.5%), qoraboshli inuya (6.3%), kulrang pashshaxo‘r (5.0%), qora uzunqanot (3.4%), tillarang karkunak (3.4%), haqqush (2.5%), qishloq qaldirg‘ochi (2.5%), zarafshon qirg‘ovuli (1.3%), qumri (1.3%), kulrang moyqut (1.3%), musicha (1.3%), oqqanotli qizilishton (1.3%), tosh qirg‘iy (1.3%), zavirushka moyqut (1.3%), qamishzor to‘qaychumchugi (1.3%), buxoro chittagi (1.3%), chug‘urchuq (1.3%), dala chumchug‘i (1.3%), qorashoqshoq (1.3%) turlari kam uchrashi kuzatildi. May oyida to‘qay butazorlarida, asosan eriyantus, akatsiya va turanga aralashmasidan biotopda qushlarning 18 turi qayd etilgan bo‘lib, qamishzor to‘qaychumchugi (19.5%) ustunlik qilishi qayd etildi. Buxoro chittagi (14.6%), 48 janub bulbuli (9.8%), gov kaptar (9.8%), hakka (9.8%) turlari subdominant ekanligi qayd etildi. kulrang moyqut (7.3%), zarafshon qirg‘ovuli (2.4%), musicha (2.4%), zarg‘aldoq (2.4%), hind chumchug‘i (2.4%), zavirushka moyqut (2.4%), janub kurgalagi (2.4%), miqqiy (2.4%), qorashoqshoq (2.4%), qumri (2.4%), kulrang pashshaxo‘r (2.4%), qoraboshli inuya (2.4%), keng dumli to‘qay chumchuq (2.4%) kam uchrashi qayd etildi. Iyun oyida malina, jiyda va majnuntol o‘sadigan zich chakalakzorlardan tashkil topgan buta biotopida 21 turdagi qushlar topilgan, buxoro chittagi (17.5%) turi ustunligi qayd etilgan bo‘lsa, qamishzor to‘qaychumchugi (12.5%), hakka (12.5%) turlari subdominant ekanligi qayd etildi. Kulrang moyqut (7.5%), janub bulbuli (7.5%), qumri (5.0%), miqqiy (2.5%), ko‘k kaptar (2.5%), musicha (2.5%), zarafshon qirg‘ovuli (2.5%), hind chumchug‘i (2.5%), dala chumchug‘i (2.5%), chug‘urchuq (2.5%), mayna (2.5%), qora qarg‘a (2.5%), qorapeshonali qarqunoq (2.5%), qora uzunqanot (2.5%), qorashoqshoq (2.5%), kulrang pashshaxo‘r (2.5%), qishloq qaldirg‘ochi (2.5%), jig‘iltoy (2.5%) turlari esa ushbu biotopda kam uchrovchi qushlar ekanligi aniqlandi. Aprel oyida chakanda va jiydalardan iborat chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil va butali o‘simliklar biotopida 25 turdagi qushlar qayd etilgan, yashil penochka (18.3%) turlari dominantlik qilgan bo‘lsa, gov kaptar (17.3%), oddiy qizilbosh chumchuq (11.5%) turlari subdominant ekanligi qayd etilgan. Hakka (7.7%), qoratomoqli inuya (6.7%), kulrang moyqut (5.8%), buxoro chittagi (5.8%), janub bulbuli (3.8%), mayna (3.8%), oqqanotli qizilishton (1.9%), qumri (1.9%), tosh qirg‘iy (1.9%0, miqqiy (1.0%), ko‘k kaptar (1.0%), g‘urrak (1.0%), zarafshon qirg‘ovuli (1.0%), sassiqpopishak (1.0%), hind chumchug‘i (1.0%), dala chumchug‘i (1.0%), chug‘urchuq (1.0%), go‘ng qarg‘a (1.0%), qora qarg‘a (1.0%), qorapeshonali qarqunoq (1.8%), qorashoqshoq (1.8%), kulrang pashshaxo‘r (1.8%), qishloq qaldirg‘ochi (1.8%) turlar umuman olganda, ushbu biotopda nisbatan kam uchrashi kuzatildi. May oyida asosan chakanda va jiydalardan iborat zich chakalakzorlaridan tashkil topgan to qay butazorlarida 20 turdagi qushlar uchraydi, yashil penochkaʻ 49 (27.5)% turi ustunlik qilgan bo‘lsa, hakka (13.8%), qoratomoqli inuya (10.3%) subdominant turlar ekanligi qayd etildi. Kulrang moyqut (8.6%), gov kaptar (8.6%), janub bulbuli (3.4%), oqqanotli qizilishton (3.4%), qumri (3.4%), miqqiy (1.7%), ko‘k kaptar (1.7%), zarafshon qirg‘ovuli (1.7%), oddiy kakku (1.7%), qora uzunqanot (1.7%), chug‘urchuq (1.7%), mayna (1.7%), qora qarg‘a (1.7%), qorapeshonali qarqunoq (1.7%), dala chumchug‘i (1.7%), qorashoqshoq (1.7%), qishloq qaldirg‘ochi (1.7%) turlari esa ushbu biotopda kam uchrovchi qushlar ekanligi aniqlandi. 10-rasm.Soz bo‘qtargisi. Iyun oyida asosan chakanda va jiydalardan iborat zich chakalakzorlaridan tashkil topgan to‘qayda 25 turdagi qushlar qayd etilgan bo‘lib, gov kaptar (20.0%) ustunlik qilishi qayd qilindi. Mayn а (13.8%), hakka (9.2%), buxoro chittagi (9.2%) turlari subdominant ekanligi qayd qilindi. Qoratomoqli inuya (7.8%), kulrang moyqut (4.6%), janub bulbuli (4.6%), oqqanotli qizilishton (3.1%), qumri (3.1%), tosh qirg‘iy (1.5%), miqqiy (1.5%), ko‘k kaptar (1.5%), g‘urrak (1.5%), zarafshon qirg‘ovuli (1.5%), chug‘urchuq (1.5%), qorapeshonali qarqunoq (1.5%), to‘qay bulbuli (1.5%), janub kurgalagi (1.5%), qora uzunqanot (1.5%), qorashoqshoq (1.5%), kulrang pashshaxo‘r (1.5%), zarg‘aldoq (1.5%), 50 qishloq qaldirg‘ochi (1.5%), keng dumli to‘qay chumchuq (1.5%), jig‘iltoy (1.5%) turlari esa ushbu biotopda kam uchrovchi qushlar ekanligi aniqlandi. Aprel oyida aralash daraxtchil o‘simliklar (yong‘oq, majnuntol, turanga) bilan ifodalangan biotopda qushlarning 23 turi qayd etilgan bo‘lib, ularda. yashil penochka (19.5%) ustunlik qilsa, oddiy qizilbosh chumchuq (14.9%), gov kaptar (12.6%) turlari esa subdominant sifatida qayd qilindi, mayna (6.9%), buxoro chittagi (6.9%), tillarang karkunak (6.9%), hakka (4.6%), qoratomoqli inuya (4.6%), kulrang moyqut (3.4%), oqqanotli qizilishton (3.4%), qumri (2.3%), miqqiy (1.1%), ko‘k kaptar (1.1%), zarafshon qirg‘ovuli (1.1%), oddiy kakku (1.1%), dala chumchug‘i (1.1%), chug‘urchuq (1.1%), go‘ng qarg‘a (1.1%), qora qarg‘a (1.1%), qorapeshonali qarqunoq (1.1%), qorashoqshoq (1.1%), qishloq qaldirg‘ochi (1.1%) turlar umuman olganda, ushbu biotopda nisbatan kam uchrashi kuzatildi (6-jadval). 6-jadval.Bahor-yoz oylarida daraxt-buta biotopida qushlarning tarqalishi. Tur Hisoblangan soni % Gov kaptar 38 23 .6 Yashil penochka 21 13.0 Hakka 21 13.0 Buxoro chittagi 16 9.9 Mayna 9 5.6 Tillarang karkunak 8 4.7 Qumri 5 3.1 Kulrang pashshaxo‘r 5 3.1 Qoraboshli inuya 4 2.5 Qishloq qaldirg‘ochi 4 2.5 Ko‘k kaptar 4 2.5 Zarafshon qirg‘ovuli 3 1.7 Qorashoqshoq 3 1.7 Kulrang moyqut 3 1.7 Tosh qirg‘iy 2 1.3 Oqqanotli qizilishton 2 1.3 51 Janub bulbuli 2 1.3 Dala chumchug‘i 2 1.3 Chug‘urchuq 2 1.3 Bog‘ to‘qay chumchug‘i 1 0.6 Oddiy qizilbosh chumchuq 1 0.6 Julan 1 0.6 Zarg‘aldoq 1 0.6 Qorapeshonali qarqunoq 1 0.6 Musicha 1 0.6 Miqqiy 1 0.6 May oyida daraxtsimon o simliklardan (yong oq, tol, to ranga) tashkilʻ ʻ ʻ topgan biotopda 25 turdagi qushlar qayd etilgan bo lib yashil penochka (16.2%), ʻ gov kaptar (16.2%), buxoro chittagi (9.4%), bog‘ to‘qay chumchuq (8.1%), hakka (8.1%), qoratomoqli inuya (5.4%), kulrang moyqut (4.5%), janub bulbuli (4.5%), oqqanotli qizilishton (2.7%), qumri (2.7%), tosh qirg‘iy (2.7%), ko‘k kaptar (2.7%), g‘urrak (1.4%), zarafshon qirg‘ovuli (1.4%), oddiy kakku (1.4%), zarg‘aldoq (1.4%), mayna (1.4%), qora qarg‘a (1.4%), qorapeshonali qarqunoq (1.4%), janub kurgalagi (1.4%), qora qarg‘a (1.4%), kulrang pashshaxo‘r (1.4%), qishloq qaldirg‘ochi (1.4%), jig‘iltoy (1.4%), qora laylak (1.4% turlari esa ushbu biotopda kam uchrovchi qushlar ekanligi aniqlandi. 52 11-rasm.Qoratomoq qorayoloq. Iyun oyida daraxtchil o simliklar (yong oq, tol, to ranga) bilanʻ ʻ ʻ ifodalangan to qaylarda 24 turdagi qushlar qayd etilgan bo lib, ular orasida, ʻ ʻ buxoro chittagi (15.3%) dominant tur ekanligi qayd qilingan bo‘lsa, qamishzor to‘qay chumchugi (11.9%), hakka (10.2%), gov kaptar (10.2%), mayna (10.2%) kabi turlar subdominantligi aniqlandi. kulrang moyqut (3.4%), qoratomoqli inuya (3.4%), janub bulbuli (3.4%), oqqanotli qizilishton (3.4%), qumri (3.4%), tosh qirg‘iy (1.7%), miqqiy (1.7%, ko‘k kaptar 1.7%, g‘urrak 1.7%, zarafshon qirg‘ovuli 1.7%, sassiqpopishak 1.7%, dala chumchug‘i 1.7%, qora qarg‘a 1.7%, qorapeshonali qarqunoq 1.7%, to‘qay chumchug‘i 1.7%, qorashoqshoq 1.7%, kulrang moyqut 1.7%, bog‘ to‘qay chumchug‘i 1.7%, jig‘iltoy 1.7% turlar umuman olganda, ushbu biotopda nisbatan kam uchrashi kuzatildi(5- diagramma). 53 Buxoro chittagi Hakka Qoratomoqli qorayoloq Qizilto’sh Mayna Churrak Qashqaldoq27 26 23 19 5 024 17 27 43 19 032 44 46 5 17 05 4 2 6 1 00 0 0 0 0 4 3Bahor-yoz oylarida qushlarning biotoplar bo'yicha tarqalishi Daraxtzor biotopi Buta biotopi Aralash buta biotopi o'tloq biotopi Sohil biotopi 5-diagramma. Bahor-yoz oylarida qushlarning biotoplar bo‘yicha tarqalishi. 3.3.3. Yoz-kuz ornitokompleksining shakllanishi. To qay o rmonining yoz-kuz davridagi ornitokompleksi qushlarningʻ ʻ o troq, ko chib yuruvchi va uy quruvchi turlaridan iborat bo lib, kulrang ʻ ʻ ʻ moyqut, yashil penochka, janub bulbuli, bog chumchug‘i, tosh qirg‘iy, gov ʻ kaptar, oddiy sog‘, qorashoqshoq, oqqanotli qizilishton, qumri, hakka, buxoro chittagi, kulrang pashshaxo‘r kabi turlarini o z ichiga oladi. ʻ Iyul oyida baland teraklardan tashkil topgan daraxtchil biotopda qushlarning 18 turi qayd etilgan, ulardan hakka (21.8%) eng ko‘p uchragan bo‘lsa, gov kaptar (18.2%), mayna (18.2%), tillarang karkunak (14.5%) subdominant turlardir. Qoratomoqli inuya (3.6%), qora qarg‘a (1.8%), go‘ng qarg‘a (1.8%), qumri (1.8%), musicha (1.8%), oqqanotli qizilishton (1.8%), zarafshon qirg‘ovuli (1.8%), qora uzunqanot (1.8%), buxoro chittagi (1.8%), chug‘urchuq (1.8%),dala chumchug‘i (1.8%), qorashoqshoq (1.8%), kulrang 54 moyqut (1.8%), qishloq qaldirg‘ochi (1.8%) turlar umuman olganda, ushbu biotopda nisbatan kam uchrashi kuzatildi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, iyul oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchili biotopda qushlarning 17 turi topilgan bo‘lib hakka (20.0%) dominant tur ekanligi kuzatildi. Subdominant turlar gov kaptar (15.0%), buxoro chittagi (13.3%), ko‘k kaptar (11.6%), mayna (10.0%) qushlar turlari qayd etilgan bo‘lsa, qoratomoqli inuya (3.3%), kulrang moyqut (3.3%), qishloq qaldirg‘ochi (3.3%), zarafshon qirg‘ovuli (3.3%), tosh qirg‘iy (3.3%), musicha (3.3%), qumri (1.6%), oqqanotli qizilishton (1.6%, qora uzunqanot (1.6%, dala chumchug‘i (1.6%), qora qarg‘a (1.6%), janub bulbuli (1.6%) kam uchraydigan turlar sifatida kuzatildi. Avgust oyida to‘ranga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtzor to‘qaylarida qushlarning 20 turi qayd etilgan bo‘lib, ulardan gov kaptar (22.2%) turi ustinlik qilsa, hakka (18.5%), buxoro chittagi (11.1%) kabi turlar subdominant ekanligi aniqlandi. Tillarang karkunak (7.4%), qumri (5.5%), kulrang moyqut (5.5%), qora shoqshoq (3.7%), ko‘k kaptar (3.7%), oddiy sog‘ (1.9%), musicha (1.9%), oqqanotli qizilishton (1.9%), qora uzunqanot (1.9%), zarafshon qirg‘ovuli (1.9%), chug‘urchuq (1.9%), go‘ng qarg‘a (1.9%), mayna (1.9%), qishloq qaldirg‘ochi (1.9%), qorapeshonali qarqunoq (1.9%), yashil penochka (1.9%), janub bulbuli (1.9%) turlari esa ushbu biotopda kam uchrovchi qushlar ekanligi aniqlandi. Sentyabr oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil biotopda 17 turdagi qushlar qayd etilgan. Buxoro chittagi (23.1%), hakka (20.5%) turlar ustun li qilishi va gov kaptar (12.8%) turlari subdominant turlar ekanligi aniqlandi. Tillarang karkunak (7.7%), zarafshon qirg‘ovuli (5.1%), tosh qirg‘iy (5.1%), oqqanotli qizilishton (2.5%), oddiy sog‘ (2.5%), jig‘iltoy (2.5%), g‘urrak (2.5%), qishloq qaldirg‘ochi (2.5%), janub bulbuli (2.5%), mayna (2.5%), chug‘urchuq (2.5%), dala chumchug‘i (2.5%), kulrang moyqut (2.5%), qorashoqshoq (2.5%) kabi qush turlari kamroq ekanligi kuzatildi.(6-diagramma). 55 Hakka 20% Gov kaptar 16% Buxoro chittagi 14% Ko’k kaptar 7%Mayna 7%Boshqa turlar 36% 6-diagramma. Yoz- kuz oylarida turangazorda qushlarning tarqalishi. Iyul oyida akatsiya, terak aralashmasi bilan turangadan iborat aralash daraxtchil o‘simliklar biotopida 21 turdagi qushlar qayd etilgan. Dominant tur hakka (20.0%); subdominant turlar esa gov kaptar (16.0%), mayna (12.0%), buxoro chittagi (8.0%), janub bulbuli (8.0%) ekanligi qayd etildi. Oqqanotli qizilishton (4.0%), tosh qirg‘iy (4.0%), miqqiy (2.0%), ko‘k kaptar (2.0%), g‘urrak (2.0%), qumri (2.0%), zarafshon qirg‘ovuli (2.0%), sassiqpopishak (2.0%), go‘ng qarg‘a (2.0%), qishloq qaldirg‘ochi (2.0%), chug‘urchuq (2.0%), qoratomoqli inuya (2.0%), kulrang moyqut (2.0%), qora qarg‘a (2.0%), qorapeshonali qarqunoq (2.0%), qorashoqshoq (2.0%) turlari nisbatan kam ekanligi qayd etildi. 56 12-rasm. Hakka. Avgust oyida akasiya, terak qo‘shilgan turangadan iborat aralash daraxtchil o‘simliklari iborat bo‘lgan biotopda 20 turdagi qushlar qayd etilgan bo‘lib. Hakka (19.1%), gov kaptar (17.0%) turlari ustunlik qilsa, buxoro chittagi (10.6%), tillarang karkunak (10.6%) subdominant tur sifatida qayd etildi. Ko‘k kaptar (4.2%), janub bulbuli (4.2%), oqqanotli qizilishton (4.2%), qumri (4.2%), miqqiy (2.1%), zarafshon qirg‘ovuli (2.1%), oddiy kakku (2.1%), qora uzunqanot (2.1%), qishloq qaldirg‘ochi (2.1%), zog‘cha (2.1%), mayna (2.1%), kulrang moyqut (2.1%), dala chumchug‘i (2.1%), go‘ng qarg‘a (2.1%), qorashoqshoq (2.1%) turlari esa karoq ekanligi aniqlandi. Sentyabr oyida akatsiya va terak qo‘shilgan to‘ranga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil to‘qaylarida qushlarning 22 turi qayd etilgan. Gov kaptar (22.0%) dominant ekanligi kuzatilgan bo‘lsa, buxoro chittagi (13.6%), mayna (10.1%), hakka (10.1%) kabi turlar subdominant hisoblanadi. Tillarang karkunak (6.7%, qoratomoqli inuya (3.4%), kulrang moyqut (3.4%), janub bulbuli (3.4%), oqqanotli qizilishton (3.4%), qumri (3.4%), tosh qirg‘iy (3.4%), miqqiy (1.6%), jig‘iltoy (1.6%), ko‘k kaptar (1.6%), g‘urrak (1.6%), zarafshon 57 qirg‘ovuli (1.6%), qora uzunqanot (1.6%), qishloq qaldirg‘ochi (1.6%), chug‘urchuq (1.6%), qamishzor to‘qaychumchugi (1.6%), qorashoqshoq (1.6%) kam uchraydigan turlar ekanligi qayd etildi. (7-jadval). 7-jadval.Yoz-kuz oylarida daraxt biotopida qushlarning tarqalishi. Tur Hisoblangan soni % Hakka 53 19.1 Gov kaptar 52 18.8 Mayna 31 11.2 Tillarang karkunak 26 9.4 Buxoro chittagi 2 1 7.6 Qumri 13 4.7 Kulrang moyqut 10 3.6 Ko‘k kaptar 7 2.5 Zarafshon qirg‘ovuli 6 2.2 Qoratomoqli inuya 6 2.2 Qora uzunqanot 5 1.8 Qishloq qaldirg‘ochi 5 1.8 Oqqanotli qizilishton 5 1.8 Musicha 5 1.8 Qora qarg‘a 4 1.5 Go‘ng qarg‘a 4 1.5 Tosh qirg‘iy 3 1.1 Qorashoqshoq 3 1.1 Dala chumchug‘i 3 1.1 Chug‘urchuq 3 1.1 Ko‘k kaptar 2 0.7 Yashil penochka 2 0.7 Qorapeshonali qarqunoq 2 0.7 Qora shoqshoq 2 0.7 Janub bulbuli 2 0.7 Oddiy sog‘ 1 0.4 Kulrang pashshaxo‘r 1 0.4 Iyuloyidato ‘ qayzichmalinadaniboratbutabiotopidaqushlarning 20 turiqaydetilganbo ‘ lib , ulardanhakka (20.8%) turiustunlikqilsa , janubbulbuli (18.8%), govkaptar (12.5%) turlarisubdominantturekanligikuzatildi . Qoratomoqliinuya (4.2%), qorauzunqanot (4.2%), tillarangkarkunak (4.2%), haqqush (4.2%), qorashoqshoq (2.1%), qishloqqaldirg ‘ ochi (2.1%), 58 zarafshonqirg ‘ ovuli (2.1%), qumri (2.1%), musicha (2.1%, oqqanotliqizilishton (2.1%), toshqirg ‘ iy (2.1%), buxorochittagi (2.1%), chug ‘ urchuq (2.1%), dalachumchug ‘ i (2.1%), kulrangmoyqut (2.1%), qamishzorto ‘ qaychumchugi (2.1%), mayna (2.1%) turlarinisbatankamuchrashikuzatildi . Avgustoyidaasosaneryantus , akatsiyavaturangaqo ‘ shilganzichchakalakzorlardaniboratto ‘ qaybutazorlaridaqus hlarning 18 turiqaydetilganbo ‘ lib , govkaptar (16.6%), qamishzorto ‘ qaychumchugi (16.6%), ustunlikqiladi . subdominantturlar : buxorochittagi (10.4%), janubbulbuli (10.4%) hisoblanadi . Tillarangkarkunak (8.3%), hakka (8.3%), kulrangmoyqut (6.3%), zarafshonqirg ‘ ovuli (2.1%), qumri (2.1%), miqqiy (2.1%), haqqush (2.1%), hindchumchug ‘ i (2.1%), bog ‘ to ‘ qaychumchuq (2.1%), yashilpenochka (2.1%), qoratomoqliinuya (2.1%), qorashoqshoq (2.1%), kengdumlito ‘ qaychumchug ‘ i (2.1%), janubkurgalagi (2.1%) turlaribubiotopdakamuchraydiganturlarekanligiqaydetildi . Sentyabroyidamalina , jiydavamajnuntolo ʻ sadiganzichchakalakzorlardantashkiltopganbutabiotopida 23 turdagiqushlartopilgan . qamishzorto ‘ qaychumchugi (17.8%) usulikqilsa , buxorochittagi (15.5%), hakka (11.1%) kabiturlarsubdominantekanligianiqlandi . kulrangmoyqut (6.6%), janubbulbuli (6.6%), qumri (4.4%), miqqiy (2.2%), jig ‘ iltoy (2.2%), ko ‘ kkaptar (2.2%), musicha (2.2%), zarafshonqirg ‘ ovuli (2.2%), qorauzunqanot (2.2%), tillarangkarkunak (2.2%), qishloqqaldirg ‘ ochi (2.2%), hindchumchug ‘ i (2.2%), mayna (2.2%), chug ‘ urchuq (2.2%), dalachumchug ‘ i (2.2%), kulrangpashshaxo ‘ r (2.2%), qoraqarg ‘ a (2.2%), qorapeshonaliqarqunoq (2.2%), bog ‘ to ‘ qaychumchuq (2.2%), qorashoqshoq 2.2%) turlarkamuchrovchiturlarsifatidaqaydetildi . Iyuloyidachakandavajiydalardaniboratchakalakzorlaridantashkiltopgandar axt - butao ‘ simliklarbiotopida 16 turdagiqushlarqaydetilgan , hakka (20.0%) turiustunlikqilsa , govkaptar (17.8%), buxorochittagi (13.3%), mayna (11.1%) subdominantturlarsifatidaqaydetildi . Ko ‘ kkaptar (8.8%), zarafshonqirg ‘ ovuli (4.4%), tillarangkarkunak (4.4%), qoratomoqliinuya (2.2%), qishloqqaldirg ‘ ochi 59 (2.2%), musicha (2.2%, kulrangmoyqut (2.2%, qumri (2.2%, oqqanotliqizilishton (2.2%), janubbulbuli (2.2%), chug ‘ urchuq (2.2%), qorashoshoq (2.2%) turlariesakamroquchrashikuzatildi . Avgustoyidaasosan , chakandavajiydalardaniboratzichchakalakzorlaridaniboratdaraxt - butao ‘ simliklarbiotopida 20 turdagiqushlaruchraydi . Dominant tur - gov kaptar (22.4%), hakka (17.2%), buxoro chittagi (12.1%), tillarang karkunak (10.3%) turlari esa subdominant hisoblanadi. Mayna (8.6%), qumri (5.2%), oqqanotli qizilishton (1.7%), qishloq qaldirg‘ochi (1.7%), zarafshon qirg‘ovuli (1.7%), yashil penochka (1.7%), musicha (1.7%), chug‘urchuq (1.7%), dala chumchug‘i (1.7%), bog ‘to‘qay chumchuq (1.7%), kulrang moyqut (1.7%), tosh qirg‘iy (1.7%), qoratomoqli inuya (1.7%), qorapeshonali qarqunoq (1.7%), qorashoqshoq (1.7%), janub bulbuli (1.7%) turlari ushbu biotopda kam uchrashi kuzatildi. Sentyabr oyida, asosan, chakanda va jiydalardan iborat zich chakalaklaridan tashkil topgan to‘qayda 22 turdagi qushlar qayd etilgan bo‘lib, ulardan gov kaptar (19.0%) turi ustunlik qilsa, tillarang karkunak (15.9%), buxoro chittagi (11.1%) subdominant turlar ekanligi aniqlandi. Mayna (9.5%), hakka (9.5%), go‘ng qarg‘a (6.3%), ko‘k kaptar (3.2%), oqqanotli qizilishton (3.2%), zarafshon qirg‘ovuli (3.2%), qorashoqshoq (3.2%), miqqiy (3.2%), sassiqpopishak (3.2%), qora uzunqanot (3.2%), qumri (3.2%), musicha (3.2%), dala chumchug‘i (3.2%), chug‘urchuq (3.2%), kulrang pashshaxo‘r (3.2%), qoratomoqli inuya (3.2%), qishloq qaldirg‘ochi (3.2%), kulrang moyqut (3.2%), qora qarg‘a (3.2%) turlar ushbu biotob uchu kam uchrashi kuzatildi. (8-jadval) 8-jadval.Yoz-kuz oylarida buta biotopida qushlarning tarqalishi. Tur Hisoblangan soni % Hakka 29 15.5 Gov kaptar 22 11.8 Buxoro chittagi 1 9 10.2 Janub bulbuli 18 9.6 60 Turkiston to‘qay chumchug‘i 17 9.1 Tillarang karkunak 9 4.8 Kulrang moyqut 8 4.3 Mayna 7 3.8 Zarafshon qirg‘ovuli 6 3.3 Ko‘k kaptar 5 2.7 Qumri 5 2.7 Qishloq qaldirg‘ochi 4 2.1 Qorashoqshoq 4 2.1 Qoratomoqli inuya 4 2.1 Chug‘urchuq 3 1.6 Musicha 3 1.6 Qora uzunqanot 3 1.6 Haqqush 3 1.6 Dala chumchug‘i 2 1.1 Hind chumchug‘i 2 1.1 Miqqiy 2 1.1 Oqqanotli qizilishton 2 1.1 Bog‘ chumchug‘i 2 1.1 Janub kurgalagi 1 0.5 Jig‘iltoy 1 0.5 Keng dumli to‘qay chumchug‘i 1 0.5 Kulrang pashshaxo‘r 1 0.5 Qora qarg‘a 1 0.5 Qorapeshonali qarqunoq 1 0.5 Tosh qirg‘iy 1 0.5 Yashil penochka 1 0.5 Iyuloyida ( yong ‘ oq , tol , turanga ) bilanifodalanganaralashdaraxtchilo ‘ simliklarbiotopdaqushlarning 22 turiqaydetilganbo ‘ lib , buxorochittagi (20.6%), hakka (14.3%), govkaptar (12.7%), майна (6.3%), qishloqqaldirg ‘ ochi (4.8%), tillarangkarkunak (4.8%), qorashoqshoq (4.8%), kulrangmoyqut (4.8%), oqqanotliqizilishton (4.8%), qumri (4.8%), toshqirg ‘ iy (4.8%), oddiykakku (2.4%), ko ‘ kkaptar (2.4%), zarafshonqirg ‘ ovuli (2.4%), zarg ‘ aldoq (2.4%), go ‘ ngqarg ‘ a (2.4%), chug ‘ urchuq (2.4%), dalachuchug ‘ i (2.4%), qoratomoqliinuya (2.4%), 61 kulrangpashshaxo ‘ r (2.4%), qorapeshonaliqarqunoq (2.4%), qamishzorto ‘ qaychumchugi (2.4%) turlarinisbatankamuchrashikuzatildi . Avgust oyida daraxtchil o‘simliklardan (yong‘oq, tol, turanga) iborat biotopda 23 turdagi qushlar qayd etilgan. Ushbu biotop uchun hakka (19.2%) turi ustunlik qilsa, gov kaptar (15.7%), buxoro chittagi (12.3%) turlari subdominant hisoblanadi qoratomoqli inuya (7.0%), kulrang moyqut (5.3%), janub bulbuli (3.5%), oqqanotli qizilishton (3.5%), qumri (3.5%, qora qarg‘a (3.5%, jig‘iltoy (3.5%, hind chumchug‘i (1.7%), ko‘k kaptar (1.7%), bedana (1.7%), zarafshon qirg‘ovuli (1.7%), ko‘k kaptar (1.7%), qishloq qaldirg‘ochi (1.7%), zarg‘aldoq (1.7%), mayna (1.7%), kulrang pashshaxo‘r (1.7%), тростниковаякамышевка (1.7%), qorapeshonali qarqunoq (1.7%), qorashoqshoq (1.7%), janub kurgalagi (1.7%) turlari esa kamroq uchrashi kuzatildi. Sentyabr oyida daraxtchil o‘simliklar (yong‘oq, tol, to‘ranga) bilan ifodalangan to‘qaylarda 19 turdagi qushlar qayd etilgan bo‘lib, ulardan buxoro chittagi (12.3%) dominant tur ekanligi aniqlandi. Subdominant turlar esa hind chumchug‘i (8.8%), hakka (8.8%), kulrang moyqut (7.0%) turlari qayd etildi. janub bulbuli (3.5%), qumri (3.5%), oqqanotli qizilishton (3.5%), tosh qirg‘iy (1.8%), oddiy sog‘ (1.8%), ko‘k kaptar (1.8%), musicha (1.8%), zarafshon qirg‘ovuli (1.8%), qishloq qaldirg‘ochi (1.8%), go‘ng qarg‘a (1.8%), майна (1.8%), chug‘urchuq (1.8%), dala chumchug‘i (1.8%), kulrang pashshaxo‘r (1.8%), Turkiston to‘qay chumchug‘i (1.8%) Sentyabr oyida qo‘riqxonaning bufer zonasida baland terak, tol, chakanda va jiydalardan iborat malina, eryantus, qamish, qirg‘oq biotopidan iborat turli xil daraxt-buta o‘simliklar kombinatsiyasi bilan ifodalangan biotoplarda 26 turdagi qushlar qayd etilgan. Hakka (14.4%) turi dominantlik qilishi aniqlangan bo‘lsa, ko‘k kaptar (13.4%), hind chumchug‘i (12.4%), mayna (11.3%) turlari dubdominant sifatida qayd etildi. Dala chumchug‘i (6.1%), buxoro chittagi (4.1%), qora uzunqanot (4.1%), tillarang karkunak (4.1%), qumri (3.1%), so‘fito‘rg‘ay (3.1%), suv tovug‘i (3.1%), qorashoqshoq (3.1%), chiyildoq 62 baliqchi (3.1%), ko‘l baliqchisi (2.1%), daryo chigirtkachisi (2.1%), qashqoldoq (2.1%), oq dumli burgut (1.0%), sariq sor (1.0%), oqqanotli qizilishton (1.0%), soz buktargisi (1.0%), havorang ko‘ktarg‘oq (1.0%), ko‘k qarg‘a (1.0%), musicha (1.0%), qishloq qaldirg‘ochi (1.0%), niqobli jibilajibon (1.0%), qorashoqshoq (1.0%) turlari ushbu biotob uchun kam uchrashi kuzatildi.(6- diagramma) Buxoro chittagi Hakka Qoratomoqli qorayoloq Qizilto’sh Mayna Churrak Qashqaldoq Boshqa turlar27 53 23 19 5 0 0 46 24 17 27 43 19 0 0 56 32 44 46 5 17 0 0 67 5 4 2 6 1 0 0 29 0 0 0 0 0 4 3 14 Daraxtzor biotopi Buta biotopi Aralash buta biotopi o'tloq biotopi Sohil biotopi 7-diagramma. Yoz-kuz oylarida qushlarning biotoplar bo‘yicha tarqalishi. 3.3.4. Kuz oylari ornitokompleksi. Sentyabr oyida baland bo‘yli etuk teraklardan tashkil topgan daraxtchil biotopda 15 turdagi qushlar topilgan. Dominant tur sifatida kulrang pashshaxo‘r (21.9%), hakka (17.1%), kabi turlar qayd qilingan bo‘lib, tillarang kurkunak (12.1%), buxoro chittagi (12.1%), govkaptar (7.3%), kabi turlar subdominantligi aniqlandi. Kulrang moyqut (4,9%), toshqirg‘iy (4,9%), jig‘iltoy (2.4%), zarafshon qirg‘ovuli (2.4%), qumri (2.4%), ko‘k kaptar (2.4%), sasiqpopishak (2.4%), janub bulbuli (2.4%), janub kurgalagi (2.4%), ko‘k chumchuq (2.4%) kamroq uchraydigan tur ekanligi qayd etildi. 63 Oktyabr oyida asosan baland teraklar bilan ifodalangan daraxt to‘qaylarida qushlarning 21 turi qayd etilgan.Hakka (19.7%), buxoro chittagi (13.1), kabi turlar dominant tur hisoblansa, vyurok (9.8%), mayna (8.2%), dala chumchug‘i (6.6%), kabi turlar subdominant sifatida qayd etildi. Kulrang pashshaxo‘r (4.9%), ko‘k kaptar (3.3%), qumri (3.3%), musicha (3.3%), oqqanotli qizilishton (3.3%), soyali penochka (3.3%), hind chumchug‘i (3.3%), chug‘urchuq (3.3%), qoraboshli inuya (3.3%), zarafshon qirg‘ovuli (1.6%), tosh qirg‘iy (1.6%), sariq sor (1.6%), miqqiy (1.6%), qora qarg‘a (1.6%), kulrang moyqut (1.6%), gov kaptar(1.6%) kabi turlar kamroq uchrashi kuzatildi. Noyabr oyida asosan baland teraklardan iborat daraxtzor to qaylaridaʻ qushlarning 15 turi qayd etilgan bo lib, ular orasida qizilto‘sh (30.0%), ʻ qoratomoq qorayaloq (15.7%), buxoro chittagi (14.3%), singari qush turlari ustunlik qilsa, hakka (11.4%), ko‘k kaptar (8.6%), turlari subdominant tur sifatida qayd etildi. Qumri (5.7%), oqqanotli qizilishton (2.9%), g‘ong qarg‘a (1.4%), qora qarg‘a (1.4%), ko‘k qarg‘a (1.4%), zarafshon qirg‘ovuli (1.4%), dala chumchug‘i (1.4%), chug‘urchuq (1.4%), mayna (1.4%), qorashoqshoq (1.4%) turlari esa kamroq uchrashi qayd etildi. Dekabr oyida baland teraklardan tashkil topgan daraxtchil o‘simliklardan iborat biotopida quyidagi 11-qush turlari qayd etilgan, dominant turlar - qoratomoqli qorayoloq (31.1%), qizilto‘sh (29.5%), bo‘lsa, vyurok (9.8%), qumri (8.2%), mayna (6.6%), qushlari subdominant turlardir.Hakka (4.9%), buxoro chittagi (3.3%), govkaptar (1.6%), qora qarg‘a (1.6%), ko‘k qarg‘a (1.6%), oqqanotli qizilishton (1.6%) kamroq uchraydigan turlar ekanligi qayd etildi. (9-jadval) 9-jadval.Kuz oylarida daraxt biotopida qushlarning tarqalishi. Tur Hisoblangan soni % Qizilto‘sh 39 16.7 Hakka 30 12.9 Qoratomoq qorayaloq 30 12.9 Buxoro chittagi 25 10.7 Kulrang pashshaxo‘r 12 5.1 64 Qumri 1 2 5.1 Vyurok 12 5.1 Mayna 10 4.3 Ko‘k kaptar 9 3.9 Dala chumchug‘i 5 2.1 Govkaptar 5 2.1 Oqqanotli qizilishton 5 2.1 Tillarang kurkunak 5 2.1 Chug‘urchuq 3 1.3 Kulrang moyqut 3 1.3 Qora qarg‘a 3 1.3 Tosh qirg‘iy 3 1.3 Zarafshon qirg‘ovuli 3 1.3 Hind chumchug‘i 2 0.9 Ko‘k qarg‘a 2 0.9 Musicha 2 0.9 Qoraboshli inuya 2 0.9 Soyali penochka 2 0.9 G‘ong qarg‘a 1 0.4 Janub bulbuli 1 0.4 Janub kurgalagi 1 0.4 Jig‘iltoy 1 0.4 Ko‘k chumchuq 1 0.4 Miqqiy 1 0.4 Qorashoqshoq 1 0.4 Sariq sor 1 0.4 Sasiqpopishak 1 0.4 Sentyabr oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil biotopda quyidagi qush turlari topilgan. Dominant turlar soyali penochka (34.5%), buxoro chittagi (13.8%), hisoblanadi, hakka (12.1%), mayna (10.3%),. qushlar subdominant turlar sifatida qayd etilgan. gov kaptar (5.2%), qoraboshli inuya (5.2%), kulrang pashshaxo‘r (3.4%), janub bulbuli (3.4%), qumri (3.4%), kulrang moyqut (1.7%), qizilishton (1.7%), tosh qirg‘iy (1.7%), zarafshon qirg‘ovuli (1.7%), go‘ng qarg‘a (1.7%) turlar kamroq uchrashi kuzatildi. Oktyabr oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchili biotopda quyidagi qush turlari topilgan. Ko‘k kaptar (27.0%), mayna (21.6%), 65 turlar dominantlik qilsa, buxoro chittagi (18.9%), qumri (8.1%), subdominant tur sifatida qayd etildi. Hakka (6.8%), kulrang pashshaxo‘r (2.7%), gov kaptar (2.7%), musicha (1.4%), miqqiy (1.4%), qizilishton (1.4%), zarafshon qirg‘ovuli (1.4%), ko‘k qarg‘a (1.4%), go‘ng qarg‘a (1.4%), qizilto‘sh (1.4%), qizil yelkali qizilquyruq (1.4%), chug‘urchuq (1.4%) turlari kam uchraydigan turlar sifatida qayd etildi. Noyabrda turanga chakalaklari bilan ifodalangan to qaylarda 17 turdagiʻ qushlar topilgan bo lib, dominant turlari go‘ng qarg‘a (24.1%), qizilto‘sh ʻ (18.4%)lar qayd etilgan bo‘lsa; qoratomoqli qorayoloq (13.8%), oqboshli sa’va (12.6%), ko‘k kaptar (6.9%), mayna (5.7%), subdominant turlar sifatida qayd qilingan. Buxoro chittagi (4.6%), chug‘urchuq (2.3%), oqqanotli qizilishton (2.3%), govkaptar (1.1%), zarafshon qirg‘ovuli (1.1%), miqqiy (1.1%), qorashoqshoq (1.1%), qumri (1.1%), dala chumchug‘i (1.1%), zog‘cha (1.1%), ko‘k chumchuq (1.1%) kam uchrashi kuzatildi. Dekabrda turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil o simliklar ʻ dan iborat biotopida qushlarning 13 turi qayd etilgan bo lib, go‘ng qarg‘a ʻ (20.5%), qoratomoqli qorayoloq (19.2%), ustunlik qiladi; qizilto‘sh (15.1%), oqboshli sa’va (11.0%), hakka (9.6%), buxoro chittagi (9.6%), kabi turlar subdominant sifatida qayd etildi. Zog‘cha (4.1%), zarafshon qirg‘ovuli (4.1%), ko‘k kaptar (1.4%), dala chumchug‘i (1.4%), oqqanotli qizilishton (1.4%), qorashoqshoq (1.4%), mayna (1.4%) turlari kam uchrashi kuzatildi. Sentyabr oyida akatsiya va terak aralashmasi bo‘lgan to‘ranga chakalaklaridan tashkil topgan daraxt to‘qaylarida qushlarning 23 turi qayd etilgan. ular orasida soyali penochka (25.0%) ustunlik qiladi. subdominant turlarga buxoro chittagi (10.9%), mayna (9.4%) kiradi. Hakka (6.3%), kulrang pashshaxo‘r (6.3%), turkiston chumchug‘i (4.7%), gov kaptar (3.1%), ko‘k kaptar (3.1%), oqqanotli qizilishton (3.1%), qoraboshli inuya (3.1%), zarafshon qirg‘ovuli (3.1%), tillarang karkunak (3.1%), qorashoqshoq (3.1%), sariq sor (1.6%), tosh qirg‘iy (1.6%), miqqiy (1.6%), oddiy sog‘ (1.6%), qora qarg‘a (1.6%), kulrang moyqut (1.6%), dala chumchug‘i (1.6%), chug‘urchuq (1.6%), 66 musucha (1.6%), janub bulbuli (1.6%) turlar kam uchaydigan qushlar ekanligi aniqlandi. Oktyabr oyida akatsiya va terak qo‘shilgan turangadan iborat aralash daraxtchil o‘simliklar biotopida 15 turdagi qushlar qayd etilgan. dominant tur – qizilto‘sh (38.3%), qayd etilgan, subdominant turlar sifatida - qoratomoqli qorayoloq (15.0%), vyurok (10.0%) qayd etilgan. Hakka (6.7%), mayna (6.7%), qorashoqshoq (3.3%), buxoro chittagi (3.3%), zarafshon qirg‘ovuli (3.3%), oddiy sog‘ (1.7%), qora qarg‘a (1.7%), kulrang moyqut (1.7%), dala chumchug‘i (1.7%), chug‘urchuq (1.7%), musicha (1.7%) kamroq ekanligi qayd qilindi. Noyabr oyida to ranga, akatsiya va terak qo shilgan aralash daraxtchilʻ ʻ o simliklari bo lgan biotopda qushlarning 17 turi qayd etilgan bo lib, ular ʻ ʻ ʻ orasida hakka (15.4%), qizilto‘sh (12.8%) dominantlik qilsa, oqboshli sa’va (10.3%), qoratomoqli qorayoloq (9.0%), subdominant tur sifatida qayd qilingan. Mayna (6.4%), qumri (6.4%), go‘ng qarg‘a (6.4%), buxoro chittagi (5.1%), vyurok (3.8%), ko‘k qarg‘a (3.8%), dala chumchug‘i (2.6%), chug‘urchuq (2.6%), oqqanotli qizilishton (2.6%), bo‘zshoqshoq (1.3%), zarafshon qirg‘ovuli (1.3%), musucha (1.3%). kamroq ekanligi qayd qilindi. Sentyabr oyida qoraqarag ay, jiyda va chakanda tol ustun bo lgan ʻ ʻ chakalakzorlardan tashkil topgan buta biotopida 13 turdagi qushlar topilgan, ular orasida tillarang karkunak (23.3%), turkiston chumchug‘i (14.8%), ustunlik qilgan. subdominant tur – hakka (9.3%), hisoblanadi. Buxoro chittagi (5.6%), kulrang moyqut (3.7%), janub bulbuli (3.7%), zavirushka moyqut (3.7%), yashil penochka (3.7%), to‘qay bulbuli (1.9%), janub kurkunagi (1.9%), go‘ng qarg‘a (1.9%), qishloq qaldirg‘ochi (1.9%) turlar kam uchaydigan qushlar ekanligi aniqlandi. Oktyabr oyida to qay butazorida 15 turdagi qushlar dominant qushlar turi ʻ sifatida qayd etilgan, u zich chakandazor bo lib, ular orasida hisoblanadi. ʻ Dominant turlar soyali penochka (34.5%), buxoro chittagi (24.2%) hisoblansa, ko‘k kaptar (18.1%), hakka (15.2%), go‘ng qarg‘a (12.1%), subdominant tur ekanligi qayd qilindi Ko‘k kaptar (3.0%), qora qarg‘a (3.0%), gov kaptar 67 (3.0%), to‘qay dehqonchumchugi (3.0%), zarafshon qirg‘ovuli (3.0%), kulrang moyqut (3.0%), qorashoqshoq (3.0%), qumri (3.0%), kulrang pashshaxo‘r (3.0%), qoraboshli inuya (3.0%) kam uchrashi kuzatildi. Noyabr oyida to‘qay butazorida, asosan, eryantus, akatsiya va to‘ranga qo‘shilgan qalin chakalakzorlardan iborat bo‘lib, qushlarning 14 turi qayd etilgan bo‘lib, hakka (21.1%) ustunlik qilsa, qizilto‘sh (12.7%), oqbosh sa’va (9.9%), qoratomoqli qorayoloq (9.9%) subdominant tur ekanligi kuzatildi. Buxoro chittagi (8.5%), zarafshon qirg‘ovuli (7.0%), ko‘k qarg‘a (5.6%), mayna (5.6%), qumri (4.2%), go‘ng qarg‘a (4.2%), vyurok (4.2%), qorashoqshoq (2.8%), chij (1.4%), dala chumchug‘i (1.4%) turlari nisbatan kam uchraydigan tur sifatida qayd etildi Dekabrda asosan eryantus, akatsiya va turanga qo shilgan zich%ʻ malinalardan iborat. to qay butazorlarida 12 turdagi qushlar uchraydi, qizilto‘sh ʻ (30.0%), hakka (21.1%), turlari ustunlik qilsa, qoratomoqli qorayoloq (14.0%), buxoro chittagi (14.0%) subdominant tur ekanligi kuzatildi quloqdor yapoloqqush (5.2%), zarafshon qirg‘ovuli (5.2%), go‘ng qarg‘a (1.8%), bo‘zshoqshoq (1.8%), qorashoqshoq (1.8%), mayna (1.8%), oqqanotli qizilishton (1.8%), qirg‘iy (1.8%) turlari nisbatan kam uchraydigan tur sifatida qayd etildi. Sentyabr oyida(yong‘oq, olma daraxti), zich buta chakalakzorlari (chakanda va eryantus) va o‘t o‘simliklari (asosan qizilmiya) bilan ifodalangan daraxtchil o‘simliklar iborat aralash biotop qushlarning 23 turi qayd etilgan, ko‘chib yuruvchi zavirushka moyqut (20.8%), kulrang moyqut (12.5%) turlari ustunlik qiladi, tillarang karkunak (11.5%), qoraboshli inuya (10.4%), soyali penochka (8.3%), hakka (8.3%) – subdominant turlar hisoblanadi. Buxoro chittagi (5.2%), janub bulbuli (3.1%), kulrang pashshaxo‘r (3.1%), qorashoqshoq (2.1%), govkaptar (2.1%), tosh qirg‘iy (1.0%), zarafshon qirg‘ovuli (1.0%), qumri (1.0%), mayna (1.0%), qizilishton (1.0%), sassiqpopishak (1.0%), go‘ng qarg‘a (1.0%), qishloq qaldirg‘ochi (1.0%), janub 68 kurgalagi (1.0%), to‘qay bulbuli (1.0%), musicha (1.0%), hind chumchug‘i (1.0%) nisbatan kam uchraydigan tur sifatida qayd etildi. Oktyabr oyida (yong oq, olma), zich butazorlar (chakanda va eryantus) vaʻ o t o simliklari (asosan qizilmiya)dan iborat bo lgan daraxtchil o simliklardan ʻ ʻ ʻ ʻ biotopda 16 turdagi qushlar qayd etilgan bo lib, ularda. Buxoro chittagi (20.6%), ʻ qizilto‘sh (19.1%) turlari ustunlik qiladi, hakka (16.2%), oqboshli sa’va (11.2%), qoratomoqli qorayoloq (8.8%) subdominant turlar hisoblanadi. Ko‘k kaptar (5.9%), gov kaptar (4.4%), sassiqpopishak (1.5%), qora qarg‘a (1.5%), zarafshon qirg‘ovuli (1.5%), kulrang moyqut (1.5%), qorashoqshoq (1.5%), qumri (1.5%), go‘ng qarg‘a (1.5%), chug‘urchuq (1.5%), dala chumchug‘i (1.5%) turlar kamroq ekanligi qayd etildi. Noyabr oyida eryantus qo‘shilgan daraxtchil o‘simliklar (yong‘oq va olma bog‘i) bilan ifodalangan to‘qaylarda 14 turdagi qushlar qayd etilgan bo‘lib, mayna (19.6%) ustunlik qiladi, hakka (15.2%), qoratomoqli qorayoloq (15.2%) subdominant tur ekanligi qayd qilindi, buxoro chittagi (13.0%), oqboshli sa’va (8.7%), zarafshon qirg‘ovuli (6.5%), ko‘k kaptar (6.5%), qumri (2.2%), g‘urrak (2.2%), oqqanotli qizilishton (2.2%), qorashoqshoq (2.2%), qora qarg‘a (2.2%), sariqto‘sh lazarevka (2.2%), dala chumchug‘i (2.2%) kamroq ekanligi qayd qilindi. (10-jadval) 10-jadval.Kuz oylarida buta biotopida qushlarning tarqalishi. Tur Hisoblangan soni % Qizilto‘sh 37 15.9 Go‘ng qarg‘a 36 15.5 Qoratomoqli qorayoloq 26 11.2 Oqboshli sa’va 19 8.1 Buxoro chittagi 18 7.6 Soyali penochka 16 6.6 Mayna 12 5.1 Hakka 11 4.6 Ko‘k kaptar 9 3.9 69 Zarafshon qirg‘ovuli 6 2.6 Oqqanotli qizilishton 5 2.1 Kulrang pashshaxo‘r 4 1.6 Qorashoqshoq 4 1.6 Zog‘cha 4 1.6 Chug‘urchuq 3 1.3 Dala chumchug‘i 3 1.3 Gov kaptar 3 1.3 Turkiston chumchug‘i 3 1.3 Miqqiy 2 0.9 Qoraboshli inuya 2 0.9 Tillarang karkunak 2 0.9 Janub bulbuli 1 0.4 Kulrang moyqut 1 0.4 Musucha 1 0.4 Oddiy sog‘ 1 0.4 Qora qarg‘a 1 0.4 Qumri 1 0.4 Sariq sor 1 0.4 Tosh qirg‘iy 1 0.4 Dekabroyidato ‘ qaydaniboratbo ‘ lgan , ko ‘ pmiqdordabutalar ( asosanmalina ) qo ‘ shilganto ‘ qaylarda 18 turdagiqushlarqaydetilganbo ‘ lib , qizilto ‘ sh ( 24.6%), hakka (17.4%), buxorochittagi (11.6%), qoratomoqliqorayoloq (10.1%), zarafshonqirg ‘ ovuli (5.6%), чиж (4.3%), quloqdoryapoloqqush (4.3%), oqboshlisa ’ va (4.3%), qoraqarg ‘ a (2.9%), qumri (2.9%), qorashoqshoq (1.4%), mayna (1.4%), oqqanotliqizilishton (1.4%), qirg ‘ iy (1.4%), oqqalpoqlidehqonchumchugi (1.4%), qichitqon (1.4%), zog ‘ cha (1.4%), mo ‘ ydor (1.4%) Sentyabroyiningoxirida - oktyabrdaqo ‘ riqxonaningbuferzonasida , balandbo ‘ yliteraklar , tollar , jiyda , chakanda , maymunjonlarlar , eryantuslar , qamishlar , qirg ‘ oqbiotopidaniboratturlixildaraxt - buta - 70 o ‘ tlio ‘ simliklarningbiotoplarikombinatsiyasibilanifodalanganbiotoplardaqushlar ning 23 turiqaydetilgan , ulardanchug ‘ urchuq (44.2%) dominantturekanligiqaydetildi ; mayna (17.1%), hindchumchug ‘ i (11.0%) kabiturlaresasubdominanttursifatidaqaydetildi . Dalachumchug ‘ i (5.5%), kulrangmoyqut (3.9%), daryochigirtkachisi (2.8%), suvtovug ‘ i (2.2%), ko ‘ kkaptar (1.7%), so ‘ fito ‘ rg ‘ ay (1.7%), tillarangkarkunak (1.1%), buxorochittagi (1.1%), hakka (1.1%), to ‘ qaydehqonchumchugi (1.1%), qoraboshliinuya (1.1%), toshqirg ‘ iy (0.6%), chiyildoqbaliqchi (0.6%), oqqanotliqizilishton (0.6%), sassiqpopishak (0.6%), xovorangko ‘ ktarg ‘ oq (0.6%), qashqaldoq (0.6%), qumri (0.6%), qoraqarg ‘ a (0.6%), qorashoqshoq (0.6%) kabi 10 gayaqinturlaresaushbubiotopdakamuchrganligianiqlandi . Oktyabroyidaqushlarning 18 tuributavao ‘ to ‘ simliklaribilanqoplangan , asosanmajnuntol , namatak , eriyantusvao ‘ tchilo ‘ simliklaribilanajralibturadiganbiotopdaqushlarning 18 turiqaydetilganbo ‘ lib , ulardanbuxorochittagi (27.1%) dominantlikqilsa , hakka (13.6%), mayna (11.9%), tillarangkarkunak (10.2%), soyalipenochka (10.2%) kabiturlarnisbatanozroquchrashianiqlangan . Zavirushkamoyqut (6.8%), zarafshonqirg ‘ ovuli (3.4%), bedana (3.4%), govkaptar (1.7%), qumri (1.7%), toshqirg ‘ iy (1.7%), oqqanotliqizilishton (1.7%), go ‘ ngqarg ‘ a (1.7%), qumri (1.7%), qoraboshliinuya (1.7%), kulrangmoyqut (1.7%), hindchumchug ‘ i (1.7%), chug ‘ urchuq (1.7%) turlarikamuchraydigantursifatidaqaydetildi .(11- jadval ) 11-jadval. Kuz oylarida o‘t-buta biotopida qushlarning tarqalishi. Tur Hisoblangan soni % Qizilto‘sh 33 13.8 Tillarang karkunak 27 11.3 Hakka 25 10.7 Soyali penochka 16 6.7 Qoratomoqli qorayoloq 16 6.7 Buxoro chittagi 16 6.7 Mayna 15 6.3 Turkiston chumchug‘i 11 4.6 71 Oqboshli sa’va 8 3.3 Zarafshon qirg‘ovuli 6 2.5 Go‘ng qarg‘a 6 2.5 Qumri 5 2.1 Oqqanotli qizilishton 4 1.8 Qorashoqshoq 4 1.8 Kulrang pashshaxo‘r 4 1.8 Chug‘urchuq 4 1.8 Dala chumchug‘i 4 1.8 Kulrang moyqut 4 1.8 Janub bulbuli 3 1.3 Qora qarg‘a 3 1.3 Musicha 3 1.3 Ko‘k qarg‘a 3 1.3 Gov kaptar 2 0.8 Ko‘k kaptar 2 0.8 Qoraboshli inuya 2 0.8 Oddiy sog‘ 2 0.8 Yashil penochka 2 0.8 Zavirushka moyqut 2 0.8 Qishloq qaldirg‘ochi 1 0.4 Janub kurkunagi 1 0.4 Bo‘zshoqshoq 1 0.4 Miqqiy 1 0.4 Sariq sor 1 0.4 Tosh qirg‘iy 1 0.4 To‘qay bulbuli 1 0.4 3.3.5. Kuz-qish davrida ornitokomplekslarning shakllanishi. To qayning kuzgi-qishki ornitokompleksi bir qancha o troq, ko chibʻ ʻ ʻ yuruvchi va qishlaydigan qush turlaridan tashkil topgan. kuzning o‘rtalarida (oktyabr) qushlarning asosiy massasini o‘troq va ko‘chib yuruvchi mayda qushlar tashkil qiladi, ular to‘qay tog‘lari hududidan ko‘chib o‘tishda ovqatlanish va dam olish uchun qulay joy sifatida foydalanadilar. bular moyqutlar, penochkalar, noyabr oyida qushlarning asosiy qismi o‘troq va 72 qishlaydi, tur tarkibi ko‘chib yuruvchi va uy quruvchi qush turlaridan orqada qoladigan qushlar bilan boyitiladi. Olingan ma’lumotlarga ko‘ra, oktabr oyida biotopida baland bo‘yli etuk teraklardan iborat daraxt biotopida 22 turdagi qushlar aniqlandi. Dominant tur - kulrang moyqut (15.4%) qayd etildi. Yashil penochka (14.1%), buxoro chittagi (7.7%), hakka (7.7%) turlar esa subdominant ekanligi qayd etldi. Go‘ng qarg‘a (6.4%), tillarang karkunak (5.1%), qoratomoqli qorayoloq (5.1%), vyurok (5.1%), ko‘k kaptar (3.8%), qumri (3.8%), musicha (3.8%), oqqanotli qizilishton (3.8%), gov kaptar (2.6%), qora qarg‘a (2.6%), qishloq qaldirg‘ochi (2.6%), kulrang pashshaxo‘r (2.6%), zarafshon qirg‘ovuli (1.3%), mayna (1.3%), chug‘urchuq (1.3%), qorashoqshoq (1.3%), soyali penochka (1.3%), dala chumchug‘i (1.3%) turlari nisbatan kam uchrashi kuzatildi. Noyabr oyida baland bo‘yli teraklar bilan ifodalangan daraxtchil biotopda 15 turdagi qushlar topilgan bo;lib, ulardan qoratomoq qorayoloq (21.4%) stunlik qiga bo‘lsa, buxoro chittagi (14.3%), hakka (12.5%), qizilto‘sh (12.5%), ko‘k kaptar (10.7%), vyurok (10.7%) kabi qush turlari subdominant ekanligi qayd etildi. Mayna (3.6%), zarafshon qirg‘ovuli (1.8%), qumri (1.8%), oqqanotli qizilishton (1.8%), go‘ng qarg‘a (1.8%), chug‘urchuq (1.8%), dala chumchug‘i (1.8%)miqqiy (1.8%), qorashoqshoq (1.8%) qush turlari sh ubiotop uchun kam uchrashi aniqlandi. Dekabr oyida baland bo‘yli teraklar bilan ifodalangan daraxt to‘qaylarida 15 turdagi qushlar topilgan. Dominat tur sifatida qoratomoq qorayoloq (31.3%). qizilto‘sh (26.9%), turlari ekanligi aniqlangan bo‘lsa, hakka (9.0%), buxoro chittagi (7.5%), turlari subdominant turlar sifatida aniqlandi. Go‘ng qarg‘a (6.0%), qora qarg‘a (3.0%), qumri (3.0%), mayna (3.0%), zarafshon qirg‘ovuli (1.5%), oqqanotli qizilishton (1.5%), musicha (1.5%), qorashoqshoq (1.5%), о ddiy qizilquyruq (1.5%), ko‘k chumchuq (1.5%), dala chumchug‘i (1.5%) turlari kam uchraydigan turlar ekanligi qayd etildi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, oktabr oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil biotoplarda qushlarning 22 turi 73 topilgan, bo‘lib, dominant tur - qoratomoq qorayoloq (18.2%), qizilto‘sh (11.7%), tillarang karkunak (10.4%), kulrang moyqut (7.8%) lar subdominant tur sifatida qayd etildi. Zavirushka moyqut (6.5%), yashil penochka (6.5%), soyali penochka (5.2%), buxoro chittagi (5.2%), hakka (5.2%), vyurok (5.2%), gov kaptar (2.6%), zarafshon qirg‘ovuli (2.6%), bedana (1.3%), tosh qirg‘iy (1.3%), jig‘iltoy (1.3%), oqqanotli qizilishton (1.3%), sassiqpopishak (1.3%), mayna (1.3%), chug‘urchuq (1.3%), dala chumchug‘i (1.3%), qorashoqshoq (1.3%), qoratomoqli inuya (1.3%) turlari bu biotopda nisbat kam uchrovchi qush turlari ekanligi aniqlandi. Noyabr oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxchil biotopda 17 turdagi qushlar topilgan. Qoratomoq qorayoloq (31.1%) dominant tur bo‘lsa, qizilto‘sh (20.0%), buxoro chittagi (11.1%) subdominant turlar hisoblanadi. Hakka (8.9%), qora qarg‘a (6.7%), ola qarg‘a (5.6%), go‘ng qarg‘a (4.4%), oqqanotli qizilishton (2.2%), qumri (1.1%), sariq sor (1.1%), miqqiy (1.1%), ko‘k kaptar (1.1%), zarafshon qirg‘ovuli (1.1%), dala chumchug‘i (1.1%), ko‘k kaptar (1.1%), mayna (1.1%), qorashoqshoq (1.1%) turlari kam uchrashi qayd etildi. Dekabr oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil biotopda quyidagi qush turlari 13 tur topilgan bo‘lsa, ulardan go‘ng qarg‘a (29.3%) dominant tur ekanligi aniqlangan bo‘lsa, buxoro chittagi (13.8%), hakka (13.8%) ola qarg‘a (8.6%) subdominant hisoblanadi. Qora qarg‘a (6.9%), qizilto‘sh (6.9%), qoratomoq qorayoloq (6.9%), qumri (3.4%), oqqanotli qizilishton (3.4%), zarafshon qirg‘ovuli (1.7%), chij (1.7%), oqqalpoqli dehqonchumchugi (1.7%), о ddiy qizilquyruq (1.7%) turlari ushbu biotop uchun kam uchraydigan turlar ekanligi aniqlandi(8-diagramma). 74 Qoratomoq qorayoloq 4% Qizilto’sh 16% Buxoro chittagi 12% Go’ng qarg’a 11% Hakka 11%Boshqa turlar 46% 8-diagramma. Kuz- qish oylarida turangazorda qushlarning tarqalishi. Oktyabr oyida biotopida akatsiya va terak qo‘shilgan turangadan iborat aralash daraxtchil o‘simliklar biotopida 20 turdagi qushlar qayd etilgan.dominant tur - hakka (14.9%)hisoblangan bo‘lsa, buxoro chittagi (13.5%), qizilto‘sh (10.8%), go‘ng qarg‘a (10.8%) turlari subdominant turlar ekanligi qayd qilindi. Qoratomoq qorayoloq (8.1%), soyali penochka (6.8%), oqqanotli qizilishton (5.4%), zarafshon qirg‘ovuli (4.1%), kulrang moyqut (4.1%), zavirushka moyqut (4.1%), vyurok (2.7%), musicha (2.7%), tosh qirg‘iy (2.7%), sassiqpopishak (1.4%), ko‘k kaptar (1.4%), niqobli jibilajibon (1.4%), chug‘urchuq (1.4%), chiyildoq baliqchi (1.4%), zog‘cha (1.4%), qora qarg‘a (1.4%) turlari kam uchraydigan turlar ekanligi qayd etildi. (12-jadval). 12-jadval.Kuz-qish oylarida daraxt biotopida qushlarning tarqalishi. Tur Hisoblangan soni % Qoratomoq qorayoloq 37 18.4 Qizilto‘sh 25 12.4 Buxoro chittagi 19 9.5 Hakka 19 9.5 Kulrang moyqut 12 6.0 Yashil penochka 11 5.5 Go‘ng qarg‘a 10 5.0 Vyurok 10 5.0 Ko‘k kaptar 9 4.8 Qumri 6 3.0 75 Mayna 5 2.5 Oqqanotli qizilishton 5 2.5 Musicha 4 2.0 Qora qarg‘a 4 2.0 Tillarang karkunak 4 2.0 Dala chumchug‘i 3 1.5 Qorashoqshoq 3 1.5 Zarafshon qirg‘ovuli 3 1.5 Chug‘urchuq 2 1.0 Gov kaptar 2 1.0 Kulrang pashshaxo‘r 2 1.0 Qishloq qaldirg‘ochi 2 1.0 Ko‘k chumchuq 1 0.5 Miqqiy 1 0.5 Soyali penochka 1 0.5 Oddiy qizilquyruq 1 0.5 Noyabr oyida to raga, akatsiya, terak aralashmasidan iborat aralashʻ daraxtchil o simliklar bo lgan biotopda qushlarning 22 turi qayd etilgan bo lib, ʻ ʻ ʻ qorotomoq qorayoloq (24.7%) ustunlik qilishi aniqlandi. Qizilto‘sh (14.4%), buxoro chittagi (8.2%) subdominant turlar bo‘lsa, qorashoqshoq (5.2%), vyurok (5.2%), hakka (5.2%), go‘ng qarg‘a (5.2%), sviristel (4.1%), dala chumchug‘i (4.1%), ko‘k kaptar (4.1%), oqqanotli qizilishton (2.8%), ko‘k chumchuq (2.8%), soz buktargisi (2.8%), dala buktargisi (2.8%), qumri (2.8%), mayna (2.8%), chij (2.8%), oddiy qizilquyruq (2.8%), qora qarg‘a (1.0%), ko‘k qarg‘a (1.0%), zog‘cha (1.0%), niqobli jibilajibon (1.0%) turlari ushbu biotop uchun kam uchraydigan turlar ekanligi aniqlandi. 76 13-rasm.Qizilto‘sh. Dekabr oyida akatsiya va terak aralashmasi bo‘lgan to‘ranga chakalaklaridan iborat daraxtzor to‘qaylarida qushlarning 16 turi qayd etilgan. Qorotomoq qorayoloq (28.3%), qizilto‘sh (22.8%) turlari ustunli qilishi aniqlandi. Go‘ng qarg‘a (12.0%), buxoro chittagi (9.8% turlari subdominant turlar esa ekanligi qayd qilindi, hakka (5.4%), ko‘k kaptar (4.3%), mayna (2.2%), qizil yelkali qizilquyruq (2.2%), oqqanotli qizilishton (2.2%), ko‘k qarg‘a (2.2%), sviristel (2.2%), qorashoqshoq (2.2%), qora qarg‘a (1.1%), dala chumchug‘i (1.1%), chug‘urchuq (1.1%), musicha (1.1%) turlari kam uchrashi qayd etildi. Oktyabr oyida malina, jiyda va majnuntol o sgan zich chakalakzorlardanʻ tashkil topgan buta biotopida 15 turdagi qushlar topilgan, kulrang moyqut (21.0%), zavirushka moyqut (15.0%, qizilqush (12.0%), qorotomoq qorayoloq (9.0%), qorashoqshoq (7.5%), soyali penochka (7.5%), zarafshon qirg‘ovuli (6.0%), hind chumchug‘i (6.0%), qumri (3.0%), mayna (3.0%), vyurok (3.0%), chug‘urchuq (3.0%), bedana (1.5%), hakka (1.5%), buxoro chittagi (1.5%) turlari ushbu biotob uchun kam uchrashi kuzatildi. Noyabr oyida ular asosan eryantus, akatsiya va to‘ranga aralashmasidan iborat bo‘lgan zich chakalakzorlardan iborat to‘qay butazorlarida qushlarning 16 77 turi qayd etilgan bo‘lib, bu biotopda. buxoro chittagi (17.6%), qizilto‘sh (17.6%), qorotomoq qorayoloq (13.2%), hakka (11.8%), ko‘k kaptar (8.8%), mayna (7.4%), go‘ng qarg‘a (7.4%), qora qarg‘a (4.4%), qizqush (1.8%), ko‘k qarg‘a (1.8%), dala buktargisi (1.8%), zarafshon qirg‘ovuli (1.8%), miqqiy (1.8%), qumri (1.8%), qorashoqshoq (1.8%), oddiy qizilquyruq (1.8%) ushbu turlar nisbatan kam uchrashi qayd etildi. Dekabr oyida malinalar hukmron bo‘lgan, jiyda va majnuntol bo‘lgan zich chakalakzorlardan tashkil topgan buta biotopida 16 turdagi qushlar topilgan, chug‘urchuq (23.3%) turi dominantlik qilsa, qorotomoq qorayoloq (21.1%), hakka (10.0%) turlari subdominant turlar ekanligi qayd qilindi. buxoro chittagi (6.7%), qizilto‘sh (5.6%), qorashoqshoq (4.4%), ko‘k chumchuq (2.8%), oqqalpoqli dehqonchumchugi (4.4%), vyurok (4.4%), sviristel (4.4%), go‘ng qarg‘a (4.4%), ko‘k qarg‘a (2.2%), sariq sor (1.1%), chij (1.1%), bo‘zshoqshoq (1.1%), mayna (1.1%) turlari nisbatan kamroq bo‘ishi kuzatildi Oktyabr oyida chakanda va jiydalarning chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxt-buta o‘simliklari biotopida qushlarning 23 turi qayd etilgan bo‘lib, soyali penochka (17.1%) turi ustunlik qiladi. kulrang moyqut (15.7%), buxoro chittagi (11.4%), hakka (11.4%) kabi qush turlari subdominant turlar ekanligi aniqlangan bo‘lsa, qorotomoq qorayoloq (7.1%), mayna (5.7%), tillarang karkunak (4.3%), gov kaptar (2.9%), ko‘k kaptar (2.9%), zavirushka moyqut (2.9%), oqqanotli qizilishton (1.4%), zarafshon qirg‘ovuli (1.4%), qorashoqshoq (1.4%), miqqiy (1.4%), sassiqpopishak (1.4%), qumri (1.4%), tosh qirg‘iy (1.4%), qirg‘iy (1.4%), chug‘urchuq (1.4%), kulrang pashshaxo‘r (1.4%), qoratomoqli inuya (1.4%), qishloq qaldirg‘ochi (1.4,% ) qora qarg‘a (1.4%) turlari ushbu biotop uchun kam uchraydigan turlar ekanligi aniqlandi. Noyabr oyida, asosan, chakanda va jiydalarning zich chakalakzorlaridan iborat to‘qayda 19 turdagi qushlar uchraydi. Dominant tur - qorotomoq qorayoloq (17.6%) hisoblansa, hakka (14.1%), buxoro chittagi (10.6%), qizilto‘sh (9.4%) kabi turlar subdominant ekanligi qayd etildi. Mayna (5.9%), qorashoqshoq (5.9%), qora qorg‘a (4.7%), go‘ng qarg‘a (4.7%), oqqanotli 78 qizilishton (4.7%), ko‘k kaptar (3.5%), qirg‘iy (3.5%), zarafshon qirg‘ovuli (3.5%), dala chumchug‘i (2.4%), chug‘urchuq (2.4%), qizil yelkali qizilquyruq (2.4%), oq dumli burgut (1.2%), miqqiy (1.2%), quloqdor yapoloqqush (1.2%), ko‘k chumchuq (1.2%) kam uchraydigan turlar ekanligi aniqlandi. Dekabr oyida, asosan, chakanda va jiydalarning chakalakzorlaridan tashkil topgan to‘qaylarda 19 turdagi qushlar qayd etilgan bo‘lib, ulardan qoratomoq qorayoloq (19.2%) ustunlik qilsa, buxoro chittagi (16.2%), go‘ng qarg‘a (14.1%), hakka (11.1%) turlari subdominant hisoblanadi. ko‘k qarg‘a (6.1%), qizilto‘sh (5.1%), mayna (4.0%), vyurok (3.0%), qora qarg‘a (3.0%), qorashoqshoq (3.0%), oqqanotli qizilishton (3.0%), ko‘k chumchuq (3.0%), zarafshon qirg‘ovuli (2.0%), qirg‘iy (2.0%), qumri (1.0%), qizil yelkali qizilquyruq (1.0%), ko‘k kaptar (1.0%), oqbosh sa’va (1.0%), dala buktargisi (1.0%) turlari ushbu biotob uchun kam uchrashi kuzatildi.(13-jadval). 13-jadval.Kuz-qish oylarida buta biotopida qushlarning tarqalishi. Tur Hisoblangan soni % Qoratomoq qorayoloq 46 15.7 Qizilto‘sh 43 14.8 Buxoro chittagi 34 11.6 Hakka 28 9.6 Go‘ng qarg‘a 26 8.8 Qora qarg‘a 13 4.3 Ola qarg‘a 10 3.4 Ko‘k kaptar 8 2.7 Tillarang karkunak 8 2.7 Mayna 7 2.4 Kulrang moyqut 6 2.0 Oqqanotli qizilishton 5 1.7 Yashil penochka 5 1.7 Zarafshon qirg‘ovuli 5 1.7 Zavirushka moyqut 5 1.7 Qumri 4 1.4 Soyali penochka 4 1.4 Vyurok 4 1.4 Qorashoqshoq 3 1.0 Dala chumchug‘i 2 0.7 79 Gov kaptar 2 0.7 Miqqiy 2 0.7 Bedana 1 0.3 Chug‘urchuq 1 0.3 Dala buktargisi 1 0.3 Jig‘iltoy 1 0.3 Ko‘k qarg‘a 1 0.3 Oddiy qizilquyruq 1 0.3 Qizqush 1 0.3 Qoratomoqli inuya 1 0.3 Sariq sor 1 0.3 Sassiqpopishak 1 0.3 Tosh qirg‘iy 1 0.3 Oqpeshonali chumchuq 1 0.3 Qizilquyruq 1 0.3 Chij 1 0.3 Oktyabroyidaaralashdaraxtchilo ‘ simliklar ( yong ‘ oq , tol , turanga ) bilanifodalanganbiotopdaqushlarning 26 turiqaydetilganbo ‘ lib , soyalipenochka (18.7%), ustunlikqilishianiqlandi . Hakka (12.1%), buxorochittagi (9.9%), kulrangmoyqut (8.8%) turlariesasubdominanthisoblanadi . Mayna (6.6%), qoratomoqqorayoloq (6.6%), chug ‘ urchuq (5.5%), oqqanotliqizilishton (4.4%), zarafshonqirg ‘ ovuli (4.4%), dalachumchug ‘ i (4.4%), qumri (2.2%), musicha (1.1%), dalaqaldirg ‘ ochi (1.1%), qishloqqaldirg ‘ ochi (1.1%), kulrangpashshaxo ‘ r (1.1%), ko ‘ kkaptar (1.1%), oddiysog ‘ (1.1%), toshqirg ‘ iy (1.1%), jig ‘ iltoy (1.1%), sassiqpopishak (1.1%), qoratomoqliinuya (1.1%), tillarangkarkunak (1.1%), zarafshonqirg ‘ ovuli (1.1%), so ‘ fitorg ‘ ay (1.1%), sozbuktargisi (1.1%), oddiykakku (1.1%) turlariushbubiotopuchunkamuchraydiganturlarekanligianiqlandi . 80 14-rasm. Chiyildoq balchiqchi. Noyabroyidaydaraxtsimono simliklardan (yong oq, tol, to ranga)ʻ ʻ ʻ tashkiltopganbiotopda 22 turdagiqushlarqaydetilganbo lib, ʻ ulardanqoratomoqqorayoloq (24.4%) ustunlikqilishiqaydetilganbo‘lsa, hakka (16.3%), buxorochittagi (9.3%), qizilto‘sh (9.3%) turlarisubdominantturlarekanligiqaydqilindi. Qorashoqshoq (5.8%), go‘ngqarg‘a (5.8%), oqqanotliqizilishton (3.5%), zarafshonqirg‘ovuli (3.5%), ko‘kchumchuq (2.3%), vyurok (2.3%), ko‘kqarg‘a (2.3%), ko‘kkaptar (2.3%), mayna (2.3%), dalabuktargisi (1.2%), sozbuktargisi (1.2%), sassiqpopishak (1.2%), chug‘urchuq (1.2%), qirg‘iy (1.2%), dalachumchug‘i (1.2%), oqboshsa’va (1.2%), qoraqarg‘a (1.2%), qorashoqshoq (1.2%) turlariushbubiotobuchunkamuchrashikuzatildi. Dekabroyidayog‘ochlio‘simliklar (yong‘oq, tol, to‘ranga) bilanifodalanganto‘qaylarda 21 turdagiqushlarqaydetilganbo‘lib, Hakka (19.1%) dominanttur, qoratomoqqorayoloq (18.1%), buxorochittagi (13.8%), vyurok (9.6%) turlarisubdominanthisoblanadi. qorashoqshoq (6.4%), go‘ngqarg‘a (5.3%), qoraqarg‘a (4.3%), qizilto‘sh (4.3%), zarafshonqirg‘ovuli (2.1%), oqqanotliqizilishton (2.1%), ko‘kchumchuq (2.1%), sviristel (2.1%), mayna (2.1%), qirg‘iy (1.1%), dalabuktargisi (1.1%), sozbuktargisi (1.1%), 81 oqboshlisa’va (1.1%), ko‘kqarg‘a (1.1%), ko‘kkaptar (1.1%), quloqdoryapoloqqush(1.1%), bo‘zshoqshoq (1.1%) turlariushbubiotopuchunkamuchraydiganturlarekanligianiqlandi(10-diagramma).Buxoro chittagi Hakka Qoratomoqli qorayoloq Qizilto’sh Mayna Kulrang moyqut Vyurok Qorashoqshoq Go'ng qarg'a Boshqa turlar 19 19 37 25 5 12 10 0 10 56 34 28 46 43 7 6 4 0 26 76 32 44 23 19 13 3 3 0 40 39 5 4 4 7 8 1 0 0 2 31 0 0 0 0 0 0 4 0 12Daraxtzor biotopi Buta biotopi Aralash buta biotopi o'tloq biotopi Sohil biotopi 9-diagramma. Kuz qish oylarida qushlarning biotoplar bo‘yicha tarqalishi. Oktyabr oyida qo‘riqxonaning bufer zonasida baland terak, tol, jiyda, chakanda, malina, eryantus, qamish, qirg‘oq biotopidan iborat turli xil daraxt va butali o‘simliklarning kombinatsiyasi bilan ifodalangan biotoplarida 28 turdagi qushlar Qayd etildi. Hakka (14.1%) turi dominant tur bo‘lsa, buxoro chittagi (12.1%), soyali penochka (12.1%), hind chumchug‘i (9.1%) kabi qush turlari subdominant ekanligi aniqlandi go‘ng qarg‘a (6.1%), tillarang karkunak (6.1%), kulrang moyqut (5.1%), suv tovug‘i (5.1%), chug‘urchuq (5.1%), dala chumchug‘i (4.0%), mayna (3.0%), musicha (2.0%), zarafshon qirg‘ovuli (2.0%), ko‘l baliqchisi (2.0%), daryo chigirtkachsi (2.0%), ko‘k kaptar (2.0%), havorang ko‘ktarg‘oq (1.0%), soz buktargisi (1.0%), qashqaldoq (1.0%), qumri (1.0%), oqqanotli qizilishton (1.0%), qishloq qaldirg‘ochi (1.0%), sariq sor (1.0%), niqobli jibilajibon (1.0%), chiyildoq baliqchi (1.0%), qirg‘iy (1.0%), tosh qirg‘iy (1.0%), qora qarg‘a (1.0%) turlari ushbu biotob uchun kam uchrashi kuzatildi. (14-jadval). 14-jadval. Kuz-qish oylarida buta biotopida qushlarning tarqalishi. 82 Tur Hisoblangan soni % Hakka 38 15.0 Qoratomoq qorayoloq 37 14.7 Buxoro chittagi 30 11.8 Qora qarg‘a 13 5.1 Qizilto‘sh 12 4.7 Qorashoqshoq 12 4.7 Soyali penochka 12 4.7 Kulrang moyqut 11 4.3 Mayna 11 4.3 Go‘ng qarg‘a 9 3.5 Vyurok 9 3.5 Oqqanotli qizilishton 7 2.8 Ko‘k kaptar 6 2.4 Zarafshon qirg‘ovuli 6 2.4 Qirg‘iy 5 2.0 Chug‘urchuq 3 1.2 Ko‘k chumchuq 3 1.2 Miqqiy 3 1.2 Tillarang karkunak 3 1.2 Dala chumchug‘i 2 0.8 Gov kaptar 2 0.8 Qizil yelkali qizilquyruq 2 0.8 Quloqdor yapoloqqush 2 0.8 Zavirushka moyqut 2 0.8 Sversitel 2 0.8 Bo‘zshoqshoq 1 0.4 Dala buktargisi 1 0.4 Ko‘k qarg‘a 1 0.4 Kulrang pashshaxo‘r 1 0.4 Oqboshli sa’va 1 0.4 Qishloq qaldirg‘ochi 1 0.4 Qoratomoqli inuya 1 0.4 Qumri 1 0.4 Sassiqpopishak 1 0.4 Soz buktargisi 1 0.4 Tosh qirg‘iy 1 0.4 Oqdog‘li burgut 1 0.4 83 3.4 Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qizil kitobga kiritilgan turlar Zarafshon tabiat bog‘ida noyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan qushlarning 26 turi mavjud bo‘lib, 8 tur (Sariq quton, Qo shiqburun, Qoravoy,ʻ Ilonxo r burgut) O zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan (15-jadval). ʻ ʻ Kichik burgut, Qironqora, Tuxta tuvaloq, Qora kaptar 2(VU:D) maqomiga ega. 8 tur (Qora laylak, Qizilg oz, Suvqiyg ir, Katta burgut, Oq dumli burgut, ʻ ʻ Burgut, Boltayutar, Oddiy lochin) 2(VU:R) maqomiga ega. Kichik qoravoy, Olaqonot, Dasht bo ktargisi, Tasqara, Oq dumli burgut, ʻ Tuxta tuvaloq Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan va [LR-nt] maqomiga ega, 4 turi (Katta burgut, Qironqora, Dasht miqqiysi Qora kaptar) [VU] maqomiga ega Xalqaro Qizil kitobiga kiritilgan. Qizil kitobga kiritilgan barcha turlarning 6 tasi yoki 23,1%i daraxt va buta o simliklari biotopi bilan chambarchas bog liq, Qizil kitobning 9 (34,6%) turi ʻ ʻ qirg oq biotoplarini afzal ko radi, ochiq maydonlar biotoplari 7 (26,9%) turini ʻ ʻ o ziga tortadi. ʻ Qizil kitobga kiritilgan turlar , o‘tloqli o‘simliklar bilan qoplangan, Qizil kitobdan 3 (11,5%) turdagi qushlar tanlangan. 84 15-jadval. Qizil kitobga kiritilgan Zarafshon milliy tabiat bog‘ida yashovchi qush turlari. № п/п Turning nomi Turning nomi Maqomi ( Qizil kitob , 20 1 9) Tasniflash toifasi IUCN 1 Kichik qoravoy Малый баклан Phalacrocorax pygmeus 3(NT) [LR-ntl 2 Sariq quton Желтаяцапля Ardeola ralloides 2(VU:D) 3 Oqlaylak Туркестанский белый аист Ciconia ciconia 3(NT) 4 Qora laylak Черный аист Ciconia nigra 2(VU:R) 5 Qoshiqburun Колпица Platalea leucorodia 2(VU:D) 6 Qoravoy Каравайка Plegadis falcinellus 2(VU:D) 7 Qizilg‘oz Фламинго Phoenicopterus rubber 2(VU:R) 8 Vishildoq oqqush Лебедь-шипун Cygnus olor 3(NT) 9 Olaqanot Белоглазый нырок Aythya nyroca 3(NT) [LR-nt] 10 Suvqiyg‘ir Скопа Pandion haliaetu 2(VU:R) 11 Dashtbo ‘ ktargisi Степной лунь Circus macrourus 3(NT) [LR-nt] 12 Ilonxo‘r burgut Змееяд Circaetus gallicus 2(VU:D) 13 Kichik burgut Hieraaetus pennatus 2(VU:D) 85 Орел - карлик 14 Cho ‘ lburguti Степной орел Aquila гора 3(NT) 15 Katta burgut Большой подорлик Aquila clanga 2(VU:R) [VU] 16 Qironqora Могильник Aquila heliaca 2(VU:D) [VU] 17 Oqdumliburgut Орлан-белохвост Haliaeetus albicilla 2(VU:R) [LR-nt] 18 Burgut Беркут Aquila chrysaetos 2(VU:R) 19 Boltayutar Бородач Gypaetus barbatus 2(VU:R) 20 Tasqara Черный гриф Aegypius monachus 3(NT) [LR-nt] 21 Oqboshqumoy Белоголовый сип Gyp fulvus 3(NT) 22 Oddiy lochin Сокол - сапсан Falco peregrinus 2(VU:R) 23 Dasht miqqiysi Степная пустельга – Falco naumanni 3(NT) [VU] 24 Zarafshonqirg ‘ ovuli Зарафшанский фазан Phasianus colchicus zerafschanicus 3(NT) 25 Tuxta tuvaloq Дрофа красотка Chlamydotis undulata 2(VU:D) (LR-nt) 26 Qora kaptar Бурыйголубь Columba eversmanni 2(VU:D) [VU] 3 .5. Zarafshon milliy tabiat bog‘i qushlarini muhofaza qilish. Zarafshon milliy tabiat bog‘i to‘qaylari ekologik jihatdan noyob hudud hisoblanadi. Hozirgi vaqtda qushlar populyatsiyasini himoya qilishda to‘qaylarni 86 saqlab qolish muhim ahamiyatga ega. So‘ngi vaqtda to‘qaylarni saqlab qolish bo‘yicha muayyan muammolar kelib chiqmoqda. 1. Zarafshon daryosining qo‘riqlanadigan hududidagi qum-shag‘al olish uchun karerni mavjudligi. 2. Suvdan qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun meyoridan ko‘p foydalanish. 3. Himoya to‘g‘onlarini qurish. 4. Daraxtlarni kesish. 5. O‘rmon yong‘inlari. 6. Milliy bog‘ga yaqin atrofdagi agrotsenozlar va bog‘dagi ijarachilarning bog‘larini ko‘paytirish. 7. Qishloq xo‘jaligi dalalarini, sabzavot bog‘larini va bog‘larni davolashda kimyoviy moddalardan foydalanish qushlarning oziq-ovqat ob'ektlariga ham, qushlarning o‘ziga ham ta'sir qiladi. 8. Milliy bog‘hududida boqiladigan qoramollar. 9. Milliy bog‘da pichan tayyorlash, shifobaxsh giyohlar, meva va rezavor mevalarni yig‘ish; 10. Brakonerlik. 11. Muhofaza qilinadigan hudud maqomini pasaytirish. Zarafshon qo riqxonasidagi qirg ovullar soniga iqlim sharoiti ham ta sir ko rsatadi. Xullas,ʻ ʻ ʼ ʻ O‘zbekistonda 2021-2023-yillarda qish juda qattiq va uzoq davom etdi va bu aholining uchdan bir qismining nobud bo‘lishiga olib keldi: agar 2021 yilning kuzida bu ko‘rsatkich 967 turni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilning bahorida 876 halok halok bo‘ldi. hisoblangan. Bunday sharoitlarda ilgari ancha boy faunistik majmuaning turlar tarkibi ancha kamayib ketgan. Faqatgina bahorda va kuzda bu yerlarda uchib o‘tuvchi suv qushlari to‘planishadi. Odatda bu yerlarda bir necha tur qo‘tonlar, baliqchilar, suv ilonlari, ko‘l baqasi, yashil qurbaqa va baliqlar yashaydi. Qirg‘ovullarning o‘ziga xos populyatsiyasi yo‘qolib ketish xavfi ostida turibdi. Haligacha milliy tabiat bog‘ining muhofaza qilinadigan hududlarida va qirg‘ovullar kirib boradigan milliy tabiat bog‘iga chegaradosh qishloq xo‘jalik 87 ekinlari maydonlarida ularning uyalash va jo‘jalarini boqish davrida mol boqish holatlari kuzatilmoqda. G‘o‘zani deformatsiya qilish davrida kimyoviy preparatlardan foydalanish qushlarning ommaviy nobud bo‘lishiga olib kelmoqda. Bundan tashqari milliy tabiat bog‘i hududida brakanerlik hollari ham kuzatiladi. Shunday qilib Zarafshon milliy tabiat bog‘ining hozirgi kundagi eng muhim vazifalaridan biri milliy tabiat bog‘i hududini kengaytirish va uning atroflarida halokatli antropogen ta’sirlardan himoya qiluvchi himoya zonalarini tashkil etishdan iborat. Bu yerda to‘qayzorlar ekotizimlari tabiiy qayir rejimini qisman saqlash va uni tiklash ham ekologik tanglik (inqiroz) bo‘sag‘asida turgan bu mintaqa holatini yaxshilashiga imkon yaratadi. Zarafshon milliy tabiat bog‘ida keng miqyosda biotexnik tadbirlar majmuasi amalga oshiriladi. Lekin ko‘pchilik tadbirlar vaqtinchalik o‘tkazilib ular kam samaralidir. Qirg‘ovullarning qishni kamtalofat o‘tkazishlari uchun ularga qo‘shimcha oziq berib turishga, yo‘ng‘ichqa, makkajo‘xori, bug‘doy, arpa, suli ekishga, ba’zi yillarda ularning asosiy dushmani bo‘lgan chiyabo‘rilarni tutib turishga, yong‘inlarning oldini olish chora-tadbirlarni amalga oshirishga to‘g‘ri keladi. Ilgari milliy tabiat bog‘i hududida yashagan oq laylaklar va boshqa turlar populyatsiyalarini qayta tiklash istiqbollari ancha ayanchlikdir. Birinchidan, ularning soni shu darajaga qisqarib ketdiki, har qanday tabiy tarqalish, oq laylaklar milliy tabiat bog‘i hududiga jalb qilingan taqdirga ham bu yerda ularning yashashi qulay sharoitlar mavjud emas.Milliy tabiat bog‘i hududidagi kichik oziqlanish joylari bunday yirik qushlarni qoniqtirmaydi. Milliy tabiat bog‘i hududidan tashqarida esa ularni antropogen ta’sirlar-ozuqa yetishmasligi, zaharli kimyoviy moddalar, bezovtalanish olishi, insonning ta’qib qilishi va hokazolar kutib turadi. Kalxatlar, haqqushva boshqa ko‘pchilik qushlar ham xuddi shunday ahvolda turibdi. Xongul va to‘ng‘izlarga kelsak, milliy tabiat bog‘i hududida ular uchun qulay bo‘lgan yashash muhitlari juda kam. Buning ustiga milliy tabiat bog‘ining aholisi zich bo‘lgan Zarafshon vohasining 88 markazida joylashganligi bu yerda qo‘riqxona rejimiga amal qilishni qiyinlashtiradi. Qirg‘ovullarning soniga ularning asosiy qishqi ozig‘i hisoblangan chakanda va jiyda hosilining kam bo‘lishi ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. So‘ngi yillarda bunday holatlar tez-tez uchrab turadi. Zarafshon suv havzasining buzilgan ekotizimlarida daraxtlarning zararkunanda hashorotlari (katta tol bargxo‘ri va boshq), va chakanda daraxtining xavfli endomikoz kasalligi keltirib chiqaruvchi patogen mikroorganizmlar ko‘payib ketmoqda. Tuqay urmon sharoitlarda ilgari ancha boy faunistik majmuaning turlar tarkibi ancha kamayib ketgan. Faqatgina bahorda va kuzda bu yerlarda uchib o‘tuvchi qushlari to‘planishadi. Odatda bu yerlarda bir necha tur yirtkich, gozsimon qo‘tonlar, baliqchilar, yashaydi.Qirg‘ovullarning o‘ziga xos populyatsiyasi yo‘qolib ketish xavfi ostida turibdi. Haligacha milliy tabiat bog‘ining muhofaza qilinadigan hududlarida va qirg‘ovullar kirib boradigan milliy tabiat bog‘iga chegaradosh qishloq xo‘jalik ekinlari maydonlarida ularning uyalash va jo‘jalarini boqish davrida mol boqish holatlari kuzatilmoqda. G‘o‘zani defoliatsiya qilish davrida kimyoviy preparatlardan foydalanish qushlarning ommaviy nobud bo‘lishiga olib kelmoqda. Bundan tashqari milliy tabiat bog‘i hududida brakonerlik hollari ham kuzatiladi. Shunday qilib Zarafshon milliy tabiat bog‘ining hozirgi kundagi eng muhim vazifalaridan biri milliy tabiat bog‘i hududini kengaytirish va uning atroflarida halokatli antropogen ta’sirlardan himoya qiluvchi himoya zonalarini tashkil etishdan iborat. Bu yerda to‘qayzorlar ekotizimlari tabiiy qayir rejimini qisman saqlash va uni tiklash ham ekologik tanglik (inqiroz) bo‘sag‘asida turgan bu mintaqa holatini yaxshilashiga imkon yaratadi. Ilgari milliy tabiat bog‘i hududida yashagan oq laylaklar va boshqa turlar populyatsiyalarini qayta tiklash istiqbollari ancha ayanchlikdir. Birinchidan, ularning soni shu darajaga qisqarib ketdiki, har qanday tabiy tarqalish, oq laylaklar milliy tabiat bog‘i hududiga jalb qilingan taqdirga ham bu yerda ularning yashashi qulay sharoitlar mavjud emas.Milliy tabiat bog‘i hududidagi 89 kichik oziqlanish joylari bunday yirik qushlarni qoniqtirmaydi. Milliy tabiat bog‘i hududidan tashqarida esa ularni antropogen ta’sirlar-ozuqa yetishmasligi, zaharli kimyoviy moddalar, bezovtalanish olishi, insonning ta’qib qilishi va hokazolar kutib turadi. Kalxatlar, haqqush va boshqa ko‘pchilik qushlar ham xuddi shunday ahvolda turibdi. Buning ustiga milliy tabiat bog‘ining aholisi zich bo‘lgan Zarafshon vohasining markazida joylashganligi bu yerda qo‘riqxona rejimiga amal qilishni qiyinlashtiradi. Qirg‘ovullarning soniga ularning asosiy qishqi ozig‘i hisoblangan chakanda va jiyda hosilining kam bo‘lishi ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. So‘ngi yillarda bunday holatlar tez-tez uchrab turadi. 90 XULOSALAR Adabiyotlardagi ma’lumotlar va shaxsiy kuzatuvlarimiz natijasida quyidagi xulosalarga keldik: 1. Daraxt va buta biotopida 35 turdagi qushlar yashaydi. Qish-bahor davrida - 15 tur, shulardan buxoro chittagi ustunlik qiladi (19.4%), bahor-yoz davrida qushlarning 28 turi mavjud bo‘lib, ulardan yashil penochka (16.7%) ustunlik qiladi. Yoz-kuz davrida bu biotopda 30 turdagi qushlar yashaydi, ulardan hakka ustunlik qiladi (19.1%). Kuz-qish davrida daraxtchil biotopda qoratomoqli qorayoloq (15.7%) ustunlik qiladi. 2. Buta biotopida 35 turdagi qushlar yashaydi. Qish-bahor davrida - 15 tur, shulardan qizilto‘sh ustunlik qiladi (24.1%), bahor-yoz davrida qushlarning 28 turi mavjud bo‘lib, ulardan gov kaptar (23.6%) ustunlik qiladi. Yoz-kuz davrida bu biotopda 30 turdagi qushlar yashaydi, ulardan buxoro chittagi ustunlik qiladi (23.4%). Kuz-qish davrida buta biotopda qora tomoqli qorayoloq (15.7%) ustunlik qiladi. 3.O‘t o‘simliklarining biotopida 28 turdagi qushlar yashaydi. Qish-bahor davrida - 14 tur, ulardan to‘qay chumchug‘i ustunlik qiladi (19.6%), bahor-yoz davrida qushlarning 23 turi, ular orasida yashil penochka(16.7%) ustunlik qiladi.Yoz-kuz davrida. Bu biotopda qushlarning 26 turi yashaydi, ulardan buxoro chittagi ustunlik qiladi (18.7%). 4. Sohil biotopida 15 turdagi qushlar yashaydi. Qish-yoz davrida - 6 tur, ulardan hakka ustunlik qiladi (23.4%), bahor-yoz davrida qushlarning 14 turi, ulardan yashil penochka(18.6%)dominant hisoblanadi. Yoz-kuz davrida bu biotopda 22 turdagi qushlar yashaydi, ularning ichida buxoro chittagi ustunlik qiladi (19.4%). Kuz-qish davrida yog‘ochli biotopda qora tomoqli qorayoloq (22.4%) ustunlik qiladi. 5. Zarafshon milliy tabiat bog‘ida Qizil kitobga kiritilgan qushlarning 28 turi mavjud bo lib, ularning aksariyati daraxt va butalar bilan bog liq.ʻ ʻ 6. Zarafshon tabiat milliy bog‘ida qushlarning sonini o‘zgarishiga asosiy tasir qursatuvchi antropogen omillar quydagilar hisoblanadi. 91 7. Daryoning gidrologik rejimi buzilishi oqibatida suv va suv oldi majmualari hayvonot dunyosi kuchli aziyat chekdi. Yani kanallar va ariqlar tashkil etilib, ular ko‘pchilik suv va suv oldi qushlari yashashi uchun yaroqli emas. Zarafshon daryosining suvi kamaygan vaqtda uning suvsiz, shag‘alli o‘zanida yashovchi hayvonlar bu yerlarni tark etadi. Tavsiyalar Ish materiallaridan to‘qay o‘rmon qushlarini prognoz qilishda foydalanish mumkin. Olib borilgan tadqiqot natijalari O‘zbekiston faunasi qushlarining uyalash biologiyasiga oid ma’lumotlarn ito‘ldishda foydalanish mumkin. Ishning materiallaridan Oliy uquv yurtlari va maktablarda Zoologiya va ekologiya fanlarini o‘qitishda foydalanish mumkin. Olingan ma’lumotlarni ekoturizmda foydalanish mumkin. 92 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI NORMATIV HUQUQIY HUJJATLAR 1.O‘zbekiston Respublikasining “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonuni. Toshkent 1992. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Hayvonat dunyosini muhofaza qilish vafoydalanish tóg?risida» gi Qonuni. Toshkent, 1997. 3.O‘zbekiston Respublikasining “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish vaundan foydalanish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunigao‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida” gi Qonuni. Toshkent, 2016. O‘zbekiston Respublikasi prezident farmonlari va qarorlari 4.O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining PF-4947-sonli farmoni.«O‘zbekistan Respublikasini yanada rivojlantirish boyisha HarakatlarStrategiyasi to’g’risida» 2017 yil, 7 fevral. ASOSIY ADABIYOTLAR 1. Абдусал o мов И.А. Птицы горного Зарафшана. - Душанбе, 1964. – 249 с. 2. Аджимуратов Х., Абдреимов Т. Материалы по осенней миграции птиц в дельте р. Амударьи //Материалы Всесоюз. конф. по миграциям птиц. – Москва, 1975. Ч. II. – С. 7. 3. Аннаева Э.И. Птицы культурного ландшафта среднего течения Аму-Дарьи. В кн. «Новости орнитологии». Алма-Ата, 1965. 4. Ахмедов М.М. Охотничье промысловые птицы Зарафшанской долины. Труды Самаркандского педагогического и учительского института, 1948. 5. Богданов А.Н. Птицы бассейна реки Зеравшан. //Труды инст-та зоологии и паразитологии АН УзССР, Ташкент, 1956. – C . 107-163. 6. Бакаев С.Б., Салимов Х.В. Гнездование некоторых видов птиц в низовьях р. Зарафшана // Редкие малоизученные птицы Средней Азии: Материалы III Республиканской орнитологической конференции. – Ташкент: Фан, 1990. – С. 99-101. 93 7. Богданов А.Н. Птицы бассейна реки Зеравшан. //Труды инст-та зоологии и паразитологии АН УзССР, Ташкент, 1956. C . 107-163. 8. Богданов А.Н. Фауна Узбекской ССР. - Ташкент: изд-во АН УзССР, 1961. - Т.2, Ч.III. – С. 126-153. 9. Богданов О.П., Мекленбурцев Р.Н. Фауна Узбекской ССР. – Ташкент, 1956. - Т.2, Птицы. – Ч.II. 10. Богданов О.П. Ўзбекистон ҳайвонлари, Тошкент, «Ўқитувчи» нашриёти, 1983. 11. Даль С.К. Определитель птиц Зарафшанской долины. Ворбьиные Passeres. Труды УзГУ, Нов. Сер. 21 вып. 8. Самарканд, 1941. 12. Даль С.К. К изучению фауны наземных позвоночных систем Зарафшанского и Туркестанского хребтов. Самарканд, 1936. 13. Даль С.К. Определитель птиц Зарафшанской долины. Ворбьиные Passeres. Труды УзГУ, Нов. Сер. 21 вып. 8. Самарканд, 1941. 14. Дементьев Г.П., Гладков Н.А., Судиловская А.М. Птицы Советского Союза. Москва, Наука, 1954. – T .6. 15. Долгушин И.А. Птицы Казахстана. /Фауна Казахстана. Алма-Ата, 1970. т.1. 16. Захидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н. Природа и животный мир Средней Азии. Ташкент, Ўқитувчи, 1969. – T .1. – 426 с. 17. Фундукчиев С.Э.,Джаббаров А.Д Методическое руководство к летней практике по зоологии позионочных. Самарканд, 1995. 18. Иванов А.И. Птицы Памира-Алая. – Л.: Наука, 1969. – 448 с. 19. Новиков Г.А. Полевые исследования экологии наземных животных. - М.: Советская наука, 1953. – 502 с. 20. Мекленбурцев Р.Н. Материалы по наземным позвоночным бассейна реки Кашка-Дарья // Тр. САГУ, нов. сер., вып. 130, кн. 30. - Ташкент, 1958. 21. Мекленбурцев Р.Н. Материалы по фауне птиц и млекопитающих хребта Нура-Тау. Труды Среднеазиатского государственного университета, серия VIII а. Зоология. Выпуск 26. - Ташкент, 1937. 94 22. Мекленбурцев Р.Н. Новые данные о распространении некоторых птиц гор Средней Азии // Орнитология, вып. 5. – М., 1962. – С. 211-214. 23. Рашкевич Н.А. Зимняя орнитофауна тугаев Каракалпакии // Орнитология. - М., 1962. - Вып. 4. – С. 348-354. 24. Сагитов А.К. Физико-географические особенности Зарафшанской долины и вертикальное распределение воробьиных птиц. Труды УзГУ, нов.сер. вып. 88. Самарканд, 1959. 25. Сагитов А.К. Зимующие воробьиные птицы Зарафшанской долины. Труды СамГУ, вып. 110. Зоология. Самарканд, 1961. 26. Сагитов А.К., Калужина М.В., Киселева Е.В. Индийская майна в Зарафшанской долине // Тр. УзГУ, нов. сер. - Вып. 88. Самарканд, 1959. – С. 342 27. Сагитов А.К., Лаханов Ж.Л., Джаббаров А.Р., Фундукчиев С.Э., Алланазарова Н.А., Белялова Л.Э, Раҳмонова З.П., Мамашукуров А.Ў. Об экологической конкуренции между близкими видами птиц // Актуальные проблемы биологии и экологии: Материалы междунар. конф. - Самарканд, изд-во СамГУ, 1999. - С. 38-39. 28. Салимов Х.В. Экология гнездования азиатской горлицы в среднем течении реки Зарафшан // Экология гнездования птиц и методы её изучения. – Самарканд, изд-во СамГУ, 1989. – С. 198. 29. Салихбаев Х.С., Богданов О.П. Фауна Узбекской ССР, Т. II , Ч.4. Птицы. - Ташкент: Фан, 1967. 183 с. 30. Сатаева З.Л. Смена сезонных аспектов авиафауны по Ташкенту и его окрестностям. //Тр.САГУ. серия VIII, зоол, вып.29. – Ташкент, 1937. 31. Laxanov J.L. O‘zbekistonning umurtqali hayvonlari aniqlagichi. Toshkent, “Fan va texnologiya” nasriyoti, 2013. – 224 bet. 32. Lehmann Alexander. Reise Buchara und Samarkand, St. Peterburg, 1852. 33. Pleske F.D. Revision der turkistanischen Ornis nach Samlungen des verstorbenen Concervarors Valerion Russov. Москва , 1888. 95 INTERNET SAYTLARI 34. www. uzspb.uz – O‘zbekiston qushlarini muhofaza qilish jamiyati sayti. 35. www. uznature.uz – O‘zbekistan Respublikası Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish qumitasi sayti. 36. www. eso.uz – O‘zbekiston ekologik harakati sayti. 37. www. biodiv.org – Biologik xilma-xillik konventsiyasi sayti. 38. www. sreda.uz - O‘zbekiston Respublikasi ekologik sayti.www. 39. iucnredlist.org - Tábiatni muhofaza qilish xalqaro ittifohining (TMXI) «Yo‘q bo‘lib ketish arafasidagi turlarning Qizil ro‘yxati» sayti. 96

ZARAFSHON MILLIY BOG‘IDAGI QUSHLARNING TURLI BIOTOPLAR BO‘YICHA TARQALISH XUSUSIYATLARI ANNOTATSIYA Magistrlik ishi Zarafshon milliy tabiat bog i ornitfaunasining biotoplarʻ bo‘yicha tarqalishini o‘rganishga bag‘ishlangan. O zbekistonda bioxilma- ʻ xillikni saqlashda o rmon ekotizimlari beqiyos rol o ynaydi. O zbekistonda 75 ʻ ʻ ʻ ming gektarga yaqin maydonda to‘qaylar saqlanib qolgan — bu umumiy o rmon ʻ fondining 1% dan kamrog i va qat iy muhofaza qilinadigan hududning atigi 2% ʻ ʼ dan kamrog ini tashkil etadi. ʻ Hozirgi vaqtda tor bo‘laklar ko‘rinishida daryo bo‘ylarida saqlanib qolgan.To qay yoki tekislik o rmonlari noyob biotoplar bo lib, O zbekiston ʻ ʻ ʻ ʻ bioxilma-xilligini saqlashda katta ahamiyatga ega. To‘qay o‘rmonining ekotizimi Butunjahon yovvoyi tabiat fondining (WWF) tomonidan jiddiy muhofazaga muhtoj ekologik hududlarning Global 200 ro yxatiga kiritilgan. ʻ Qushlarning turli biotoplarga ega bo‘lgan bog‘lanish shakllari bir qator omillarning kombinatsiyasi bilan; iqlim, o‘simlik, tuproq qoplami, relyef, suv manbalarining mavjudligi va bu hududning sinantropizatsiya darajasi, bezovta qiluvchi omil mavjudligi Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududida ana shu omillarning ta’sir darajasiga qarab biotoplarning asosiy turlarini aniqlash, qushlar olamining tur tarkibi va dinamikasini aniqlash bu ishning vazifalari hisoblanadi. 1

A N N O T A T I O N The master’s thesis is devoted to the study of the distribution of the avifauna of Zarafshan National Nature Park by biotopes. Forest ecosystems play an incomparable role in the preservation of biodiversity in Uzbekistan. About 75,000 hectares of forests have been preserved in Uzbekistan - this is less than 1% of the total forest stock and less than 2% of the strictly protected area. Currently, they are preserved in the form of narrow sections along the river banks. Forests or plain forests are unique biotopes and are of great importance in preserving the biodiversity of Uzbekistan. The ecosystem of the forest is included in the Global 200 list of ecological areas in need of serious protection by the World Wildlife Fund (WWF). Forms of connection of birds with different biotopes with a combination of a number of factors; climate, vegetation, soil cover, terrain, availability of water sources and the degree of synanthropization of this area, the presence of a disturbing factor, determining the main types of biotopes in the Zarafshan National Nature Park, depending on the degree of influence of these factors, the species composition and dynamics of the bird world identification is the task of this work. 2

MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………...….5 1.Bob. Adabiyotlar sharhi ………………………………………….………...12 1.1. Zarafshon milliy tabiat bog‘i xarakteristikasi……………………………...12 1.2.Zarafshon daryosi havzasining umurtqali hayvonlar faunasini o‘rganish tarixi………………………...………………………………………………….14 2. Bob. Tadqiqot sharoiti, obyekti, uslublari .……………….……………..… 16 2.1. Tadqiqot sharoiti, tadqiqot o‘tkazilgan hududning fizik – geografik tavsifi..16 2.2. Tadqiqot obyekti…………………………………..……………………….22 2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………..………...23 Tadqiqot natijalari. 3. Bob. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning turli biotoplar bo‘yicha tarqalish ekologiyasi .............................................................25 3.1. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi asosiy biotop tiplari.......................25 3.2. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning bioxilma-xilligi, tur tarkibi va ekologik guruhlar.................................................................................................31 3.3.Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qushlarning daraxt-buta biotopida tarqalishi..…………………………………………………………………...…32 3.3.1. Qish-bahor ornitokompleksining shakllanishi…..……………..……..…32 3.3.2. Bahor-yoz ornitokompleksining shakllanishi…..…………………….…41 3.3.3. Yoz-kuz ornitokompleksining shakllanishi...………………….…….…53 3.3.4. Kuz oylari ornitokompleksi.………………………….……………...…62 3.3.5. Kuz-qish davrida ornitokomplekslarning shakllanishi…….……….……71 3.4Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qizil kitobga kiritilgan turlar…………..….82 3.5. Zarafshon milliy tabiat bog‘i qushlarini muhofaza qilish……………..…..85 Xulosalar ……………………………………………………….……………...89 Tavsiyalar ………………………………………………………...…………....90 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………..91 3

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi. So‘ngi yillarda inson faoliyatining atrof-muhitga salbiy ta’siri kuchayib bormoqda.To‘qay landshaftlarda insonning xo‘jalik faoliyati ta’siri darajasining oshib borishi, tabiatdagi muvozanatning buzilishiga olib kelmoqda. Bunday o‘zgarishlar esa hayvonlar va o‘simliklar turlari tarkibi va ular sonining o‘zgarishiga olib keladi. Ayrim hayvon turlari sonining qisqarishi genofondda va turlarning butunlay yo‘qolib ketish xavfini keltirib chiqarmoqda. Qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar tizimining tashkil etilishi ekotizimlar holatini yaxshilash va ularni boyitishga muhim o‘rinni egallaydi. Erning va (yoki) suv kengliklarining (akvatoriyalarning) ustuvor ekologik, ilmiy, madaniy, estetik, rekreatsiya va sanitariya-sog‘lomlashtirish ahamiyatiga molik bo‘lgan xo‘jalik maqsadidagi doimiy yoki vaqtincha foydalanishdan to‘liq yoki qisman chiqarilgan uchastkalari muhofaza etiladigan tabiiy hududlar hisoblanadi. Dunyoda bioxilma-xillikni saqlash global muammolardan biri bo‘lib, so‘nggi yillarda antropogen bosimning tabiiy ekotizimlarga ta sirining kengayibʼ borishi bunday muammolar ko‘lamining ham ortishiga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, to‘qay landshafti joylashgan daryo bo‘yi hududlarida joylashgan o‘simlik dunyosi obektlarning cho‘llanish ta siriga moyilligi hudud florasining ʼ shakllanishi va transformatsiyasida asosiy o‘rin egallamoqda. Bu o‘rinda, flora komponentlarining tarkibini aniqlash, undagi o‘zgarishlarni qushlarni turli biotoplar bo‘yicha ekologik tahlil qilish va moslashish xususiyatlarini o‘rganish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Tabiiy ob’ektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko‘paytirish va tiklash maqsadida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarda muhofaza qilish va foydalanish rejimi o‘rnatiladi. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar biologik, landshaft rang-barangligini ta’minlash va ekologik muvozanatni saqlab turish uchun mo‘ljallangan yaxlit 4

ekologik tizimni tashkil etadi. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar belgilangan maqsadi va rejimiga qarab quyidagi toifalarga bo‘linadi: – davlat qo‘riqxonalari; – majmua (landshaft) buyurtma qo‘riqxonalari; – tabiat bog‘lari; – davlat tabiat yodgorliklari; – ayrim tabiiy ob’ektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko‘paytirish va tiklash uchun mo‘ljallangan hududlar; – muhofaza etiladigan landshaftlar; – ayrim tabiiy resurslarni boshqarish uchun mo‘ljallangan hududlar. – Qonun hujjatlarida davlat biosfera rezervatlari, milliy bog‘lar, davlatlararo muhofaza etiladigan tabiiy hududlar va boshqa muhofaza etiladigan tabiiyhududlarni tashkil etish nazarda tutilishi mumkin. O‘zbekistonda qo‘riqxona ishlari o‘tgan asrining 20-yillarida boshlangan edi. 1926 yilda O‘zbekistonda birinchi qo‘riqxona – Guralash qo‘riqxonasi (hozirgi Zomin qo‘riqxonasi) tashkil etildi.Quyidagi jadvalda O‘zbekistondagi alohida muhofaza qilinadinadigan hududlar toifalar ko‘rinishida aks etgan.(1- jadval.) 5

Похожие

ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI
ZARAFSHON VODIYSI SHAROITIDA JUMRATSIMON CHAKANDANING SUV ALMASHINUV XUSUSIYATLARI
Adler bo‘yicha shaxs tushunchasi
TURLI KONSTITUSIYaDAGI QORAKO’L QO’YLARINING ShARTLI PATOGEN MIKROORGANIZMLARGA QARShI TABIIY IMMUNOBIOLOGIK XUSUSIYaTLARI
ZARAFSHON DARYOSI QUYI OQIMI IKKI PALLALI (BIVALVIA UNIONIDAE, CORBICULIDAE) MOLLYUSKALARI FAUNASI VA EKOLOGIYASI