ZARAFSHON MILLIY BOG‘IDAGI QUSHLARNING TURLI BIOTOPLAR BO‘YICHA TARQALISH XUSUSIYATLARI
![ZARAFSHON MILLIY BOG‘IDAGI QUSHLARNING TURLI
BIOTOPLAR BO‘YICHA TARQALISH XUSUSIYATLARI
ANNOTATSIYA
Magistrlik ishi Zarafshon milliy tabiat bog i ornitfaunasining biotoplarʻ
bo‘yicha tarqalishini o‘rganishga bag‘ishlangan. O zbekistonda bioxilma-
ʻ
xillikni saqlashda o rmon ekotizimlari beqiyos rol o ynaydi. O zbekistonda 75
ʻ ʻ ʻ
ming gektarga yaqin maydonda to‘qaylar saqlanib qolgan — bu umumiy o rmon
ʻ
fondining 1% dan kamrog i va qat iy muhofaza qilinadigan hududning atigi 2%
ʻ ʼ
dan kamrog ini tashkil etadi.
ʻ
Hozirgi vaqtda tor bo‘laklar ko‘rinishida daryo bo‘ylarida saqlanib
qolgan.To qay yoki tekislik o rmonlari noyob biotoplar bo lib, O zbekiston
ʻ ʻ ʻ ʻ
bioxilma-xilligini saqlashda katta ahamiyatga ega. To‘qay o‘rmonining
ekotizimi Butunjahon yovvoyi tabiat fondining (WWF) tomonidan jiddiy
muhofazaga muhtoj ekologik hududlarning Global 200 ro yxatiga kiritilgan.
ʻ
Qushlarning turli biotoplarga ega bo‘lgan bog‘lanish shakllari bir qator
omillarning kombinatsiyasi bilan; iqlim, o‘simlik, tuproq qoplami, relyef, suv
manbalarining mavjudligi va bu hududning sinantropizatsiya darajasi, bezovta
qiluvchi omil mavjudligi Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududida ana shu
omillarning ta’sir darajasiga qarab biotoplarning asosiy turlarini aniqlash,
qushlar olamining tur tarkibi va dinamikasini aniqlash bu ishning vazifalari
hisoblanadi.
1](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_1.png)
![A N N O T A T I O N
The master’s thesis is devoted to the study of the distribution of the
avifauna of Zarafshan National Nature Park by biotopes. Forest ecosystems play
an incomparable role in the preservation of biodiversity in Uzbekistan. About
75,000 hectares of forests have been preserved in Uzbekistan - this is less than
1% of the total forest stock and less than 2% of the strictly protected area.
Currently, they are preserved in the form of narrow sections along the river
banks. Forests or plain forests are unique biotopes and are of great importance in
preserving the biodiversity of Uzbekistan. The ecosystem of the forest is
included in the Global 200 list of ecological areas in need of serious protection
by the World Wildlife Fund (WWF).
Forms of connection of birds with different biotopes with a combination of
a number of factors; climate, vegetation, soil cover, terrain, availability of water
sources and the degree of synanthropization of this area, the presence of a
disturbing factor, determining the main types of biotopes in the Zarafshan
National Nature Park, depending on the degree of influence of these factors, the
species composition and dynamics of the bird world identification is the task of
this work.
2](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_2.png)
![MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………...….5
1.Bob. Adabiyotlar sharhi ………………………………………….………...12
1.1. Zarafshon milliy tabiat bog‘i xarakteristikasi……………………………...12
1.2.Zarafshon daryosi havzasining umurtqali hayvonlar faunasini o‘rganish
tarixi………………………...………………………………………………….14
2. Bob. Tadqiqot sharoiti, obyekti, uslublari .……………….……………..…
16
2.1. Tadqiqot sharoiti, tadqiqot o‘tkazilgan hududning fizik – geografik
tavsifi..16
2.2. Tadqiqot obyekti…………………………………..……………………….22
2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………..………...23
Tadqiqot natijalari.
3. Bob. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning turli biotoplar
bo‘yicha tarqalish ekologiyasi .............................................................25
3.1. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi asosiy biotop tiplari.......................25
3.2. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning bioxilma-xilligi, tur tarkibi va
ekologik guruhlar.................................................................................................31
3.3.Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qushlarning daraxt-buta biotopida
tarqalishi..…………………………………………………………………...…32
3.3.1. Qish-bahor ornitokompleksining shakllanishi…..……………..……..…32
3.3.2. Bahor-yoz ornitokompleksining shakllanishi…..…………………….…41
3.3.3. Yoz-kuz ornitokompleksining shakllanishi...………………….…….…53
3.3.4. Kuz oylari ornitokompleksi.………………………….……………...…62
3.3.5. Kuz-qish davrida ornitokomplekslarning shakllanishi…….……….……71
3.4Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qizil kitobga kiritilgan turlar…………..….82
3.5. Zarafshon milliy tabiat bog‘i qushlarini muhofaza qilish……………..…..85
Xulosalar ……………………………………………………….……………...89
Tavsiyalar ………………………………………………………...…………....90
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………..91
3](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_3.png)
![KIRISH
Magistrlik dissertatsiyasi mavzuning asoslanishi va uning
dolzarbligi. So‘ngi yillarda inson faoliyatining atrof-muhitga salbiy ta’siri
kuchayib bormoqda.To‘qay landshaftlarda insonning xo‘jalik faoliyati ta’siri
darajasining oshib borishi, tabiatdagi muvozanatning buzilishiga olib kelmoqda.
Bunday o‘zgarishlar esa hayvonlar va o‘simliklar turlari tarkibi va ular sonining
o‘zgarishiga olib keladi. Ayrim hayvon turlari sonining qisqarishi genofondda
va turlarning butunlay yo‘qolib ketish xavfini keltirib chiqarmoqda.
Qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar tizimining tashkil etilishi ekotizimlar holatini
yaxshilash va ularni boyitishga muhim o‘rinni egallaydi. Erning va (yoki) suv
kengliklarining (akvatoriyalarning) ustuvor ekologik, ilmiy, madaniy, estetik,
rekreatsiya va sanitariya-sog‘lomlashtirish ahamiyatiga molik bo‘lgan xo‘jalik
maqsadidagi doimiy yoki vaqtincha foydalanishdan to‘liq yoki qisman
chiqarilgan uchastkalari muhofaza etiladigan tabiiy hududlar hisoblanadi.
Dunyoda bioxilma-xillikni saqlash global muammolardan biri bo‘lib,
so‘nggi yillarda antropogen bosimning tabiiy ekotizimlarga ta sirining kengayibʼ
borishi bunday muammolar ko‘lamining ham ortishiga sabab bo‘lmoqda.
Ayniqsa, to‘qay landshafti joylashgan daryo bo‘yi hududlarida joylashgan
o‘simlik dunyosi obektlarning cho‘llanish ta siriga moyilligi hudud florasining
ʼ
shakllanishi va transformatsiyasida asosiy o‘rin egallamoqda. Bu o‘rinda, flora
komponentlarining tarkibini aniqlash, undagi o‘zgarishlarni qushlarni turli
biotoplar bo‘yicha ekologik tahlil qilish va moslashish xususiyatlarini o‘rganish
muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi.
Tabiiy ob’ektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko‘paytirish va
tiklash maqsadida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarda muhofaza qilish va
foydalanish rejimi o‘rnatiladi.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar biologik, landshaft rang-barangligini
ta’minlash va ekologik muvozanatni saqlab turish uchun mo‘ljallangan yaxlit
4](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_4.png)
![ekologik tizimni tashkil etadi. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar belgilangan
maqsadi va rejimiga qarab quyidagi toifalarga bo‘linadi:
– davlat qo‘riqxonalari;
– majmua (landshaft) buyurtma qo‘riqxonalari;
– tabiat bog‘lari;
– davlat tabiat yodgorliklari;
– ayrim tabiiy ob’ektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko‘paytirish
va tiklash uchun mo‘ljallangan hududlar;
– muhofaza etiladigan landshaftlar;
– ayrim tabiiy resurslarni boshqarish uchun mo‘ljallangan hududlar.
– Qonun hujjatlarida davlat biosfera rezervatlari, milliy bog‘lar,
davlatlararo muhofaza etiladigan tabiiy hududlar va boshqa muhofaza etiladigan
tabiiyhududlarni tashkil etish nazarda tutilishi mumkin.
O‘zbekistonda qo‘riqxona ishlari o‘tgan asrining 20-yillarida boshlangan
edi. 1926 yilda O‘zbekistonda birinchi qo‘riqxona – Guralash qo‘riqxonasi
(hozirgi Zomin qo‘riqxonasi) tashkil etildi.Quyidagi jadvalda O‘zbekistondagi
alohida muhofaza qilinadinadigan hududlar toifalar ko‘rinishida aks etgan.(1-
jadval.)
5](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_5.png)
![1-jadval.O‘zbekistondagi alohida muhofaza qilinadinadigan hududlar
toifalar.
O‘zbekistonda umumiy yer maydonining 4,6% qo‘riqxonalar hududiga to‘g‘ri
keladi.Quyidagi jadvalda alohida muhofaza etiladign hududlarning O‘zbekiston
hududi bo‘ylab taqsimlanishini ko‘rishimiz mumkin.
To qay o simliklari uzoq o tmishda daryo va uning irmoqlari bo ylab,ʻ ʻ ʻ ʻ
shuningdek, yer osti suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan tekis relefi bo lgan
ʻ
joylarda katta maydonni egallagan. Biroq, to‘qaylar maydoni ikki sababga ko‘ra
doimiy ravishda qisqarib borardi.
Zarafshon milliy tabiat bog‘iga insonning xo‘jalik faoliyati ta`sirida
tabiatkomplekslarida bir qator o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. O‘lkaning havosi
va suvlariifloslanmoqda . Bunga asosiy sabab Zarafshon daryosi qirg‘oqlarida
olibborilayotgan ishlab chiqarish korxonalaridan chiqayotgan har xil zararli
chiqindilarta`siri hisoblanadi.Zarafshon vodiysi tabiat komplekslarini tabiiy
holda saqlab qolish maqsadidaZarafshon qo‘riqxonasi, hozirgi kunda Zarafshon
milliy tabiat bog‘i tashkil etilgan.Qo‘riqxonada to‘qay ekotizimlari kompleks
holatda muhofaza qilindi.
6](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_6.png)
![To ranga shakllanishi avvallari kanal daryosi bo ylab quyi Zarafshondaʻ ʻ
keng tarqalgan. Hozirgi vaqtda Patta, Burvogi va Shamba qishloqlari yaqinida,
shuningdek Dubinskiy gidroelektr majmuasi yaqinida sayyohlik
chakalaklarining kichik ajratilgan joylari (maydoni 0,7 dan 6,5 gektargacha)
saqlanib qolgan. Daryoning o rta oqimida Zarafshon qo riqxonasi xududida
ʻ ʻ
to g ridan-to g ri to‘ranga daraxtlari uchraydi. Umuman quyi Zarafshon
ʻ ʻ ʻ ʻ
to qaylarining 3-4%, o rta Zarafshon to qaylarining 0,1%ini egallaydi.
ʻ ʻ ʻ
Edifikatorlar - Populus diversifolia Schreni va Populus pruinosa Schreams.
Quyi Zarafshondagi chakanda shakllanishi deyarli saqlanmagan.
Zarafshonning o rtasida nisbatan keng tarqalgan bo lib, Oqdaryo. Qoradaryo
ʻ ʻ
bo ylab, ba zi joylarda sof chakanda chakalakzorlarini hosil qiladi.
ʻ ʼ
Daraxtlarning balandligi 3-6 m ga etadi, zichligi 900-1000 ind/ga. Daryoning
yuqori oqimida so rg ich chakalaklari yupqalanadi, aralash to qaylar paydo
ʻ ʻ ʻ
bo ladi, chakanda tol va namatakning holati. Chakanda hosilasi quyi Zarafshon
ʻ
to qaylarining taxminan 1-2% ni tashkil etadi. hayvonot dunyosini asrab qolish
ʻ
uchun qo‘riqxonalar hududi kamida 10% ni tashkil etishi zarur bo‘ladi.
O‘zbekistonda daryo qayirlari keskin o‘zgarishlarga uchragan xududlar
xisoblanadi. Qayir o‘rmonlari deyarli yo‘qolib ketgan. Masalan, Zarafshon
daryosi bo‘ylaridagi 500 ming gektar to‘qayzorlardan hozirgi kunga kelib 50
ming gektari saqlanib qolingan. 50-yillarda O‘zbekiston hududidagi
to‘qayzorlar 3 mln 880 ming gektarni tashkil etgan. To‘qayzorlarning
o‘zlashtirilishi, o‘rmonzorlarining qurilish materiallari sifatida kesilishi, mol
boqilishi, suv omborlarining qisqarishi, suv bosishi, yong‘inlar va boshqa
sabablar oqibatida to‘qayzorlar maydoni keskin qisqarib ketdi.Ma’lumki,
ekotizimlar maydonining 10 barobar qisqarishi natijasida uning tarkibidagi
turlar soni o‘rtacha 30% ga kamayib ketadi. To‘qayzorlarda o‘simliklarning
yo‘qolishi bu o‘simliklar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan hayvonlar turlari
ham qisqarib boradi. To‘qayzorlarning o‘ziga xos ekotizimini saqlab qolish
maqsadida O‘zbekiston hududida Zarafshon, Badayto‘qay, Qizilqum
qo‘riqxonalari tashkil etilgan.Zarafshon qo‘riqxonasi 1975- yilda tashkil
7](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_7.png)
![qilingan. Uning maydoni Samarqandning Cho‘pon ota tepaliklaridan
boshlanib, daryoning o‘ng qirg‘oq bo‘ylab oqimga qarshi 47 km ga cho‘ziladi,
eni esa, 300-1500 metrlar oralig‘ida. Zarafshon milliy tabiiy bog‘ining jami
maydoni 2426.4 ga bo‘lib, shundan 680 ga o‘rmon bilan qoplangan.
Butun yer yuzida 40 turkumga mansub 10928 tur qushlar bor. Undan
xozirgi kunda Yer yuzidagi 600 tur qushlarni noyob populyatsiyalarning
minimal darajasiga qadar qisqargan turlar qatoriga kiritish mumkin. 1500-
yildan boshlab hozirgacha insonning tabiatga ta’siri oshishish sababli qushlardan
160 tur yo‘qolib ketgan. Qushlarni muhofaza qilish muammosi tabiatni
muhofaza qilish umumiy muammosining bir qismi bo‘lib hisoblanadi. Ko‘pgina
qushlar tabiiy muhit o‘zgarishlari va populyatsiya soni o‘zgarishlarining
indikatorlari hisoblanadi. Ayniqsa ayrim tur qushlarning yo‘qolib ketishi bu
jarayonni puxta o‘rganishni talab qiladi.Foydali hashаrotxo‘r qushlardan
zararkunanda hasharotlarga biologik qarshi kurash usuli sifatida foydalanish
mumkin.Shu sababli ularning biologiyasini o‘rganish nafaqat amaliy, balki
nazariy ahamiyatga ham ega. Qushlar zararkunanda hasharotlarni qirishda
insonga beqiyos yordam beradi. Ayniqsa uyalash davrida ko‘pchilik qushlar
polaponlarini hasharotlar bilan boqib, zararkunandalar sonini boshqaradi.
Yildan-yilga kichik hasharotxo‘r qushlarni muhofaza qilish va ularni bog‘larga
va o‘rmonlarga jalb qilishga katta ahamiyat berilmoqda. Hasharotxo‘r qushlar
zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashning arzon va samarali vositasi bo‘lib
hisoblanadi. Qo‘riqxonalarda hasharotlarga qarshi kurashda zaharli kimyoviy
moddalarni qo‘llash mumkin emasligi inobatga olinsa, hasharotxo‘r qushlar
ekotizimdagi ozuqa zanjirining asosiy bo‘g‘inlaridan biri bo‘lib qoladi.
Zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashda hasharotxo‘r qushlardan
foydalanish, ularni muhofaza qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda qushlar
ekologiyasiga oid bilimlarga ega bo‘lish, birinchi navbatda ularning uya qurish
sharoitlarini bilishni talab qiladi.
8](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_8.png)
![Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, qushlarning xo‘jalik ahamiyati
masalasi u yoki bu sharoitda ularning hayotini o‘rganish, ularning biologiyasi va
yashash sharoitlarini bilish asosida qarab chiqilishi kerak.
Tadqiqot obekti va predmeti. Dunyoda bioxilma-xillikni saqlash
globalmuammolardan biri bo‘lib, so‘nggi yillarda antropogen bosimning tabiiy
ekotizimlarga ta`sirining kengayib borishi bunday muammolar ko‘lamining
hamortishiga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, inson demografiyasi ortib borishi bilan
yangi hududlarning o‘zlashtirilishi.Shu o‘rinda muhofaza qilinadigan tabiiy
hududlarmaydonining qisqarib borishi natijasida hayvonot dunyosining yashash
areallariningqisqarib borishi bilan hayvonot dunyosi populyatsiyasining qisqarib
borishiga olibkelmoqda.
Tadqiqot predmeti: Zarafshon tabiat milliy bog‘ida tarqalgan qushlar
dunyosi bioxilma-xilligi.
Tadqiqot ishining maqsadi . Samarqand viloyati Zarafshon milliy tabiat
bog‘ida to qaylarining ornitologik komplekslarida mavjud biotoplardaʻ
qushlarning tarqalishini asosiy qonuniyatlarini miqdoriy va sifat ko rsatkichlari
ʻ
asosida o rganish, mavsumiy jihatlarini, to qay biotopi qushlar populyatsiyasi
ʻ ʻ
ornitfaunasining dinamikasini ochib berish, o rganish. Zarafshon milliy tabiat
ʻ
bog‘i to qaylarida so nggi yillarda sodir bo lgan suksession hodisalar va to qay
ʻ ʻ ʻ ʻ
biotsenozini uzoq muddatli saqlash uchun moratoriylar ishlab chiqish.
Tadqiqot vazifalari:
1. Zarafshon milliy bog‘ida uchraydigan qushlarning turlar tarkibini
o‘rganish.
2. Zarafshon milliy bog‘idagi asosiy qushlarning yashash muhitini
o‘rganish.
3. Zarafshon milliy bog‘idagi asosiy qushlarning turli biotoplar bo‘yicha
tarqalishini aniqlash.
4. Zarafshon milliy tabiat bog‘i sharoitida qushlar muhofaza qilish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Magistr ishida birinchi marta Zarafshon
milliy tabiat bog‘ida qushlarning biotopik tarqalish xususiyatlari ko‘rsatilgan.
9](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_9.png)
![Ushbu tabiiy hudud ornitofaunasining miqdoriy xususiyatlari va mavsumiy
dinamikasi bo‘yicha yangi ma'lumotlar olindi. Asosiy biotoplar va ularning
xarakterli xususiyatlari tasvirlangan. To qay o rmonining ornitokomplekslariniʻ ʻ
hosil bo lishining asosiy qonuniyatlari tabiat bog i misolida ko rib chiqiladi.
ʻ ʻ ʻ
Ko‘rsatilgandek, biotsenozning fazoviy va mozaik tuzilishi sezilarli darajada
o‘zgarganligi sababli, sezilarli antropogen ta'sirlar tufayli atrof-muhitni
muhofaza qilish choralarini kuchaytirish zarurligi ko‘rsatib o‘tilgan
Tadqiqotning nazariy ahamiyati. Foydali hasharotxo‘r qushlardagi
zararkunanda hasharotlarga biologik qarshi kurash usuli sifatida foydalanish
mumkin.Shu sababli ularning biologiyasini o‘rganish nafaqat amaliy, balki
nazariy ahamiyatga ham ega. Qushlar zararkunanda hasharotlarini qirishda
insonga beqiyos yordam beradi. Ayniqsa uyalash davrida ko‘pchilik qushlar
polaponlarini hasharotlar bilan boqib, zararkunandalar sonini boshqaradi.
Yildan-yilga kichik hashartxo‘r qushlari muhofaza qilish va ularni bog‘larga va
o‘rmonlarga jalb qilishga katta ahamiyat berilmoqda. Hasharotxo‘r qushlar
zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashining arzon va samarali vositasi bo‘lib
hisoblanadi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati . Tadqiqot natijalari Zarafshon milliy
tabiat bog‘i to‘qay biotsenozini saqlash, turlar xilma-xilligini saqlash va qushlar
sonini ko‘paytirish bo‘yicha biotexnik tadbirlarni qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar
ishlab chiqishga asos bo‘ladi. Ish materiallaridan ayrim qushlarni sonini prognoz
qilishda foydalanish mumkin. Olib borilgan tadqiqotlar natijalari O‘zbekiston
faunasi qushlarining uyalash ekologiyasiga doir ma’lumotlarni to‘ldirish
imkonini beradi. Shuningdek, ishning materiallaridan Oliy o‘quv yurtlari va
maktablarda zoologiya va ekologiya fanlarini o‘qitish amaliyotida foydalanish
mumkin.
Ishning tarkibi va hajmi. Kirish. Dissertatsiya 3 bob,14 ta rasm, 15 ta
jadval, 9 ta diagramma,1 ta GIS xarita, va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan tashkil topgan.Disertatsiya 94 sahifadan iborat.
10](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_10.png)
![I -BOB.Adabiyotlar sharhi
1.1. Zarafshon milliy tabiat bog‘i xarakteristikasi.
O‘zbekistonning eng noyob landshaftlaridan biri to‘qay yoki qayir
o‘rmonlari hisoblanadi. To‘qaylar O‘zbekistonning eng yirik daryolari
qirg‘oqlarida ensiz tasma shaklida joylashib bebaho bitoplardan hisoblanadi,
ya`ni birinchi navbatda toza havo bilan ta`minlovchisi hisoblanadi. Qayir
o‘rmonlari daryoni ifloslanishdan saqlab, suvning tozalanishini taminlaydi,
hamda tabiatda namlik almashinuvida asosiy rol o‘ynaydi. Yaqin vaqtlargacha
to‘qaylar hatto maydonlarni egallar edilar, lekin o‘simliklarning kesilishi,
kovlanishi, chorva hayvonlarini boqilishlari va daryo o‘zanlari sun`iy ravishda
o‘zgartirishlar uning maydonini taxminan 10%ga kamayishiga sabab bo‘ldi.
Bunday shavqatsiz hatti-harakatlar hozir ham davom etmoqda.
To‘qay o‘rmonlari O‘zbekistonda eng ko‘p aziyat chekgan
ekosistemalardan biridir. Bunday noyob va xilma-xil o‘simlik, hayvonot dunyosi
faqat O‘rta Osiyo, jumladan O‘zbekiston hududiga hosdir. Tabiat va inson
orasidagi munosabatlar azaldan hammani qiziqtirib kelayotgan eng muhim
muommolardan biri hisoblanadi. Ayniqsa sanoat va transportning tez o‘sishi,
aholining ko‘payishi va urbanizatsiyasi, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishni
kimyolashtirishi yerlarni betartib rejasiz o‘zlashtirishi, suv boyliklaridan
etiborsiz foydalanish bir tomondan jumhiriyat boyliklaridan ko‘proq
foydalanishga imkoniyat bersa, ikkinchi tomondan atrof muhitga salbiy tasir etib
uning dastlabki tabiiy muvozanatini buzilishiga olib kelmoqda. Natijada havo va
suv ifloslanganda tuproq erroziyasi tezlashmoqda, o‘simlik va hayvonlarning
ba`zi turlari kamayib yoki yo‘qolib ketmoqda tabiiy boyliklar yodgorliklar
shikastlanmoqda.
Binobarin, O‘zbekiston tabiatini muhofaza qilishda qo‘riqxonalar va milliy
bog‘lar muhim o‘rin tutadi. Bu sohada Zarafshon milliy tabiat bog‘ida ham
tuproqni erroziyadan saqlash o‘simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish,
suv va havoni toza saqlash, hushmanzara joylarni va tabiatni ajoyib
yodgorliklarni o‘z holida saqlash kabilarni o‘z ichiga oladi. Zarafshon vodiysi
11](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_11.png)
![O‘rta Osiyoning qadimiy va 8 go‘zal vodiylaridan biri hisoblanadi. Zarafshon
daryosi Turkiston va Zarafshon tog‘ tizmalari oralig‘idan boshlanib
o‘zlashtirilgan yerlar uchun qadimdan suv manbai bo‘lib hisoblanadi. Zarafshon
vodiysining landshaftlari asosan to‘qay massivlaridan iborat bo‘lib, eni bir necha
kmni tashkil qiluvchi o‘tib bo‘lmas, o‘simlik qoplamidan iborat bo‘lib o‘ziga
hos betakror flora va faunasiga ega. Biroq bu yerda iqlim va tuproqning
qulayligi dehqonchilikning tez suratda rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Bu esa o‘z
navbatida Zarafshon daryosi sohilida atrofdagi tabiat komponentlarining
o‘zgarishiga olib keladi.Yerlarning haydalishi xilma-xil o‘simliklar yo‘qolishiga
to‘qay o‘rmonlari tezlikda qisqartirilishiga, ular o‘rniga madaniy landshaftlar
hosil qiladi. Bunday o‘zgarishlar yovvoyi hayvonlarga o‘z ta`sirini
ko‘rsatmaydi, ularni ayrim turlarini kamayishiga, yo‘qolishiga ayrimlarini esa
insonni ta`siri kamroq bo‘lgan yerlarga qo‘shilishiga sabab bo‘ladi.
Kamgina maydonlarda saqlanib qolgan to‘qayzorlar o‘rmonzorlar sifatida
1948-yil Samarqand o‘rmon xo‘jaligiga berildi. 1969-yilgacha u yerlarda
yovvoyi cho‘chqalar uchragan qish faslida esa tog‘dan bo‘rilar to‘qayga tushib
kelishgan. Keyinchalik bu territoriya buyurtmaxonaga aylantirilgan. O‘zbekiston
Respublikasining qaroriga asosan 1-sentabr 1975-yil Samarqand zakaznigi
bazasi asosida aniq yo‘nalishga ya`ni zarafshon qirg‘ovulini asrash, shifobaxsh
o‘simlik hisoblangan chakanda hamda O‘rta Osiyo uchun xos bo‘lgan
landshaftlar to‘qay o‘rmonlarini asrash saqlashga mutahassislashgan Zarafshon
davlat qo‘riqxonasi tashkil qilingan. Zarafshon milliy tabiat Zarafshon
daryosining o‘rta qismida Jomboy shahri va bitta suv ayirg‘ichi orasida
daryoning o‘ng q`irg‘og‘ida joylashgan. Uning uzunligi 47 km gacha ayrim
joylarida qisqarib 300 mni tashkil qiladi. Qo‘riqxonaning umumiy maydoni
2426.4 gektar ega bo‘lib shundan 30% o‘rmon bilan qoplangan qo‘riqxona
O‘zbekistonning Samarqand viloyatini Jomboy hamda Bulung‘ur tumanlari
territoriyalarida joylashgan bo‘lib O‘zbekiston Respublikasi qishloq va suv
xo‘jaligi vazirligi o‘rmon boshqarmasiga qarashli qo‘riqxonaga yaqin katta va
12](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_12.png)
![zich aholi punktlari bo‘lib Samarqand shahri (10km) Jomboy shahri (4-5km)
hisoblanadi.
1.2. Zarafshon daryosi havzasining umurtqali hayvonlar faunasini
o‘rganish tarixi.
Zarafshon vodiysi flora va faunasining turli-tumanligi bilan avvaldan juda
ko‘p tadqiqotlarni o‘ziga jalb qilib kelgan Zarafshon vodiysida 1820-yildan
boshlab ko‘plab olimlar ilmiy izlanishlar olib borganlar. Ular Zarafshon daryosi
suv havzalalarining yuqori va quyi oqimlarigacha bo‘lgan hududlarda ilmiy
izlanishlar olib borganlar va zoologik materialar to‘plaganlar. 1840-yil 25-
avgustdan 25-oktyabrgacha Zarafshon vodiysi bo‘ylab A. Leman sayohat
qildi[46].
U Buxoro, Karmana, Kattaqo‘rg‘on, Samarqand, Panjakent, Vorziminora
bo‘ylab sayohat qildi. U shu yerlardagi 30 tur qushlar haqida ma’lumot bergan.
[46]. Zarafshon daryosining o‘rta oqimlarida ilmiy izlanishlar vodiyga tashrif
buyurgan buyuk olim A. P. Fedchenkoning [ 36,37 ]. tadqiqotlari bilan
boshlangan. 1868-1870 yillarda A.P. Fedchenko Zarafshon vodiysi bo‘ylab ikki
marta sayohat qiladi. U 1869-yilda Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Jomboy,
Shaxrisabz, Qoratepa, Urgut, Panjakent, Jizzax va Toshkent marshuruti bo‘ylab
sayohat qildi. A.P. Fedchenko ko‘proq entomologiya materiallar yig‘ish bilan
shug‘ullangan.[ 36,37 ]. U to‘plagan kolleksiyalar 5000 ekzemplyardan 4500
tasi hasharotlarga xosdir. A.P. Fedchenko tomonidan qushlar va sut emizuvchi
hayvonlarning katta kolleksiyasi to‘plangan edi. 1878-yilda V.F.Russov
Samarqand, Boysun, Kitob, Dahbet va boshqa marshurutlar bo‘ylab sayohat
qilgan. Russov to‘plagan materiallarni 1889-yilda F.D. Plesske (1888) ishlab
o‘zining maqolasida 419 tur qushlarning biologiyasini keltirmagan holda
ro‘yxatni ko‘sratib o‘tdi. [35]. Shulardan 109 ta tur qushlar Zarafshon vodiysiga
xosdir.[35] 1887-yil yozda S.A. Lidskiy (1988) Samarqand, Yakkabog‘,
Darbent, Boysun, Denov bo‘yicha qilgan sayohatiga asoslanib «Turkiston
o‘lkasi va Buxoro bo‘ylab 1887-yilgi sayohat» bo‘yicha hisobotini yozadi. [45].
1892-yil Buxoroda, D.L. Glazunov, Samarqand, Jizzax, Qizilqum, Nurota,
13](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_13.png)
![Kattaqo‘rg‘on bo‘ylab sayohat qiladi. [40]. 1897-yilda Kaznakov Zarafshonning
yuqori oqimlari bo‘ylab Samarqand, Panjikent, Qushtup, Iskandarkul, Hisor
bo‘ylab sayohat qiladi. [40].1907-1908 yillarda Samarqandda Duglas Carruzers
hayvonlarni kolleksiyalash bilan shug‘ullanadi. Samarqanddan Hisor tog‘lari
hayvonlarini ko‘rganlarinio‘rganadi va to‘plangan materiallarni 1910-yilda chop
etadi. 1909-yil sentyabr oyida M.N. Divnogopskiy Samarqandga keladi va
shaxar ichida materiallar yig‘adi. Keyin Urgut orqali Surxandaryoga o‘tib
ketadi. tomonidan qisman qayta ishlangan. 1930-yilda R.N. Meklenbursev
Samarqand bo‘ylab (Ohalik, eski aerodrom, Xo‘ja Ahror qishlog‘i, Samarqand
shahri, Cho‘pon-Ota tepaligi, Jomboy qishlog‘i) ekspeditsiya uyushtirildi.
[22,23,24]. 1941-
yildanboshlabumurtqalihayvonlarzoologiyasikafedrasio‘qituvchilariA . K .
Sagitov , M. V . Ka lujina , Ye. V .
K iselevavaboshqalartomonidanZarafshonvodiysiningqushlarekologiyasichuqurr
oqo‘rganilaboshlandi [28].
1947- yildantekshirishlarSamarqandviloyativauningatroflari ( Urgut ,
Oxalik , Jomboy , Pastdarg‘om , Kattaqo‘rg‘onvaboshqa ) dao‘tkazilgan . 1950-
yilda A.K.Sagitov [26,27]va I.A. Abdusalyamov [1]. boshchiligidagi ekspedisiya
30 –iyuldan 30-avgustgacha Zarafshon vodiysining yuqori qismlarida olib
borilgan. 1952 yilda bahorda uchinchi ekspeditsiya, M.V. Kalujina A.K.Sagitov,
I.A. Abdusalyamov, I.M. Ananevlar [1,2]. boshchiligida o‘tkazilgan. 1955-
yildagi ekspeditsiya A.K. Sagitov, M.V.Kalujina, I.M. Ananev, M.P.Larina [28].
tomonidan uyushtirilgan. Ekspeditsiyalar paytida Jumabozor, Jartepa, Urmetan,
Zominsoy, Oqtepa, Samarqand marshuruti bo‘ylab o‘tgan. Barcha
ekspeditsiyalarda qushlar kolleksiyalari to‘plangan, alohida turlar ekologiyasi
o‘rganilgan. Zarafshon vodiysi qushlarini o‘rganishga S.K.Dal [11,12,13],
O.P.Bogdanov [10]. A.K.Sagitov X.V. Salimov, J.L.Laxanov, M.V.Kalujina
katta hissa qo‘shdilar. [28]. Zarafshon daryosi xavzasi qushlarini o‘rganishning
barcha bosqichlari A.N. Bogdanov [7]. maqolasida o‘z aksini topdi. SamDUning
umurtqalilar zoologiyasi kafedrasining o‘qituvchilari qushlarning faunasini va
14](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_14.png)
![ekologiyasi bo‘yicha 120 ga yaqin maqola chop etgan. Zarafshon davlat
qo‘riqxonasi tashkil etilgandan keyin uning florasi va faunasini o‘rganish bilan
Samarqand Davlat universiteti biologiya fakulteti olimlari va quriqxonaning
ilmiy xodimlar shug‘ullanmoqdalar. [29].
II. Bob.Tadqiqot sharoiti, obyekti, uslublari.
2.1. Tadqiqot sharoiti, tadqiqot o‘tkazilgan hududning fizik – geografik
tavsifi.
Relefi. Zarafshon vodiysi Turkiston va Zarafshon tog‘ tumanlari va
ularning yon bag‘irlari orasida joylashgan. Zarafshon vodiysining relefi keskin
o‘zgaruvchandir.O‘zbekiston hududida Zarafshon vodiysining uzunligi 700 km
dan ortiqni tashkil etadi. Zarafshon to‘qayzorlar hududi kenglik yo‘nalishi
bo‘yicha Zarafshon va Turkiston tog‘ tizmlari yonbag‘irlari orasida joylashgan
Zarafshon vodiysining tabiati o‘ziga xosdir. Uning butun hududi uning o‘ziga
qaragan va oqim bo‘yicha qiyalashgan tekisliklardan iborat. Hududning tekisligi
daryo o‘zanlari, eski va amaldagi irmoqlari, kanallar va dambalar (ko‘tarmalar)
tomonidan buzilib turiladi. Dengiz sathidan balandligi 620 – 900 metrni tashkil
etadi. Zarafshon milliy tabiat bog‘i Zarafshon daryosining o‘rta oqimida
kengligi 300-1500 m gacha kenglikda, uzunligi esa 47 km gacha bo‘lib asosan
daryoning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan.
Gidrografiyasi. Mintaqaning asosiy suv tarmog‘i bo‘lib, Zarafshon daryosi
hisoblanadi va u Zarafshon muzliklaridan boshlanadi. Yuqori qismlarda daryo
toshli to‘siqlar va qoyali tog‘lar orasidan oqib keladi, Zarafshon daryosi suv
havzalarining umumiy maydoni 56 ming km 2
ni egallaydi. Shundan 10 ming
km 2
ini tog‘li mintaqa, 28 ming km 2
ini tog‘ oldi mintaqasi, 18 ming km 2
ini
cho‘l mintaqasi tashkil etadi [26].
Zarafshon to‘qayzorlar hududida asosiy suv Zarafshon daryosi va uning
irmoqlari hamda o‘ng qirg‘og‘idagi kanal hisoblanadi. Suv sarfi bo‘yicha
Zarafshon daryosida yillar bo‘yicha va yil davomida katta beqarorlik kuzatiladi.
Suvning eng ko‘p sarflanishi iyun – iyul oylarida, eng kam sarflanishi yanvar –
mart oylarida kuzatiladi. Yil davomida ikkita toshqin kuzatiladi: qorlar erishi
15](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_15.png)
![davriga (bahorda) va tog‘ cho‘qqilaridagi muzliklarining erish davriga (yozda).
Bu vaqtlarda daryoda suvning sathi keskin ko‘payib ketadi.
Zarafshon to‘qayzorlar hududida botqoqliklar yo‘q. Yer osti suvlarining
asosiy manbai bo‘lib, zarafshon daryosi hisoblanadi. Ba’zi maydonlarda yer osti
suvlarining joylashishi, chuqurligi mavsumiy va yillik o‘zgarishlarga ega.
Iqlimi. Vodiyning iqlimi O‘zbekistonning iqlimiga xos bo‘lib, o‘zining
ayrim alohida xususiyatlariga ega. Yoz fasli uzoq, jazirama va quruq, qish fasli
sernam, sovuq, lekin shimoli-sharqiy qismdagi nisbatan bir oz yumshoq bo‘ladi.
Kuz fasli uzoq va quruq. Atmosfera yog‘ingarchilik miqdori yillik 150-300 mm
ni tashkil etib, uning asosiy qismi qishda va bahorda yog‘adi. Qor qoplami
barqaror emas. Bir mavsum ikkinchi mavsum bilan tezda almashinadi.
Hududidaiqlimikontinental . Yog‘ingarchilikmiqdoriyildavomida 300 mmdan 600
– 700 mmgachao‘zgaribturadi .
Havoharoratinigabsolyutimaksimumiyuloyidabo‘lib , 37 0
Cnitashkiletadi .
Yozmavsumi 140 kunmayoyining 10- sanasidansentabroxirigachadavometadi .
Yozfasliquruqvaissiqbo‘ladi .
Dekabroyiningbirinchiyarmidanmartoyiningboshlarigachaqishfaslihisoblanadiva
u 80 kunnitashkiletadi . Qishgioylarningo‘rtachaoylikharoratiquyidagicha :
dekabr – 10 0
C , yanvar – 15 – 2.5 0
C , fevral – 20 0
C .
Qishdayog‘ingarchilikyomg‘irvaqorko‘rinishidabo‘ladi .
Qorqatlaminingbalangligi 6 – 8 smatrofidao‘zgaribturadi .
Ayozsizdavrningo‘rtachauzunligi 209 kun , oxirgiayozlikunlaro‘rtacha 2- aprelga ,
birinchiayozlikunlar 29 – oktabrgato‘g‘rikeladi .
Barqarorqorqatlamihosilbo‘lmaydi . Qishdavayozdasharqiyyo‘nalishda ,
kuzdavabahordajanubiy – sharqiyyo‘nalishdashamolesadi .
Tuprog‘i . Milliy bog‘ hududining tuproq qatlami ancha xilma-xildir.
Tuproqning hosil qiluvchi jinslarni vujudga kelishiga Zarafshon daryosi
yotqiziqlari muhim rol o‘ynaydi. Asosiy tuproq tipi bo‘z tuproqlar hisoblanadi.
Daryo vodiylarida nam tuproqli sharoitlarda o‘tloq, botqoq-o‘tloq, botqoq
tuproqlari, shuningdek, sho‘rxoq tuproqlar taraqqiy etadi.
16](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_16.png)
![Shuningdek hududida quyidagi tuproq turlari uchraydi:
- bo‘z – o‘tloq tuproqlari;
- allyuvial – o‘tloq tuproqlari;
- qaytar – allyuvial, tuproqlari;
- o‘tloq – botqoq tuproqlari;
- botqoq tuproqlari.
Bu tuproqlardan eng keng tarqalganlari qaytar allyuvial va allyuvial –
o‘tloq tuproqlari hisoblanadi. Yer osti suvlari 0,3-0,5 metrdan 1 , 5m chuqurlikda
joylashgan. Gumus miqdori 1.5 % dan 2.5 % gacha o‘zgarib turadi.
O‘simliklar olami. To‘qay landshafti o‘simliklarining rivojlanishi alohida
gidrotermik sharoitda rivojlanadi. «To‘qay» so‘zi o‘rmon ma’nosini anglatadi. U
juda ham o‘ziga xosdir. To‘g‘ayzorlarda o‘simliklarning olami 300 dan ortiq
turdan iborat: atirguldoshlar - 16ta, g‘alladoshlar - 48ta, murakkabguldoshlar -
40ta, dukkakdoshlar - 23ta, karamdoshlar – 20 ta, sigirquyruqdoshlar - 12ta.
To‘qayzorlarda uchraydigan o‘simliklar orasida tol, terak, turang‘il, jiyda,
chakanda, tog‘larda na’matak, maymunjon ko‘p uchraydi. O‘rta va quyi
oqimlarda ba’zi joylarda chakalokzorlar hosil qiluvchi yulg‘unlar uchraydi.
Qo‘riqxonaning hamma hududlari to‘qayzorlar zonasiga kiritiladi.
To‘qayzorlarning o‘ziga hos xususiyatlaridan biri bo‘lib, ularning alohida shart
– sharoitlar yuqori harorat va yuqori namlik sharoitida taraqqiy etish hususiyati
hisoblanadi(1-rasm).
17](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_17.png)
![1-rasm. Zarafshon milliy tabiat bog‘i o‘simliklari.
To‘qayzorlarning aksariyat o‘simliklari suv bosimiga moslashgan.
Baquvvat ildiz sistemasiga ega. Tuproq qatlamining xilma – xiligi va namlik
rejimi to‘qayzor o‘simliklarining turli – tumanligini ta’minlaydi.
O‘simliklarning o‘sish joylariga qarab bu yerda qayir, qayir usti va cho‘l
fitotsenozlari farq qilinadi. Qo‘riqxona hududida daraxtchil o‘simliklar
Zarafshon daryosi o‘zani bo‘ylab uzuq – uzuq unchalik keng bo‘lmagan polosa
bo‘lib joylashgan va xilma – xil daraxtlardan iborat: terak, tol, shumtol, zarang,
akatsiya va boshqalar. Daraxtchil to‘qayzorlarda o‘tchil o‘simliklar qatlami
asosan veynik, imperata, eriantus, qizilmiya, qamish, kendir, ajiriq, lomonos,
pechaklar, qiyoq va boshqalardan tashkil topgan. Jiydali to‘qayzorlarda
o‘simliklarning 60 %dan ko‘prog‘ini jiyda tashkil etadi. Bu yerda ular bilan
birga yulg‘un, jingil va boshqa siyrak va zich butachil o‘simliklar o‘sadi. O‘tchil
o‘simliklar qaplami zich va baland bo‘yli bo‘lib u asosan yovvoyi g‘alladoshlar,
qamish, eriantus, kandir, qizilmiya, veynik va boshqalardan tashkil topgan.
Jiydaning bo‘lishi kuzgi qishki davrlarida bu joylarning yemxashak jihatidan
ahamiyatini oshiradi. Jiyda mevalari bilan bu davrda to‘qayzorning ko‘pgina
hayvonlari oziqlanadilar. Baland bo‘yli va himoya shart – sharoitlarining
bo‘lishi bu joylarga ko‘p miqdordagi hayvonlarni jalb qiladi. Chakandali
to‘qayzor tarkibiga 60 % chakanda to‘g‘ri keladigan o‘simliklar uyushmasidan
18](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_18.png)
![iborat. Chakandali to‘qayzorlar daryo va soylar yoqasida tor polosa bo‘lib
joylashadi. Chakandali to‘qayzorlar o‘zining himoya va oziqa sifatlari jihatidan
jiydali to‘qayzorga o‘xshab ketadi. Kuzgi – qishgi davrda chakanda mevalari
o‘troq hamda qishlovchi qushlarning oziqasi bo‘lib xizmat qiladi.
Suv bilan yaxshi ta’minlangan ochiq joylarda qayir o‘tloqlari xosil bo‘ladi.
U qizilmiya, yantoq, qo‘g‘a, qiyoqlar va boshqalardan tashkil topadi.
Qo‘riqxona hududida turang‘il o‘sadi. Hammasi bo‘lib qo‘riqxona hududida 300
dan ortiq o‘simliklar o‘sadi. Ularning ko‘pchiligi dorivor, asal beradigan, texnik
va oziqabob o‘simliklar sanaladi. Shunindek bu yerda korol’ kov shafrani
singari qizil kitobga kiritilgan turlar ham qayd qilingan.
Hayvonot olami. Zarafshon to‘qayzorlardaumurtqali hayvonlari ro‘yxati
baliqlarning 18 turini, suvda va quruqda yashovchilarning 2 turini, sudralib
yuruvchilarning 10 turini, qushlarning 218 turini, hasharotarning 88 turini,
mollyuskalarning 26 turini o‘z ichiga oladi. Baliqlar asosan zog‘ora baliqlar
turkumi vakillaridan iborat. Suvda va quruqlikda yashovchilardan ko‘l baqasi
tez – tez uchrab turadi. Yashil qurbaqa kam uchraydi. Sudralib yuruvchilar
faunasi unchalik ko‘p sonli emas. Yo‘llarning chekkalarida, ariqlarda,
toshlarning tagida osiyo ilonquyrug‘i, o‘simliklar o‘smaydigan joylarda tez
kaltakesakchalar uchraydi. Bu yerda suvilonlar keng tarqalgan. Bundan tashqari
guldor chipon iloni, qum bug‘ma ilonchasi va o‘qilon tez-tez uchraydi. Yuqori
maydonlarda cho‘l toshbaqasi tarqalgan.
Hududida qushlar faunasi juda xilma-xildir. Bu yerda uchraydigan 218 tur
qushdan 10 turi o‘troq, 30 turi uya quruvchi, 36 turi qishlovchi, qolganlari
bahorgi va kuzgi uchib o‘tish vaqtlarida uchraydi. Uya quruvchi turlar orasida
qirg‘ovul, buxoro chittagi, mayna, xakka, qoraboshli vohma qushi va boshqalar
odatdagi turlar hisoblanadi. Zarafshon qirg‘ovuli – oddiy qirg‘ovulning 12 ta
kenja turlaridan biri hisoblanadi. Uning soni unchalik ko‘p emas va 2000 – 2300
ta atrofida o‘zgarib turadi(2-rasm).
19](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_19.png)
![2-rasm. Zarafshon qirg‘ovuli.
To‘qayzorlarda mayna juda ham ko‘p uchraydi. Bu qush uya qurish joylari
uchun ko‘k qarg‘a va tillo kurkunaklar bilan uya joylari uchun raqobatlashadi.
To‘qayzorlar hududida nisbatan erta, mart oyining oxiri aprel oyining
boshlarida qushlar uchib keladi. Aprel oyining o‘rtalaridan ularning bir uchta
tuxumi bo‘lgan uyalarini uchratish mumkin.
Yirtqich qushlardan to‘qayzor hududida toshqirg‘iy, jig‘iltoy, miqqiy,
oddiy sog‘, quloqdor ukki (ba’zi yillarda) uya quradi. Daryo o‘zanlarida,
tentakqush, kichik chigitchilar uya quradi.
Zarafshon daryosi qirg‘oqlaridan jarliklarda ko‘kqarg‘a, tilla kurkunak,
ko‘k kaptar, qora va kichik uzunqanotlar, zog‘cha, mayna, malabel qaldirg‘och
va boshqalarning uyalari joylashadi.
Kuzgi uchib o‘tish sentabr oyida boshlanib, oktabr – noyabr oylarigacha
davom etadi. To‘qayzor hududida go‘ng – qarg‘a, qora qarg‘a, qora to‘sh shaq –
shaq, qizilqorinli va bo‘zbosh qizilquyruqlar, sariq tomoqli chittak, sariq qorinli
lazorevka, bigiztumshuqlar qishlaydi.
Sut emizuvchilar faunasi to‘qayzorda kam sonlidir. Ularning asosiy qismini
kemiruvchilar: qum sichqonlari, yumronqoziqlari, dala sichqonlari, sichqonlar
tashkil etadi. Jayra qo‘riqxonaning ko‘rki hisoblanadi.
20](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_20.png)
![Yulg‘un qumsichqoni, oddiy ko‘rsichqonlar odatdagi tur hisoblanadi. Dala
sichqonlaridan bu yerda afg‘on dala sichqoni, jamoatchi dalasichqon, oddiy va
kaspiy orti dala sichqonlari uchraydi. Daryo qirg‘oqlarida iqlimlashtirilgan va
O‘rta Osiyo qunduzini siqib chiqargan ondatra uchraydi.
To‘qayzorda qum tovushqonining soni sezilarli darajada qisqarib ketgan.
Yirtqichlardan to‘qayzor hududdida shoqol, karagan tulki, korsaklarni, kamdan
– kam xollarda olaqo‘zan va o‘sgan to‘qayzorlarda goho – goho bo‘rsiq uchrab
turadi.
Bo‘rsiq qishda uyquga ketadi. Ba’zan to‘qay mushugi va dasht
mushuklarini ko‘rish mumkin.
21](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_21.png)
![2.2. Tadqiqot ob’yekti
Zarafshon milliy tabiat Zarafshon daryosining o‘rta qismida Jomboy shahri
va bitta suv ayirg‘ichi orasida daryoning o‘ng q`irg‘og‘ida joylashgan. Uning
uzunligi 47 km gacha ayrim joylarida qisqarib 300 mni tashkil qiladi.
Qo‘riqxonaning umumiy maydoni 2426.4 gektar ega bo‘lib shundan 30%
o‘rmon bilan qoplangan qo‘riqxona O‘zbekistonning Samarqand viloyatini
Jomboy hamda Bulung‘ur tumanlari territoriyalarida joylashgan bo‘lib
O‘zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi o‘rmon
boshqarmasiga qarashli qo‘riqxonaga yaqin katta va zich aholi punktlari bo‘lib
Samarqand shahri (10km) Jomboy shahri (4-5km) hisoblanadi.
Joylashuv o‘rni va chegarasi 2426.4 gektar maydonga ega bo‘lgan
Zarafshon qo‘riqxonasi Samarqand viloyatining janubiy-sharqiy qismida
Jomboy va Bulung‘ur tumanlari hududida joylashgan bo‘lib, Zarafshon daryosi
bo‘ylab ikki alohida (yuqori va pastdagi) uchastkadan iborat.
Uchastkalar orasidagi masofa 300 m, kengligi esa 300-1500 m ni tashkil
qiladi, umumiy uzunligi 47 km.
Hududi Samarqand shahridan 8 km narida Cho‘ponota cho‘qqilaridan
boshlanadi, Zarafshon daryosi o‘ng sohilidan yuqori oqim bo‘yichaPervomaysk
dambasigacha cho‘ziladi.
Qo‘riqxonaning g‘arbiy chegarasi Zarafshon daryosining o‘rtasi
hisoblanadi, janubiy chegarasi esa Tojikiston bilan chegadan o‘tadi, sharqiy
chegarasi Bulung‘ur tumanidan Magistral o‘ng sohil kanali orqali «Jomboy-1»
xo‘jaligi bilan Jomboy tumani bo‘yicha «Mirza» kanalining eski oqimidan
Magistral o‘ng sohil kanaliga 4 qaytib, zovurlar tizimi bo‘yicha sobiq kolxoz
eridan Toshkent - Termiz avtomobil yo‘liga chiqadi, ushbu yo‘l qo‘riqxonaning
shimoliy chegarasi sanaladi.
Qo‘riqxonaning markaziy hovlisi va idorasi O‘rta Jomboy tabiiy
chegarasida, eng yaqin temiryo‘l stansiyasidan («Jomboy» raz’ezdi) 4 km,
Toshkent - Termiz kata o‘zbek avtomobil traktidan 3 km, Samarqand shahridagi
viloyat markazidan 15 km narida joylashgan(1-xarita).
22](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_22.png)
![1. Zarafshon milliy tabiat bog‘i GIS dasturida tuzilgan xaritasi.
2.3.Tadqiqot uslublari
Ushbu magistrlik ishi uchun material Zarafshon milliy tabiat bog‘i
hududida 2021-2023 yillar davomida to‘plangan.Zarafshon milliy tabiat
bog‘ining tur tarkibi adabiy ma’lumotlar, Zarafshon davlat qo‘riqxonasi tabiati
yilnomalari va o‘z kuzatishlarimiz, shuningdek, Biologiya fakulteti Zoologiya
muzeyida saqlanayotgan qushlar kolleksiyalari asosida tuzilgan.
Turli biotoplardagi qushlar sonini aniqlash uchun sanash marshrutlari
o‘tkazildi, ular bo‘yicha yilning barcha fasllarida qisqa muddatli ekskursiyalar
paytida qushlarni hisoblash amalga oshirildi. Marshrut chizig‘ining uzunligi
biotop turiga qarab o‘zgarib turardi: daraxtchil biotopda 2 km, butalar va o‘tli
biotoplarda 3 km, ko‘rinish, uchastkalari -50 m.Jami 100 dan ziyod tadqiqotlar
o‘tkazildi. , umumiy uzunligi km. Qushlarning populyatsiyasini tavsiflash uchun
A.P. Kuzyakin, P.P. Vtorov (1963): juda ko‘p - 100 yoki undan ko‘p, ko‘p - 10-
99, umumiy - 1-9, kamdan-kam - 0,1-0,9; juda kam - har kvadrat kilometrga 0,1
kishidan kam. [ ]. Dominant turlar umumiy mo‘l-ko‘llikning 10% yoki undan
23](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_23.png)
![ko‘pini tashkil etadiganlar, keng tarqalgan ko‘p uslubidan foydalanildi.Kuzatish
yo’nalishlarini aniqlashda Jabborov A.R. va A.R. Fundukchiyev (2021) ni dala
amaliyoti qo‘lllanmasidan foydalanildi.[17].
Tadqiqot uslublari, materiallar va metodologiyasi. 2021-2023 yillarda
Zarafshon tabiat bog‘i hududidan to‘plangan.
Turli biotoplardagi qushlar sonini aniqlash uchun sanash marshrutlari
yotqizilgan, ularda qushlarni hisoblash ishlari olib borilgan. Yilning barcha
fasllari qisqa muddatli ekskursiyalarda ro yxatga olish chizig ining uzunligiʻ ʻ
biotop turiga qarab o zgarib turdi.
ʻ
Yog ochli biotopda 2 km, butalar va o t o simliklari uchun 3 km, aralash
ʻ ʻ ʻ
o simlikli biotopda - 4 km, daraxtzor to qaylardagi ro yxatga olish chizig ining
ʻ ʻ ʻ ʻ
kengligi 20 m, ochiq, ko rinishi yaxshi, uchastkalari -50 m.Jami 100 dan hisob-
ʻ
kitoblar olib borildi, umumiy uzunligi km. 9-tadqiqot maydonining o‘ziga
xosligini, o‘simlik qoplamining mozaik taqsimlanishini, qo‘shni biotoplar
chegaralarining bir-biriga mos kelishini hisobga olgan holda, miqdoriy
xarakteristikalar uchun G.A. Novikov uslublaridan foydalanildi. [21].
24](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_24.png)
![Tadqiqot natijalari.
III. BOB. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning turli biotoplar
bo‘yicha tarqalish ekologiyasi.
3.1. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi asosiy biotop tiplari.
M illiy tabiat bog‘ining maqsadi to‘qay o‘simliklari va hayvonot olamiga
mansub tabiiy muhitni, noyob va yo‘qolib borayotgan o‘simliklar va hayvonlar
genofondini saqlash, o‘rganish hamda tiklashdan iborat. Milliy tabiat bog‘ining
iqlim sharoitlari o‘zgaruvchan subtropiklarga xos. Havo harorati yozda +4 0
C ga
yetadi, qishda -27 0
C gacha pasayadi. O‘rtacha yillik yog‘in miqdori 100-400
mm ni tashkil etadi.
Dam olish hududi 352 gektarni tashkil qiladi. Bu hududda uchta sayyohlik
yo‘nalish tashkil qilingan. Birinchi yo‘nalishda tillarang qirg‘ovul va qushlarni
kuzatish mumkin. Ikkinchi yo‘nalishda esa Buxoro xonguli bug‘ulari bilan
tanishish ko‘zda tutilgan. Uchinchi yo‘nalish bog‘ning betakror o‘simlik dunyosi
va tabiiy landshafti bilan bog‘liq.
Vazirlar Mahkamasining tegishli qarori bilan 2020 yilda bog‘ hududida dam
olish markazi tashkil etish bo‘yicha ishlar boshlangan. Mahalliy va xorijlik
sayyohlar kelib, bog‘ning betakror manzaralaridan bahramand bo‘lishlari, hordiq
chiqarishlari uchun imkoniyatlar yaratilgan. Bu jarayonda hududda umumiy
maydoni 2 gektardan iborat hayvonot bog‘i ham tashkil qilinmoqda.
To qay o simliklari uzoq o tmishda daryo va uning irmoqlari bo ylab,ʻ ʻ ʻ ʻ
shuningdek, er osti suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan tekis relefi bo lgan
ʻ
joylarda katta maydonni egallagan. Biroq,turi ekologik omillar natijasida to‘qaylar
maydoni doimiy ravishda qisqarib bormoqda.
1. Suv resurslarini qayta taqsimlash va irrigatsiya tizimini rekonstruksiya
qilish. Daryo har yili tog‘lardan 4-6 milliard kub metr suv oladi. 535 ming ga
sug‘orish uchun suv. Ilgari vodiyning barcha sug‘oriladigan yerlarini suv bilan
ta’minlagan. Qishloq xo jaligi, sanoat va maishiy ehtiyojlar uchun suv iste moli
ʻ ʼ
sezilarli darajada oshgani sababli bugungi kunda Samarqand viloyatida
sug oriladigan yerlar maydoni 503 ming gektarga kengaytirilgan holda suv
ʻ
25](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_25.png)
![yo qotilmoqda. Amu-Buxoro mashina kanalining dastlabki ikki navbati ishgaʻ
tushirilgandan so‘ng, hozirda Buxoro viloyati asosan Amudaryodan oziqlanadi,
lekin bu yerdagi suv muhandislik-gidrotexnika inshootlari orqali taqsimlanadi,
lekin avvalgidek daryoga to‘kiladi.
2. Antropogen ta’sirlarning bevosita ta’siri. To qaylar qadimdan mahalliy
ʻ
aholiga o‘tin manbai, qurilish materiali, shuningdek, ov yerlari va chorva mollarini
boqish uchun tabiiy yaylov sifatida xizmat qilib kelgan. Umumiy keng ko‘lamda
foydalanish ularning kamayishiga olib keldi.Faqat oxirgi yigirma yilda to‘qaylar
maydoni 30 ming gektarga kamaydi va hozir atigi 50 ming gektarni tashkil etadi.
Quyi Zarafshonada to qaylar deyarli butunlay vayron bo lgan, ular Zarafshon
ʻ ʻ
milliy tabiat bog‘ihududida siyrak chakanda chakalakzorlari shaklida qolgan.
Yuqori Zarafshonda sel tekisligidagi chakalakzorli hududlarning sezilarli
tarqoqligi vujudga kelgan. To qaylar faqat daryoning o rta oqimida nisbatan
ʻ ʻ
yaxshiroq saqlanib qolgan, u yerda ular kengligi 1-1,2 km gacha bo lgan qirg oq
ʻ ʻ
chizig ini egallagan.
ʻ
To‘qay formatsiyasi tarkibi va rivojlanish bosqichlariga nisbatan 4 ta tipga
bo‘linadi:
I. Daraxtsimon to‘qay turanga, tol, chakanda shakldagi formatsiya bilan
ifodalangan biotoplar.
To ranga formatsiyasini shakllanishi avvallari Zarafshon daryosi o‘rta qismi
ʻ
hududi bo‘ylab tarqalgan Hozirgi vaqtda faqat Zarafshon milliy tabiat bog‘i
hududida 0,7- 6,5 gektargina saqlanib qolgan. Formatsiya umuman Zarafshon
milliy tabiat bog‘i to qaylarining 3-4%, o rta Zarafshon to qaylarining 0,1%ini
ʻ ʻ ʻ
egallaydi.
Jiyda formatsiyasi quyi Zarafshon hududida diyarli saqlanmagan.
Zarafshonning o rtasida nisbatan keng tarqalgan bo lib, Oqdaryo va Qoradaryo
ʻ ʻ
bo ylab, ba zi joylarda sof jiyda chakalakzorlarini hosil qiladi. Daraxtlarning
ʻ ʼ
balandligi 3-6 m ga etadi, zichligi 900-1000 ind/ga. Daryoning o‘rta oqimida
Zarafshon milliy tabiat bog‘ida jiyda chakalaklari to‘qaylarning 25-26% ni tashkil
26](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_26.png)
![etadi va daryo oqimi bo‘ylab siyraklashib boradi va aralash to qaylar paydo bo libʻ ʻ
to‘qaylarning 1-2% ni tashkil etadi.
Tol formatsiyasi barcha o simliklarning 55-60% ni tashkil qiladi. Quyi
ʻ
Zarafshonda to‘qay o simliklarining 2—3% ni tashkil qiladi. Ulardan Zarafshon
ʻ
milliy tabiat bog‘ingning o rta qismida tarqalgan bo lib, u yerda daraxtlarning
ʻ ʻ
zichligi ba zi joylarda 2000 ind/ga ga etadi. Ular iqtisodiy jihatdan yaroqliligi
ʼ
tufayli kesilgan, Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududda faqat alohida daraxtlar
saqlanib qolgan.
Chakanda formatsiyasi Zarafshonning o rta va yuqori qismida oralig ida
ʻ ʻ
uchraydi. Tog oldi vodiysida, ayniqsa, Sarazm qo riqxonasi hududida, zichligi
ʻ ʻ
100-150 ind/ga ga yetgan hududlarda siyrak holda uchraydi. Zarafshon milliy
tabiat bog‘i hududida faqat tekislikda chakanda o‘simlik daraxtlari uchraydigan
yagona hudud hisoblanib, umuman to‘qay o‘simliklarining atigi 3-4 % ini tashkil
qiladi
2. Butasimon to qaylari yulg‘un formatsiyasi tuzilmalari bilan ifodalangan
ʻ
biotoplar. chingil shakllanishi uchta navdan iborat -
Ulardan birinchisi daryoning qadimgi deltasida ko‘llar qirg‘og‘ida o‘sadi.
Zarafshonning quyi oqimining cho l zonasida hosil bo lgan. Ikkinchi tur quyi
ʻ ʻ
Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududida sel bosgan tekisligida keng tarqalgan, bu
yerda yulg‘un chakalakzorlar tekislik o simliklarining 80-87% ni tashkil qiladi.
ʻ
Xalach va Turkon qishloqlari oralig ida 50 gektar maydonda balandligi 3 m gacha
ʻ
bo lgan sof yulg‘un to qaylari saqlanib qolgan.Bu yerda butalar zichligi 500-700
ʻ ʻ
ind/ga. Boshqa joylarda yulg‘un formatsiyasi bo yi 1,5-2 m dan
ʻ
oshmaydi.Uchinchi turi esa o rta yuqori Zarafshonda ora-sira tarqalgan, bu yerda
ʻ
yulg‘unsimon butalar to qay o simliklarining 2—3% ni tashkil qiladi.
ʻ ʻ
3. O‘tsimon o‘simliklar formatsiyali to qay biotoplarida qamish, yontoq,
ʻ
qahrabo, kendr, eryantus, qizilmiya o‘t –o‘simlik shakllari keng tarqalgan. O‘t
o‘simliklar yangi allyuval yotqiziqlardan tortib, daryo o‘zanigacha bo‘lgan barcha
joyni zabt etdadi. O tli to qaylar orasida qamish hukmron bo lib, u pasttekislik
ʻ ʻ ʻ
27](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_27.png)
![o simliklarining 3-4%, o rta Zarafshon milliy tabiat bog‘I o simliklarining 6-7%iniʻ ʻ ʻ
tashkil qiladi.
4. Aralash to qayzorlar o rta Zarafshon daryosi tekisligida nisbatan keng
ʻ ʻ
tarqalgan. Ba’zi hududlarda daraxt turlarining bir tekisligi ular orasida buta
vao‘simlik shakllarining rivojlanishiga va aralash chakalaklarning paydo bo‘lishiga
olib keladi. Biroq, fitomasssaning ustunligi tufayli, bu tur ko‘pincha daraxt va buta
to‘qaylari o‘rtasida oraliq pozitsiyani egallaydi.
Biz Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning biotoplar orqali
tarqalishini kuzatdik. Qushlarning turli xil biotoplar bilan bog‘lanish shakllaribir
qator omillarning kombinatsiyasi bilan belgilanadi: iqlim, o‘simliklar, tuproq
qoplami va relyef, suv manbalarining mavjudligi va ma’lum bir hududning
sinantropizatsiya darajasi va buzilish omillarning mavjudligi bilan bir biri bilan
farqlannadi. Zarafshon milliy tabiat bog‘i [4] hududida ushbu omillarning ta sir
ʼ
darajasiga qarab quyidagi biotoplarga ajratish mumkin.
1.Jiyda, tol, terak, turanga shakldagi daraxtlar bilan ifodalanuvchi
daraxtchil to‘qay biotopi(3-rasm).
3-rasm.Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududida uchrovchi daraxtzor biotopi.
28](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_28.png)
![2.Yulg‘un, chakanda, namatak, zirk, maymunjon shaklari bilan ifodalanishi
mumkin bo‘lgan buta-to‘qay biotopi(4-rasm).
4-rasm. Zarafshon milliy tabiat bog‘da buta biotope.
3.O‘t- buta biotopi- eryantus, kendr, qamish, qizilmiya, qamish formalari
hosilalari bilan ifodalanishi mumkin bo‘lgan biotoplar.Bunday biotoplar juda
kam uchraydi. Odatda daraxt-buta,o‘t-buta aralash biotoplarni tashkil etuvchi
moziakali o‘simliklardan tashkil topadi, chunki ba’zi hududlarda daraxtlar ancha
siyrak bo‘lib bu buta yoki o‘t o‘simliklarni o‘sishiga zamin yaratadi(5-rasm).
29](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_29.png)
![5-rasm. Zarafshon milliy tabiat bog‘da mavjud o‘tloq biotopi.
4.Sohil biotopi. Milliy bog‘ hududi Zarafshon daryosining o‘ng qirg‘og‘ida
joylashgan bo‘lib suvlarga boy, suv sathi yil davomida o‘zgarib turadi. Yuqorida
keltirilgan barcha suv manbalari suv-botqoqqushlari uchun migratsiya
mavsumida dam olish uchun juda qulay hisoblanadi va bu yerda to‘xtab
o‘tishadi(6-rasm).
6-rasm. Zarafshon milliy tabiat bog‘ida mavjud sohil bo‘yi biotopi
30](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_30.png)
![5.Yarim cho‘l biotopi- siyrak o‘t o‘simlik bilan qoplangan ochiq
hududlar(7-rasm).
7-rasm. Ochiq maydon biotope.
31](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_31.png)
![3.2. Zarafshon milliy tabiat bog‘i qushlar olamining bioxilma-xilligi, tur
tarkibi va ekologik guruhlar.
Zarafshon vodiysi to qaylarida qushlarning 163 turi va kenja turi qaydʻ
etilgan bo lib, ular 12 turkumga mansub qush turlari uchrashini qayd etgan.
ʻ
(Salimov, 1981).[30] 106 tur chumchuqsimonlar, 19 tur- lochinsimonlar, 7
turidan boyqushsimonlar va turnasimonlar, 6 tur laylaksimonlar, 4 turidan
ko‘kqarg‘asimonlar va balchiqsimonlar, 3 tur kaptarsimonlar, 2 turidan -
kakkusimonlar, tentakkushsimonlar, qizilishtonsimonlar, 1 tur - tovuqsimonlar.
Yashash xususiyatiga ko ra katta guruhni 56 ko chmanchi, 25 ta -uya
ʻ ʻ
qo yadigan, 52 ta qishlash turi, 12 turi to qaylarda davriy ravishda paydo
ʻ ʻ
bo ladi, 13 turi esa sarson-sargardon turlardan iborat.
ʻ
Taqqoslash uchun, Baday-To‘qay tekislik-to‘qay qo‘riqxonasida 90 dan
ortiq qush turlari qayd etilgan. Qizilqum davlat qo riqxonasida 159 turdagi
ʻ
qushlar qayd etilgan.
Zarafshon milliy tabiat bog ida qushlar ro yxatiga 17 ta turkumga mansub
ʻ ʻ
218 tur kiradi. Ulardan eng ko p qatori chumchuqsimonlar – 102 tur,
ʻ
lochinsimonlar – 27 tur, balchiqsimonlar – 21 tur, g‘ozsimonlar– 17 tur,
laylaksimonlar -11 tur, turnasimonlar – 8 tur, kaptarsimonlar – 7 tur,
yapaloqqushsimonlar -5, ko‘kqarg‘asimonlar - 4 tur, qo‘ng‘irsimonlar -3 tur, har
biri ikkitadan tur - tovuqsimon, saqoqushsimonlar, qizilishtonsimonlar,
tentakqushsimonlar, uzunqanotsimonlar, kakkusimon bir tur. Ko‘chib yuruvchi
turlar ro‘yxatida 84 tur mavjud bo‘lib, uy quruvchi qushlar guruhiga 15 ta
turkumga kiruvchi 61 turdagi qushlar kiradi, mos ravishda chumchuqsimonlar -
28 tur (45,9%), yirtqich va kaptarlar - 5 (har biri 8,2%) bilan ifodalanadi),
baliqchilar, qarqaral, rakshalar – 3 ta (har biri 4,9%), tovuqlar, suvmoshaklar,
yapaloqqushlar, rjankalar, uzun qanotlilar – 2 ta (har biri 3,3%); qolgan
turkumlar (kakkular, tentaqqushlar, qizilishtonlar va sasiqpapishaq) 1 tur bilan
ifodalanadi, bu yozgi ornitofaunaning 1,6% ni tashkil qiladi, 57 tur qishda qayd
etilgan, 16 tur vaqti-vaqti bilan bog‘da uchraydi.
32](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_32.png)
![Ko'chib
yuruvchi
34%
Uya quruvchi
25%
Qishlovchi
23%
O'troq
11%
Tasodifan o'chib keluvchi
7%1-diagramma. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning ekologik
guruhlari.
3.3. Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qushlarning biotoplar tarqalishi.
3.3.1. Qish-bahor ornitokompleksining shakllanishi.
Qish- bahor oylarida asosan qishlovchi va bahorda uchib keluvchi va
qo‘nib o‘tuvchi qushlar populyatsiyasi tashkil etadi
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, yanvar oyida baland bo‘yli yetuk tol,
teraklardan iborat daraxt biotopida 14 turdagi qushlar topilgan. qoratomoqli
qorayoloq (22.5%), qizilto‘sh (17.5%), kabi qush turlari dominantlik qilsa,
hakka (12.5%), buxoro chittagi (12.5%) kabi turlar subdominant sifatida qayd
etildi. Ko‘k kaptar (7.5%), qumri (5.0%), mayna ( 5.0%); zarafshon qirg‘ovuli
( 2.5%), qizilishton (2.5%), go‘ng qarg‘a (2.5%,) musicha (2.5%), dala
chumchug‘i (2.5%), qorashoqshoq (2.5%), vyurok (2.5%) singari qush turlari
esa nisbatan kam uchrashini aniqladim.
Fevral oyida asosan baland teraklar bilan ifodalangan daraxt to‘qaylarida
qushlarning 13 turi qayd etilgan bo‘lib, qushlar orasida hakka (24.4%), buxoro
chittagi (19.5%), ustunlik qilsa; qoratomoqli qorayoloq (14.6%), vyurok
(9.8%),kabi qush turlari subdominant tur sifatida qayd qilindi. mayna (4.5%),
33](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_33.png)
![dala chumchug‘i (4.5%), ko‘k kaptar (4.5%), qumri (4.5%), oqqanotli
qizilishton (2.4%), chug‘urchuq (2.4%), zarafshon qirg‘ovuli (2.4%), miqqiy
(2.4%), ko‘k qarg‘a (2.4%) kabi qush turlari esa kamroq uchrashi kuzatildi.
Fevral oyida asosan baland teraklar bilan ifodalangan daraxt
to‘qaylarida qushlarning 13 turi qayd etilgan bo‘lib, qushlar orasida buxoro
chittagi (26.4%), qizilto‘sh (22.6%),turlari dominantlik qiladi. hakka (20.8%),
qoratomoqli qorayoloq (15.1%), singari qush turlari subdominant turlar
hisoblanadi. ko‘k kaptar (3.7%), qumri (3.7%), oqqanotli qizilishton (3.7%),
zarafshon qirg‘ovuli (1.9%), chug‘urchuq (1.9%), go‘ng kaptar (1.9%), qora
qarg‘a (1.9%), ko‘k qarg‘a (1.9%), mayna (1.9%) singari qush turlari nisbatan
kam uchraydigan qush turlari sifatida qayd etildi.
Yanvar oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil
biotopda quyidagi qush turlari topilgan: buxoro chittagi (29.5%), hakka (22.6%),
mayna (13.6%), qizilto‘sh (9.1%), qoratomoqli qorayoloq (9.1%), qumri (2.3%),
qizilishton (2.3%), zarafshon qirg‘ovuli (2.3%), kulrang qarg‘a (2.3%), qora
qarg‘a (2.3%), go‘ng qarg‘a (2.3%), oqpeshonali chumchuq (2.3%),
qorashoqshoq (2.3%) dominant turlar buxoro chittagi, hakka turlari hisoblanadi.
mayna, qizilto‘sh, qoratomoqli qorayoloq kabi turlar subdominant turligi
aniqlandi. qolgan turlar nisbatan kam uchrashi qayd etildi.
Fevral oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil biotopda
quyidagi qush turlari topilgan. dominant turlar qizilto‘sh (32.8%), mayna
(14.1%), buxoro chittagi (12.5%), kabi turlar hisoblanadi. qumri (7.8%), hakka
(7.8%), ko‘k kaptar (6.3%), qoratomoqli qorayoloq (6.3%), singari qush turlari
subdominant tur sifatida qayd etildi. musicha (1.6%), qizilishton (1.6%),
zarafshon qirg‘ovuli (1.6%), kulrang qarg‘a (1.6%), go‘ng qarg‘a (1.6%), chij
(1.6%), qizil yelkali qizilquyruq (1.6%), chug‘urchuq (1.6%) turlari nisbatan
kam uchrashi kuzatildi (2-jadval).
34](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_34.png)
![2-jadval. Qish-bahor oylarida daraxt biotopida qushlarning
tarqalishi.
Tur Hisoblangan soni %
Buxoro chittagi 27 19.4
Hakka 26 18.7
Qoratomoqli qorayoloq 23 1 6 .5
Qizilto‘sh 19 13.7
Ko‘k kaptar 7 5.0
Qumri 6 4.3
Mayna 5 3.6
Vyurok 5 3.6
Oqqanotli qizilishton 4 2.5
Dala chumchug‘i 3 2.9
Zarafshon qirg‘ovuli 3 2. 9
Dala chumchug‘i 3 2. 9
Go‘ng qarg‘a 2 1.4
Chug‘urchuq 2 1.4
Qorashoqshoq 1 0.7
Ko‘k qarg‘a 1 0.7
Miqqiy 1 0.7
Qora qarg‘a 1 0.7
Mart oyida, to‘ranga chakalaklari bilan ifodalangan daraxt to‘qaylarida 12
turdagi qushlar topilgan.Dominant turlar qoratomoqli qorayoloq (30.6%),
qizilto‘sh (29.0%), turlari hisoblanadi. Subdominant turlar esa o qboshli sa’va
(14.5%), vyurok (11.3%), qumri (8.1%), mayna (6.4%), turlari qayd etildi.
Hakka (3.8%), buxoro chittagi (3.8%), go‘ng qarg‘a (1.6%), qora qarg‘a (1.6%),
kulrang qarg‘a (1.6%), oqqanotli qizilishton (1.6%) kabi turlar kam uchrashi
kuzatildi.(2-diagramma)
35](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_35.png)
![Qizilto’sh
24%
Qoratomoqli qorayoloq
15%
Buxoro chittagi
13%Mayna
10%Hakka
9%Qumri
6% boshqa turlar
23%
2-diagramma. Qish- bahor oyida turangazordan iborat biotopda qushlarning
tarqalishi
Yanvar oyida akatsiya va terak bilan aralash bo‘lgan to‘ranga
chakalaklaridan iborat daraxtzor to‘qaylarida qushlarning 15 turi qayd etilgan.
Qoratomoqli qorayoloq (29.3%), buxoro chittagi (20.0%), turlari dominant tur
ekanligi qayd etildi. Subdominat turlar esa mayna (10.9%), hakka (9.1%),
qizilto‘sh (7.2%), ekanligi aniqlandi. Ko‘k kaptar (3.6%), oqqanotli qizilishton
(3.6%), go‘ng qarg‘a (3.6%), zarafshon qirg‘ovuli (3.6%), qorashoqshoq (3.6%),
qora qarg‘a (1.8%), dala chumchug‘i (1.8%), chug‘urchuq (1.8%), mayna
(1.8%), qizil yelkali qizilquyruq (1.8%) turlari esa nisbatan kam uchrashi
aniqlandi.
Fevral oyida aralash daraxtchil o‘simliklar biotopida akatsiya va terak
qo‘shilgan turangadan iborat biotopda 15 turdagi qushlar qayd etilgan.
Qizilto‘sh (17.0%), qoratomoqli qorayoloq (15.1%),qush turlari dominant turlar
sifatida uchrashi qayd etildi. Buxoro chittagi (7.5%), turlar esa subdominant tur
ekanligi kuzatildi. mayna (3.8%), vyurok (3.8%), qorashoqshoq (3.8%), kulrang
qarg‘a (3.8%), zarafshon qirg‘ovuli (3.8%), bo‘zshoqshoq (1.9%), oddiy
36](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_36.png)
![sog‘(1.9%), qora qarg‘a (1.9%), dala chumchug‘i (1.9%), chug‘urchuq (1.9%),
musucha (1.9%) turlari esa kam uchrashi qayd etildi(8-rasm).
8-rasm.Kuzatuv jarayoni(hakkaning uyasi).
Mart oyida akasiya, terak qo shilgan turangadan iborat aralash daraxtchilʻ
o simliklar bo lgan biotopda qushlarning 21 turi qayd etilgan, ular orasida go‘ng
ʻ ʻ
qarg‘a (29.5%), hakka (12.9%), ustunlik qilgan. Subdominant – qizilto‘sh
(8.4%), oqboshli sa’va (7.4%), qoratomoqli qorayoloq (7.4%), turlar
37](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_37.png)
![hisoblanadi. mayna (5.3%), qumri (3.2%), oqpeshonali chumchuq (3.2%),
buxoro chittagi (3.2%), vyurok (3.2%), ko‘k kaptar (3.2%), dala chumchug‘i
(2.1%), chug‘urchuq (2.1%), oqqanotli qizilishton (2.1%), bo‘zshoqshoq (1.1%),
zarafshon qirg‘ovuli (1.1%), musicha (1.1%), soyali penochka (1.1%), qizil
yelkali qizilquyruq(1.1%), bo‘zbosh qizilquyruq (1.1%), sariqto‘sh lazarevka
(1.1%) kabi turlar kamroq uchrashi qayd etildi.
Mart oyida to qay butazorlarida qushlarning 13 turi qayd etilgan bo lib,ʻ ʻ
ular asosan eryantus, akatsiya va to ranga qo shilgan zich qoraqarag aylardan
ʻ ʻ ʻ
iborat. Oqpeshonali chumchuq (25.0%), buxoro chittagi (22.2%), kabi qush
turlari dominantlik qilishi kuzatildi. Hakka (16.7%), dala chumchug‘i (11.1%),
qush turlari subdominant tur hisoblanadi. Yakantovuq (2.8%), zarafshon
qirg‘ovuli (2.8%), qichitqon (2.8%), qizilto‘sh (2.8%), chug‘urchuq (2.8%),
bo‘zshoqshoq (2.8%), mayna (2.8%), qorashoqshoq (2.8%), ko‘k chumchuq
(2.8%) qushlar kam uchrashishi kuzatildi.
Fevral oyida to qay butalarida qushlarning 12 turi dominant qushlar turi
ʻ
sifatida qayd etilgan bo lib, bu to g ridan-to g ri qora qarag aylar o sadi. Bu
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
biotopda qoratomoqli qorayoloq (42.9%), buxoro chittagi (19.0%), dominantlik
qilsa, hakka (11.9%), qizilto‘sh (7.1%), turlari subdominant turlar sifatida qayd
etildi.Bo‘zshoqshoq (2.4%), to‘qay (2.4%), zarafshon qirg‘ovuli (2.4%),
musicha (2.4%), oddiy qizilquyruq (2.4%), qorashoqshoq (2.4%), dala
chumchug‘i (2.4%), oqqalpoqli dehqonchumchugi (2.4%) nisbatan kamroq
uchraydi (3-jadval).
3-jadval. Qish-bahor oylarida buta biotopida qushlarning tarqalishi.
Tur Hisoblangan soni %
Qizilto‘sh 43 24.1
Qoratomoqli qorayoloq 27 15.1
Buxoro chittagi 24 13.4
Mayna 19 10.6
Hakka 17 9.6
Qumri 11 6.2
38](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_38.png)
![Oqboshli sa’va 9 5.0
Вьюрок 7 3.9
Ko‘k kaptar 4 2.2
Go‘ng qarg‘a 3 1.7
Qora qarg‘a 2 1.1
Zarafshon qirg‘ovuli 2 1.1
Oqtomoqli qizilishton 2 1.1
Kulrang qarg‘a 2 1.1
Чиж 1 0.7
Qizil yelkali qizilquyruq 1 0.7
Chug‘urchuq 1 0.7
Qorashoqshoq 1 0.7
Белошапочная овсянка 1 0.7
Musicha 1 0.7
Mart oyida to qay butazorlarida, ular asosan eryantus, akatsiya va to rangaʻ ʻ
qo shilgan zich qoraqarag aylardan iborat iotope bo‘lib, unda qushlarning 13
ʻ ʻ
turi qayd etilgan bo lib,ularda hakka (23.8%), qizilto‘sh (20.6%),ustunlik qilishi
ʻ
aniqlandi. Qoratomoqli qorayoloq (14.3%), oqbosh sa’va (11.1%), buxoro
chittagi (9.0%), turlari subdominant hisoblansa, zarafshon qirg‘ovuli (4.8%),
vyurok (4.8%), ko‘k qarg‘a (3.2%), mayna (3.2%), qumri (1.6%), zog‘cha
(1.6%), qorashoqshoq (1.6%), chij (1.6%) nisbatan kamroq tur sifatida qayd
etildi.
Yanvar oyida biotopda qushlarning 14 turi qayd etildi, ular aralash
yog‘ochli o‘simliklar (yong‘oq, majnuntol, turanga) bilan ifodalangan, turlari
ustunlik qiladi: qizilto‘sh, hakka. Subdominant turlarga qoratomoqli qorayoloq
(13.3%), buxoro chittagi (13.3%), kiradi. Quloqdor yapoloqqush (4.4%), qirg‘iy
(2.2%), zarafshon qirg‘ovuli (2.2%), oqqanotli qizilishton (2.2%), qumri (2.2%),
bo‘zshoqshoq (2.2%), qorashoqshoq (2.2%), mayna (2.2%), chug‘urchuq
(2.2%), vyurok (2.2%) nisbatan kam uchraydigan tur sifatida qayd etildi.
39](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_39.png)
![Fevralda daraxtchil o simliklardan (yong oq, tol, to ranga) tashkil topganʻ ʻ ʻ
biotopda 15 turdagi qushlar qayd etilgan, Buxoro chittagi (24.6%), qizilto‘sh
(22.9%), turlari dominantlik qilsa, oqboshli sa’va (10.5%), hakka (10.5%),
qoratomoqli qorayoloq (8.7%), turlari subdominant tur sifatida qayd
etildi.Bo‘zshoqshoq (3.5%), ko‘k kaptar (3.5%), qumri (3.5%), musicha (1.8%),
sariq sor (1.8%), qora qarg‘a (1.8%), zarafshon qirg‘ovuli (1.8%), kulrang
qarqunoq (1.8%), qorashoqshoq (1.8%), chug‘urchuq (1.8%) turlari esa kam
uchraudigan tur sifatida qayd etildi.
Mart oyida daraxtchil o simliklar (yong oq, tol, to ranga) bilan ifodalangan
ʻ ʻ ʻ
to qaylarda 13 turdagi qushlar qayd etilgan bo lib, ular orasida buxoro chittagi
ʻ ʻ
(23.3%), dominant tur, mayna (16.3%), hakka (16.3%), qoratomoqli qorayoloq
(16.3%),subdominant tur sifatida qayd etildi. Chug‘urchuq (7.0%), oqboshli
sa’va (4.7%), zarafshon qirg‘ovuli (2.3%), ko‘k kaptar (2.3%), qumri (2.3%),
oqqanotli qizilishton (2.3%), qorashoqshoq (2.3%), qora qarg‘a (2.3%),
zavirushka moyqut (2.3%) turlari esa kam uchrashi aniqlandi
Yanvar oyida qo‘riqxonaning buffer(qo‘riqlanadigan) zonasida baland
terak, tol, jiyda, chakanda, maymunjon, eryantus, qamishlardan iborat turli xil
daraxtchil va buta o‘simliklardan iborat kombinatsiyalashgan to‘qay-qirg‘oq
biotopidan bilan ifodalangan biotoplarda 23 turdagi qushlar turi qayd etildi, ular
orasida hakka (17.3%), turi dominantlik qilsa, mayna (14.3%), ko‘k kaptar
(14.3%), subdominant tur ekanligi aniqlandi. Dala chumchug‘I (9.2%), buxoro
chittagi (8.2%), qumri (6.1%), suv tovug‘I (5.1%), qoratomoqli qorayoloq
(5.1%), oqbosh sa’va (4.1%), qashqoldoq (3.1%), sariq sor (1.0%), miqqiy
(1.0%), ko‘l baliqchisi (1.0%), qizilqush (1.0%), oqqanotli qizilishton (1.0%),
qarchig‘ay (1.0%), soz buktargisi (1.0%), ko‘ktarg‘oq (1.0%), musicha (1.0%),
go‘ng qarg‘a (1.0%), ko‘k qarg‘a (1.0%) kam uchragani kuzatildi.
Yanvar oyida chakandalar va jiydalardan tashkil topgan o‘rmonli buta
o‘simliklari biotopida qushlarning 16 turi qayd etilgan, qoratomoqli qorayoloq
(24.3%), qizilto‘sh (17.1%) ustunlik qilgan, subdominant turlar sifatida –
bo‘zshoqshoq (12.9%), oqbosh sa’va (11.4%), qayd etildi. Hakka (8.6%),
40](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_40.png)
![buxoro chittagi (5.7%), qorashoqshoq (4.3%), zarafshon qirg‘ovuli (4.3%), ko‘k
kaptar (1.4%), dala chumchug‘I (1.4%), oqqanotli qizilishton (1.4%),
yakantovuq (1.4%), mayna (1.4%), qumri (1.4%), oqqalpoqli dehqonchumchugi
(1.4%), ko‘k chumchuq (1.4%) turlari kamroq ekanligi qayd etildi.
9-rasm.Buxoro chittagi.
Fevralda asosan jiyda va chakandalardan iborat bilan zich
chakalakzorlaridan tashkil topgan to qay butazorlarida 12 turdagi qushlarʻ
uchraydi. Dominantlar – qoratomoqli qorayoloq (29.8%), hakka (21.1%),
sifatida qayd etilgan bo‘lsa, subdominant turlarga qizilto‘sh (14.0%), buxoro
chittagi (14.0%), turlari kiradi. Qorashoqshoq (5.3%), zarafshon qirg‘ovuli
(5.3%), go‘ng qarg‘a (1.8%), bo‘zshoqshoq (1.8%), chug‘urchuq (1.8%), mayna
(1.8%), oqqanotli qizilishton (1.8%), qirg‘iy (1.8%) turlari esa kamroq uchrashi
kuzatildi.
Mart oyida asosan jiyda va chakandalardan iborat zich chakalakzorlaridan
tashkil topgan to qaylarda 13 turdagi qushlar qayd etilgan bo lib, ular orasida
ʻ ʻ
qizilto‘sh (28.1%), buxoro chittagi (21.0%), dominantlik qiladi. Hakka
(15.8%), qoratomoqli qorayoloq (12.3%), kabi turlar subdominant tur
hisoblanadi. Zarafshon qirg‘ovuli (5.3%), oqbosh sa’va (5.3%), oqqanotli
qizilishton (1.8%), qirg‘iy (1.8%), qumri (1.8%), qorashoqshoq (1.8%), mayna
41](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_41.png)
![(1.8%), dala chumchug‘I (1.8%), oqqalpoqli dehqonchumchugi (1.8%) kam
uchraydigan qush turlari sifatida qayd etildi(3-diagramma).Buxoro chittagi
Hakka
Qoratomoqli qorayoloq
Qizilto’sh
Mayna
Kulrang moyqut
Vyurok
Qorashoqshoq
Go'ng qarg'a
Boshqa turlar
27
26
23
19
5
0 0 1 2 63
34
28
27 43
19
0 0 0 3 54
32 44 46
0 17
0 0 7
2 41
5
4 4 7 8
1
0 0 2 35
0 0 0 0 0 0 0 0 0Daraxtzor biotopi Buta biotopi Aralash buta biotopi o'tloq biotopi Sohil biotopi
3-diagramma. Qish - bahor oylarida qushlarning biotoplarda tarqalishi.
3.3.2. Bahor-yoz ornitokompleksining shakllanishi.
Biz apreldan iyungacha bo lgan davrda zarafshon milliy tabiat bog i
ʻ ʻ
sharoitida bahor-yoz ornitokompleksining shakllanishi va uya quruvchi qush
turlarining biotoplar orqali tarqalishini kuzatdik.
To qay o rmonining bahor-yoz davridagi ornitokompleksi ko chib
ʻ ʻ ʻ
yuruvchi va uya quruvchi qush turlaridan iborat bo lib, tosh qirg;iy, gov kaptar,
ʻ
sog‘, qorashoqshoq, oq qanotli jibilajibon, qumri,hakka, buxoro chittagi, kulrang
pashshaxo‘r, kulrang moyqut, yashil penochka, janub bulbul, bog chumchug‘i.
ʻ
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, aprel oyida baland bo‘yli etuk
teraklardan iborat daraxt biotopida 21 turdagi qushlar topilgan. yashil penochka
(22.6%) ustunlik qilsa, gov kaptar (11.8%), buxoro chittagi (10.8%), hakka
(9.7%) subdominant ekanligi aniqlandi. Ko‘k kaptar (7.5%), mayna (6.5%)
kulrang pashshaxo‘r (4.3%), qoraboshli inuya (4.3%), kulrang moyqut (4.3%),
42](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_42.png)
![qishloq qaldirg‘ochi (3.2%), zarafshon qirg‘ovuli (2.2%), oddiy qizilbosh
chumchuq (2.2%), zavirushka moyqut (2.2%), qumri (1.1%), oqqanotli
qizilishton (1.1%), qora uzunqanot (1.1%), bog‘ to‘qay chumchuq (1.1%), dala
chumchug‘i (1.1%), janub kurkalagi (1.1%), qora qarg‘a (1.1%), chug‘urchuq
(1.1%) turlari kam uchraydigan tur sifatida qayd etildi.
May oyida baland teraklar ko‘p bo‘lgan daraxtzor to‘qaylarida 18 turdagi
qushlar qayd etilgan, gov kaptar(21.4%) dominant tur ekanligi aniqlangan
bo‘lsa, yashil penochka (17.9%), buxoro chittagi (10.7%), zavirushka moyqut
(10.7%) turlari subdominant tur ekanligi aniqlandi. Hakka (8.9%), qoryoloq
(5.4%), ko‘k kaptar (3.6%), qumri (3.6%), oqqanotli qizilishton (1.8%), kakku
(1.8%), qora uzunqanot (1.8%), zarafshon qirg‘ovuli (1.8%), chug‘urchuq
(1.8%), go‘ng qarg‘a (1.8%), mayna (1.8%), qishloq qaldirg‘ochi (1.8%),
qorapeshonali qarqunoq (1.8%), dala chumchug‘i (1.8%) kabi turlar nisbatan
kam uchrashi aniqlandi.
Iyun oyida teraklardan tashkil topgan daraxt biotopida qushlarning
quyidagi turlari topilgan. ushbu biotopda jami 20 turdagi qushlar qayd etilgan.
buxoro chittagi (15.6%) ustunlik qilsa, hakka (13.7%), gov kaptar, (8.6%) turlari
subdominant ekanligi qayd etildi. Mayna (3.4%), kulrang pashshaxo‘r (3.0%),
ko‘k kaptar (3.0%), qoraboshli inuya (3.0%), qishloq qaldirg‘ochi (1.9%),
zarafshon qirg‘ovuli (1.9%), kulrang moyqut (1.9%), qumri (1.9%), oqqanotli
qizilishton (1.9%), g‘urrak (1.9%), jig‘iltoy (1.9%), janub bulbuli (1.9%),
zarg‘aldoq (1.9%), chug‘urchuq (1.9%), dala chumchug‘i (1.9%), tosh qirg‘iy
(1.9%), qorashoqshoq (1.9%) kabi turlar nisbatan kam uchrashi aniqlandi (4-
jadval).
4-jadval. Bahor-yoz oylarida daraxt biotopida qushlarning tarqalishi.
Tur Hisoblangan soni %
Yashil penochka 31 16.7
Gov kaptar 28 15.0
Buxoro chittagi 25 13.4
Hakka 22 11.8
43](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_43.png)
![Ko‘k kaptar 11 5.9
Mayna 10 5.6
Kulrang pashshaxo‘r 6 3.2
Qoraboshli inuya 6 3.2
Kulrang moyqut 5 2.7
Qishloq qaldirg‘ochi 5 2.7
Qumri 4 2.3
Chug‘urchuq 3 1.6
Dala chumchug‘i 3 1.6
Oqqanotli qizilishton 3 1.6
Qoryoloq 3 1.6
Zavirushka moyqut 3 1.6
Qora uzunqanot 2 1.0
Zarafshon qirg‘ovuli 2 1.0
Садовая камышевка 2 1.0
Go‘ng qarg‘a 1 0.5
Janub bulbuli 1 0.5
Janub kurkalagi 1 0.5
Jig‘iltoy 1 0.5
Kakku 1 0.5
Qora qarg‘a 1 0.5
Qorapeshonali qarqunoq 1 0.5
Qorashoqshoq 1 0.5
Tosh qirg‘iy 1 0.5
Zarg‘aldoq 1 0.5
Обыкновенная
чечевица 1 0.5
G‘urrak 1 0.5
Apreloyidaturangachakalakzorlaridantashkiltopgandaraxtchilbiotopdaqus
hlarningquyidagiturlaritopilgan . ushbubiotopdajami 21
turdagiqushlarqaydetilganbo ‘ lib , yashilpenochka (32.4%)
44](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_44.png)
![ustunturekanligiqaydetildi . Hakka (16.2%), govkaptar (14.7%)
subdominanthisoblanadi . mayna (7.4%), kulrangpashshaxo ‘ r (2.9%),
tillarangkarkunak (2.9%), qoraboshliinuya (2.9%), musicha (1.5%),
oqqanotliqizilishton (1.5%), zarafshonqirg ‘ ovuli (1.5%), g ‘ urrak (1.5%),
buxorochittagi (1.5%), chug ‘ urchuq (1.5%), dalachumchug ‘ i (1.5%),
qorashoqshoq (1.5%), kulrangmoyqut (1.5%), qorauzunqanot (1.5%),
qishloqqaldirg ‘ ochi (1.5%), janubbulbuli (1.5%), qoraqarg ‘ a (1.5%),
go ‘ ngqarg ‘ a (1.5%) kabiturlarnisbatankamuchrashianiqlandi .
10-rasm. Yashil penochka.
May oyida 20 turdagi qushlar topilgan, ular to‘ranga chakalaklari bilan
ifodalangan daraxtzor to‘qaylarida, gov kaptar (23.8%) ustunlik qilsa, yashil
penochka (22.5%) subdominant ekanligi aniqlandi. Hakka (11.3%), qumri
(8.8%), buxoro chittagi (6.3%), mayna (5.0%), kulrang moyqut (3.4%), bog‘
moyquti (3.4%), go‘ng qarg‘a (1.3%), qora qarg‘a (1.3%), qorashoqshoq (1.3%),
oqqanotli qizilishton (1.3%), tosh qirg‘iy (1.3%), zarafshon qirg‘ovuli (1.3%),
qoraboshli inuya (1.3%), qishloq qaldirg‘ochi (1.3%), qora uzunqanot (1.3%),
qorapeshonali qarqunoq (1.3%), kulrang pashshaxo‘r (1.3%), tillarang karkunak
(1.3%) turlari kam uchraydigan tur sifatida qayd etildi(4-diagramma).
45](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_45.png)
![Ya shil penochka
27%
Gov kaptar
20%Hakka
14%Mayna
6%Qumri
5% Boshqa turlar
29%
4-diagramma. Bahor-yoz oyida turangazordan iborat biotopda qushlarning
tarqalishi.
Iyun oyida akatsiya va terak qo‘shilgan to‘ranga chakalakzorlaridan
tashkil topgan daraxtchil to‘qaylarida qushlarning 23 turi qayd etilgan. gov
kaptar (19.0%) dominant tur sifatida qayd qilingan bo‘lsa, buxoro chittagi
(14.9%), mayna (8.1%) subdominant ekanligi aniqlandi. Hakka (6.8%), tillarang
karkunak (5.4%), ko‘k kaptar (2.7%), oqqanotli qizilishton (2.7%), go‘ng qarg‘a
(2.7%), zarafshon qirg‘ovuli (2.7%), qorashoqshoq (2.7%), qora qarg‘a (1.4%),
dala chumchug‘i (1.4%), chug‘urchuq (1.4%), musicha (1.4%), kulrang
pashshaxo‘r (1.4%), qumri (1.4%), qoraboshli inuya (1.4%), qishloq
qaldirg‘ochi (1.4%), qora uzunqanot (1.4%), kulrang moyqut (1.4%),
sassiqpopishak (1.4%), zarg‘aldoq (1.4%), miqqiy (1.4%) turlari kam uchrashi
aniqlandi. (5-jadval)
5-jadval.Bahor-yoz oylarida buta biotopida qushlarning tarqalishi
Tur Hisoblangan soni %
Gov kaptar 43 20.3
Yashil penochka 40 18.9
Hakka 25 11.8
Buxoro chittagi 17 8.0
46](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_46.png)
![Mayna 15 7.1
Qumri 8 3.8
Tillarang karkunak 7 3.3
Kulrang moyqut 5 2.7
Zarafshon qirg‘ovuli 4 1.9
Qorashoqshoq 4 1.9
Qoraboshli inuya 4 1.9
Oqqanotli qizilishton 4 1.9
Kulrang pashshaxo‘r 4 1.9
Bog‘ moyquti 3 1.4
Qora uzunqanot 3 1.4
Qora qarg‘a 3 1.4
Qishloq qaldirg‘ochi 3 1.4
Ko‘k kaptar 2 1.0
Go‘ng qarg‘a 2 1.0
Musicha 2 1.0
Go‘ng qarg‘a 2 1.0
Dala chumchug‘i 2 1.0
Chug‘urchuq 2 1.0
Zarg‘aldoq 1 0.5
Tosh qirg‘iy 1 0.5
Sassiqpopishak 1 0.5
Qorapeshonali qarqunoq 1 0.5
Miqqiy 1 0.5
Janub bulbuli 1 0.5
G‘urrak 1 0.5
Aprel oyida akatsiya va terak qo‘shilgan turangadan iborat aralash
daraxtchil o‘simliklar biotopida 18 turdagi qushlar qayd etilgan. yashil penochka
(20.3%) ustunlik qilishi aniqlandi. Hakka (14.1%), buxoro chittagi (12.5%)
47](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_47.png)
![turlari subdominant ekanligi qayd etildi. mayna (6.3%), ko‘k kaptar (6.3%), gov
kaptar (6.3%), kulrang pashshaxo‘r (6.3%), qoraboshli inuya (4.7%), qishloq
qaldirg‘ochi (4.7%), zarafshon qirg‘ovuli (3.1%), kulrang moyqut (3.1%), qumri
(3.1%), oqqanotli qizilishton (1.5%), janub bulbuli (1.5%), chug‘urchuq (1.5%),
dala chumchug‘i (1.5%), tosh qirg‘iy (1.5%), qorashoqshoq (1.5%) kabi 10 ga
yaqin turlar esa ushbu biotopda kam uchrganligi aniqlandi.
May oyida akatsiya, terak qo‘shilgan turangadan iborat aralash daraxtchil
o‘simliklari bo‘lgan biotopda 25 turdagi qushlar qayd etilgan, gov kaptar
(23.2%) dominant tur sifatida qayd etilgan bo‘lsa, hakka (14.6%), yashil
penochka (9.8%), buxoro chittagi (9.8%), tillarang karkunak (9.8%)
subdominant turlar sifatida qayd etildi. Mayna (6.1%), qumri (3.2%),
qorashoqshoq (2.4%), qorapeshonali qarqunoq (3.2%), dala chumchug‘i (1.2%),
chug‘urchuq (1.2%), oqqanotli qizilishton (1.2%), zarafshon qirg‘ovuli (1.2%),
musicha (1.2%), (1.2%), kulrang pashshaxo‘r (1.2%), qoraboshli inuya (1.2%),
qishloq qaldirg‘ochi (1.2%), kulrang moyqut (1.2%), bog‘ to‘qay chumchuq
(1.2%), oddiy qizilbosh chumchuq (1.2%), janub bulbuli (1.2%), zarg‘aldoq
(1.2%), tosh qirg‘iy (1.2%), miqqiy (1.2%) kabi turlar kam uchrashi aniqlandi.
Aprel oyida to qay butazorida 23 turdagi qushlar ustunlik qilgan bo lib,ʻ ʻ
oddiy qizilbosh chumchuq (16.3%) turi ustunlik qilsa, hakka (13.8%), yashil
penochka (12.5%), gov kaptar (11.3%) turlari subdominant tur ekanligi qayd
etildi. Mayna (7.5%), qoraboshli inuya (6.3%), kulrang pashshaxo‘r (5.0%),
qora uzunqanot (3.4%), tillarang karkunak (3.4%), haqqush (2.5%), qishloq
qaldirg‘ochi (2.5%), zarafshon qirg‘ovuli (1.3%), qumri (1.3%), kulrang moyqut
(1.3%), musicha (1.3%), oqqanotli qizilishton (1.3%), tosh qirg‘iy (1.3%),
zavirushka moyqut (1.3%), qamishzor to‘qaychumchugi (1.3%), buxoro chittagi
(1.3%), chug‘urchuq (1.3%), dala chumchug‘i (1.3%), qorashoqshoq (1.3%)
turlari kam uchrashi kuzatildi.
May oyida to‘qay butazorlarida, asosan eriyantus, akatsiya va turanga
aralashmasidan biotopda qushlarning 18 turi qayd etilgan bo‘lib, qamishzor
to‘qaychumchugi (19.5%) ustunlik qilishi qayd etildi. Buxoro chittagi (14.6%),
48](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_48.png)
![janub bulbuli (9.8%), gov kaptar (9.8%), hakka (9.8%) turlari subdominant
ekanligi qayd etildi. kulrang moyqut (7.3%), zarafshon qirg‘ovuli (2.4%),
musicha (2.4%), zarg‘aldoq (2.4%), hind chumchug‘i (2.4%), zavirushka
moyqut (2.4%), janub kurgalagi (2.4%), miqqiy (2.4%), qorashoqshoq (2.4%),
qumri (2.4%), kulrang pashshaxo‘r (2.4%), qoraboshli inuya (2.4%), keng dumli
to‘qay chumchuq (2.4%) kam uchrashi qayd etildi.
Iyun oyida malina, jiyda va majnuntol o‘sadigan zich chakalakzorlardan
tashkil topgan buta biotopida 21 turdagi qushlar topilgan, buxoro chittagi
(17.5%) turi ustunligi qayd etilgan bo‘lsa, qamishzor to‘qaychumchugi (12.5%),
hakka (12.5%) turlari subdominant ekanligi qayd etildi. Kulrang moyqut (7.5%),
janub bulbuli (7.5%), qumri (5.0%), miqqiy (2.5%), ko‘k kaptar (2.5%),
musicha (2.5%), zarafshon qirg‘ovuli (2.5%), hind chumchug‘i (2.5%), dala
chumchug‘i (2.5%), chug‘urchuq (2.5%), mayna (2.5%), qora qarg‘a (2.5%),
qorapeshonali qarqunoq (2.5%), qora uzunqanot (2.5%), qorashoqshoq (2.5%),
kulrang pashshaxo‘r (2.5%), qishloq qaldirg‘ochi (2.5%), jig‘iltoy (2.5%) turlari
esa ushbu biotopda kam uchrovchi qushlar ekanligi aniqlandi.
Aprel oyida chakanda va jiydalardan iborat chakalakzorlaridan tashkil
topgan daraxtchil va butali o‘simliklar biotopida 25 turdagi qushlar qayd etilgan,
yashil penochka (18.3%) turlari dominantlik qilgan bo‘lsa, gov kaptar (17.3%),
oddiy qizilbosh chumchuq (11.5%) turlari subdominant ekanligi qayd etilgan.
Hakka (7.7%), qoratomoqli inuya (6.7%), kulrang moyqut (5.8%), buxoro
chittagi (5.8%), janub bulbuli (3.8%), mayna (3.8%), oqqanotli qizilishton
(1.9%), qumri (1.9%), tosh qirg‘iy (1.9%0, miqqiy (1.0%), ko‘k kaptar (1.0%),
g‘urrak (1.0%), zarafshon qirg‘ovuli (1.0%), sassiqpopishak (1.0%), hind
chumchug‘i (1.0%), dala chumchug‘i (1.0%), chug‘urchuq (1.0%), go‘ng qarg‘a
(1.0%), qora qarg‘a (1.0%), qorapeshonali qarqunoq (1.8%), qorashoqshoq
(1.8%), kulrang pashshaxo‘r (1.8%), qishloq qaldirg‘ochi (1.8%) turlar umuman
olganda, ushbu biotopda nisbatan kam uchrashi kuzatildi.
May oyida asosan chakanda va jiydalardan iborat zich chakalakzorlaridan
tashkil topgan to qay butazorlarida 20 turdagi qushlar uchraydi, yashil penochkaʻ
49](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_49.png)
![(27.5)% turi ustunlik qilgan bo‘lsa, hakka (13.8%), qoratomoqli inuya (10.3%)
subdominant turlar ekanligi qayd etildi. Kulrang moyqut (8.6%), gov kaptar
(8.6%), janub bulbuli (3.4%), oqqanotli qizilishton (3.4%), qumri (3.4%),
miqqiy (1.7%), ko‘k kaptar (1.7%), zarafshon qirg‘ovuli (1.7%), oddiy kakku
(1.7%), qora uzunqanot (1.7%), chug‘urchuq (1.7%), mayna (1.7%), qora qarg‘a
(1.7%), qorapeshonali qarqunoq (1.7%), dala chumchug‘i (1.7%), qorashoqshoq
(1.7%), qishloq qaldirg‘ochi (1.7%) turlari esa ushbu biotopda kam uchrovchi
qushlar ekanligi aniqlandi.
10-rasm.Soz bo‘qtargisi.
Iyun oyida asosan chakanda va jiydalardan iborat zich chakalakzorlaridan
tashkil topgan to‘qayda 25 turdagi qushlar qayd etilgan bo‘lib, gov kaptar
(20.0%) ustunlik qilishi qayd qilindi. Mayn а (13.8%), hakka (9.2%), buxoro
chittagi (9.2%) turlari subdominant ekanligi qayd qilindi. Qoratomoqli inuya
(7.8%), kulrang moyqut (4.6%), janub bulbuli (4.6%), oqqanotli qizilishton
(3.1%), qumri (3.1%), tosh qirg‘iy (1.5%), miqqiy (1.5%), ko‘k kaptar (1.5%),
g‘urrak (1.5%), zarafshon qirg‘ovuli (1.5%), chug‘urchuq (1.5%), qorapeshonali
qarqunoq (1.5%), to‘qay bulbuli (1.5%), janub kurgalagi (1.5%), qora uzunqanot
(1.5%), qorashoqshoq (1.5%), kulrang pashshaxo‘r (1.5%), zarg‘aldoq (1.5%),
50](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_50.png)
![qishloq qaldirg‘ochi (1.5%), keng dumli to‘qay chumchuq (1.5%), jig‘iltoy
(1.5%) turlari esa ushbu biotopda kam uchrovchi qushlar ekanligi aniqlandi.
Aprel oyida aralash daraxtchil o‘simliklar (yong‘oq, majnuntol, turanga)
bilan ifodalangan biotopda qushlarning 23 turi qayd etilgan bo‘lib, ularda. yashil
penochka (19.5%) ustunlik qilsa, oddiy qizilbosh chumchuq (14.9%), gov kaptar
(12.6%) turlari esa subdominant sifatida qayd qilindi, mayna (6.9%), buxoro
chittagi (6.9%), tillarang karkunak (6.9%), hakka (4.6%), qoratomoqli inuya
(4.6%), kulrang moyqut (3.4%), oqqanotli qizilishton (3.4%), qumri (2.3%),
miqqiy (1.1%), ko‘k kaptar (1.1%), zarafshon qirg‘ovuli (1.1%), oddiy kakku
(1.1%), dala chumchug‘i (1.1%), chug‘urchuq (1.1%), go‘ng qarg‘a (1.1%),
qora qarg‘a (1.1%), qorapeshonali qarqunoq (1.1%), qorashoqshoq (1.1%),
qishloq qaldirg‘ochi (1.1%) turlar umuman olganda, ushbu biotopda nisbatan
kam uchrashi kuzatildi (6-jadval).
6-jadval.Bahor-yoz oylarida daraxt-buta biotopida qushlarning tarqalishi.
Tur Hisoblangan soni %
Gov kaptar 38 23 .6
Yashil penochka 21 13.0
Hakka 21 13.0
Buxoro chittagi 16 9.9
Mayna 9 5.6
Tillarang karkunak 8 4.7
Qumri 5 3.1
Kulrang pashshaxo‘r 5 3.1
Qoraboshli inuya 4 2.5
Qishloq qaldirg‘ochi 4 2.5
Ko‘k kaptar 4 2.5
Zarafshon qirg‘ovuli 3 1.7
Qorashoqshoq 3 1.7
Kulrang moyqut 3 1.7
Tosh qirg‘iy 2 1.3
Oqqanotli qizilishton 2 1.3
51](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_51.png)
![Janub bulbuli 2 1.3
Dala chumchug‘i 2 1.3
Chug‘urchuq 2 1.3
Bog‘ to‘qay chumchug‘i 1 0.6
Oddiy qizilbosh
chumchuq 1 0.6
Julan 1 0.6
Zarg‘aldoq 1 0.6
Qorapeshonali qarqunoq 1 0.6
Musicha 1 0.6
Miqqiy 1 0.6
May oyida daraxtsimon o simliklardan (yong oq, tol, to ranga) tashkilʻ ʻ ʻ
topgan biotopda 25 turdagi qushlar qayd etilgan bo lib yashil penochka (16.2%),
ʻ
gov kaptar (16.2%), buxoro chittagi (9.4%), bog‘ to‘qay chumchuq (8.1%),
hakka (8.1%), qoratomoqli inuya (5.4%), kulrang moyqut (4.5%), janub bulbuli
(4.5%), oqqanotli qizilishton (2.7%), qumri (2.7%), tosh qirg‘iy (2.7%), ko‘k
kaptar (2.7%), g‘urrak (1.4%), zarafshon qirg‘ovuli (1.4%), oddiy kakku (1.4%),
zarg‘aldoq (1.4%), mayna (1.4%), qora qarg‘a (1.4%), qorapeshonali qarqunoq
(1.4%), janub kurgalagi (1.4%), qora qarg‘a (1.4%), kulrang pashshaxo‘r
(1.4%), qishloq qaldirg‘ochi (1.4%), jig‘iltoy (1.4%), qora laylak (1.4% turlari
esa ushbu biotopda kam uchrovchi qushlar ekanligi aniqlandi.
52](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_52.png)
![11-rasm.Qoratomoq qorayoloq.
Iyun oyida daraxtchil o simliklar (yong oq, tol, to ranga) bilanʻ ʻ ʻ
ifodalangan to qaylarda 24 turdagi qushlar qayd etilgan bo lib, ular orasida,
ʻ ʻ
buxoro chittagi (15.3%) dominant tur ekanligi qayd qilingan bo‘lsa, qamishzor
to‘qay chumchugi (11.9%), hakka (10.2%), gov kaptar (10.2%), mayna (10.2%)
kabi turlar subdominantligi aniqlandi. kulrang moyqut (3.4%), qoratomoqli
inuya (3.4%), janub bulbuli (3.4%), oqqanotli qizilishton (3.4%), qumri (3.4%),
tosh qirg‘iy (1.7%), miqqiy (1.7%, ko‘k kaptar 1.7%, g‘urrak 1.7%, zarafshon
qirg‘ovuli 1.7%, sassiqpopishak 1.7%, dala chumchug‘i 1.7%, qora qarg‘a 1.7%,
qorapeshonali qarqunoq 1.7%, to‘qay chumchug‘i 1.7%, qorashoqshoq 1.7%,
kulrang moyqut 1.7%, bog‘ to‘qay chumchug‘i 1.7%, jig‘iltoy 1.7% turlar
umuman olganda, ushbu biotopda nisbatan kam uchrashi kuzatildi(5-
diagramma).
53](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_53.png)
![Buxoro
chittagi Hakka Qoratomoqli
qorayoloq Qizilto’sh Mayna Churrak Qashqaldoq27
26
23
19
5
024
17 27 43
19
032 44 46
5 17
05
4
2 6
1
00 0 0 0 0 4
3Bahor-yoz oylarida qushlarning biotoplar
bo'yicha tarqalishi
Daraxtzor biotopi Buta biotopi Aralash buta biotopi
o'tloq biotopi Sohil biotopi
5-diagramma. Bahor-yoz oylarida qushlarning biotoplar bo‘yicha tarqalishi.
3.3.3. Yoz-kuz ornitokompleksining shakllanishi.
To qay o rmonining yoz-kuz davridagi ornitokompleksi qushlarningʻ ʻ
o troq, ko chib yuruvchi va uy quruvchi turlaridan iborat bo lib, kulrang
ʻ ʻ ʻ
moyqut, yashil penochka, janub bulbuli, bog chumchug‘i, tosh qirg‘iy, gov
ʻ
kaptar, oddiy sog‘, qorashoqshoq, oqqanotli qizilishton, qumri, hakka, buxoro
chittagi, kulrang pashshaxo‘r kabi turlarini o z ichiga oladi.
ʻ
Iyul oyida baland teraklardan tashkil topgan daraxtchil biotopda
qushlarning 18 turi qayd etilgan, ulardan hakka (21.8%) eng ko‘p uchragan
bo‘lsa, gov kaptar (18.2%), mayna (18.2%), tillarang karkunak (14.5%)
subdominant turlardir. Qoratomoqli inuya (3.6%), qora qarg‘a (1.8%), go‘ng
qarg‘a (1.8%), qumri (1.8%), musicha (1.8%), oqqanotli qizilishton (1.8%),
zarafshon qirg‘ovuli (1.8%), qora uzunqanot (1.8%), buxoro chittagi (1.8%),
chug‘urchuq (1.8%),dala chumchug‘i (1.8%), qorashoqshoq (1.8%), kulrang
54](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_54.png)
![moyqut (1.8%), qishloq qaldirg‘ochi (1.8%) turlar umuman olganda, ushbu
biotopda nisbatan kam uchrashi kuzatildi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, iyul oyida turanga
chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchili biotopda qushlarning 17 turi
topilgan bo‘lib hakka (20.0%) dominant tur ekanligi kuzatildi. Subdominant
turlar gov kaptar (15.0%), buxoro chittagi (13.3%), ko‘k kaptar (11.6%), mayna
(10.0%) qushlar turlari qayd etilgan bo‘lsa, qoratomoqli inuya (3.3%), kulrang
moyqut (3.3%), qishloq qaldirg‘ochi (3.3%), zarafshon qirg‘ovuli (3.3%), tosh
qirg‘iy (3.3%), musicha (3.3%), qumri (1.6%), oqqanotli qizilishton (1.6%, qora
uzunqanot (1.6%, dala chumchug‘i (1.6%), qora qarg‘a (1.6%), janub bulbuli
(1.6%) kam uchraydigan turlar sifatida kuzatildi.
Avgust oyida to‘ranga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtzor
to‘qaylarida qushlarning 20 turi qayd etilgan bo‘lib, ulardan gov kaptar (22.2%)
turi ustinlik qilsa, hakka (18.5%), buxoro chittagi (11.1%) kabi turlar
subdominant ekanligi aniqlandi. Tillarang karkunak (7.4%), qumri (5.5%),
kulrang moyqut (5.5%), qora shoqshoq (3.7%), ko‘k kaptar (3.7%), oddiy sog‘
(1.9%), musicha (1.9%), oqqanotli qizilishton (1.9%), qora uzunqanot (1.9%),
zarafshon qirg‘ovuli (1.9%), chug‘urchuq (1.9%), go‘ng qarg‘a (1.9%), mayna
(1.9%), qishloq qaldirg‘ochi (1.9%), qorapeshonali qarqunoq (1.9%), yashil
penochka (1.9%), janub bulbuli (1.9%) turlari esa ushbu biotopda kam
uchrovchi qushlar ekanligi aniqlandi.
Sentyabr oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil
biotopda 17 turdagi qushlar qayd etilgan. Buxoro chittagi (23.1%), hakka
(20.5%) turlar ustun li qilishi va gov kaptar (12.8%) turlari subdominant turlar
ekanligi aniqlandi. Tillarang karkunak (7.7%), zarafshon qirg‘ovuli (5.1%), tosh
qirg‘iy (5.1%), oqqanotli qizilishton (2.5%), oddiy sog‘ (2.5%), jig‘iltoy (2.5%),
g‘urrak (2.5%), qishloq qaldirg‘ochi (2.5%), janub bulbuli (2.5%), mayna
(2.5%), chug‘urchuq (2.5%), dala chumchug‘i (2.5%), kulrang moyqut (2.5%),
qorashoqshoq (2.5%) kabi qush turlari kamroq ekanligi kuzatildi.(6-diagramma).
55](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_55.png)
![Hakka
20%
Gov kaptar
16%
Buxoro chittagi
14%
Ko’k kaptar
7%Mayna
7%Boshqa turlar
36%
6-diagramma. Yoz- kuz oylarida turangazorda qushlarning tarqalishi.
Iyul oyida akatsiya, terak aralashmasi bilan turangadan iborat aralash
daraxtchil o‘simliklar biotopida 21 turdagi qushlar qayd etilgan. Dominant tur
hakka (20.0%); subdominant turlar esa gov kaptar (16.0%), mayna (12.0%),
buxoro chittagi (8.0%), janub bulbuli (8.0%) ekanligi qayd etildi. Oqqanotli
qizilishton (4.0%), tosh qirg‘iy (4.0%), miqqiy (2.0%), ko‘k kaptar (2.0%),
g‘urrak (2.0%), qumri (2.0%), zarafshon qirg‘ovuli (2.0%), sassiqpopishak
(2.0%), go‘ng qarg‘a (2.0%), qishloq qaldirg‘ochi (2.0%), chug‘urchuq (2.0%),
qoratomoqli inuya (2.0%), kulrang moyqut (2.0%), qora qarg‘a (2.0%),
qorapeshonali qarqunoq (2.0%), qorashoqshoq (2.0%) turlari nisbatan kam
ekanligi qayd etildi.
56](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_56.png)
![12-rasm. Hakka.
Avgust oyida akasiya, terak qo‘shilgan turangadan iborat aralash
daraxtchil o‘simliklari iborat bo‘lgan biotopda 20 turdagi qushlar qayd etilgan
bo‘lib. Hakka (19.1%), gov kaptar (17.0%) turlari ustunlik qilsa, buxoro chittagi
(10.6%), tillarang karkunak (10.6%) subdominant tur sifatida qayd etildi. Ko‘k
kaptar (4.2%), janub bulbuli (4.2%), oqqanotli qizilishton (4.2%), qumri (4.2%),
miqqiy (2.1%), zarafshon qirg‘ovuli (2.1%), oddiy kakku (2.1%), qora
uzunqanot (2.1%), qishloq qaldirg‘ochi (2.1%), zog‘cha (2.1%), mayna (2.1%),
kulrang moyqut (2.1%), dala chumchug‘i (2.1%), go‘ng qarg‘a (2.1%),
qorashoqshoq (2.1%) turlari esa karoq ekanligi aniqlandi.
Sentyabr oyida akatsiya va terak qo‘shilgan to‘ranga chakalakzorlaridan
tashkil topgan daraxtchil to‘qaylarida qushlarning 22 turi qayd etilgan. Gov
kaptar (22.0%) dominant ekanligi kuzatilgan bo‘lsa, buxoro chittagi (13.6%),
mayna (10.1%), hakka (10.1%) kabi turlar subdominant hisoblanadi. Tillarang
karkunak (6.7%, qoratomoqli inuya (3.4%), kulrang moyqut (3.4%), janub
bulbuli (3.4%), oqqanotli qizilishton (3.4%), qumri (3.4%), tosh qirg‘iy (3.4%),
miqqiy (1.6%), jig‘iltoy (1.6%), ko‘k kaptar (1.6%), g‘urrak (1.6%), zarafshon
57](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_57.png)
![qirg‘ovuli (1.6%), qora uzunqanot (1.6%), qishloq qaldirg‘ochi (1.6%),
chug‘urchuq (1.6%), qamishzor to‘qaychumchugi (1.6%), qorashoqshoq (1.6%)
kam uchraydigan turlar ekanligi qayd etildi. (7-jadval).
7-jadval.Yoz-kuz oylarida daraxt biotopida qushlarning tarqalishi.
Tur Hisoblangan soni %
Hakka 53 19.1
Gov kaptar 52 18.8
Mayna 31 11.2
Tillarang karkunak 26 9.4
Buxoro chittagi 2 1 7.6
Qumri 13 4.7
Kulrang moyqut 10 3.6
Ko‘k kaptar 7 2.5
Zarafshon qirg‘ovuli 6 2.2
Qoratomoqli inuya 6 2.2
Qora uzunqanot 5 1.8
Qishloq qaldirg‘ochi 5 1.8
Oqqanotli qizilishton 5 1.8
Musicha 5 1.8
Qora qarg‘a 4 1.5
Go‘ng qarg‘a 4 1.5
Tosh qirg‘iy 3 1.1
Qorashoqshoq 3 1.1
Dala chumchug‘i 3 1.1
Chug‘urchuq 3 1.1
Ko‘k kaptar 2 0.7
Yashil penochka 2 0.7
Qorapeshonali qarqunoq 2 0.7
Qora shoqshoq 2 0.7
Janub bulbuli 2 0.7
Oddiy sog‘ 1 0.4
Kulrang pashshaxo‘r 1 0.4
Iyuloyidato ‘ qayzichmalinadaniboratbutabiotopidaqushlarning 20
turiqaydetilganbo ‘ lib , ulardanhakka (20.8%) turiustunlikqilsa , janubbulbuli
(18.8%), govkaptar (12.5%) turlarisubdominantturekanligikuzatildi .
Qoratomoqliinuya (4.2%), qorauzunqanot (4.2%), tillarangkarkunak (4.2%),
haqqush (4.2%), qorashoqshoq (2.1%), qishloqqaldirg ‘ ochi (2.1%),
58](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_58.png)
![zarafshonqirg ‘ ovuli (2.1%), qumri (2.1%), musicha (2.1%, oqqanotliqizilishton
(2.1%), toshqirg ‘ iy (2.1%), buxorochittagi (2.1%), chug ‘ urchuq (2.1%),
dalachumchug ‘ i (2.1%), kulrangmoyqut (2.1%), qamishzorto ‘ qaychumchugi
(2.1%), mayna (2.1%) turlarinisbatankamuchrashikuzatildi .
Avgustoyidaasosaneryantus ,
akatsiyavaturangaqo ‘ shilganzichchakalakzorlardaniboratto ‘ qaybutazorlaridaqus
hlarning 18 turiqaydetilganbo ‘ lib , govkaptar (16.6%),
qamishzorto ‘ qaychumchugi (16.6%), ustunlikqiladi . subdominantturlar :
buxorochittagi (10.4%), janubbulbuli (10.4%) hisoblanadi . Tillarangkarkunak
(8.3%), hakka (8.3%), kulrangmoyqut (6.3%), zarafshonqirg ‘ ovuli (2.1%),
qumri (2.1%), miqqiy (2.1%), haqqush (2.1%), hindchumchug ‘ i (2.1%),
bog ‘ to ‘ qaychumchuq (2.1%), yashilpenochka (2.1%), qoratomoqliinuya (2.1%),
qorashoqshoq (2.1%), kengdumlito ‘ qaychumchug ‘ i (2.1%), janubkurgalagi
(2.1%) turlaribubiotopdakamuchraydiganturlarekanligiqaydetildi .
Sentyabroyidamalina ,
jiydavamajnuntolo ʻ sadiganzichchakalakzorlardantashkiltopganbutabiotopida 23
turdagiqushlartopilgan . qamishzorto ‘ qaychumchugi (17.8%) usulikqilsa ,
buxorochittagi (15.5%), hakka (11.1%) kabiturlarsubdominantekanligianiqlandi .
kulrangmoyqut (6.6%), janubbulbuli (6.6%), qumri (4.4%), miqqiy (2.2%),
jig ‘ iltoy (2.2%), ko ‘ kkaptar (2.2%), musicha (2.2%), zarafshonqirg ‘ ovuli
(2.2%), qorauzunqanot (2.2%), tillarangkarkunak (2.2%), qishloqqaldirg ‘ ochi
(2.2%), hindchumchug ‘ i (2.2%), mayna (2.2%), chug ‘ urchuq (2.2%),
dalachumchug ‘ i (2.2%), kulrangpashshaxo ‘ r (2.2%), qoraqarg ‘ a (2.2%),
qorapeshonaliqarqunoq (2.2%), bog ‘ to ‘ qaychumchuq (2.2%), qorashoqshoq
2.2%) turlarkamuchrovchiturlarsifatidaqaydetildi .
Iyuloyidachakandavajiydalardaniboratchakalakzorlaridantashkiltopgandar
axt - butao ‘ simliklarbiotopida 16 turdagiqushlarqaydetilgan , hakka (20.0%)
turiustunlikqilsa , govkaptar (17.8%), buxorochittagi (13.3%), mayna (11.1%)
subdominantturlarsifatidaqaydetildi . Ko ‘ kkaptar (8.8%), zarafshonqirg ‘ ovuli
(4.4%), tillarangkarkunak (4.4%), qoratomoqliinuya (2.2%), qishloqqaldirg ‘ ochi
59](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_59.png)
![(2.2%), musicha (2.2%, kulrangmoyqut (2.2%, qumri (2.2%,
oqqanotliqizilishton (2.2%), janubbulbuli (2.2%), chug ‘ urchuq (2.2%),
qorashoshoq (2.2%) turlariesakamroquchrashikuzatildi .
Avgustoyidaasosan ,
chakandavajiydalardaniboratzichchakalakzorlaridaniboratdaraxt -
butao ‘ simliklarbiotopida 20 turdagiqushlaruchraydi . Dominant tur - gov kaptar
(22.4%), hakka (17.2%), buxoro chittagi (12.1%), tillarang karkunak (10.3%)
turlari esa subdominant hisoblanadi. Mayna (8.6%), qumri (5.2%), oqqanotli
qizilishton (1.7%), qishloq qaldirg‘ochi (1.7%), zarafshon qirg‘ovuli (1.7%),
yashil penochka (1.7%), musicha (1.7%), chug‘urchuq (1.7%), dala chumchug‘i
(1.7%), bog ‘to‘qay chumchuq (1.7%), kulrang moyqut (1.7%), tosh qirg‘iy
(1.7%), qoratomoqli inuya (1.7%), qorapeshonali qarqunoq (1.7%),
qorashoqshoq (1.7%), janub bulbuli (1.7%) turlari ushbu biotopda kam uchrashi
kuzatildi.
Sentyabr oyida, asosan, chakanda va jiydalardan iborat zich
chakalaklaridan tashkil topgan to‘qayda 22 turdagi qushlar qayd etilgan bo‘lib,
ulardan gov kaptar (19.0%) turi ustunlik qilsa, tillarang karkunak (15.9%),
buxoro chittagi (11.1%) subdominant turlar ekanligi aniqlandi. Mayna (9.5%),
hakka (9.5%), go‘ng qarg‘a (6.3%), ko‘k kaptar (3.2%), oqqanotli qizilishton
(3.2%), zarafshon qirg‘ovuli (3.2%), qorashoqshoq (3.2%), miqqiy (3.2%),
sassiqpopishak (3.2%), qora uzunqanot (3.2%), qumri (3.2%), musicha (3.2%),
dala chumchug‘i (3.2%), chug‘urchuq (3.2%), kulrang pashshaxo‘r (3.2%),
qoratomoqli inuya (3.2%), qishloq qaldirg‘ochi (3.2%), kulrang moyqut (3.2%),
qora qarg‘a (3.2%) turlar ushbu biotob uchu kam uchrashi kuzatildi. (8-jadval)
8-jadval.Yoz-kuz oylarida buta biotopida qushlarning tarqalishi.
Tur Hisoblangan soni %
Hakka 29 15.5
Gov kaptar 22 11.8
Buxoro chittagi 1 9 10.2
Janub bulbuli 18 9.6
60](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_60.png)
![Turkiston to‘qay
chumchug‘i 17 9.1
Tillarang karkunak 9 4.8
Kulrang moyqut 8 4.3
Mayna 7 3.8
Zarafshon qirg‘ovuli 6 3.3
Ko‘k kaptar 5 2.7
Qumri 5 2.7
Qishloq qaldirg‘ochi 4 2.1
Qorashoqshoq 4 2.1
Qoratomoqli inuya 4 2.1
Chug‘urchuq 3 1.6
Musicha 3 1.6
Qora uzunqanot 3 1.6
Haqqush 3 1.6
Dala chumchug‘i 2 1.1
Hind chumchug‘i 2 1.1
Miqqiy 2 1.1
Oqqanotli qizilishton 2 1.1
Bog‘ chumchug‘i 2 1.1
Janub kurgalagi 1 0.5
Jig‘iltoy 1 0.5
Keng dumli to‘qay
chumchug‘i 1 0.5
Kulrang pashshaxo‘r 1 0.5
Qora qarg‘a 1 0.5
Qorapeshonali qarqunoq 1 0.5
Tosh qirg‘iy 1 0.5
Yashil penochka 1 0.5
Iyuloyida ( yong ‘ oq , tol , turanga )
bilanifodalanganaralashdaraxtchilo ‘ simliklarbiotopdaqushlarning 22
turiqaydetilganbo ‘ lib , buxorochittagi (20.6%), hakka (14.3%), govkaptar
(12.7%), майна (6.3%), qishloqqaldirg ‘ ochi (4.8%), tillarangkarkunak (4.8%),
qorashoqshoq (4.8%), kulrangmoyqut (4.8%), oqqanotliqizilishton (4.8%),
qumri (4.8%), toshqirg ‘ iy (4.8%), oddiykakku (2.4%), ko ‘ kkaptar (2.4%),
zarafshonqirg ‘ ovuli (2.4%), zarg ‘ aldoq (2.4%), go ‘ ngqarg ‘ a (2.4%),
chug ‘ urchuq (2.4%), dalachuchug ‘ i (2.4%), qoratomoqliinuya (2.4%),
61](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_61.png)
![kulrangpashshaxo ‘ r (2.4%), qorapeshonaliqarqunoq (2.4%),
qamishzorto ‘ qaychumchugi (2.4%) turlarinisbatankamuchrashikuzatildi .
Avgust oyida daraxtchil o‘simliklardan (yong‘oq, tol, turanga) iborat
biotopda 23 turdagi qushlar qayd etilgan. Ushbu biotop uchun hakka (19.2%)
turi ustunlik qilsa, gov kaptar (15.7%), buxoro chittagi (12.3%) turlari
subdominant hisoblanadi qoratomoqli inuya (7.0%), kulrang moyqut (5.3%),
janub bulbuli (3.5%), oqqanotli qizilishton (3.5%), qumri (3.5%, qora qarg‘a
(3.5%, jig‘iltoy (3.5%, hind chumchug‘i (1.7%), ko‘k kaptar (1.7%), bedana
(1.7%), zarafshon qirg‘ovuli (1.7%), ko‘k kaptar (1.7%), qishloq qaldirg‘ochi
(1.7%), zarg‘aldoq (1.7%), mayna (1.7%), kulrang pashshaxo‘r (1.7%),
тростниковаякамышевка (1.7%), qorapeshonali qarqunoq (1.7%),
qorashoqshoq (1.7%), janub kurgalagi (1.7%) turlari esa kamroq uchrashi
kuzatildi.
Sentyabr oyida daraxtchil o‘simliklar (yong‘oq, tol, to‘ranga) bilan
ifodalangan to‘qaylarda 19 turdagi qushlar qayd etilgan bo‘lib, ulardan buxoro
chittagi (12.3%) dominant tur ekanligi aniqlandi. Subdominant turlar esa hind
chumchug‘i (8.8%), hakka (8.8%), kulrang moyqut (7.0%) turlari qayd etildi.
janub bulbuli (3.5%), qumri (3.5%), oqqanotli qizilishton (3.5%), tosh qirg‘iy
(1.8%), oddiy sog‘ (1.8%), ko‘k kaptar (1.8%), musicha (1.8%), zarafshon
qirg‘ovuli (1.8%), qishloq qaldirg‘ochi (1.8%), go‘ng qarg‘a (1.8%), майна
(1.8%), chug‘urchuq (1.8%), dala chumchug‘i (1.8%), kulrang pashshaxo‘r
(1.8%), Turkiston to‘qay chumchug‘i (1.8%)
Sentyabr oyida qo‘riqxonaning bufer zonasida baland terak, tol, chakanda
va jiydalardan iborat malina, eryantus, qamish, qirg‘oq biotopidan iborat turli xil
daraxt-buta o‘simliklar kombinatsiyasi bilan ifodalangan biotoplarda 26 turdagi
qushlar qayd etilgan. Hakka (14.4%) turi dominantlik qilishi aniqlangan bo‘lsa,
ko‘k kaptar (13.4%), hind chumchug‘i (12.4%), mayna (11.3%) turlari
dubdominant sifatida qayd etildi. Dala chumchug‘i (6.1%), buxoro chittagi
(4.1%), qora uzunqanot (4.1%), tillarang karkunak (4.1%), qumri (3.1%),
so‘fito‘rg‘ay (3.1%), suv tovug‘i (3.1%), qorashoqshoq (3.1%), chiyildoq
62](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_62.png)
![baliqchi (3.1%), ko‘l baliqchisi (2.1%), daryo chigirtkachisi (2.1%), qashqoldoq
(2.1%), oq dumli burgut (1.0%), sariq sor (1.0%), oqqanotli qizilishton (1.0%),
soz buktargisi (1.0%), havorang ko‘ktarg‘oq (1.0%), ko‘k qarg‘a (1.0%),
musicha (1.0%), qishloq qaldirg‘ochi (1.0%), niqobli jibilajibon (1.0%),
qorashoqshoq (1.0%) turlari ushbu biotob uchun kam uchrashi kuzatildi.(6-
diagramma)
Buxoro
chittagi Hakka Qoratomoqli
qorayoloq Qizilto’sh Mayna Churrak Qashqaldoq Boshqa
turlar27 53
23
19
5
0 0 46
24
17 27 43
19
0 0 56
32 44 46
5 17
0 0 67
5
4
2 6
1
0 0 29
0 0 0 0 0 4
3 14
Daraxtzor biotopi Buta biotopi Aralash buta biotopi o'tloq biotopi
Sohil biotopi
7-diagramma. Yoz-kuz oylarida qushlarning biotoplar bo‘yicha tarqalishi.
3.3.4. Kuz oylari ornitokompleksi.
Sentyabr oyida baland bo‘yli etuk teraklardan tashkil topgan daraxtchil
biotopda 15 turdagi qushlar topilgan. Dominant tur sifatida kulrang pashshaxo‘r
(21.9%), hakka (17.1%), kabi turlar qayd qilingan bo‘lib, tillarang kurkunak
(12.1%), buxoro chittagi (12.1%), govkaptar (7.3%), kabi turlar subdominantligi
aniqlandi. Kulrang moyqut (4,9%), toshqirg‘iy (4,9%), jig‘iltoy (2.4%),
zarafshon qirg‘ovuli (2.4%), qumri (2.4%), ko‘k kaptar (2.4%), sasiqpopishak
(2.4%), janub bulbuli (2.4%), janub kurgalagi (2.4%), ko‘k chumchuq (2.4%)
kamroq uchraydigan tur ekanligi qayd etildi.
63](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_63.png)
![Oktyabr oyida asosan baland teraklar bilan ifodalangan daraxt
to‘qaylarida qushlarning 21 turi qayd etilgan.Hakka (19.7%), buxoro chittagi
(13.1), kabi turlar dominant tur hisoblansa, vyurok (9.8%), mayna (8.2%), dala
chumchug‘i (6.6%), kabi turlar subdominant sifatida qayd etildi. Kulrang
pashshaxo‘r (4.9%), ko‘k kaptar (3.3%), qumri (3.3%), musicha (3.3%),
oqqanotli qizilishton (3.3%), soyali penochka (3.3%), hind chumchug‘i (3.3%),
chug‘urchuq (3.3%), qoraboshli inuya (3.3%), zarafshon qirg‘ovuli (1.6%), tosh
qirg‘iy (1.6%), sariq sor (1.6%), miqqiy (1.6%), qora qarg‘a (1.6%), kulrang
moyqut (1.6%), gov kaptar(1.6%) kabi turlar kamroq uchrashi kuzatildi.
Noyabr oyida asosan baland teraklardan iborat daraxtzor to qaylaridaʻ
qushlarning 15 turi qayd etilgan bo lib, ular orasida qizilto‘sh (30.0%),
ʻ
qoratomoq qorayaloq (15.7%), buxoro chittagi (14.3%), singari qush turlari
ustunlik qilsa, hakka (11.4%), ko‘k kaptar (8.6%), turlari subdominant tur
sifatida qayd etildi. Qumri (5.7%), oqqanotli qizilishton (2.9%), g‘ong qarg‘a
(1.4%), qora qarg‘a (1.4%), ko‘k qarg‘a (1.4%), zarafshon qirg‘ovuli (1.4%),
dala chumchug‘i (1.4%), chug‘urchuq (1.4%), mayna (1.4%), qorashoqshoq
(1.4%) turlari esa kamroq uchrashi qayd etildi.
Dekabr oyida baland teraklardan tashkil topgan daraxtchil o‘simliklardan
iborat biotopida quyidagi 11-qush turlari qayd etilgan, dominant turlar -
qoratomoqli qorayoloq (31.1%), qizilto‘sh (29.5%), bo‘lsa, vyurok (9.8%),
qumri (8.2%), mayna (6.6%), qushlari subdominant turlardir.Hakka (4.9%),
buxoro chittagi (3.3%), govkaptar (1.6%), qora qarg‘a (1.6%), ko‘k qarg‘a
(1.6%), oqqanotli qizilishton (1.6%) kamroq uchraydigan turlar ekanligi qayd
etildi. (9-jadval)
9-jadval.Kuz oylarida daraxt biotopida qushlarning tarqalishi.
Tur Hisoblangan soni %
Qizilto‘sh 39 16.7
Hakka 30 12.9
Qoratomoq qorayaloq 30 12.9
Buxoro chittagi 25 10.7
Kulrang pashshaxo‘r 12 5.1
64](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_64.png)
![Qumri 1 2 5.1
Vyurok 12 5.1
Mayna 10 4.3
Ko‘k kaptar 9 3.9
Dala chumchug‘i 5 2.1
Govkaptar 5 2.1
Oqqanotli qizilishton 5 2.1
Tillarang kurkunak 5 2.1
Chug‘urchuq 3 1.3
Kulrang moyqut 3 1.3
Qora qarg‘a 3 1.3
Tosh qirg‘iy 3 1.3
Zarafshon qirg‘ovuli 3 1.3
Hind chumchug‘i 2 0.9
Ko‘k qarg‘a 2 0.9
Musicha 2 0.9
Qoraboshli inuya 2 0.9
Soyali penochka 2 0.9
G‘ong qarg‘a 1 0.4
Janub bulbuli 1 0.4
Janub kurgalagi 1 0.4
Jig‘iltoy 1 0.4
Ko‘k chumchuq 1 0.4
Miqqiy 1 0.4
Qorashoqshoq 1 0.4
Sariq sor 1 0.4
Sasiqpopishak 1 0.4
Sentyabr oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil
biotopda quyidagi qush turlari topilgan. Dominant turlar soyali penochka
(34.5%), buxoro chittagi (13.8%), hisoblanadi, hakka (12.1%), mayna (10.3%),.
qushlar subdominant turlar sifatida qayd etilgan. gov kaptar (5.2%), qoraboshli
inuya (5.2%), kulrang pashshaxo‘r (3.4%), janub bulbuli (3.4%), qumri (3.4%),
kulrang moyqut (1.7%), qizilishton (1.7%), tosh qirg‘iy (1.7%), zarafshon
qirg‘ovuli (1.7%), go‘ng qarg‘a (1.7%) turlar kamroq uchrashi kuzatildi.
Oktyabr oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchili
biotopda quyidagi qush turlari topilgan. Ko‘k kaptar (27.0%), mayna (21.6%),
65](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_65.png)
![turlar dominantlik qilsa, buxoro chittagi (18.9%), qumri (8.1%), subdominant tur
sifatida qayd etildi. Hakka (6.8%), kulrang pashshaxo‘r (2.7%), gov kaptar
(2.7%), musicha (1.4%), miqqiy (1.4%), qizilishton (1.4%), zarafshon qirg‘ovuli
(1.4%), ko‘k qarg‘a (1.4%), go‘ng qarg‘a (1.4%), qizilto‘sh (1.4%), qizil yelkali
qizilquyruq (1.4%), chug‘urchuq (1.4%) turlari kam uchraydigan turlar sifatida
qayd etildi.
Noyabrda turanga chakalaklari bilan ifodalangan to qaylarda 17 turdagiʻ
qushlar topilgan bo lib, dominant turlari go‘ng qarg‘a (24.1%), qizilto‘sh
ʻ
(18.4%)lar qayd etilgan bo‘lsa; qoratomoqli qorayoloq (13.8%), oqboshli sa’va
(12.6%), ko‘k kaptar (6.9%), mayna (5.7%), subdominant turlar sifatida qayd
qilingan. Buxoro chittagi (4.6%), chug‘urchuq (2.3%), oqqanotli qizilishton
(2.3%), govkaptar (1.1%), zarafshon qirg‘ovuli (1.1%), miqqiy (1.1%),
qorashoqshoq (1.1%), qumri (1.1%), dala chumchug‘i (1.1%), zog‘cha (1.1%),
ko‘k chumchuq (1.1%) kam uchrashi kuzatildi.
Dekabrda turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil o simliklar
ʻ
dan iborat biotopida qushlarning 13 turi qayd etilgan bo lib, go‘ng qarg‘a
ʻ
(20.5%), qoratomoqli qorayoloq (19.2%), ustunlik qiladi; qizilto‘sh (15.1%),
oqboshli sa’va (11.0%), hakka (9.6%), buxoro chittagi (9.6%), kabi turlar
subdominant sifatida qayd etildi. Zog‘cha (4.1%), zarafshon qirg‘ovuli (4.1%),
ko‘k kaptar (1.4%), dala chumchug‘i (1.4%), oqqanotli qizilishton (1.4%),
qorashoqshoq (1.4%), mayna (1.4%) turlari kam uchrashi kuzatildi.
Sentyabr oyida akatsiya va terak aralashmasi bo‘lgan to‘ranga
chakalaklaridan tashkil topgan daraxt to‘qaylarida qushlarning 23 turi qayd
etilgan. ular orasida soyali penochka (25.0%) ustunlik qiladi. subdominant
turlarga buxoro chittagi (10.9%), mayna (9.4%) kiradi. Hakka (6.3%), kulrang
pashshaxo‘r (6.3%), turkiston chumchug‘i (4.7%), gov kaptar (3.1%), ko‘k
kaptar (3.1%), oqqanotli qizilishton (3.1%), qoraboshli inuya (3.1%), zarafshon
qirg‘ovuli (3.1%), tillarang karkunak (3.1%), qorashoqshoq (3.1%), sariq sor
(1.6%), tosh qirg‘iy (1.6%), miqqiy (1.6%), oddiy sog‘ (1.6%), qora qarg‘a
(1.6%), kulrang moyqut (1.6%), dala chumchug‘i (1.6%), chug‘urchuq (1.6%),
66](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_66.png)
![musucha (1.6%), janub bulbuli (1.6%) turlar kam uchaydigan qushlar ekanligi
aniqlandi.
Oktyabr oyida akatsiya va terak qo‘shilgan turangadan iborat aralash
daraxtchil o‘simliklar biotopida 15 turdagi qushlar qayd etilgan. dominant tur –
qizilto‘sh (38.3%), qayd etilgan, subdominant turlar sifatida - qoratomoqli
qorayoloq (15.0%), vyurok (10.0%) qayd etilgan. Hakka (6.7%), mayna (6.7%),
qorashoqshoq (3.3%), buxoro chittagi (3.3%), zarafshon qirg‘ovuli (3.3%),
oddiy sog‘ (1.7%), qora qarg‘a (1.7%), kulrang moyqut (1.7%), dala chumchug‘i
(1.7%), chug‘urchuq (1.7%), musicha (1.7%) kamroq ekanligi qayd qilindi.
Noyabr oyida to ranga, akatsiya va terak qo shilgan aralash daraxtchilʻ ʻ
o simliklari bo lgan biotopda qushlarning 17 turi qayd etilgan bo lib, ular
ʻ ʻ ʻ
orasida hakka (15.4%), qizilto‘sh (12.8%) dominantlik qilsa, oqboshli sa’va
(10.3%), qoratomoqli qorayoloq (9.0%), subdominant tur sifatida qayd qilingan.
Mayna (6.4%), qumri (6.4%), go‘ng qarg‘a (6.4%), buxoro chittagi (5.1%),
vyurok (3.8%), ko‘k qarg‘a (3.8%), dala chumchug‘i (2.6%), chug‘urchuq
(2.6%), oqqanotli qizilishton (2.6%), bo‘zshoqshoq (1.3%), zarafshon qirg‘ovuli
(1.3%), musucha (1.3%). kamroq ekanligi qayd qilindi.
Sentyabr oyida qoraqarag ay, jiyda va chakanda tol ustun bo lgan
ʻ ʻ
chakalakzorlardan tashkil topgan buta biotopida 13 turdagi qushlar topilgan, ular
orasida tillarang karkunak (23.3%), turkiston chumchug‘i (14.8%), ustunlik
qilgan. subdominant tur – hakka (9.3%), hisoblanadi. Buxoro chittagi (5.6%),
kulrang moyqut (3.7%), janub bulbuli (3.7%), zavirushka moyqut (3.7%), yashil
penochka (3.7%), to‘qay bulbuli (1.9%), janub kurkunagi (1.9%), go‘ng qarg‘a
(1.9%), qishloq qaldirg‘ochi (1.9%) turlar kam uchaydigan qushlar ekanligi
aniqlandi.
Oktyabr oyida to qay butazorida 15 turdagi qushlar dominant qushlar turi
ʻ
sifatida qayd etilgan, u zich chakandazor bo lib, ular orasida hisoblanadi.
ʻ
Dominant turlar soyali penochka (34.5%), buxoro chittagi (24.2%) hisoblansa,
ko‘k kaptar (18.1%), hakka (15.2%), go‘ng qarg‘a (12.1%), subdominant tur
ekanligi qayd qilindi Ko‘k kaptar (3.0%), qora qarg‘a (3.0%), gov kaptar
67](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_67.png)
![(3.0%), to‘qay dehqonchumchugi (3.0%), zarafshon qirg‘ovuli (3.0%), kulrang
moyqut (3.0%), qorashoqshoq (3.0%), qumri (3.0%), kulrang pashshaxo‘r
(3.0%), qoraboshli inuya (3.0%) kam uchrashi kuzatildi.
Noyabr oyida to‘qay butazorida, asosan, eryantus, akatsiya va to‘ranga
qo‘shilgan qalin chakalakzorlardan iborat bo‘lib, qushlarning 14 turi qayd
etilgan bo‘lib, hakka (21.1%) ustunlik qilsa, qizilto‘sh (12.7%), oqbosh sa’va
(9.9%), qoratomoqli qorayoloq (9.9%) subdominant tur ekanligi kuzatildi.
Buxoro chittagi (8.5%), zarafshon qirg‘ovuli (7.0%), ko‘k qarg‘a (5.6%), mayna
(5.6%), qumri (4.2%), go‘ng qarg‘a (4.2%), vyurok (4.2%), qorashoqshoq
(2.8%), chij (1.4%), dala chumchug‘i (1.4%) turlari nisbatan kam uchraydigan
tur sifatida qayd etildi
Dekabrda asosan eryantus, akatsiya va turanga qo shilgan zich%ʻ
malinalardan iborat. to qay butazorlarida 12 turdagi qushlar uchraydi, qizilto‘sh
ʻ
(30.0%), hakka (21.1%), turlari ustunlik qilsa, qoratomoqli qorayoloq (14.0%),
buxoro chittagi (14.0%) subdominant tur ekanligi kuzatildi quloqdor
yapoloqqush (5.2%), zarafshon qirg‘ovuli (5.2%), go‘ng qarg‘a (1.8%),
bo‘zshoqshoq (1.8%), qorashoqshoq (1.8%), mayna (1.8%), oqqanotli
qizilishton (1.8%), qirg‘iy (1.8%) turlari nisbatan kam uchraydigan tur sifatida
qayd etildi.
Sentyabr oyida(yong‘oq, olma daraxti), zich buta chakalakzorlari
(chakanda va eryantus) va o‘t o‘simliklari (asosan qizilmiya) bilan ifodalangan
daraxtchil o‘simliklar iborat aralash biotop qushlarning 23 turi qayd etilgan,
ko‘chib yuruvchi zavirushka moyqut (20.8%), kulrang moyqut (12.5%) turlari
ustunlik qiladi, tillarang karkunak (11.5%), qoraboshli inuya (10.4%), soyali
penochka (8.3%), hakka (8.3%) – subdominant turlar hisoblanadi. Buxoro
chittagi (5.2%), janub bulbuli (3.1%), kulrang pashshaxo‘r (3.1%),
qorashoqshoq (2.1%), govkaptar (2.1%), tosh qirg‘iy (1.0%), zarafshon
qirg‘ovuli (1.0%), qumri (1.0%), mayna (1.0%), qizilishton (1.0%),
sassiqpopishak (1.0%), go‘ng qarg‘a (1.0%), qishloq qaldirg‘ochi (1.0%), janub
68](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_68.png)
![kurgalagi (1.0%), to‘qay bulbuli (1.0%), musicha (1.0%), hind chumchug‘i
(1.0%) nisbatan kam uchraydigan tur sifatida qayd etildi.
Oktyabr oyida (yong oq, olma), zich butazorlar (chakanda va eryantus) vaʻ
o t o simliklari (asosan qizilmiya)dan iborat bo lgan daraxtchil o simliklardan
ʻ ʻ ʻ ʻ
biotopda 16 turdagi qushlar qayd etilgan bo lib, ularda. Buxoro chittagi (20.6%),
ʻ
qizilto‘sh (19.1%) turlari ustunlik qiladi, hakka (16.2%), oqboshli sa’va
(11.2%), qoratomoqli qorayoloq (8.8%) subdominant turlar hisoblanadi. Ko‘k
kaptar (5.9%), gov kaptar (4.4%), sassiqpopishak (1.5%), qora qarg‘a (1.5%),
zarafshon qirg‘ovuli (1.5%), kulrang moyqut (1.5%), qorashoqshoq (1.5%),
qumri (1.5%), go‘ng qarg‘a (1.5%), chug‘urchuq (1.5%), dala chumchug‘i
(1.5%) turlar kamroq ekanligi qayd etildi.
Noyabr oyida eryantus qo‘shilgan daraxtchil o‘simliklar (yong‘oq va olma
bog‘i) bilan ifodalangan to‘qaylarda 14 turdagi qushlar qayd etilgan bo‘lib,
mayna (19.6%) ustunlik qiladi, hakka (15.2%), qoratomoqli qorayoloq (15.2%)
subdominant tur ekanligi qayd qilindi, buxoro chittagi (13.0%), oqboshli sa’va
(8.7%), zarafshon qirg‘ovuli (6.5%), ko‘k kaptar (6.5%), qumri (2.2%), g‘urrak
(2.2%), oqqanotli qizilishton (2.2%), qorashoqshoq (2.2%), qora qarg‘a (2.2%),
sariqto‘sh lazarevka (2.2%), dala chumchug‘i (2.2%) kamroq ekanligi qayd
qilindi. (10-jadval)
10-jadval.Kuz oylarida buta biotopida qushlarning tarqalishi.
Tur Hisoblangan soni %
Qizilto‘sh 37 15.9
Go‘ng qarg‘a 36 15.5
Qoratomoqli qorayoloq 26 11.2
Oqboshli sa’va 19 8.1
Buxoro chittagi 18 7.6
Soyali penochka 16 6.6
Mayna 12 5.1
Hakka 11 4.6
Ko‘k kaptar 9 3.9
69](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_69.png)
![Zarafshon qirg‘ovuli 6 2.6
Oqqanotli qizilishton 5 2.1
Kulrang pashshaxo‘r 4 1.6
Qorashoqshoq 4 1.6
Zog‘cha 4 1.6
Chug‘urchuq 3 1.3
Dala chumchug‘i 3 1.3
Gov kaptar 3 1.3
Turkiston chumchug‘i 3 1.3
Miqqiy 2 0.9
Qoraboshli inuya 2 0.9
Tillarang karkunak 2 0.9
Janub bulbuli 1 0.4
Kulrang moyqut 1 0.4
Musucha 1 0.4
Oddiy sog‘ 1 0.4
Qora qarg‘a 1 0.4
Qumri 1 0.4
Sariq sor 1 0.4
Tosh qirg‘iy 1 0.4
Dekabroyidato ‘ qaydaniboratbo ‘ lgan , ko ‘ pmiqdordabutalar ( asosanmalina )
qo ‘ shilganto ‘ qaylarda 18 turdagiqushlarqaydetilganbo ‘ lib , qizilto ‘ sh ( 24.6%),
hakka (17.4%), buxorochittagi (11.6%), qoratomoqliqorayoloq (10.1%),
zarafshonqirg ‘ ovuli (5.6%), чиж (4.3%), quloqdoryapoloqqush (4.3%),
oqboshlisa ’ va (4.3%), qoraqarg ‘ a (2.9%), qumri (2.9%), qorashoqshoq (1.4%),
mayna (1.4%), oqqanotliqizilishton (1.4%), qirg ‘ iy (1.4%),
oqqalpoqlidehqonchumchugi (1.4%), qichitqon (1.4%), zog ‘ cha (1.4%),
mo ‘ ydor (1.4%)
Sentyabroyiningoxirida - oktyabrdaqo ‘ riqxonaningbuferzonasida ,
balandbo ‘ yliteraklar , tollar , jiyda , chakanda , maymunjonlarlar , eryantuslar ,
qamishlar , qirg ‘ oqbiotopidaniboratturlixildaraxt - buta -
70](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_70.png)
![o ‘ tlio ‘ simliklarningbiotoplarikombinatsiyasibilanifodalanganbiotoplardaqushlar
ning 23 turiqaydetilgan , ulardanchug ‘ urchuq (44.2%)
dominantturekanligiqaydetildi ; mayna (17.1%), hindchumchug ‘ i (11.0%)
kabiturlaresasubdominanttursifatidaqaydetildi . Dalachumchug ‘ i (5.5%),
kulrangmoyqut (3.9%), daryochigirtkachisi (2.8%), suvtovug ‘ i (2.2%),
ko ‘ kkaptar (1.7%), so ‘ fito ‘ rg ‘ ay (1.7%), tillarangkarkunak (1.1%),
buxorochittagi (1.1%), hakka (1.1%), to ‘ qaydehqonchumchugi (1.1%),
qoraboshliinuya (1.1%), toshqirg ‘ iy (0.6%), chiyildoqbaliqchi (0.6%),
oqqanotliqizilishton (0.6%), sassiqpopishak (0.6%), xovorangko ‘ ktarg ‘ oq
(0.6%), qashqaldoq (0.6%), qumri (0.6%), qoraqarg ‘ a (0.6%), qorashoqshoq
(0.6%) kabi 10 gayaqinturlaresaushbubiotopdakamuchrganligianiqlandi .
Oktyabroyidaqushlarning 18 tuributavao ‘ to ‘ simliklaribilanqoplangan ,
asosanmajnuntol , namatak ,
eriyantusvao ‘ tchilo ‘ simliklaribilanajralibturadiganbiotopdaqushlarning 18
turiqaydetilganbo ‘ lib , ulardanbuxorochittagi (27.1%) dominantlikqilsa , hakka
(13.6%), mayna (11.9%), tillarangkarkunak (10.2%), soyalipenochka (10.2%)
kabiturlarnisbatanozroquchrashianiqlangan . Zavirushkamoyqut (6.8%),
zarafshonqirg ‘ ovuli (3.4%), bedana (3.4%), govkaptar (1.7%), qumri (1.7%),
toshqirg ‘ iy (1.7%), oqqanotliqizilishton (1.7%), go ‘ ngqarg ‘ a (1.7%), qumri
(1.7%), qoraboshliinuya (1.7%), kulrangmoyqut (1.7%), hindchumchug ‘ i
(1.7%), chug ‘ urchuq (1.7%) turlarikamuchraydigantursifatidaqaydetildi .(11-
jadval )
11-jadval. Kuz oylarida o‘t-buta biotopida qushlarning tarqalishi.
Tur Hisoblangan soni %
Qizilto‘sh 33 13.8
Tillarang karkunak 27 11.3
Hakka 25 10.7
Soyali penochka 16 6.7
Qoratomoqli qorayoloq 16 6.7
Buxoro chittagi 16 6.7
Mayna 15 6.3
Turkiston chumchug‘i 11 4.6
71](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_71.png)
![Oqboshli sa’va 8 3.3
Zarafshon qirg‘ovuli 6 2.5
Go‘ng qarg‘a 6 2.5
Qumri 5 2.1
Oqqanotli qizilishton 4 1.8
Qorashoqshoq 4 1.8
Kulrang pashshaxo‘r 4 1.8
Chug‘urchuq 4 1.8
Dala chumchug‘i 4 1.8
Kulrang moyqut 4 1.8
Janub bulbuli 3 1.3
Qora qarg‘a 3 1.3
Musicha 3 1.3
Ko‘k qarg‘a 3 1.3
Gov kaptar 2 0.8
Ko‘k kaptar 2 0.8
Qoraboshli inuya 2 0.8
Oddiy sog‘ 2 0.8
Yashil penochka 2 0.8
Zavirushka moyqut 2 0.8
Qishloq qaldirg‘ochi 1 0.4
Janub kurkunagi 1 0.4
Bo‘zshoqshoq 1 0.4
Miqqiy 1 0.4
Sariq sor 1 0.4
Tosh qirg‘iy 1 0.4
To‘qay bulbuli 1 0.4
3.3.5. Kuz-qish davrida ornitokomplekslarning shakllanishi.
To qayning kuzgi-qishki ornitokompleksi bir qancha o troq, ko chibʻ ʻ ʻ
yuruvchi va qishlaydigan qush turlaridan tashkil topgan. kuzning o‘rtalarida
(oktyabr) qushlarning asosiy massasini o‘troq va ko‘chib yuruvchi mayda
qushlar tashkil qiladi, ular to‘qay tog‘lari hududidan ko‘chib o‘tishda
ovqatlanish va dam olish uchun qulay joy sifatida foydalanadilar. bular
moyqutlar, penochkalar, noyabr oyida qushlarning asosiy qismi o‘troq va
72](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_72.png)
![qishlaydi, tur tarkibi ko‘chib yuruvchi va uy quruvchi qush turlaridan orqada
qoladigan qushlar bilan boyitiladi.
Olingan ma’lumotlarga ko‘ra, oktabr oyida biotopida baland bo‘yli etuk
teraklardan iborat daraxt biotopida 22 turdagi qushlar aniqlandi. Dominant tur -
kulrang moyqut (15.4%) qayd etildi. Yashil penochka (14.1%), buxoro chittagi
(7.7%), hakka (7.7%) turlar esa subdominant ekanligi qayd etldi. Go‘ng qarg‘a
(6.4%), tillarang karkunak (5.1%), qoratomoqli qorayoloq (5.1%), vyurok
(5.1%), ko‘k kaptar (3.8%), qumri (3.8%), musicha (3.8%), oqqanotli qizilishton
(3.8%), gov kaptar (2.6%), qora qarg‘a (2.6%), qishloq qaldirg‘ochi (2.6%),
kulrang pashshaxo‘r (2.6%), zarafshon qirg‘ovuli (1.3%), mayna (1.3%),
chug‘urchuq (1.3%), qorashoqshoq (1.3%), soyali penochka (1.3%), dala
chumchug‘i (1.3%) turlari nisbatan kam uchrashi kuzatildi.
Noyabr oyida baland bo‘yli teraklar bilan ifodalangan daraxtchil biotopda
15 turdagi qushlar topilgan bo;lib, ulardan qoratomoq qorayoloq (21.4%) stunlik
qiga bo‘lsa, buxoro chittagi (14.3%), hakka (12.5%), qizilto‘sh (12.5%), ko‘k
kaptar (10.7%), vyurok (10.7%) kabi qush turlari subdominant ekanligi qayd
etildi. Mayna (3.6%), zarafshon qirg‘ovuli (1.8%), qumri (1.8%), oqqanotli
qizilishton (1.8%), go‘ng qarg‘a (1.8%), chug‘urchuq (1.8%), dala chumchug‘i
(1.8%)miqqiy (1.8%), qorashoqshoq (1.8%) qush turlari sh ubiotop uchun kam
uchrashi aniqlandi.
Dekabr oyida baland bo‘yli teraklar bilan ifodalangan daraxt to‘qaylarida
15 turdagi qushlar topilgan. Dominat tur sifatida qoratomoq qorayoloq (31.3%).
qizilto‘sh (26.9%), turlari ekanligi aniqlangan bo‘lsa, hakka (9.0%), buxoro
chittagi (7.5%), turlari subdominant turlar sifatida aniqlandi. Go‘ng qarg‘a
(6.0%), qora qarg‘a (3.0%), qumri (3.0%), mayna (3.0%), zarafshon qirg‘ovuli
(1.5%), oqqanotli qizilishton (1.5%), musicha (1.5%), qorashoqshoq (1.5%),
о ddiy qizilquyruq (1.5%), ko‘k chumchuq (1.5%), dala chumchug‘i (1.5%)
turlari kam uchraydigan turlar ekanligi qayd etildi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, oktabr oyida turanga
chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil biotoplarda qushlarning 22 turi
73](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_73.png)
![topilgan, bo‘lib, dominant tur - qoratomoq qorayoloq (18.2%), qizilto‘sh
(11.7%), tillarang karkunak (10.4%), kulrang moyqut (7.8%) lar subdominant
tur sifatida qayd etildi. Zavirushka moyqut (6.5%), yashil penochka (6.5%),
soyali penochka (5.2%), buxoro chittagi (5.2%), hakka (5.2%), vyurok (5.2%),
gov kaptar (2.6%), zarafshon qirg‘ovuli (2.6%), bedana (1.3%), tosh qirg‘iy
(1.3%), jig‘iltoy (1.3%), oqqanotli qizilishton (1.3%), sassiqpopishak (1.3%),
mayna (1.3%), chug‘urchuq (1.3%), dala chumchug‘i (1.3%), qorashoqshoq
(1.3%), qoratomoqli inuya (1.3%) turlari bu biotopda nisbat kam uchrovchi qush
turlari ekanligi aniqlandi.
Noyabr oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxchil
biotopda 17 turdagi qushlar topilgan. Qoratomoq qorayoloq (31.1%) dominant
tur bo‘lsa, qizilto‘sh (20.0%), buxoro chittagi (11.1%) subdominant turlar
hisoblanadi. Hakka (8.9%), qora qarg‘a (6.7%), ola qarg‘a (5.6%), go‘ng qarg‘a
(4.4%), oqqanotli qizilishton (2.2%), qumri (1.1%), sariq sor (1.1%), miqqiy
(1.1%), ko‘k kaptar (1.1%), zarafshon qirg‘ovuli (1.1%), dala chumchug‘i
(1.1%), ko‘k kaptar (1.1%), mayna (1.1%), qorashoqshoq (1.1%) turlari kam
uchrashi qayd etildi.
Dekabr oyida turanga chakalakzorlaridan tashkil topgan daraxtchil
biotopda quyidagi qush turlari 13 tur topilgan bo‘lsa, ulardan go‘ng qarg‘a
(29.3%) dominant tur ekanligi aniqlangan bo‘lsa, buxoro chittagi (13.8%),
hakka (13.8%) ola qarg‘a (8.6%) subdominant hisoblanadi. Qora qarg‘a (6.9%),
qizilto‘sh (6.9%), qoratomoq qorayoloq (6.9%), qumri (3.4%), oqqanotli
qizilishton (3.4%), zarafshon qirg‘ovuli (1.7%), chij (1.7%), oqqalpoqli
dehqonchumchugi (1.7%), о ddiy qizilquyruq (1.7%) turlari ushbu biotop uchun
kam uchraydigan turlar ekanligi aniqlandi(8-diagramma).
74](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_74.png)
![Qoratomoq qorayoloq
4%
Qizilto’sh
16%
Buxoro chittagi
12%
Go’ng qarg’a
11%
Hakka
11%Boshqa turlar
46%
8-diagramma. Kuz- qish oylarida turangazorda qushlarning tarqalishi.
Oktyabr oyida biotopida akatsiya va terak qo‘shilgan turangadan iborat
aralash daraxtchil o‘simliklar biotopida 20 turdagi qushlar qayd
etilgan.dominant tur - hakka (14.9%)hisoblangan bo‘lsa, buxoro chittagi
(13.5%), qizilto‘sh (10.8%), go‘ng qarg‘a (10.8%) turlari subdominant turlar
ekanligi qayd qilindi. Qoratomoq qorayoloq (8.1%), soyali penochka (6.8%),
oqqanotli qizilishton (5.4%), zarafshon qirg‘ovuli (4.1%), kulrang moyqut
(4.1%), zavirushka moyqut (4.1%), vyurok (2.7%), musicha (2.7%), tosh qirg‘iy
(2.7%), sassiqpopishak (1.4%), ko‘k kaptar (1.4%), niqobli jibilajibon (1.4%),
chug‘urchuq (1.4%), chiyildoq baliqchi (1.4%), zog‘cha (1.4%), qora qarg‘a
(1.4%) turlari kam uchraydigan turlar ekanligi qayd etildi. (12-jadval).
12-jadval.Kuz-qish oylarida daraxt biotopida qushlarning tarqalishi.
Tur Hisoblangan soni %
Qoratomoq qorayoloq 37 18.4
Qizilto‘sh 25 12.4
Buxoro chittagi 19 9.5
Hakka 19 9.5
Kulrang moyqut 12 6.0
Yashil penochka 11 5.5
Go‘ng qarg‘a 10 5.0
Vyurok 10 5.0
Ko‘k kaptar 9 4.8
Qumri 6 3.0
75](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_75.png)
![Mayna 5 2.5
Oqqanotli qizilishton 5 2.5
Musicha 4 2.0
Qora qarg‘a 4 2.0
Tillarang karkunak 4 2.0
Dala chumchug‘i 3 1.5
Qorashoqshoq 3 1.5
Zarafshon qirg‘ovuli 3 1.5
Chug‘urchuq 2 1.0
Gov kaptar 2 1.0
Kulrang pashshaxo‘r 2 1.0
Qishloq qaldirg‘ochi 2 1.0
Ko‘k chumchuq 1 0.5
Miqqiy 1 0.5
Soyali penochka 1 0.5
Oddiy qizilquyruq 1 0.5
Noyabr oyida to raga, akatsiya, terak aralashmasidan iborat aralashʻ
daraxtchil o simliklar bo lgan biotopda qushlarning 22 turi qayd etilgan bo lib,
ʻ ʻ ʻ
qorotomoq qorayoloq (24.7%) ustunlik qilishi aniqlandi. Qizilto‘sh (14.4%),
buxoro chittagi (8.2%) subdominant turlar bo‘lsa, qorashoqshoq (5.2%), vyurok
(5.2%), hakka (5.2%), go‘ng qarg‘a (5.2%), sviristel (4.1%), dala chumchug‘i
(4.1%), ko‘k kaptar (4.1%), oqqanotli qizilishton (2.8%), ko‘k chumchuq
(2.8%), soz buktargisi (2.8%), dala buktargisi (2.8%), qumri (2.8%), mayna
(2.8%), chij (2.8%), oddiy qizilquyruq (2.8%), qora qarg‘a (1.0%), ko‘k qarg‘a
(1.0%), zog‘cha (1.0%), niqobli jibilajibon (1.0%) turlari ushbu biotop uchun
kam uchraydigan turlar ekanligi aniqlandi.
76](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_76.png)
![13-rasm.Qizilto‘sh.
Dekabr oyida akatsiya va terak aralashmasi bo‘lgan to‘ranga
chakalaklaridan iborat daraxtzor to‘qaylarida qushlarning 16 turi qayd etilgan.
Qorotomoq qorayoloq (28.3%), qizilto‘sh (22.8%) turlari ustunli qilishi
aniqlandi. Go‘ng qarg‘a (12.0%), buxoro chittagi (9.8% turlari subdominant
turlar esa ekanligi qayd qilindi, hakka (5.4%), ko‘k kaptar (4.3%), mayna
(2.2%), qizil yelkali qizilquyruq (2.2%), oqqanotli qizilishton (2.2%), ko‘k
qarg‘a (2.2%), sviristel (2.2%), qorashoqshoq (2.2%), qora qarg‘a (1.1%), dala
chumchug‘i (1.1%), chug‘urchuq (1.1%), musicha (1.1%) turlari kam uchrashi
qayd etildi.
Oktyabr oyida malina, jiyda va majnuntol o sgan zich chakalakzorlardanʻ
tashkil topgan buta biotopida 15 turdagi qushlar topilgan, kulrang moyqut
(21.0%), zavirushka moyqut (15.0%, qizilqush (12.0%), qorotomoq qorayoloq
(9.0%), qorashoqshoq (7.5%), soyali penochka (7.5%), zarafshon qirg‘ovuli
(6.0%), hind chumchug‘i (6.0%), qumri (3.0%), mayna (3.0%), vyurok (3.0%),
chug‘urchuq (3.0%), bedana (1.5%), hakka (1.5%), buxoro chittagi (1.5%)
turlari ushbu biotob uchun kam uchrashi kuzatildi.
Noyabr oyida ular asosan eryantus, akatsiya va to‘ranga aralashmasidan
iborat bo‘lgan zich chakalakzorlardan iborat to‘qay butazorlarida qushlarning 16
77](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_77.png)
![turi qayd etilgan bo‘lib, bu biotopda. buxoro chittagi (17.6%), qizilto‘sh
(17.6%), qorotomoq qorayoloq (13.2%), hakka (11.8%), ko‘k kaptar (8.8%),
mayna (7.4%), go‘ng qarg‘a (7.4%), qora qarg‘a (4.4%), qizqush (1.8%), ko‘k
qarg‘a (1.8%), dala buktargisi (1.8%), zarafshon qirg‘ovuli (1.8%), miqqiy
(1.8%), qumri (1.8%), qorashoqshoq (1.8%), oddiy qizilquyruq (1.8%) ushbu
turlar nisbatan kam uchrashi qayd etildi.
Dekabr oyida malinalar hukmron bo‘lgan, jiyda va majnuntol bo‘lgan zich
chakalakzorlardan tashkil topgan buta biotopida 16 turdagi qushlar topilgan,
chug‘urchuq (23.3%) turi dominantlik qilsa, qorotomoq qorayoloq (21.1%),
hakka (10.0%) turlari subdominant turlar ekanligi qayd qilindi. buxoro chittagi
(6.7%), qizilto‘sh (5.6%), qorashoqshoq (4.4%), ko‘k chumchuq (2.8%),
oqqalpoqli dehqonchumchugi (4.4%), vyurok (4.4%), sviristel (4.4%), go‘ng
qarg‘a (4.4%), ko‘k qarg‘a (2.2%), sariq sor (1.1%), chij (1.1%), bo‘zshoqshoq
(1.1%), mayna (1.1%) turlari nisbatan kamroq bo‘ishi kuzatildi
Oktyabr oyida chakanda va jiydalarning chakalakzorlaridan tashkil topgan
daraxt-buta o‘simliklari biotopida qushlarning 23 turi qayd etilgan bo‘lib, soyali
penochka (17.1%) turi ustunlik qiladi. kulrang moyqut (15.7%), buxoro chittagi
(11.4%), hakka (11.4%) kabi qush turlari subdominant turlar ekanligi aniqlangan
bo‘lsa, qorotomoq qorayoloq (7.1%), mayna (5.7%), tillarang karkunak (4.3%),
gov kaptar (2.9%), ko‘k kaptar (2.9%), zavirushka moyqut (2.9%), oqqanotli
qizilishton (1.4%), zarafshon qirg‘ovuli (1.4%), qorashoqshoq (1.4%), miqqiy
(1.4%), sassiqpopishak (1.4%), qumri (1.4%), tosh qirg‘iy (1.4%), qirg‘iy
(1.4%), chug‘urchuq (1.4%), kulrang pashshaxo‘r (1.4%), qoratomoqli inuya
(1.4%), qishloq qaldirg‘ochi (1.4,% ) qora qarg‘a (1.4%) turlari ushbu biotop
uchun kam uchraydigan turlar ekanligi aniqlandi.
Noyabr oyida, asosan, chakanda va jiydalarning zich chakalakzorlaridan
iborat to‘qayda 19 turdagi qushlar uchraydi. Dominant tur - qorotomoq
qorayoloq (17.6%) hisoblansa, hakka (14.1%), buxoro chittagi (10.6%),
qizilto‘sh (9.4%) kabi turlar subdominant ekanligi qayd etildi. Mayna (5.9%),
qorashoqshoq (5.9%), qora qorg‘a (4.7%), go‘ng qarg‘a (4.7%), oqqanotli
78](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_78.png)
![qizilishton (4.7%), ko‘k kaptar (3.5%), qirg‘iy (3.5%), zarafshon qirg‘ovuli
(3.5%), dala chumchug‘i (2.4%), chug‘urchuq (2.4%), qizil yelkali qizilquyruq
(2.4%), oq dumli burgut (1.2%), miqqiy (1.2%), quloqdor yapoloqqush (1.2%),
ko‘k chumchuq (1.2%) kam uchraydigan turlar ekanligi aniqlandi.
Dekabr oyida, asosan, chakanda va jiydalarning chakalakzorlaridan tashkil
topgan to‘qaylarda 19 turdagi qushlar qayd etilgan bo‘lib, ulardan qoratomoq
qorayoloq (19.2%) ustunlik qilsa, buxoro chittagi (16.2%), go‘ng qarg‘a
(14.1%), hakka (11.1%) turlari subdominant hisoblanadi. ko‘k qarg‘a (6.1%),
qizilto‘sh (5.1%), mayna (4.0%), vyurok (3.0%), qora qarg‘a (3.0%),
qorashoqshoq (3.0%), oqqanotli qizilishton (3.0%), ko‘k chumchuq (3.0%),
zarafshon qirg‘ovuli (2.0%), qirg‘iy (2.0%), qumri (1.0%), qizil yelkali
qizilquyruq (1.0%), ko‘k kaptar (1.0%), oqbosh sa’va (1.0%), dala buktargisi
(1.0%) turlari ushbu biotob uchun kam uchrashi kuzatildi.(13-jadval).
13-jadval.Kuz-qish oylarida buta biotopida qushlarning tarqalishi.
Tur Hisoblangan soni %
Qoratomoq qorayoloq 46 15.7
Qizilto‘sh 43 14.8
Buxoro chittagi 34 11.6
Hakka 28 9.6
Go‘ng qarg‘a 26 8.8
Qora qarg‘a 13 4.3
Ola qarg‘a 10 3.4
Ko‘k kaptar 8 2.7
Tillarang karkunak 8 2.7
Mayna 7 2.4
Kulrang moyqut 6 2.0
Oqqanotli qizilishton 5 1.7
Yashil penochka 5 1.7
Zarafshon qirg‘ovuli 5 1.7
Zavirushka moyqut 5 1.7
Qumri 4 1.4
Soyali penochka 4 1.4
Vyurok 4 1.4
Qorashoqshoq 3 1.0
Dala chumchug‘i 2 0.7
79](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_79.png)
![Gov kaptar 2 0.7
Miqqiy 2 0.7
Bedana 1 0.3
Chug‘urchuq 1 0.3
Dala buktargisi 1 0.3
Jig‘iltoy 1 0.3
Ko‘k qarg‘a 1 0.3
Oddiy qizilquyruq 1 0.3
Qizqush 1 0.3
Qoratomoqli inuya 1 0.3
Sariq sor 1 0.3
Sassiqpopishak 1 0.3
Tosh qirg‘iy 1 0.3
Oqpeshonali chumchuq 1 0.3
Qizilquyruq 1 0.3
Chij 1 0.3
Oktyabroyidaaralashdaraxtchilo ‘ simliklar ( yong ‘ oq , tol , turanga )
bilanifodalanganbiotopdaqushlarning 26 turiqaydetilganbo ‘ lib , soyalipenochka
(18.7%), ustunlikqilishianiqlandi . Hakka (12.1%), buxorochittagi (9.9%),
kulrangmoyqut (8.8%) turlariesasubdominanthisoblanadi . Mayna (6.6%),
qoratomoqqorayoloq (6.6%), chug ‘ urchuq (5.5%), oqqanotliqizilishton (4.4%),
zarafshonqirg ‘ ovuli (4.4%), dalachumchug ‘ i (4.4%), qumri (2.2%), musicha
(1.1%), dalaqaldirg ‘ ochi (1.1%), qishloqqaldirg ‘ ochi (1.1%),
kulrangpashshaxo ‘ r (1.1%), ko ‘ kkaptar (1.1%), oddiysog ‘ (1.1%), toshqirg ‘ iy
(1.1%), jig ‘ iltoy (1.1%), sassiqpopishak (1.1%), qoratomoqliinuya (1.1%),
tillarangkarkunak (1.1%), zarafshonqirg ‘ ovuli (1.1%), so ‘ fitorg ‘ ay (1.1%),
sozbuktargisi (1.1%), oddiykakku (1.1%)
turlariushbubiotopuchunkamuchraydiganturlarekanligianiqlandi .
80](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_80.png)
![14-rasm. Chiyildoq balchiqchi.
Noyabroyidaydaraxtsimono simliklardan (yong oq, tol, to ranga)ʻ ʻ ʻ
tashkiltopganbiotopda 22 turdagiqushlarqaydetilganbo lib,
ʻ
ulardanqoratomoqqorayoloq (24.4%) ustunlikqilishiqaydetilganbo‘lsa, hakka
(16.3%), buxorochittagi (9.3%), qizilto‘sh (9.3%)
turlarisubdominantturlarekanligiqaydqilindi. Qorashoqshoq (5.8%), go‘ngqarg‘a
(5.8%), oqqanotliqizilishton (3.5%), zarafshonqirg‘ovuli (3.5%), ko‘kchumchuq
(2.3%), vyurok (2.3%), ko‘kqarg‘a (2.3%), ko‘kkaptar (2.3%), mayna (2.3%),
dalabuktargisi (1.2%), sozbuktargisi (1.2%), sassiqpopishak (1.2%),
chug‘urchuq (1.2%), qirg‘iy (1.2%), dalachumchug‘i (1.2%), oqboshsa’va
(1.2%), qoraqarg‘a (1.2%), qorashoqshoq (1.2%)
turlariushbubiotobuchunkamuchrashikuzatildi.
Dekabroyidayog‘ochlio‘simliklar (yong‘oq, tol, to‘ranga)
bilanifodalanganto‘qaylarda 21 turdagiqushlarqaydetilganbo‘lib, Hakka (19.1%)
dominanttur, qoratomoqqorayoloq (18.1%), buxorochittagi (13.8%), vyurok
(9.6%) turlarisubdominanthisoblanadi. qorashoqshoq (6.4%), go‘ngqarg‘a
(5.3%), qoraqarg‘a (4.3%), qizilto‘sh (4.3%), zarafshonqirg‘ovuli (2.1%),
oqqanotliqizilishton (2.1%), ko‘kchumchuq (2.1%), sviristel (2.1%), mayna
(2.1%), qirg‘iy (1.1%), dalabuktargisi (1.1%), sozbuktargisi (1.1%),
81](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_81.png)
![oqboshlisa’va (1.1%), ko‘kqarg‘a (1.1%), ko‘kkaptar (1.1%),
quloqdoryapoloqqush(1.1%), bo‘zshoqshoq (1.1%)
turlariushbubiotopuchunkamuchraydiganturlarekanligianiqlandi(10-diagramma).Buxoro chittagi
Hakka
Qoratomoqli qorayoloq
Qizilto’sh
Mayna
Kulrang moyqut
Vyurok
Qorashoqshoq
Go'ng qarg'a
Boshqa turlar
19 19 37
25
5 12
10
0 10 56
34
28 46
43
7
6
4
0 26 76
32 44
23
19
13
3 3
0 40
39
5
4 4 7 8
1
0 0 2 31
0 0 0 0 0 0 4
0 12Daraxtzor biotopi Buta biotopi Aralash buta biotopi
o'tloq biotopi Sohil biotopi
9-diagramma. Kuz qish oylarida qushlarning biotoplar bo‘yicha tarqalishi.
Oktyabr oyida qo‘riqxonaning bufer zonasida baland terak, tol, jiyda,
chakanda, malina, eryantus, qamish, qirg‘oq biotopidan iborat turli xil daraxt va
butali o‘simliklarning kombinatsiyasi bilan ifodalangan biotoplarida 28 turdagi
qushlar Qayd etildi. Hakka (14.1%) turi dominant tur bo‘lsa, buxoro chittagi
(12.1%), soyali penochka (12.1%), hind chumchug‘i (9.1%) kabi qush turlari
subdominant ekanligi aniqlandi go‘ng qarg‘a (6.1%), tillarang karkunak (6.1%),
kulrang moyqut (5.1%), suv tovug‘i (5.1%), chug‘urchuq (5.1%), dala
chumchug‘i (4.0%), mayna (3.0%), musicha (2.0%), zarafshon qirg‘ovuli
(2.0%), ko‘l baliqchisi (2.0%), daryo chigirtkachsi (2.0%), ko‘k kaptar (2.0%),
havorang ko‘ktarg‘oq (1.0%), soz buktargisi (1.0%), qashqaldoq (1.0%), qumri
(1.0%), oqqanotli qizilishton (1.0%), qishloq qaldirg‘ochi (1.0%), sariq sor
(1.0%), niqobli jibilajibon (1.0%), chiyildoq baliqchi (1.0%), qirg‘iy (1.0%),
tosh qirg‘iy (1.0%), qora qarg‘a (1.0%) turlari ushbu biotob uchun kam uchrashi
kuzatildi. (14-jadval).
14-jadval. Kuz-qish oylarida buta biotopida qushlarning tarqalishi.
82](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_82.png)
![Tur Hisoblangan soni %
Hakka 38 15.0
Qoratomoq qorayoloq 37 14.7
Buxoro chittagi 30 11.8
Qora qarg‘a 13 5.1
Qizilto‘sh 12 4.7
Qorashoqshoq 12 4.7
Soyali penochka 12 4.7
Kulrang moyqut 11 4.3
Mayna 11 4.3
Go‘ng qarg‘a 9 3.5
Vyurok 9 3.5
Oqqanotli qizilishton 7 2.8
Ko‘k kaptar 6 2.4
Zarafshon qirg‘ovuli 6 2.4
Qirg‘iy 5 2.0
Chug‘urchuq 3 1.2
Ko‘k chumchuq 3 1.2
Miqqiy 3 1.2
Tillarang karkunak 3 1.2
Dala chumchug‘i 2 0.8
Gov kaptar 2 0.8
Qizil yelkali qizilquyruq 2 0.8
Quloqdor yapoloqqush 2 0.8
Zavirushka moyqut 2 0.8
Sversitel 2 0.8
Bo‘zshoqshoq 1 0.4
Dala buktargisi 1 0.4
Ko‘k qarg‘a 1 0.4
Kulrang pashshaxo‘r 1 0.4
Oqboshli sa’va 1 0.4
Qishloq qaldirg‘ochi 1 0.4
Qoratomoqli inuya 1 0.4
Qumri 1 0.4
Sassiqpopishak 1 0.4
Soz buktargisi 1 0.4
Tosh qirg‘iy 1 0.4
Oqdog‘li burgut 1 0.4
83](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_83.png)
![3.4 Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qizil kitobga kiritilgan turlar
Zarafshon tabiat bog‘ida noyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan
qushlarning 26 turi mavjud bo‘lib, 8 tur (Sariq quton, Qo shiqburun, Qoravoy,ʻ
Ilonxo r burgut) O zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan (15-jadval).
ʻ ʻ
Kichik burgut, Qironqora, Tuxta tuvaloq, Qora kaptar 2(VU:D) maqomiga
ega. 8 tur (Qora laylak, Qizilg oz, Suvqiyg ir, Katta burgut, Oq dumli burgut,
ʻ ʻ
Burgut, Boltayutar, Oddiy lochin) 2(VU:R) maqomiga ega.
Kichik qoravoy, Olaqonot, Dasht bo ktargisi, Tasqara, Oq dumli burgut,
ʻ
Tuxta tuvaloq Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan va [LR-nt] maqomiga ega, 4 turi
(Katta burgut, Qironqora, Dasht miqqiysi Qora kaptar) [VU] maqomiga ega
Xalqaro Qizil kitobiga kiritilgan.
Qizil kitobga kiritilgan barcha turlarning 6 tasi yoki 23,1%i daraxt va buta
o simliklari biotopi bilan chambarchas bog liq, Qizil kitobning 9 (34,6%) turi
ʻ ʻ
qirg oq biotoplarini afzal ko radi, ochiq maydonlar biotoplari 7 (26,9%) turini
ʻ ʻ
o ziga tortadi.
ʻ
Qizil kitobga kiritilgan turlar , o‘tloqli o‘simliklar bilan qoplangan, Qizil
kitobdan 3 (11,5%) turdagi qushlar tanlangan.
84](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_84.png)
![15-jadval. Qizil kitobga kiritilgan Zarafshon milliy tabiat bog‘ida yashovchi
qush turlari.
№
п/п Turning nomi Turning nomi Maqomi
( Qizil kitob ,
20 1 9) Tasniflash
toifasi
IUCN
1 Kichik qoravoy
Малый баклан Phalacrocorax
pygmeus 3(NT) [LR-ntl
2 Sariq quton
Желтаяцапля Ardeola ralloides 2(VU:D)
3 Oqlaylak
Туркестанский белый
аист Ciconia ciconia 3(NT)
4 Qora laylak
Черный аист Ciconia nigra 2(VU:R)
5 Qoshiqburun
Колпица Platalea leucorodia 2(VU:D)
6 Qoravoy
Каравайка Plegadis falcinellus 2(VU:D)
7 Qizilg‘oz
Фламинго Phoenicopterus
rubber 2(VU:R)
8 Vishildoq oqqush
Лебедь-шипун Cygnus olor 3(NT)
9 Olaqanot
Белоглазый нырок Aythya nyroca 3(NT) [LR-nt]
10 Suvqiyg‘ir
Скопа Pandion haliaetu 2(VU:R)
11 Dashtbo ‘ ktargisi
Степной лунь Circus macrourus 3(NT) [LR-nt]
12 Ilonxo‘r burgut
Змееяд Circaetus gallicus 2(VU:D)
13 Kichik burgut Hieraaetus pennatus 2(VU:D)
85](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_85.png)
![Орел - карлик
14 Cho ‘ lburguti
Степной орел Aquila гора 3(NT)
15 Katta burgut
Большой подорлик Aquila clanga 2(VU:R) [VU]
16 Qironqora
Могильник Aquila heliaca 2(VU:D) [VU]
17 Oqdumliburgut
Орлан-белохвост Haliaeetus albicilla 2(VU:R) [LR-nt]
18 Burgut
Беркут Aquila chrysaetos 2(VU:R)
19 Boltayutar
Бородач Gypaetus barbatus 2(VU:R)
20 Tasqara
Черный гриф Aegypius monachus 3(NT) [LR-nt]
21 Oqboshqumoy
Белоголовый сип Gyp fulvus 3(NT)
22 Oddiy lochin
Сокол - сапсан Falco peregrinus 2(VU:R)
23 Dasht miqqiysi
Степная пустельга – Falco naumanni 3(NT) [VU]
24 Zarafshonqirg ‘ ovuli
Зарафшанский фазан Phasianus colchicus
zerafschanicus 3(NT)
25 Tuxta tuvaloq
Дрофа красотка Chlamydotis
undulata 2(VU:D) (LR-nt)
26 Qora kaptar
Бурыйголубь Columba eversmanni 2(VU:D) [VU]
3 .5. Zarafshon milliy tabiat bog‘i qushlarini muhofaza qilish.
Zarafshon milliy tabiat bog‘i to‘qaylari ekologik jihatdan noyob hudud
hisoblanadi. Hozirgi vaqtda qushlar populyatsiyasini himoya qilishda to‘qaylarni
86](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_86.png)
![saqlab qolish muhim ahamiyatga ega. So‘ngi vaqtda to‘qaylarni saqlab qolish
bo‘yicha muayyan muammolar kelib chiqmoqda.
1. Zarafshon daryosining qo‘riqlanadigan hududidagi qum-shag‘al olish
uchun karerni mavjudligi.
2. Suvdan qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun meyoridan ko‘p foydalanish.
3. Himoya to‘g‘onlarini qurish.
4. Daraxtlarni kesish.
5. O‘rmon yong‘inlari.
6. Milliy bog‘ga yaqin atrofdagi agrotsenozlar va bog‘dagi ijarachilarning
bog‘larini ko‘paytirish.
7. Qishloq xo‘jaligi dalalarini, sabzavot bog‘larini va bog‘larni davolashda
kimyoviy moddalardan foydalanish qushlarning oziq-ovqat ob'ektlariga ham,
qushlarning o‘ziga ham ta'sir qiladi.
8. Milliy bog‘hududida boqiladigan qoramollar.
9. Milliy bog‘da pichan tayyorlash, shifobaxsh giyohlar, meva va rezavor
mevalarni yig‘ish;
10. Brakonerlik.
11. Muhofaza qilinadigan hudud maqomini pasaytirish. Zarafshon
qo riqxonasidagi qirg ovullar soniga iqlim sharoiti ham ta sir ko rsatadi. Xullas,ʻ ʻ ʼ ʻ
O‘zbekistonda 2021-2023-yillarda qish juda qattiq va uzoq davom etdi va bu
aholining uchdan bir qismining nobud bo‘lishiga olib keldi: agar 2021 yilning
kuzida bu ko‘rsatkich 967 turni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilning bahorida 876
halok halok bo‘ldi. hisoblangan.
Bunday sharoitlarda ilgari ancha boy faunistik majmuaning turlar tarkibi
ancha kamayib ketgan. Faqatgina bahorda va kuzda bu yerlarda uchib o‘tuvchi
suv qushlari to‘planishadi. Odatda bu yerlarda bir necha tur qo‘tonlar,
baliqchilar, suv ilonlari, ko‘l baqasi, yashil qurbaqa va baliqlar yashaydi.
Qirg‘ovullarning o‘ziga xos populyatsiyasi yo‘qolib ketish xavfi ostida turibdi.
Haligacha milliy tabiat bog‘ining muhofaza qilinadigan hududlarida va
qirg‘ovullar kirib boradigan milliy tabiat bog‘iga chegaradosh qishloq xo‘jalik
87](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_87.png)
![ekinlari maydonlarida ularning uyalash va jo‘jalarini boqish davrida mol boqish
holatlari kuzatilmoqda. G‘o‘zani deformatsiya qilish davrida kimyoviy
preparatlardan foydalanish qushlarning ommaviy nobud bo‘lishiga olib
kelmoqda. Bundan tashqari milliy tabiat bog‘i hududida brakanerlik hollari ham
kuzatiladi.
Shunday qilib Zarafshon milliy tabiat bog‘ining hozirgi kundagi eng
muhim vazifalaridan biri milliy tabiat bog‘i hududini kengaytirish va uning
atroflarida halokatli antropogen ta’sirlardan himoya qiluvchi himoya zonalarini
tashkil etishdan iborat. Bu yerda to‘qayzorlar ekotizimlari tabiiy qayir rejimini
qisman saqlash va uni tiklash ham ekologik tanglik (inqiroz) bo‘sag‘asida turgan
bu mintaqa holatini yaxshilashiga imkon yaratadi.
Zarafshon milliy tabiat bog‘ida keng miqyosda biotexnik tadbirlar
majmuasi amalga oshiriladi. Lekin ko‘pchilik tadbirlar vaqtinchalik o‘tkazilib
ular kam samaralidir. Qirg‘ovullarning qishni kamtalofat o‘tkazishlari uchun
ularga qo‘shimcha oziq berib turishga, yo‘ng‘ichqa, makkajo‘xori, bug‘doy,
arpa, suli ekishga, ba’zi yillarda ularning asosiy dushmani bo‘lgan
chiyabo‘rilarni tutib turishga, yong‘inlarning oldini olish chora-tadbirlarni
amalga oshirishga to‘g‘ri keladi.
Ilgari milliy tabiat bog‘i hududida yashagan oq laylaklar va boshqa turlar
populyatsiyalarini qayta tiklash istiqbollari ancha ayanchlikdir. Birinchidan,
ularning soni shu darajaga qisqarib ketdiki, har qanday tabiy tarqalish, oq
laylaklar milliy tabiat bog‘i hududiga jalb qilingan taqdirga ham bu yerda
ularning yashashi qulay sharoitlar mavjud emas.Milliy tabiat bog‘i hududidagi
kichik oziqlanish joylari bunday yirik qushlarni qoniqtirmaydi. Milliy tabiat
bog‘i hududidan tashqarida esa ularni antropogen ta’sirlar-ozuqa yetishmasligi,
zaharli kimyoviy moddalar, bezovtalanish olishi, insonning ta’qib qilishi va
hokazolar kutib turadi. Kalxatlar, haqqushva boshqa ko‘pchilik qushlar ham
xuddi shunday ahvolda turibdi. Xongul va to‘ng‘izlarga kelsak, milliy tabiat
bog‘i hududida ular uchun qulay bo‘lgan yashash muhitlari juda kam. Buning
ustiga milliy tabiat bog‘ining aholisi zich bo‘lgan Zarafshon vohasining
88](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_88.png)
![markazida joylashganligi bu yerda qo‘riqxona rejimiga amal qilishni
qiyinlashtiradi.
Qirg‘ovullarning soniga ularning asosiy qishqi ozig‘i hisoblangan chakanda
va jiyda hosilining kam bo‘lishi ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. So‘ngi yillarda
bunday holatlar tez-tez uchrab turadi. Zarafshon suv havzasining buzilgan
ekotizimlarida daraxtlarning zararkunanda hashorotlari (katta tol bargxo‘ri va
boshq), va chakanda daraxtining xavfli endomikoz kasalligi keltirib chiqaruvchi
patogen mikroorganizmlar ko‘payib ketmoqda.
Tuqay urmon sharoitlarda ilgari ancha boy faunistik majmuaning turlar
tarkibi ancha kamayib ketgan. Faqatgina bahorda va kuzda bu yerlarda uchib
o‘tuvchi qushlari to‘planishadi. Odatda bu yerlarda bir necha tur yirtkich,
gozsimon qo‘tonlar, baliqchilar, yashaydi.Qirg‘ovullarning o‘ziga xos
populyatsiyasi yo‘qolib ketish xavfi ostida turibdi. Haligacha milliy tabiat
bog‘ining muhofaza qilinadigan hududlarida va qirg‘ovullar kirib boradigan
milliy tabiat bog‘iga chegaradosh qishloq xo‘jalik ekinlari maydonlarida
ularning uyalash va jo‘jalarini boqish davrida mol boqish holatlari
kuzatilmoqda. G‘o‘zani defoliatsiya qilish davrida kimyoviy preparatlardan
foydalanish qushlarning ommaviy nobud bo‘lishiga olib kelmoqda. Bundan
tashqari milliy tabiat bog‘i hududida brakonerlik hollari ham kuzatiladi.
Shunday qilib Zarafshon milliy tabiat bog‘ining hozirgi kundagi eng
muhim vazifalaridan biri milliy tabiat bog‘i hududini kengaytirish va uning
atroflarida halokatli antropogen ta’sirlardan himoya qiluvchi himoya zonalarini
tashkil etishdan iborat. Bu yerda to‘qayzorlar ekotizimlari tabiiy qayir rejimini
qisman saqlash va uni tiklash ham ekologik tanglik (inqiroz) bo‘sag‘asida turgan
bu mintaqa holatini yaxshilashiga imkon yaratadi.
Ilgari milliy tabiat bog‘i hududida yashagan oq laylaklar va boshqa turlar
populyatsiyalarini qayta tiklash istiqbollari ancha ayanchlikdir. Birinchidan,
ularning soni shu darajaga qisqarib ketdiki, har qanday tabiy tarqalish, oq
laylaklar milliy tabiat bog‘i hududiga jalb qilingan taqdirga ham bu yerda
ularning yashashi qulay sharoitlar mavjud emas.Milliy tabiat bog‘i hududidagi
89](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_89.png)
![kichik oziqlanish joylari bunday yirik qushlarni qoniqtirmaydi. Milliy tabiat
bog‘i hududidan tashqarida esa ularni antropogen ta’sirlar-ozuqa yetishmasligi,
zaharli kimyoviy moddalar, bezovtalanish olishi, insonning ta’qib qilishi va
hokazolar kutib turadi. Kalxatlar, haqqush va boshqa ko‘pchilik qushlar ham
xuddi shunday ahvolda turibdi. Buning ustiga milliy tabiat bog‘ining aholisi zich
bo‘lgan Zarafshon vohasining markazida joylashganligi bu yerda qo‘riqxona
rejimiga amal qilishni qiyinlashtiradi.
Qirg‘ovullarning soniga ularning asosiy qishqi ozig‘i hisoblangan chakanda
va jiyda hosilining kam bo‘lishi ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. So‘ngi yillarda
bunday holatlar tez-tez uchrab turadi.
90](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_90.png)
![XULOSALAR
Adabiyotlardagi ma’lumotlar va shaxsiy kuzatuvlarimiz natijasida quyidagi
xulosalarga keldik:
1. Daraxt va buta biotopida 35 turdagi qushlar yashaydi. Qish-bahor
davrida - 15 tur, shulardan buxoro chittagi ustunlik qiladi (19.4%), bahor-yoz
davrida qushlarning 28 turi mavjud bo‘lib, ulardan yashil penochka (16.7%)
ustunlik qiladi. Yoz-kuz davrida bu biotopda 30 turdagi qushlar yashaydi,
ulardan hakka ustunlik qiladi (19.1%). Kuz-qish davrida daraxtchil biotopda
qoratomoqli qorayoloq (15.7%) ustunlik qiladi.
2. Buta biotopida 35 turdagi qushlar yashaydi. Qish-bahor davrida - 15 tur,
shulardan qizilto‘sh ustunlik qiladi (24.1%), bahor-yoz davrida qushlarning 28
turi mavjud bo‘lib, ulardan gov kaptar (23.6%) ustunlik qiladi. Yoz-kuz davrida
bu biotopda 30 turdagi qushlar yashaydi, ulardan buxoro chittagi ustunlik qiladi
(23.4%). Kuz-qish davrida buta biotopda qora tomoqli qorayoloq (15.7%)
ustunlik qiladi.
3.O‘t o‘simliklarining biotopida 28 turdagi qushlar yashaydi. Qish-bahor
davrida - 14 tur, ulardan to‘qay chumchug‘i ustunlik qiladi (19.6%), bahor-yoz
davrida qushlarning 23 turi, ular orasida yashil penochka(16.7%) ustunlik
qiladi.Yoz-kuz davrida. Bu biotopda qushlarning 26 turi yashaydi, ulardan
buxoro chittagi ustunlik qiladi (18.7%).
4. Sohil biotopida 15 turdagi qushlar yashaydi. Qish-yoz davrida - 6 tur,
ulardan hakka ustunlik qiladi (23.4%), bahor-yoz davrida qushlarning 14 turi,
ulardan yashil penochka(18.6%)dominant hisoblanadi. Yoz-kuz davrida bu
biotopda 22 turdagi qushlar yashaydi, ularning ichida buxoro chittagi ustunlik
qiladi (19.4%). Kuz-qish davrida yog‘ochli biotopda qora tomoqli qorayoloq
(22.4%) ustunlik qiladi.
5. Zarafshon milliy tabiat bog‘ida Qizil kitobga kiritilgan qushlarning 28
turi mavjud bo lib, ularning aksariyati daraxt va butalar bilan bog liq.ʻ ʻ
6. Zarafshon tabiat milliy bog‘ida qushlarning sonini o‘zgarishiga asosiy
tasir qursatuvchi antropogen omillar quydagilar hisoblanadi.
91](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_91.png)
![7. Daryoning gidrologik rejimi buzilishi oqibatida suv va suv oldi
majmualari hayvonot dunyosi kuchli aziyat chekdi. Yani kanallar va ariqlar
tashkil etilib, ular ko‘pchilik suv va suv oldi qushlari yashashi uchun yaroqli
emas. Zarafshon daryosining suvi kamaygan vaqtda uning suvsiz, shag‘alli
o‘zanida yashovchi hayvonlar bu yerlarni tark etadi.
Tavsiyalar
Ish materiallaridan to‘qay o‘rmon qushlarini prognoz qilishda foydalanish
mumkin.
Olib borilgan tadqiqot natijalari O‘zbekiston faunasi qushlarining uyalash
biologiyasiga oid ma’lumotlarn ito‘ldishda foydalanish mumkin.
Ishning materiallaridan Oliy uquv yurtlari va maktablarda Zoologiya va
ekologiya fanlarini o‘qitishda foydalanish mumkin.
Olingan ma’lumotlarni ekoturizmda foydalanish mumkin.
92](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_92.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
NORMATIV HUQUQIY HUJJATLAR
1.O‘zbekiston Respublikasining “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi
Qonuni. Toshkent 1992.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Hayvonat dunyosini muhofaza qilish
vafoydalanish tóg?risida» gi Qonuni. Toshkent, 1997.
3.O‘zbekiston Respublikasining “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish vaundan
foydalanish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunigao‘zgartirish va
qo‘shimchalar kiritish haqida” gi Qonuni. Toshkent, 2016. O‘zbekiston
Respublikasi prezident farmonlari va qarorlari
4.O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining PF-4947-sonli farmoni.«O‘zbekistan
Respublikasini yanada rivojlantirish boyisha HarakatlarStrategiyasi to’g’risida»
2017 yil, 7 fevral.
ASOSIY ADABIYOTLAR
1. Абдусал o мов И.А. Птицы горного Зарафшана. - Душанбе, 1964. – 249 с.
2. Аджимуратов Х., Абдреимов Т. Материалы по осенней миграции
птиц в дельте р. Амударьи //Материалы Всесоюз. конф. по миграциям
птиц. – Москва, 1975. Ч. II. – С. 7.
3. Аннаева Э.И. Птицы культурного ландшафта среднего течения
Аму-Дарьи. В кн. «Новости орнитологии». Алма-Ата, 1965.
4. Ахмедов М.М. Охотничье промысловые птицы Зарафшанской
долины. Труды Самаркандского педагогического и учительского
института, 1948.
5. Богданов А.Н. Птицы бассейна реки Зеравшан. //Труды инст-та
зоологии и паразитологии АН УзССР, Ташкент, 1956. – C . 107-163.
6. Бакаев С.Б., Салимов Х.В. Гнездование некоторых видов птиц в
низовьях р. Зарафшана // Редкие малоизученные птицы Средней Азии:
Материалы III Республиканской орнитологической конференции. –
Ташкент: Фан, 1990. – С. 99-101.
93](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_93.png)
![7. Богданов А.Н. Птицы бассейна реки Зеравшан. //Труды инст-та
зоологии и паразитологии АН УзССР, Ташкент, 1956. C . 107-163.
8. Богданов А.Н. Фауна Узбекской ССР. - Ташкент: изд-во АН УзССР,
1961. - Т.2, Ч.III. – С. 126-153.
9. Богданов О.П., Мекленбурцев Р.Н. Фауна Узбекской ССР. –
Ташкент, 1956. - Т.2, Птицы. – Ч.II.
10. Богданов О.П. Ўзбекистон ҳайвонлари, Тошкент, «Ўқитувчи»
нашриёти, 1983.
11. Даль С.К. Определитель птиц Зарафшанской долины. Ворбьиные
Passeres. Труды УзГУ, Нов. Сер. 21 вып. 8. Самарканд, 1941.
12. Даль С.К. К изучению фауны наземных позвоночных систем
Зарафшанского и Туркестанского хребтов. Самарканд, 1936.
13. Даль С.К. Определитель птиц Зарафшанской долины. Ворбьиные
Passeres. Труды УзГУ, Нов. Сер. 21 вып. 8. Самарканд, 1941.
14. Дементьев Г.П., Гладков Н.А., Судиловская А.М. Птицы Советского
Союза. Москва, Наука, 1954. – T .6.
15. Долгушин И.А. Птицы Казахстана. /Фауна Казахстана. Алма-Ата, 1970.
т.1.
16. Захидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н. Природа и животный мир Средней
Азии. Ташкент, Ўқитувчи, 1969. – T .1. – 426 с.
17. Фундукчиев С.Э.,Джаббаров А.Д Методическое руководство к
летней практике по зоологии позионочных. Самарканд, 1995.
18. Иванов А.И. Птицы Памира-Алая. – Л.: Наука, 1969. – 448 с.
19. Новиков Г.А. Полевые исследования экологии наземных животных. -
М.: Советская наука, 1953. – 502 с.
20. Мекленбурцев Р.Н. Материалы по наземным позвоночным бассейна
реки Кашка-Дарья // Тр. САГУ, нов. сер., вып. 130, кн. 30. - Ташкент, 1958.
21. Мекленбурцев Р.Н. Материалы по фауне птиц и млекопитающих
хребта Нура-Тау. Труды Среднеазиатского государственного
университета, серия VIII а. Зоология. Выпуск 26. - Ташкент, 1937.
94](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_94.png)
![22. Мекленбурцев Р.Н. Новые данные о распространении некоторых
птиц гор Средней Азии // Орнитология, вып. 5. – М., 1962. – С. 211-214.
23. Рашкевич Н.А. Зимняя орнитофауна тугаев Каракалпакии //
Орнитология. - М., 1962. - Вып. 4. – С. 348-354.
24. Сагитов А.К. Физико-географические особенности Зарафшанской
долины и вертикальное распределение воробьиных птиц. Труды УзГУ,
нов.сер. вып. 88. Самарканд, 1959.
25. Сагитов А.К. Зимующие воробьиные птицы Зарафшанской долины.
Труды СамГУ, вып. 110. Зоология. Самарканд, 1961.
26. Сагитов А.К., Калужина М.В., Киселева Е.В. Индийская майна в
Зарафшанской долине // Тр. УзГУ, нов. сер. - Вып. 88. Самарканд, 1959. – С.
342
27. Сагитов А.К., Лаханов Ж.Л., Джаббаров А.Р., Фундукчиев С.Э.,
Алланазарова Н.А., Белялова Л.Э, Раҳмонова З.П., Мамашукуров А.Ў. Об
экологической конкуренции между близкими видами птиц // Актуальные
проблемы биологии и экологии: Материалы междунар. конф. -
Самарканд, изд-во СамГУ, 1999. - С. 38-39.
28. Салимов Х.В. Экология гнездования азиатской горлицы в среднем
течении реки Зарафшан // Экология гнездования птиц и методы её
изучения. – Самарканд, изд-во СамГУ, 1989. – С. 198.
29. Салихбаев Х.С., Богданов О.П. Фауна Узбекской ССР, Т. II , Ч.4.
Птицы. - Ташкент: Фан, 1967. 183 с.
30. Сатаева З.Л. Смена сезонных аспектов авиафауны по Ташкенту и его
окрестностям. //Тр.САГУ. серия VIII, зоол, вып.29. – Ташкент, 1937.
31. Laxanov J.L. O‘zbekistonning umurtqali hayvonlari aniqlagichi.
Toshkent, “Fan va texnologiya” nasriyoti, 2013. – 224 bet.
32. Lehmann Alexander. Reise Buchara und Samarkand, St. Peterburg, 1852.
33. Pleske F.D. Revision der turkistanischen Ornis nach Samlungen des
verstorbenen Concervarors Valerion Russov. Москва , 1888.
95](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_95.png)
![INTERNET SAYTLARI
34. www. uzspb.uz – O‘zbekiston qushlarini muhofaza qilish jamiyati sayti.
35. www. uznature.uz – O‘zbekistan Respublikası Ekologiya va atrof muhitni
muhofaza qilish qumitasi sayti.
36. www. eso.uz – O‘zbekiston ekologik harakati sayti.
37. www. biodiv.org – Biologik xilma-xillik konventsiyasi sayti.
38. www. sreda.uz - O‘zbekiston Respublikasi ekologik sayti.www.
39. iucnredlist.org - Tábiatni muhofaza qilish xalqaro ittifohining (TMXI)
«Yo‘q bo‘lib ketish arafasidagi turlarning Qizil ro‘yxati» sayti.
96](/data/documents/ef5f2fbe-6f3f-432b-b010-9385a684488c/page_96.png)
ZARAFSHON MILLIY BOG‘IDAGI QUSHLARNING TURLI BIOTOPLAR BO‘YICHA TARQALISH XUSUSIYATLARI ANNOTATSIYA Magistrlik ishi Zarafshon milliy tabiat bog i ornitfaunasining biotoplarʻ bo‘yicha tarqalishini o‘rganishga bag‘ishlangan. O zbekistonda bioxilma- ʻ xillikni saqlashda o rmon ekotizimlari beqiyos rol o ynaydi. O zbekistonda 75 ʻ ʻ ʻ ming gektarga yaqin maydonda to‘qaylar saqlanib qolgan — bu umumiy o rmon ʻ fondining 1% dan kamrog i va qat iy muhofaza qilinadigan hududning atigi 2% ʻ ʼ dan kamrog ini tashkil etadi. ʻ Hozirgi vaqtda tor bo‘laklar ko‘rinishida daryo bo‘ylarida saqlanib qolgan.To qay yoki tekislik o rmonlari noyob biotoplar bo lib, O zbekiston ʻ ʻ ʻ ʻ bioxilma-xilligini saqlashda katta ahamiyatga ega. To‘qay o‘rmonining ekotizimi Butunjahon yovvoyi tabiat fondining (WWF) tomonidan jiddiy muhofazaga muhtoj ekologik hududlarning Global 200 ro yxatiga kiritilgan. ʻ Qushlarning turli biotoplarga ega bo‘lgan bog‘lanish shakllari bir qator omillarning kombinatsiyasi bilan; iqlim, o‘simlik, tuproq qoplami, relyef, suv manbalarining mavjudligi va bu hududning sinantropizatsiya darajasi, bezovta qiluvchi omil mavjudligi Zarafshon milliy tabiat bog‘i hududida ana shu omillarning ta’sir darajasiga qarab biotoplarning asosiy turlarini aniqlash, qushlar olamining tur tarkibi va dinamikasini aniqlash bu ishning vazifalari hisoblanadi. 1
A N N O T A T I O N The master’s thesis is devoted to the study of the distribution of the avifauna of Zarafshan National Nature Park by biotopes. Forest ecosystems play an incomparable role in the preservation of biodiversity in Uzbekistan. About 75,000 hectares of forests have been preserved in Uzbekistan - this is less than 1% of the total forest stock and less than 2% of the strictly protected area. Currently, they are preserved in the form of narrow sections along the river banks. Forests or plain forests are unique biotopes and are of great importance in preserving the biodiversity of Uzbekistan. The ecosystem of the forest is included in the Global 200 list of ecological areas in need of serious protection by the World Wildlife Fund (WWF). Forms of connection of birds with different biotopes with a combination of a number of factors; climate, vegetation, soil cover, terrain, availability of water sources and the degree of synanthropization of this area, the presence of a disturbing factor, determining the main types of biotopes in the Zarafshan National Nature Park, depending on the degree of influence of these factors, the species composition and dynamics of the bird world identification is the task of this work. 2
MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………...….5 1.Bob. Adabiyotlar sharhi ………………………………………….………...12 1.1. Zarafshon milliy tabiat bog‘i xarakteristikasi……………………………...12 1.2.Zarafshon daryosi havzasining umurtqali hayvonlar faunasini o‘rganish tarixi………………………...………………………………………………….14 2. Bob. Tadqiqot sharoiti, obyekti, uslublari .……………….……………..… 16 2.1. Tadqiqot sharoiti, tadqiqot o‘tkazilgan hududning fizik – geografik tavsifi..16 2.2. Tadqiqot obyekti…………………………………..……………………….22 2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………..………...23 Tadqiqot natijalari. 3. Bob. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning turli biotoplar bo‘yicha tarqalish ekologiyasi .............................................................25 3.1. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi asosiy biotop tiplari.......................25 3.2. Zarafshon milliy tabiat bog‘idagi qushlarning bioxilma-xilligi, tur tarkibi va ekologik guruhlar.................................................................................................31 3.3.Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qushlarning daraxt-buta biotopida tarqalishi..…………………………………………………………………...…32 3.3.1. Qish-bahor ornitokompleksining shakllanishi…..……………..……..…32 3.3.2. Bahor-yoz ornitokompleksining shakllanishi…..…………………….…41 3.3.3. Yoz-kuz ornitokompleksining shakllanishi...………………….…….…53 3.3.4. Kuz oylari ornitokompleksi.………………………….……………...…62 3.3.5. Kuz-qish davrida ornitokomplekslarning shakllanishi…….……….……71 3.4Zarafshon milliy tabiat bog‘ida qizil kitobga kiritilgan turlar…………..….82 3.5. Zarafshon milliy tabiat bog‘i qushlarini muhofaza qilish……………..…..85 Xulosalar ……………………………………………………….……………...89 Tavsiyalar ………………………………………………………...…………....90 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………..91 3
KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi. So‘ngi yillarda inson faoliyatining atrof-muhitga salbiy ta’siri kuchayib bormoqda.To‘qay landshaftlarda insonning xo‘jalik faoliyati ta’siri darajasining oshib borishi, tabiatdagi muvozanatning buzilishiga olib kelmoqda. Bunday o‘zgarishlar esa hayvonlar va o‘simliklar turlari tarkibi va ular sonining o‘zgarishiga olib keladi. Ayrim hayvon turlari sonining qisqarishi genofondda va turlarning butunlay yo‘qolib ketish xavfini keltirib chiqarmoqda. Qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar tizimining tashkil etilishi ekotizimlar holatini yaxshilash va ularni boyitishga muhim o‘rinni egallaydi. Erning va (yoki) suv kengliklarining (akvatoriyalarning) ustuvor ekologik, ilmiy, madaniy, estetik, rekreatsiya va sanitariya-sog‘lomlashtirish ahamiyatiga molik bo‘lgan xo‘jalik maqsadidagi doimiy yoki vaqtincha foydalanishdan to‘liq yoki qisman chiqarilgan uchastkalari muhofaza etiladigan tabiiy hududlar hisoblanadi. Dunyoda bioxilma-xillikni saqlash global muammolardan biri bo‘lib, so‘nggi yillarda antropogen bosimning tabiiy ekotizimlarga ta sirining kengayibʼ borishi bunday muammolar ko‘lamining ham ortishiga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, to‘qay landshafti joylashgan daryo bo‘yi hududlarida joylashgan o‘simlik dunyosi obektlarning cho‘llanish ta siriga moyilligi hudud florasining ʼ shakllanishi va transformatsiyasida asosiy o‘rin egallamoqda. Bu o‘rinda, flora komponentlarining tarkibini aniqlash, undagi o‘zgarishlarni qushlarni turli biotoplar bo‘yicha ekologik tahlil qilish va moslashish xususiyatlarini o‘rganish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Tabiiy ob’ektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko‘paytirish va tiklash maqsadida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarda muhofaza qilish va foydalanish rejimi o‘rnatiladi. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar biologik, landshaft rang-barangligini ta’minlash va ekologik muvozanatni saqlab turish uchun mo‘ljallangan yaxlit 4
ekologik tizimni tashkil etadi. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar belgilangan maqsadi va rejimiga qarab quyidagi toifalarga bo‘linadi: – davlat qo‘riqxonalari; – majmua (landshaft) buyurtma qo‘riqxonalari; – tabiat bog‘lari; – davlat tabiat yodgorliklari; – ayrim tabiiy ob’ektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko‘paytirish va tiklash uchun mo‘ljallangan hududlar; – muhofaza etiladigan landshaftlar; – ayrim tabiiy resurslarni boshqarish uchun mo‘ljallangan hududlar. – Qonun hujjatlarida davlat biosfera rezervatlari, milliy bog‘lar, davlatlararo muhofaza etiladigan tabiiy hududlar va boshqa muhofaza etiladigan tabiiyhududlarni tashkil etish nazarda tutilishi mumkin. O‘zbekistonda qo‘riqxona ishlari o‘tgan asrining 20-yillarida boshlangan edi. 1926 yilda O‘zbekistonda birinchi qo‘riqxona – Guralash qo‘riqxonasi (hozirgi Zomin qo‘riqxonasi) tashkil etildi.Quyidagi jadvalda O‘zbekistondagi alohida muhofaza qilinadinadigan hududlar toifalar ko‘rinishida aks etgan.(1- jadval.) 5