logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. KITOB-SHAHRISABZ BOTIG‘I TABIIY GEOGRAFIK SHAROITI

KITOB-SHAHRISABZ BOTIG‘I TABIIY GEOGRAFIK SHAROITI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

5987.5 KB
Скачать
M U N D A R I J A KIRISH ………………………………...………………………………………........... 1-BOB. KITOB-SHA HRISA BZ BOTIG‘I TA BIIY GEOGRA FIK SHA ROITI ............................................................................... ..... 1.1. Geografik o‘rni va chegaralari ………………………………….. 1.2. Geologik tuzilishi va relefi ………………………………… …… 1.3. Iqlimi ………………….……………….………………………… 1.4. Ichki suvlari ………………….……………….………………….. 1.5. Tuproq qoplami ………………….……………….……………… 1.6. O‘simlik qoplami ………………….……………….…………… 1.7. Hayvonot dunyosi ………………….……………….…………... 2 - BOB . KITOB-SHA HRISA BZ BOTIG‘IN IN G TA BIIY RESURSLA RI ………………………….………………………. 2.1. Yer resurslari …………………………… … …………………. … 2.2. Suv resurslari ……………………………… …. ………………. … 2.3. Iqlim resurslari ……………………………… ….. ……………. … 2.4. Biologik resurslari ……………………………… …. ………. …… 2.5. Foydali qazilma boyliklari ………………………… …. ……. …… 3 - BOB. KITOB-SHAXRISABZ BOTIG’INING R EKRATSION RESURSLAR I VA ULARDAN FOYDALANISH …..………. 3.1. Kitob-Shaxrisabz botig’ining r ekr e atsion resurslar i ………….…. 3.2. Kitob-Shahrisabz botig’I rekreatsiya resurslarini muhofaza qilish……………………………………………………………... X ULOSA ………………………………………………………… ………... FOY DA LA N ILGA N ADA BIY OTLA R RO’Y X A TI ………………… … KIRISH Mavzuning dolzabligi. Respublikamiz xalq xo‘jaligini yaxshilash va taraqqiy ettirish uchun har bir hududni tabiiy boyliklarini o‘rganish hozirgi kundagi asosiy vazifalardan bo‘lib hisoblanadi. Haqiqatdan ham, kundalik hayotimiz uchun tabiat va tabiiy boyliklarni barchasi, jumladan: suv, havo, yer, o‘simlik, hayvonot dunyosi hamda qazilma boyliklar zarurdir. Lekin ularga nisbatan oqilona e’tibor atroflicha ko‘ngildagidek emas. Ayrim adabiyotlarda Qashqadaryo viloyati tabiiy sharoitlari va tabiiy boyliklari ularna xo‘jalikdagi ahamiyati to‘g‘risida ma’lumotlari keltirilgan. Ammo viloyatni alohida hududlariga bunday kompleks izoh berish yo‘q. Shularni hisobga olib, ushbu bitiruv malakaviy ishi tanlandi, ya’ni, Kitob-Shaxrisabz botig’ining rekreatsiya resurslari va ulardan foydalanish hozirga qadar chuqur o‘rganilgan emas. Bu esa ushbu muammolarni o‘rganishni taqozo etadi. Botiq haqida tabiiy geografik ma’lumotlar adabiyotlarda qisman yoritilgan bo‘lsa ham, hududni rekreatsion resurslari va ulardan foydalanish haqidagi ma’lumotlar deyarli yo‘q. Shu sababli ish muallifi imkoni boricha mavjud tabiiy-geografik ma’lumotlardan foydalanib, aniq materiallar to‘plab va shaxsiy kuzatish evaziga tabiiy resurslar va ulardan oqilona foydalanish, boyliklarni muhofaza qilish haqida batafsil to‘xtaldi. Ishda Kitob-Shaxrisabz botig’ining tabiati va tabiiy boyliklaridan iqtisodiyotda maqsadga muvofiq holda foydalanish lozimligi asos qilib olinadi va shunga ko‘ra yoritiladi. Ishning asosiy maqsadi Qashqadaryo viloyatini shimoli – sharqiy qismida joylashgan Kitob-Shahrisabz botig‘ining rekreatsiya resurslari va ulardan foydalanish hamda tabiat muhofazasini yoritishdir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: Kitob-Shaxrisabz botig’ida joylashgan 2 tog‘, tekislik va tog‘oldi tabiiy resurslarini hisobga olish, ularning rekreatsion resurslarini aniqlash va ulardan samarali foydalanish yo’llarini aniqlashdan iborat. Ishning hajmi va strukturasi. Bitiruv malakaviy ishining umumiy hajmi 58 sahifani tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining strukturasi tadqiqotning ketma- ket bajarilishi va mazmunini o‘zida aks ettiruvchi kirish, 3 bob, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan tarkib topgan. I-BOB. KITOB-SHAXRISABZ BOTIG‘I TABIIY-GEOGRAFIK SHAROITI 1.1. Geografik o‘rni va chegaralari Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi Qashqadaryo havzasining eng so‘lim, sersuv, iqlimi yumshoq va tog‘ manzaralariga boy bo‘lgan joylardan biri bo‘lib hisoblanadi. Kotlovina qishning iliqligi, yog‘ingarchilikning ko‘pligi va yozning salqinligi bilan ajralib turadi. Aynan shu yerda jahonga mashhur, Ulug‘bek nomidagi xalqaro kenglik stansiyasi joylashgan. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi Hisor va Zarafshon tizmalari orasidagi tektonik kotlovinadir. Uning g‘arbiy chegarasi Chiroqchi posyolkasidan o‘tadi, qolgan qismi ya’ni shimoliy chegarasi Zarafshon tog‘lari, g‘arbiy va janubiy chegarasi Hisor tizmasi va uning bir bo‘lagi Eshakmaydon tog‘idan (Yakkabog‘daryoning chap suv ayirg‘ichi) o‘tadi. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasiga Qashqadaryoning Kitob, Shaxrisabz, Yakkabog‘ va Chiroqchi tumanini katta maydoni, Qamashi tumani kiradi. Hudud ma’muriy jihatdan shimoldan Samarqand viloyati bilan shimoli sharqdan Tojikiston jumhuriyati va sharqdan Surxondaryo viloyati bilan janubdan Qamashi tumanini shimoliy qismi bilan g‘arbdan Chiroqchi tumanini Samarqand – Qarshi yo‘li atrofi bilan chegaralanadi. Jumhuriyatimiz viloyatlari maydoni bilan taqqoslaganda Andijon (4,2 ming km 2 ), Sirdaryo (5,1 ming km 2 ), Xorazm (6,3 ming km 2 ) viloyatlaridan katta. Demak kotlovina maydon jihatdan ham kichik bo‘lmagan hududni ishg‘ol qiladi. 3 1.2. Geografik tuzilishi va relefi Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi atrofidagi tog‘ sistemalari o‘ta metamorfiklashgan jisnlardan tashkil topgan. Zarafshon tog‘ sistemasi yonbag‘irlarida M.A.Shmidt (1937) alohida chiqib qolgan ohakli qoya massivlarini aniqlagan, ular kotlovina hududsida ham uzoqqa cho‘zilgan. Kotlovinaning shimoliy va sharqiy tomonlarida ohaktoshlar keng tarqalgan. Bular o‘z tarkibiga suvni yaxshi o‘ruvchanligi sababli katta-katta buloqlarni paydo bo‘lishiga olib keladi. Granitlar tarqalishiga ko‘ra, ancha kamroq maydonni egallaydi, ularni yoriqlari kichikligi va kamligi uchun yer osti suvlari massivni yuqori qismida kam to‘planadi. Qolgan jisnlar suvni yanada kamroq o‘tkazadi, slaneslar mavjudligi bu hududda suvga chidamli rolini o‘taydi. Zarafshon va Hisor tog‘ tizmalarida metamorfiklashgan sochilma jinslar uchraydi. Hisor tog‘ tizmasining janubi – g‘arbiy yonbag‘ri va janubi-sharqiy qismlari mezozoy, paleogen va neogen yotqiziqlari bilan qoplangan. To‘rtlamchi davr yotqiziqlari kotlovinaning tekislik qismini katta maydonini egallaydi, faqatgina har yer, har yerda chiqib turgan yuqori bo‘r va uchlamchi davr qoldiqlarini uchratish mumkin. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasining geologik tuzilishi asosan sovetlar davrida A.P.Markovskiy (1937 y.), L.V. Peyve (1938 y.), M.M.Pasokov (1948 y.), V.I.Chernev (1947 y.), P.S. Podkanayev (1948 y.) va boshqalar tomonidan o‘rganildi. Poleozoy yotqiziqlari kotlovinaning eng qadimgi yotqiziqlari hisoblanadi. Ular ko‘p joylarda metamorfizlashgan holatda uchraydi. Qo‘yi silur yotqiziqlari Oq-suv daryosining o‘ng qirg‘og‘idagi yemirilgan antiklinal yadrolarda uchraydi, uning qo‘yi chegarasi yer ostida yashiringan. Ular filitlar, qatlamlashgan metamorfik slaneslar, qumlik Qashqadaryo depressiyasida rivojlanib, ular Hisor tizmasining janubi-g‘arbida keng tarqalgan. 4 Kaynazoy yotqiziqlari Kitob-Shaxrisabz kotlovinasida to‘rt xil qatlamlarga bo‘linadi. 1. Qum tuproqli. 2. Tuproqli. 3. Qum konglomeratli. 4. Tuproq pattumli. Qum tuproqli qatlam qizil-g‘ishtsimon qumlar, qizil-g‘ishtsimon alevronimitlar, mergiley va tuproqlar shaklida yotadi. Bu qatlamlar ostida harakterli oq gips qatlami yotadi, qalinligi 4,5 m. Biz o‘rganayotgan hududda to‘rtlamchi davr yotqiziqlari ancha notekis tarqalgan, tog‘larda va tog‘ oldi rayonlarida tekislikka nisbatan kamroq tarqalgan. Kotlovinada hozirgi zamon yotqiziqlari kam tarqalgan va ular faqat daryo vodiylarida mavjuddir. Hamma yotqiziqlar kelib chiqishiga ko‘ra kontinental va ko‘pincha oqar suvlar ta’sirida hosil bo‘lgan. To‘rtlamchi davr yotqiziqlari kelib chiqishiga va yoshiga qarab, har xil uchastkalarda bo‘linishini bir-biri bilan solishtirish katta qiyinchilik tug‘diradi. Bu yotqiziqlar ikki daryo havzasida shakllanganlar; Qashqadaryoning shimoli-sharqiy qismida va qumlar orasidagi manbasiz Suldukli cho‘l havzasining janubi – g‘arbida. To‘rtlamchi davr yotqiziqlari kelib chiqishi va yoshiga qarab turli tumandir. Hududni turli uchastkalarida kuzatuv ishlarini olib borgan ko‘pgina avtorlar to‘rtlamchi davr yotqiziqlarini turli qismlarga ajratadilar. Shu olimlardan biri Yu.Poslovskaya o‘rganilayotgan hududni to‘rt kompleksga ajratadi: Nanay, Toshkent, Mirzacho‘l, Sirdaryo komplekslari. Bu komplekslar: quyi to‘rtlamchi (Q 1 ), o‘rta to‘rtlamchi (Q 2 ), yuqori to‘rtlamchi (Q 3 ), hozirgi (Q 4 ) indekslar bilan belgilanadi. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasida tekislikdan to Hisor tog‘larining eng baland cho‘qqilarigacha (4600 m) relefning balandlik poyaslari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Kotlovinada to‘rtta balandlik poyasi ajratiladi. 5 Tog‘li relef kotlovinasining 500-600 m dan 4600 m gacha bo‘lgan hududni egallaydi. Barcha tog‘ sistemalari orografik jihatdan Zarafshon sistemasining g‘arbiy tarmoqlariga va Hisor tizmasining janubi-g‘arbiy tarmoqlariga to‘g‘ri keladi. Ularni harakterli xususiyati shundaki, ikki tog‘ sistemasi ham yon tomonlarga tarmoqlanib yelpig‘ichsimon ko‘rinishga ega. Hosil bo‘lgan tog‘lar ichida eng kattalari Qoratepa, Chaqilqalon, Hazrati Sulton tog‘i massivi, Osmontarosh, Beshnov, Taytalosh kabilar va ular hududni janubi-sharq tomonida joylashgan tog‘lar, Hududni relefini pastdan yuqoriga borgan sari vertikal zonallikka bo‘ysunganligi, balandlik zonalaridagi relef uchastkalari kelib chiqishiga va rivojlanishiga ko‘ra har xil. Ushbu tog‘li relefni to‘rtta guruhga ajratish mumkin. Baland tog‘li qism: 2500 m dan to 4614 m Hazrati Sulton qora tuguni va Hisor tizmasi (Tova dovonidan g‘arb tomon), Beshnov tog‘i, Xo‘jaaxchaburun qora massivi, Chaqchar tog‘idan to Yakkabog‘ daryosining yuqori qismlari. Baland tog‘li mintaqada bir-biridan farq qiladigan ikkita morfologik uchastkani kuzatish mumkin. Birinchi uchastkaga Hisor tog‘ining o‘q qismidagi Tova va Tamshum dovonlari va ularga shimol tomondan yondashgan Hazrati Sulton massivi (balandligi 4000 m dan 4350 m gacha) kiradi. Hisor tog‘ining o‘sha o‘rganilgan qismi tipik ko‘tarilgan va murakkab bo‘lingan tokchalardan iborat. Glatsial protsesslar keng rivojlangan cho‘qqilari o‘tkir relef formasi bilan harakterlanuvchi baland tog‘ qismida sovuq kurash ancha kuchli boradi. Tog‘larning barchasi panjasimon shaklda va ular granitlardan tashkil topgan. Muzliklar surulib chuqur yoriqlarni hisol qilgan va hozirgi zamon soylarini hosil bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Ana shunay hosil bo‘lgan soylardan daryolar shovullab oqadi, har joyi har joyda chuqur tog‘ vodiylarini guvohi bo‘lasiz. Hisor tizmasining shimoliy o‘q qismida paleozoy davri slaneslari tarqalgan. Xuddi shu yerda Muqbil dipressiyasi mavjud bo‘lib, kelib chiqishiga ko‘ra tektonik errozion protsesslar ta’sirida rivojlangan. Muqbil depressiyasidan shimolda paleozoy ohaklari, katta chidamligi bilan farq qiladigan, baland Hazrati Sulton massivini hosil qiladi (4083 m). 6 Bu yerda hozirgi zamon muzliklari yo‘q, ammo chuqur vodiylar mavjud. Ularning yuqori qismlari tog‘ yon bag‘rining 2200-2300 m balandligidan boshlanadi. Baland tog‘ mintaqasining ikkinchi uchastkasi biroz pastroq bo‘lib, Osmontarosh massivi (3448 m) va Chaqchar tizmasi bor, ular Harqush davonining janubiy qismida joylashgan (2600-3700 m). Yuqoridagi tog‘li massivlar shimolda asosan paleozoy slaneslaridan tashkil topgan, janubda esa yura davri jinslaridan tashkil topgan (qumlar, ohaklar). Relefni tekislangan joylari kamroq. Hududni hamma joyida muzlik kuzatilmaydi. Tizmalarning shimoliy yonbag‘irlarida katta-katta qor to‘dalari mavjud. Qadimgi muzlik izlari chuqur yonbag‘ir vodiylarida saqlangan. Vodiylardagi daryolar birinchi uchastkadagiga nisbatan yuzakiroq daralardan oqadi (1300-1500 m). O‘rtacha balandlikdagi tog‘ mintaqasi (1000- 1200 m dan to 2500-2700 m gacha) katta maydonni egallaydi. O‘rtacha baland tog‘lar tarkibiga Chaqilqalon, Qoratepa (Zarafshon tog‘ sistemasining g‘arbiy qismi), Qashqadaryo va Jinnidaryo o‘rtasidagi tog‘lar, Sumsor tog‘i, Sherdog‘ tog‘ massivi, Qizil emchak platosi, Oqsuv va Tanxozdaryo oralig‘i, Yakkabog‘daryosining o‘rta oqimidagi To‘ytalash, Xontaxti tog‘ massivlari kiradi. O‘rtacha balandlikdagi tog‘ mintaqalarida relefning har xil formalari keng tarqalgan, ya’ni daryo vodiylari, jarliklar, balkalar, har joy har joyda surilmalar uchraydi. Past tog‘ mintaqasi (600-800 m dan to 1000-1200 m gacha) bu hudud nisbatan kamroq maydonni egallaydi. Bu mintaqaning yotqiziqlari asosan lyosslar va hozirgi zamon loyqa suvlarining oqizib kelgan yotqiziqlari hisoblanadi. Bular asosan hozirgi zamon relefini shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Ba’zi balandliklar tekislanadi va tekisliklar (280-300 dan 600 m) kotlovinadagi katta maydonni egallaydi. Qashqadaryo yuqori havzasida o‘nga yaqin terassalarni kuzatish mumkin, ularni o‘rtacha balandligi 2,5-6 m, 10-12 m, 18-20 m, 35-40 m, 55-60 m, 85-100 m, 130-140 m, 160 va 225-250 m. 7 Qashqadaryo havzasi asosan ikita balandlikda yuzasi tekislanadi (2000-2200 va 1000-1500 m). Qashqadaryo havzasining relefi uchun qadimiy vodiylar harakterlidir, ular o‘zining hozirgacha saqlanib kelayotgan suv ayirgichlari, qadimiy allyuvial yotqiziqlari bilan harakterlanadi. 1.3. Iqlimi Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi shimol tomondan tog‘lar bilan to‘silgan. Shuning uchun ham kotlovina iqlimi mo‘’tadil, ya’ni qishi nisbatan iliq yozi esa unchalik issiq emas. Bahor va ko‘z fasllari sernam, yozi yog‘insiz bo‘ladi. Kitob meteriologik stansiyasining bergan ma’lumotiga ko‘ra o‘rta yillik temperaturasi 16 0 ni tashkil etadi. Absolyut maksimal temperaturasi +43 0 bo‘lib, bu kotlovinaning katta qismida odatdagidek iyul oyida kuzatiladi. Absolyut minimal temperaturasi –27 0 gacha tushganligi kuzatilgan. Havoning o‘rtacha temperaturasi eng issiq oyda 29,5 0 gacha yetadi, eng sovuq oyda esa -2 0 . 10 0 dan yuqori bo‘lgan kunlar 228-242 ga teng. Shu paytda 10 0 dan yuqori bo‘lgan haroratlar yig`indisi 4737-5285 0 ni tashkil etadi. Bahor oxirida bo‘ladigan qora sovuq aprelning boshlarida kuzatiladi. Kuzgi qora sovuq kunlar oktyabrning birinchi 10 kunligida kuzatilgan bo‘lib, sovuqsiz davrlar 209-242 kungacha davom etadi. O‘rtacha ko‘p yillik yog‘in miqdori kotlovinada yiliga 550 mm bo‘lib, ba’zi yillari yog‘in ko‘p tushib 856 mm ga yetgan davrlar ham bo‘lgan, bu qaysikim, 1969 yilda yoqqan. Ba’zi yillar yog‘in kam tushib 280 mm gacha kamaygan yillar bo‘lgan. O‘rta hisob bilan bir yilda 75 kunlar yog‘in tushib, bundan 22 kunini qorli kunlar tashkil etai. Yog‘inlar sezonlar bo‘yicha juda notekis tushadi. Shundan bahorda 42-45%, qishda 36-40% yog‘in tushadi. Qolgan 15-20% yog‘in kuz oylarida tushadi. Kotlovinada bahor fasli martdan boshlanadi. Ob-havo tez-tez o‘zgarib turadi va havo temperaturasi oydan-oyga tez ko‘tarilib boradi. Mart oyining o‘rtacha 8 temperaturasi 9,2 0 , aprel 15,7 0 , mayga borib esa temperatura 20,0 0 gacha ko‘tariladi. Bahor oylarida maksimal temperaturalar ham ancha yuqori bo‘ladi. Mart oyida 31 0 gacha ko‘tariladi. 9 1-jadval Kitob-Shahrisabz kotlovinasida o‘rtacha oylik va yillik havo harorati. № Metereologik stansiyalar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII O‘rtacha yilligi 1. “Kitob” 0, 8 3,6 9,0 15,0 20,6 25,1 28,0 26,7 20,6 14,1 8,6 4,4 14,7 2. “Ming-chuqur” -5,0 0,4 5,1 12,0 14,5 18,6 18,4 13,9 8,9 1,6 2,1 1,9 6,7 3. “Shahrisabz” 1,3 3,7 10,3 16,5 21,3 27,9 30,4 28,1 22,3 14,2 6,3 4,1 15,3 10 Bu oylarda minimal temperatura ancha pasayib ketadi. Martda –20°, aprelda – 7°, hatto ba’zi may oyida –2° ga tushadi. Ba’zi yillarda ko‘klamda bo‘ladigan qora svuqlar bahorning kech kelishiga olib keladi. Bahor oxirida bo‘ladigan sovuqlar ba’zi yillari qishni ancha cho‘zib yuborib, bahorning hatto aprel oyining boshlarida boshlashga sabab bo‘lgan. Bahorda yog‘ingarchilik ham beqaror, ya’ni yog‘ingarchilik bir zaylda bo‘lmaydi. Ya’ni oylik yog‘in miqdori kuchli tebranib turadi. Mart oyida yog‘in miqdori 12,3 mm dan 210,5 mm gacha bo‘lgan. O‘rtacha ko‘p yillik yog‘in esa 105 mm ni tashkil etadi. Aprelda 7,5 mm dan 145 mm gacha bo‘lgan. O‘rtacha ko‘p yillik yog‘in miqdori esa 91 mm ni tashkil etadi. May oyida esa 0,1 mm ni tashkil etadi. May oyida esa 0,1 mm dan 79,5 mm gacha bo‘lgan. O‘rtacha ko‘p yillik yog‘in miqdori esa, 91 mm ni tashkil etadi. May oyida esa 0,1 mm dan 79,5 mm gacha yog‘in tushgan. Yog‘inli kunlar ham oylar bo‘yicha yildan-yilga katta tebranishga ega. Sernam yillarda yog‘inli kunlar ko‘p bo‘ladi. Martda 19 kungacha, o‘rtacha ko‘p yilligi esa 15 kungacha, aprel-may oyida 16 kun, o‘rtacha yilligi esa aprelda 11 kun, mayda 6 kunga teng. 2-jadval Kitob-Shahrisabz kotlovinasidagi meteoreologik stansiyalarning joylashishi. Stansiya nomi Kenglik Uzoqlik Balandlik (dengiz sathi) hisobida) Kitob 39 0 07 ’ 65 0 55’ 658 Varganza 39 0 15’ 66 0 59’ 900 Hazrati-Bashir 39 0 14’ 67 0 04’ 1108 Yakkabog‘ 3 8 0 59’ 66 0 41’ 575 Qurg‘oqchil yillarda esa bahorda yog‘inli kunlar kamayib ketadi. Aprelda 7 kungacha, mayda 1 kungacha kamayadi. Yozda bahor fasligi nisbatan ob-havo ancha barqaror ketadi. Yozda rayon hududsida temperatura ancha ko‘tariladi, 11 bunga sabab rayon hududsining qo‘yi geografik kengliklarda joylashganligidir. Yozda rayon hududsida quyosh 74° gacha ko‘tariladi. Kotlovina hududsining yozi shamolsiz, quruq, issiq ob-havoli bo‘ladi. Iyul oyining o‘rtacha temperaturasi 28,7°, absolyut maksimal temperaturasi 43°-44° gacha yetadi. Absolyut minimal temperaturasi –10° ni tashkil etadi. Ba’zi yillar 0 mm dan 8 mm gacha yog‘in tushadi. O‘rtacha ko‘p yilligi esa 4 mm ni tashkil etadi. O‘rtacha yog‘ingarchilik kunlar bu oyda 1 kunni tashkil etadi. Avgust oyida esa temperatura biroz pasayadi. O‘rtacha temperaturasi 26,7° bo‘lsa, absolyut maksimum temperaturasi 42° ni tashkil qiladi. Havo namligi yoz oylrida ancha pasayib ketadi. Nisbiy namlik iyunda 32,3% bo‘lsa, iyul oyida 27% gacha kamayadi. Yoz oylarida yong‘in deyarli yog‘maydi. Kuzni ham ikki davrga bo‘lish mumkin. Birinchi yarim umuman yoz fasliga o‘xshaydi. Ikkinchi yarmi esa qishga o‘tuvchi davr bo‘ladi. Xususan sentyabr oyi issik va quruq ob-havosi bilan harakterlanai. O‘rtacha oylik temperaturasi 20,6° bo‘lib, ba’zi oylari ancha sovuq ham bo‘lishi mumkin. Sentyabrning absolyut maksimal temperaturasi 40° gacha ko‘tarilgan sentyabrda ham umuman, deyarli yog‘ingarchilik bo‘lmaydi. Oktyabrga kelib temperatura pasaya boshlaydi. Oktyabr oyining o‘rtacha temperaturasi 14,1°, absolyut maksimal temperaturasi 37° gacha ko‘tariladi. Absolyut minimal temperaturasi –8° gacha tushadi. Oktyabrga kelib yog‘in ancha ko‘p tusha boshlaydi. Ba’zi vaqtlarda hatto 90 mm gacha yog‘in tushgan. Yog‘inli kunlar o‘rta hisob bilan oktyabrda 3 kunni tashkil qiladi. Sernam yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lgan yillarda esa 6 kunga yetgan. Kuz oylarida nisbiy namlik ham kattaradi. Sentyabrda 24% bo‘lsa, noyabrda 43% ko‘tariladi. Ba’zi yillari iliq va quruq ob-havo noyabrni birinchi yarmigacha davom etadi. Lekin qish erta kelgan yillari esa kuzning ikkinchi yarmiga kelib ancha sovub ketidi. O‘rtacha ko‘p yillik temperatura esa 8,6° ni tashkil etadi. Absolyut minimum bu oyda –18° gacha tushadi. Absolyut maksimum temperatura hatto 32° gacha ko‘tariladi. Shu bilan 12 birgalikda oyning ikkinchi yarmida temperatura ko‘p vaqtlar 0° dan pasayib ketadi. Bunga bog‘liq, noyabrning ikkinchi yarmida ba’zi vaqt qor ham tushadi, lekin tez erib ketadi. Noyabr oyida o‘rta hisob bilan 54 mm yog‘in yog‘adi. Lekin ba’zi qurg‘oqchil yillarda yog‘in miqdori kam bo‘lib, oylik yog‘in 8 mm gacha kamayadi. Yog‘ingarchilik yillari 104 mm gacha ko‘tariladi. Qish oylarida Kitob- Shaxrisabz kotlovinasining ob-havosi ancha o‘zgaradi. Eng sovuq oyi yanvar bo‘lib, o‘rtacha temperaturasi 0,8° ni tashkil etadi. Dekabr oyi yanvar va fevral oylariga nisbatan iliqroq bo‘ladi. Dekabrning o‘rtacha temperaturasi 4,4°, fevral oyiniki 3,6° ni tashkil etadi. Absolyut minimal temperatura –21° ni tashkil etadi. Shunga bog‘liq holda yomg‘ir va qor ba’zi yillar oy davomida yog‘ib turadi. Minimal yog‘in miqdori dekabrda 20 mm, o‘rtacha ko‘p yillik yog‘in dekabrda 65 mm, yanvarda 76 mm, fevralda esa 62 mm ga teng bo‘lgan. Shunday yillar bo‘ladiki, qishning o‘rtasida shamolsiz, quyoshli, iliq ob- havoga keladi va o‘simliklarning o‘yg‘onishiga sababchi bo‘ladi. 1.4. Ichki suvlari Kitob-Shaxrisabz kotlovinasining asosiy arteriyalari Qashqadaryo daryosi va uning bir necha irmoqlari (Jinnidaryo, Oq-suv, Tanxoz, Yakkabog‘daryo va boshqalar) hamda zilol suvli bir qancha buloqlardir. Qashqadaryo havzosi Hisor va Zarafshon tizmasining yuqori qismidan boshlanib to Zarafshon daryosi havzasining janubi-g‘arbiy qismigacha davom etadi. Qashqadaryo tor tog‘ oralig‘idan oqib chiqib, Varganza qishlog‘i yaqinida tekislik daryosi harakterini oladi. Tekislikka chiqqandan so‘ng o‘z havzasiga chap tomondan sersuv irmoqlarni ola boshlaydi, o‘ng tomondan esa 20 ga yaqin soylar qoratepa tog‘ining janubiy yonbag‘irlaridan oqib tushib daryoga qo‘shiladi. Bulardan ba’zilari yilning issiq oylarida qurib qoladi. 13 Chap tomondan birinchi bo‘lib kam suvli Jinni-daryosi quyiladi, keyin Oq- suv, Tanxoz, Yakkabog‘ va kotlovina hududsidan chiqqandan keyin G‘uzordaryo qo‘shiladi. Bulardan tashqari, hududni tog‘li va tekislik qismida bir qancha buloqlar mavjud, ular o‘z navbatida qo‘shimcha suv resurslari hisoblanadi. Eng kattalari Qora-Buloq, Xo‘ja-Inkana, Qora-suv, Charimchar-Chashma, G‘arov-chashma va boshqalar. Qashqadaryo havzasini dastlab o‘rgangan rus injeneri Grjegorjevskiy rahbarligidagi Amudaryo partiyasi 1912-1913 yillarda tekshirish ishlarini olib bordilar. Ular faqat Qashqadaryo daryosini va vodiy atrofidagi yerlarni o‘rgandilar, lekin qilingan ishlar faqatgina Qashqadaryo daryosining o‘zigagina taaluqli edi. Havza sovet davrida mukammal o‘rganildi. 1930 yilga kelib SSSR gidrometereologik boshqarmasi tashabbusi bilan gidrometereologik postlar tashkil qilindi. Qashqadar havzasidagi daryolarda ham postlar soni ko‘paytirildi va daryo to‘ri kartasi tuzildi. Hozirgi kunda 40 ta gidrometereologik postlar mavjud. O‘rta Osiyo sharoitida daryolarning oziqlanishi harakterli xususiyatni kashf qiladi. Qashqadaryo havzasidagi daryolarni suv yig‘ish havzasini aniqlash uchun avvalo ularga gipsometrik harakteristika berish maqsadga muvofiqdir. Agar bu daryolarning gipsometrik egriligiga nazar tashlasak, ularning har xil balandlikda suv to‘plagan havzalarini ko‘ramiz. Bular ana shu xususiyatlariga ko‘ra uchga bo‘linadi. Birinchi guruhga Oq-suv, Tanxoz, Yakkabog‘ daryolari kiradi; ular o‘z suvini 4000 m balandlikdan oladi, 3000 m dan yuqorida suv yig‘ish havzasining 20% dan ko‘prog‘i to‘g‘ri keladi. Ikkinchi guruhga Qashqadaryo, Jinnidaryo, Qora-suv kiradi: balandlikdagi qismi esa suv yig‘ish havzasi 1% ga to‘g‘ri keladi. Uchinchi guruhga Qashqadaryo havzasidagi soylar kiradi. Bularni suv yig‘ish havzalarida balandligi 2000 m keladigan cho‘qqilar ham bor, 1500 m balandlikda suv yig‘ish havzalari 60% dan 100% gacha. 14 Har bir guruh ichida, har qaysi daryolar suv yig‘ish havzasining harakterli xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan ajralib turadi. O‘rta Osiyo daryolarining to‘yinishini V.L.Shuls to‘rtta asosiy guruhga bo‘lgan. 1. Muz va qordan to‘yinadigan daryolar. 2. Qor va muzlikdan to‘yinadigan daryolar. 3. Qor va yomg‘irdan to‘yinadigan daryolar. 4. Qordan to‘yinadigan daryolar. Qashqadaryo havzasidagi daryolardan Oq-suv, Yakkabog‘, Tanxoz daryolari qor va muzdan to‘yinadigan daryolar tarkibiga kiradi. Faqatgina Oq-suv daryosining manbaasi o‘z suvini muzlikdan oladi. Oq-suv daryosi iyul-sentyabr oyining o‘zidagina bir yillik suv yig‘ish sarfining 36,1% ni tashkil qiladi, Yakkabog‘ daryosi 27,8% ni tashkil qiladi, Tanxoz daryosi esa 25,4 tashkil qiladi. O‘rtacha ko‘p yillik oqim moduvli Oq- suvniki 14,6 l/sek, Yakkabog‘ – 13,4 l/sek, Tanxoz – 10,1 l/sek. O‘rtacha yillik suv sarfi Oq-suv irmoqlari bilan 13,8 m 3 /sek, Yakkabog‘ – 6 m 3 /sek va Tanxoz – 4,23 l/sek. Bu uchala daryo Qashqadaryo havzasidagi eng sersuv daryolar hisoblanadi va Qashqadaryoni o‘rta oqimida oqadigan suvni 80% ni tashkil qiladi. Suv yig‘ish maydoni sal pastroqdagi ikkinchi guruhga mansub daryolar o‘z suvini qor va yomg‘irlar hisobiga to‘yinadi. Ikkinchi guruhga daryolarining eng ko‘p suv sarfi yilning aprel oyida to‘g‘ri keladi. Qora-suv xuddi birinchi guruhdagidek yillik manbasi o‘zgarmaydi, oktyabr fevral oylarida yillik suv sarfini 28% ni tashkil qiladi. Mana shu davrda tog‘larni pastki yaruslarida havo isiganda qorlar erishi bilan ushbu guruhdagi daryolar suv kamaymasligi mumkin va ikkinchidan ba’zi daryolar suv yer osti suvlari hisobiga kamaymasligi mumkin. Qashqadaryo, Jinnidaryoni qo‘shib hisoblaganda o‘rtacha yillik suv sarfi 7,10 m 3 /sek tashkil qiladi. Uchinchi guruhga Qoratepa tog‘ining janubidan oqib tushadigan soylar kiradi. 15 Buloqlarni to‘yinishiga kelsak, daryolarni guruhlarga bo‘lgandek buloqlarni ham ikki guruhga bo‘lamiz: a) yoriqlarda hosil bo‘lgan suvlar hisobiga to‘yinadigan buloqlar; b) daryolar o‘zanidagi suvlarni yo‘qotish hosil bo‘lgan buloqlar. A – guruhga boshqalariga nisbatan kattaroq manbaaga ega bo‘lgan buloqlar ya’ni Qora-buloq va Xo‘ja Inkana kiradi. Qorabuloqni o‘rtacha oylik suv sarfi 1,05 m 3 /sek, o‘rtacha oylik suv sarfi 0,97 m 3 /sek. Xo‘ja Inkana bulog‘iniki esa o‘rtacha oyik suv sarfi 0,05 m 3 /sek dan 0,20 m 3 /sek gacha o‘zgaradi, eng ko‘p suv sarfi iyun – avgust oyiga to‘g‘ri keladi. Ikkinchi guruhga Qora-suv, Charimchar-chashma, G‘arov-chashma va boshqa kichik jilg‘alar kiradi. Bularni ichiga eng kattasi Kitob rayoni markazidagi Qora-suv bulog‘idir, o‘rtacha yillik suv sarfi 0,41 m 3 /sek, dekabr oyida 0,32 m 3 /sek qolganlari bunga nisbatan kichik suv manbasiga ega. Daryolari. Qashqadaryo. Uzunligi 332 km, suv yig‘adigan maydoni 8780 kv km. Qashqadaryo kichkina daryo sifatida Hisor tizmasining g‘arbiy qismidan boshlanadi. Qashqadaryo 3000 m balandlikdagi Hisor tizmasidan boshlanadi va Muborak stansiyasining shimoli-g‘arbida undan 10 km uzoqlikda qumlarga borib tarqalib ketadi. Qashqadaryoning ancha ko‘p qismi tor tog‘ vodiysi bo‘ylab oqadi, Farob qishlog‘i oldida keng tekislikka chiqib, daryo o‘zani kengligi 300 mm ga yetadi. Jinnidaryo. Bu daryo Qashqadaryoning eng katta irmog‘i bo‘lib, uzunligi 57 km, suv yig‘im maydoni 367 kv,km. Bu daryo Pk-ota va Shir-daq tog‘lari o‘rtasidagi bir qancha daryochalar va buloqlardan suv oladi. Bu daryo suvi ham asosan sug‘orish uchun foydalaniladi. Oq-suv. Uzunligi 115, suv yig‘im maydoni 1050 kv km bo‘lib, Oq-suv, Xonaqo-suv va Botirboy daryolarining qo‘shilishidan boshlanadi. Bu daryochalar esa Seversev va Botirboy muzliklaridan suv oladi. Muzliklar esa Hisor tizmasining shimoli-g‘arbiy yonbag‘rida joylashgan. Daryoning ko‘p qismi tog‘lar orasidagi tor vodiy bo‘yicha oqadi. 16 Tanxoz. Uzunligi 104 km. Suv yig‘imi maydoni 459 kv km. Bu daryo katta bo‘lmagan G‘oziko‘ldan suv oladi, qaysikim, Hisor tizmasining janubi-g‘arbiy qismida joylashgan. Daryoning ko‘p qismi tog‘ tor vodiylari bo‘ylab oqadi. Yakkabog‘daryo. Uzunligi 108 km, suv yig‘im maydoni 1060 kv km. Bu daryo Hisor tizmasining janubi-g‘arbiy atrog‘laridan suv oladi. Qashqadaryoning o‘ng irmoqlari suv yig‘uvchi havzalari unchalik katta bo‘lmaganligi sababli, suv kam va uzoq masofaga ega emas. Soylar – Varganzasoy, Sho‘robsoy, Makridsoy, Oyoqchisoy, Qalqamasoylar, kiradi. Bularni suv yig‘ish maydoni qo‘yidagicha: Varganzasoy – 15,3 km 2 , Sho‘robsoy – 49,4 km 2 , Makridsoy – 47,6 km 2 , Oyoqchisoy – 125 km 2 , Qalqamasoy – 350 km 2 . Shulardan Qalqamasoy hududdan tashqarida joylashgan Oyoqchisoy ikkita katta Yelsoy (10,5 km) va Madras-Tana (8,8 km) pastki oqimida Echkioqar (6,0 km) qolganlari kichik-kichik buloqchalardir. Buloqlar . Kitob-Shaxrisabz kotlovinasidagi eng katta buloqlardan Qora buloq, Xo‘ja Inkana qolganlari kichik hajmdagi suv manbalariga ega. Qora-buloq va Xo‘ja-Inkana sharqiy tomondagi tog‘ oldi rayoni hisoblangan qizg‘ish ohaktoshlardan tashkil topgan. Kanvon shaklidagi vodiydan oqadi. Jinnidaryo bilan Qorasuv daryosi suvayirg‘ichi hisoblangan singlikal orasida, ya’ni shimol tomonida Qora-buloq, janub tomonida esa Xo‘ja Inkana joylashgan. Kitobdagi Qora suv, Yakkabog‘dagi, Qora suv, Charimchar-chashma, G‘arov-chashma va boshqalari hududni tekislik qismida joylashgan. Kitobdagi qora-suv bulog‘i tog‘li buloq Xo‘ja Inkanani davomidir. Kotlovina katta hajmdagi yer osti suvlariga ham boy hisoblanadi. Hududdagi ichki suvlarni muhofaza qismi yaxshi natija beradi. 1.5. Tuproq qoplami Biz o‘rganayotgan hududning tuproqlari unchalik chirindiga boy emas, shuning uchun qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yerlar ishlovni, mineral o‘g‘itni talab qiladi. Tuproqlarni hosil bo‘lishiga va tarqalishiga quyidagi faktorlar ishtirok etadi: relefning bir xil emasligi, iqlimning relefga ta’siri, kishilarni tabiatga 17 ta’siri va boshqalar. Tuproq turlari va strukturasi bu hududda har xil tarqalgan. Hududda tuproq turlarining tekislikdan tog‘likka ko‘tarilgan sari vertikal zonalikka bo‘ysunishi ko‘zga yaqqol tashlanib turadi. Tekislik va tog‘ oldi zonalaridan shaqirli, cho‘l-qumli, bo‘z tuproq va tipik och bo‘z tuproqlar tarqalgan. O‘rtacha balandlikdagi tog‘ zonalarida to‘q bo‘z tuproq va tipik och bo‘z tuproqlar tarqalgan. O‘rtacha balandlikdagi tog‘ zonalarida to‘q bo‘z tuproq va qo‘ng‘ir tuproq uchraydi. Baland tog‘ zonasidagi subalp va alp o‘tloqlari ostida och- qo‘ng‘ir va tog‘larning eng baland cho‘qqilarida cho‘l-o‘tloq tuproqlari uchraydi. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi o‘zining suv o‘tkazuvchanlik xususiyatiga xos gidromorf tuprog‘i bilan harakterlanadi. Bu hududlar, asosan sug‘oriladigan hududlardir. Grunt suvlarining uzluksiz ravishda qazib chiqarilishi ba’zi hududlarda chimli o‘tloq, o‘tloqli-botqoq va botqoqli tuproqlarni hosil bo‘lishiga olib keladi. Bu hududlarda suvlar ba’zi joylarda minerallashgan. Kotlovinaning Oqsuv va Tanxoz daryolaridan sug‘oriladigan maydonlar suv bilan yaxshi ta’minlangan, bunday yerlarga qariyib 50 ming gektar ekin maydonlari kiradi. Ana shu maydonni 2/3 qismini o‘tloq-bo‘z tuproq tashkil qiladi. Relefning postga ya’ni sharqqa tomon pasayib borishi grunt suvlarining chuqurlab oqishi (5-6 m) o‘tloq bo‘z to‘proqni gidromorf holatdan avtomorf holatga o‘tishiga sabab bo‘ladi. O‘zining morfologik harakteriga kra va suv o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ko‘ra o‘tloq – bo‘z tuproq, o‘tloq tuproqqa yaqin. Mavjud o‘tloq – bo‘z tuproqli hududlar dehqonchilik uchun yaxshi yer fondi hisoblanadi. Lekin ularni bir qismi sho‘rxok va shuning uchun ham tarkibidagi sho‘rni yuvilishini talab qiladi. Sho‘rligi asosan xlor tarkibida ko‘pligi uchun xlorid-sulfat bilan sho‘rlangan Qashqadaryo irmoqlarining qo‘yi oqimlarida ko‘plab loyqalar yotqiziladi, ana shu yotqiziqlarda chimli tuproq rivojlangan, yana ham pastki terassalarda allyuvial tuproqlar ya’ni har xil qatlamlashgan yotqiziqlarda hosil bo‘lgan (tarkibidagi loy, tosh, qum va boshqa jinslar uchraydi). O‘tloq-botqoqli va o‘tloq tuproqlar ham yaxshi yer fondi hisoblanadi, lekin grunt suvlar miqdorini pasayishin talab qiladi. Sug‘oriladigan yerlarni o‘tloq-bo‘z 18 tuprog‘i tarkibida 2-2,5% da gumus, ayrim joylaridagi kesmalarda 1%-50 sm chuqurlikda. Agro-irrigatsion gorizontli quvvati 1,5-1 mm ni tashkil qiladi. Haydab ekin ekiladigan maydonlardagi o‘tloq tuproqlarda gumus qatlami 0,9% dan hatto 3,9% gacha yetadi. Manbalardan ma’lumki, Kitob-Shaxrisabz kotlovinasining tekislik qismi qadimdan dehqonchilik bilan band bo‘lib keladi. Surunkali bir xil ekinlarni ekilib kelinishi va normadan ortiq mineral o‘g‘itlarni ishlatilishi natijasida tuproq strukturasini juda buzib yuborgan. Shularni hisobga olib keyingi vaqtda almashlab ekishni joriy etish, mahalliy o‘g‘itlardan ko‘plab foydalanish tadbirlari amalga oshirilmoqda. Lekin bu ijobiy chora-tadbirlar to‘liq holatda emas. 1.6. O‘simlik qoplami Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi o‘simliklari turli tumanligi bilan va hudud bo‘ylab tarqalishiga ko‘ra o‘ziga xos harakterni kashf etadi. Hududning o‘simliklari bahor paytlarida rivojlanib rang-barang manzarani hosil qiladi va xushbuy hidlar tarqatadi. O‘simlik dunyosining tarqalishiga birinchi navbatda joyning relefi, iqlim xususiyatlari, tuproqning tarqalishi, geologik va geomorfologik xususiyatlar ta’sir qiladi. Biz o‘rganayotgan hududda tuproq qoplami qanday vertikal zonallikka ega bo‘lsa o‘simlik va hayvonot dunyosi ham xuddi shunday zonallika bo‘ysunadi. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasining tekislik qismida cho‘l tipidagi tamofit gruppasiga mansub o‘simlik turlari: asosan efemer va efemeroidlar tashkil qiladi. O‘zlashtirilgan hududlar esa madaniy o‘simliklar bilan qoplangan. Tog‘ va tog‘ oldi rayonlarda o‘suvchi o‘simliklar efemeroidlar va efemerli kustarniklar guruhiga mansub. Bu hududda eng ko‘p tarqalgan harakterli o‘simliklardan karrak, oq-kavrak, qizilqum, bug‘doyiq, fistashnik va har xil madaniylashtirilgan o‘simliklar ko‘p o‘sadi. Adirlarda uchlamchi davr jinslaridan tashkil topgan platolarda zaharli efimer o‘simliklar o‘sadi va kam ozuqali kustarniklar o‘sadi, ularning to‘yimliligi 19 4-8%. Baland tepaliklarda (700-1000 m) turli xildagi o‘t o‘simliklar o‘sadi, masalan Shaxrisabz, Kitob rayon hududlarida. Allyuvial jinslardan tashkil topgan tekisroq cho‘l zonalarida aralash tipdagi efemer assotsiatsiyalarini kuzatish mumkin. O‘rtacha balandlikdagi tog‘ zonasining asosiy o‘simlik tiplari archa, aralash kustarniklar va o‘t o‘simliklaridan ikki formatsiyasi: pireyniy va turli xildagi – pireniylardir. Bu zonada asosan o‘suvchi o‘simliklar daraxt, bo‘talar shaklida o‘sadi. Masalan do‘lana, yong‘oq, o‘rik, olcha, yovvoyi holda bodom uchraydi. O‘rtacha balandlikdagi tog‘ poyalarida chorva mollari uchun yozgi o‘tloqlar ahamiyatlidir. Tog‘ zonasi: 1500-2800 m gacha balandlikdagi hududni egallaydi. Bu zonada o‘sadigan o‘simliklar daraxtlar shaklida o‘sadi, o‘t o‘simliklari ham baland bo‘yli bo‘lib o‘sadi. Masalan andiz, omon-qara kabi o‘t o‘simliklarining bo‘yi ba’zan 3 m gacha yetadi, barglari yapaloq bo‘ladi. Tog‘larni yon bag‘irlarida bo‘talar bilan o‘tlar aralash holda o‘sadi. Hududda yirik shoxli qoramollarini, Hisor qo‘ylarini va shunga o‘xshash chorva mollarini boqishda foydalaniladi. Tog‘ zonasi o‘zining o‘t o‘simliklarining ko‘p tarqalishi va ozuqa miqdorining ko‘pligi bilan kotlovinaning boshqa uchastkalaridan ajralib turadi. Ba’zi uchastkalardan qo‘l o‘rimi uchun foydalaniladi. Bunday hududga ayniqsa kotlovina tarkibida mavjud Kitob rayonini shimoli bilan g‘arbiy qismini, Shaxrisabz rayonini sharqiy qismi va Yakkabog‘ rayonining tog‘li uchastkalari kiradi. Bu uchastkalarda ozuqa miqdori 1 ga 8 sentnerni tashkil qiladi. Asosan yozda va erta kuzda chorva mollarini boqish uchun sharoit yaxshi rivojlangan, alohida qo‘tonlar tashkil qilingan. Tog‘ zonasida o‘sadigan daraxt o‘simliklaridan asosan archa, mevali daraxtlardan o‘rik, yong‘oq, yovvoyi bodom va har bir daryo irmoqlari to baland tog‘ zonalarigacha chinorzorlar bilan qoplangan, ayrim joylarda ya’ni suvni yoqalarida tol va teraklar uchraydi. O‘t o‘simliklaridan rang, qo‘ng‘irbosh, kostyor, maymunjon, tog‘-lolasi ko‘p o‘sadi. Ziravor o‘simliklardan zira va zirklar yaxshi rivojlangan. 20 Bu uchastkalarga Qashqadaryo va Jinnidaryoning yuqori qismlari, Oq-suv, Tanxozdaryoning yuqori qismlari kiradi. Yuqorida sanab o‘tilgan zonalarni yanada o‘simliklarga boyitish uchun va chorvachilikni dehqonchilikni rivojlantirish uchun xo‘jaliklar bor tadbir choralarni ko‘rmoqdalar. 1. O‘rmonlar – bog‘lar tashkil qilinmoqda. 2. Bahorikor dehqonchilik uchun ekin maydonlari kattalashtirilmoqda. 3. Yaylovlar sharoitini yaxshilash ishlari olib borilmoqda va shunga o‘xshash boshqa talay ishlar qilinmoqda. Baland tog‘ zonasi 3000 m dan to yuqori cho‘qqilargacha bo‘lgan joyni o‘z ichiga oladi. Tog‘larni baland qismlarida alp va subalp o‘tloqlari mavjud. Baland tog‘ zonasi o‘simliklarining ozuqa to‘yimliligi kamroq 1 gektar yerga 1,5 sentnerni tashkil qiladi. Asosan bu yerdan yozgi yaylov sifatida foydalanish mumkin. Baland tog‘ etaklarida yilqilar boqiladi. 1.7. Hayvonot dunyosi Kitob-Shaxrisabz kotlovinasining hayvonot dunyosiga kelsak, tekislik qismiga nisbatan tog‘li hududlarda hayvon turlarini ancha boyligini ko‘ramiz, chunki tekislik qismining hayvonot dunyosiga boy emasligi birinchi navbatda insonning tabiatga ta’siridir. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasida relefiga qarab tuproqning tuzilishi, o‘simlik dunyosining tarqalishi kabi faktorlarni vertikal zonallikka mansub ekanligini yuqorida ko‘rib chiqdik. O‘z navbatida hududning hayvonot dunyosi ham vertikal zonallikka bo‘ysunadi. Tekisliklarda cho‘l va chala cho‘lga xos hayvonlar uchraydi, bulardan kemiruvchilar guruhiga kiruvchilar sichqon, kalamush, eskiemar, kaltakesak, ilonlar hududning g‘arbida yumronqoziq uchraydi. Qushlardan kaptarlar, kichik chumchuqlar (bular yerga urug‘ sepilganda va ekinlarni o‘rib-yig‘ib olgandan so‘ng paydo bo‘ladi). Tog‘larga ko‘tarilgan sari hayvonlar turlari orta boradi va yirtqich hayvonlar uchraydi. Tog‘lardagi asosiy yirtqich hayvonlardan: bo‘ri yovvoyi cho‘chqa, kichik ozuqlanadiganlardan tulki, 21 bursiq, quyon, jayra, turkiston kaltakesagi, sichqon va boshqalar. Bu hayvonlar orasida qishloq xo‘jaligi uchun zararli hayvonlar hisoblanadiki ba’zi birlari sanoat uchun yaxshi xom ashyo hisoblanadi, ayniqsa mo‘yna beruvchi hayvonlar. Tog‘larda yashovchi hayvonlardan bo‘ri chorva mollariga ko‘proq zarar keltiradi, yovvoyi cho‘chqa va jayralar qirlarda ekilgan qovun tarvularni yorib ketib dehqonchilikda ancha zarar keltiradi. Tog‘ oldi zonalarida yashovchi kishilar ba’zi bir hayvon turlarini madaniylashtirganlar quyon, qushlardan kaptarlar. Ba’zi qush turlari ya’ni musiqa, qaldirg‘och kabilar odamga shunday o‘rganib qolganki, hatto o‘z uyini odamlar yashaydigan uylarda quradilar. Yirtqich qushlardan burgut, zog‘cha, boyqush, g‘ashir: yoz oylarida laklakni uchratish mumkin, sudralib yuruvchilardan asosan o‘q ilondir. Baliqlardan tog‘ daryolarida moslashgan marinka, yalang‘och osma va boshqalar. Tog‘larni faunasi ko‘pincha aralash holda uchraydi. Baland tog‘larda tog‘ echkisi, kiyik, qo‘ng‘ir ayiq uchraydi. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasining faunasi keyingi 30 yil ichida odamning kuchli ta’siri natijasida kamayib ketdi. Shuni hisobga olib O‘zbekiston vazirlar mahkamasi barcha hayvon turlarini qirilib ketmasligi uchun, ularni tabiatni qo‘riqlash uchun ko‘pgina chora- tadbirlarni ko‘rmoqdalar. Jumladan hududda bir nechta o‘rmon xo‘jaliklari tashkil qilindi; Yakkabog‘, Qamashi, Kitob o‘rmon xo‘jaliklari hozirgi kunda ko‘pgina ishlarni amalga oshirdilar. O‘zbekiston vazirlar mahkamasi Qizilsuv, Kitob davlat qo‘riqxonalarini tuzdi. Barcha kamayib ketayotgan hayvon va o‘simlik turlari katta “Qizil kitob” ga kiritildi. 22 II-BOB. KITOB-SHAHRISABZ BOTIG‘INING TABIIY RESURSLARI 2. 1 . Yer resurslari Birinchi bobda botiqning tabiiy geografik ta’rifi izohlanadi. Shunga asoslangan holda ikkinchi bob, kuzatishlar, mahalliy yig‘ilgan materiallar asosida yozildi. Chunki kotlovinani tabiiy boylik turlari va ularni xo‘jalik tarmoqlarida foydalanish hozirgacha o‘rganilgan emas. Umumiy viloyat haqida adabiyotlarda ma’lumotlar mavjud. Kotlovina tabiiy boyliklarini va ulardan foydalanishni o‘rganishdan maqsad, hududda yashovchi xalqni tirikchilik holati shu boyliklarga juda bog‘liq. Ularsiz xo‘jalikni rivojlantirishni tasavvur qilish qiyin. Chunki har bir joyni tabiati va undagi foydali tabiat manbalari jamiyat a’zolari ta’sirida rivojlantirib ishlab chiqarishni yuzaga keltiradi. Shu ishlab chiqarishni qay holatda yuritilishi natijasida iqtisod ham yuzaga keladi. Keltirilgan zanjirli sistemani yaxshi bilmaslik yoki tushunmaslik sababli hududlarda iqtisodiy rivojlanishlar buzilishi sodir bo‘ladi va bo‘lmoqda. Shuning uchun har bir tabiiy boylik turlarini sinchiklab o‘rganib ular qay holatda foydalanilmoqda (to‘g‘rimi yoki noto‘g‘rimi) tahlil qilish hamda ijobiy taklif va mulohazalarni berish maqsadga muvofiqdir. Shuni ta’kidlash lozimki, tabiiy boyliklarni katta qismi tugaydigan hatto tiklanmaydigan boyliklardir. Tabiiy boyliklarni ana shu holatlarini hisobga olgan holda ulardan to‘g‘ri foydalanishni joriy qilish bilan birga, har bir turini muhofaza qilish kerak. Biz quyida Kitob- Shaxrisabz kotlovinasi tabiiy boylik turlarini va ularni qanday holatda foydalanilishini keltiramiz. Haqiqatan ham yer resurslari universal resurs bo‘lib, har qanday xalq xo‘jaligi tarmog‘i uchu nasos bo‘lib xizmat qiladi. Avvalo, u kishilik jamiyati uchun yashash makoni va tirikchilik vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Shu boylik asosida qishloq xo‘jalik, sanoat, transport, qurilish va boshqa xalq xo‘jalik tarmoqlari vujudga keladi va shu zaminda joylashtiriladi. Kotlovinaning umumiy maydoni 636 ming gektarni tashkil qiladi (jadval 1). Ishni shu hududdan foydalanish har xil holatda hisoblanadi. 23 Hududning tekislik qismi viloyat qolaversa respublikamizda ham qadimdan o‘zlashtirilgan yerlar hisoblanadi. Hozir ham Qashqadaryo viloyatining eng ko‘p o‘zlashtirilgan tumanlari shu yerda joylashgan. Mavjud maydonni 467 ming gektari qishloq xo‘jaligi bilan band yerlardir. Shundan 119 ming gektari haydaladigan 92,5 ming gektar maydonni sug‘oriladigan yerlar hisoblanadi. Kotlovina hududsida sug‘oriladigan maydonni ko‘pligi va surunkali davom etilishi evaziga suv eroziyasiga uchragan maydonlar ham katta hisobalanadi. Tog‘li va tog‘oldi yerlari yaylov va pichanzorlarni tashkil qilib, ularni maydoni 270 ming gektarni tashkil qiladi. O‘rmon bilan qoplangan yerlar 21 ming gektar hamda qishloq xo‘jaligida foydalanilmaydigan yerlar 138 ming gektarni ishg‘ol qiladi. Hududni taxminan 10 ming gektar hududini shaharlar maydoni egallaydi. Kotlovina yer boyliklaridan foydalanishda uning tabiiy sharoiti, ayniqsa relefi katta ta’sir ko‘rsatadi. Shunga bog‘liq holda uning katta tekislik qismi haydalgan (sug‘oriladigan) yerlarni tashkil qiladi. Bu yerda asosan paxta, sabzovat, bog‘dorchlik va uzumchilik hukmron. Tog‘oldi maydonlarida lalmikor deg‘qonchilik hamda bog‘dorchilik, donchilik yaylovzorlar soy bo‘ylarida sabzavotchilik tarqalgan. Tog‘li joylarni yaylovzorlar va pichanzorlar ishg‘ol qiladi. Umuman olganda kotlovina yer boyliklaridan foydalanishda bir qator kamchiliklarga to‘g‘ri kelish mumkin. Ulardan asosiylari yerdan foydalanish bir butun alohida tashkilot qaramog‘ida emas. Jamoalar xo‘jaligi, davlat xo‘jaligi va boshqa tashkilot xo‘jaliklari tarqoq holatda foydalanadilar. Shu tufayli yerdan kompleks foydalanish deyarli kam. Natijada suv, shamol eroziyalari katta, surunkali mineral o‘g‘itlarni ko‘p ishlatilishi va bir xil ekinlarni takrorlanishi oqibatida har gektar yerdan olinadigan hosil yildan-yilga kamayib bormoqda. Shuning uchun bizningcha kotlovina yer boyligidan to‘g‘ri foydalanish uchun avvalo uning sharoitini, tuproq tuzilishini yaxshi o‘rganish kerak. Keyin shunga ko‘ra, ekinlar ixtisoslashib taqsimlanishi lozim bo‘ladi. 24 Suv, shamol eroziyalarini oldini olish kerak. Almashlab ekishni keng joriy etish lozim. Yerdan foydalanish va nazorat qilishni bir butunlashtirish kerak. Undan noto‘g‘ri foydalanilgan xo‘jaliklarga jarima solish davri ham yetib keldi. Qishloq xo‘jaligida foydalanmay kelingan noqulay yerlar ham foydalanish uchun muvofiqlashtirilishi lozim. Shaxrisabz, Kitob va boshqa shaharlar atrofini paxtachilikdan ozod qilib, sabzavotchilik va bog‘dorchilikka yo‘naltirish kerak. Yaylov yerlaridan mavsumiy foydalanish zarur. Mahalliy o‘g‘itlar (gunglar) dan keng foydalanish lozim. “Gektarchilik” ni umuman man qilish kerak va hokazo. Ulardan tashqari sanoat tarmoqlari, qurilish, transport uchun ham yer boyliklaridan to‘g‘ri, tejab-tergab foydalanish zarur. Xulosa shundan iboratki, kotlovina boy yerlarga ega, undan to‘g‘ri foydalanib muhofaza choralarini ham har tomonlama ishlab chiqish kerak. Bu kelajak iqtisodiy rivojlanish uchun katta imkoniyat yaratadi. 25 3-Jadval Kotlovinada yerdan tarmoqlar bo‘yicha foydalanish (ming gektar hisobida ) Tumanlar Umumiy maydoni Haydaladigan yerlar Sug‘oriladigan yerlar Yaylov va pichanzorlar O‘rmonlar Qishloq xo‘jaligida foydalanmaydigan yerlar Kitob 170,5 22,0 17,1 74 3 55,5 Shaxrisabz 220,3 36,0 26,3 111,5 6,8 54,9 Yakkabog‘ 135,2 43,0 24,5 59,4 9,8 16 Chiroqchi* 193,3 105 20,0 63,5 1,1 11,0 Qamashi** 244,5 64,2 21,6 116,0 21,8 34,8 * Chiroqchi tumanini taxminan 110 ming gektari, ** Qamashi tumanini 30 ming gektari kotlovinaga kiradi. 26 2.2. Suv resurslari Tabiiy boyliklar ichida suv boyliklari eng zarur va kerakli resurslardan hisoblanadi. Chunki suvsiz hayotni tasavvur qilish qiyin. Insoniyatni kundalik hayoti va barcha xalq xo‘jalik tarmoqlari uchun bu boylik asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun har bir hududni suv boyliklarini sinchiklab o‘rganish maqsadlidir. Qashqadaryo viloyati yuqori zonasi hisoblanishi Kitob-Shaxrisabz kotlovinasini asosiy suv boyliklarini daryo va soy suvlari tashkil qiladi. Shu mavjud daryo va soy suvlari Hisor va Zarafshon tog‘ tizma tog‘laridan boshlanadi. Hisor tog‘idan asosiy Qashqadaryo va uning o‘ng irmoqlari Jinnidaryo, Oqsuv, Tanxozdaryo, Yakkabog‘ (Qizildaryo) Guldara va Zarafshon tog‘idan Qashqadaryoning o‘ng irmoqlari Varganzadaryo, Qaynarsoy, Sho‘robsoy, Oyoqchidaryo va Qumdaryolar tashkil topgan. Yana ulardan tashqari juda ko‘p kichik soylar va buloqlarni voha uchun ahamiyati katta. Qayd etilgan daryolarni asosiy qismi qordan to‘yinadigan daryolar bo‘lib, uning hajmi 70-90 foizgacha boradi. Hisor tog‘ini baland qismidan boshlanadigan daryolar muzdan ham oziqlanadi. Undan tashqari, ayniqsa bahor fasli bilan bog‘liq holatda daryo va soylar yomg‘ir suvi bilan am oziqlanadi. Masalan, Yakkabog‘daryoni umumiy suv oqimini 31,6 foizi muz suviga to‘g‘ri keladi, Oqdaryoniki 25,7 foizi, Tanxozdaryoni 21,6 foizi va hokazo. Jinnidaryo, guldara, Langardaryo, Qumdaryo, Oyoqchidaryolar va bir qancha soylar ko‘proq yomg‘ir qor va buloq suvlari bilan oziqlanadi. Daryolar oqimini, to‘yinishini xo‘jalikka bog‘lab tahlil qilinganda baland tog‘lardan boshlanib, muz-qor bilan oziqlanadigan daryolar xo‘jalikda, ayniqsa qishloq xo‘jalikda kerakli vaqtda suv berish xususiyatiga ega. Hududda harorat ko‘tarilishi bilan ularni suv oqimi orta boradi. Bu dehqonchilikni asosi bo‘lgan paxtachilik va sabzavotchilik va boshqa tarmoqlar uchun zarur paytda suv beradi. Kotlovina hududsida yillar davomida quyidagi suv omborlari va selxonalar barpo etildi. 33 4-jadval Botiqdagi suv omborlarning asosiy ko’rsatkichlari Suv omborlari Ishga tushgan vaqti Maydoni km 2 Suv hajmi , mln . m 3 Chimqo‘rg‘on 1963 44,4 500 Hisorak 1983 16 170 Qamashi 1957 2 18 Nug‘oyli 1975 0,5 4 Bobirtepo 1976 0,6 4 Qalqama 1987 1,2 10 Keltirilgan suv omborlari va selxonalarni Chimqo‘rg‘ondan tashqari hammasi asosan kotlovina maydonlarini sug‘orishga sarflanadi. Lekin sug‘orish davridan tashqari vaqtda ularni ortiqcha oqib chiqqan suvi Chimqo‘rg‘on suv omboriga yo‘naltiriladi. Yer usti va yer osti suv boyliklari hisobiga hozirgi vaqtda kotlovinada 100 ming gektarga yaqin yer sug‘oriladi. Sug‘oriladigan yerlarga birinchi navbatda eng ko‘p suv sarf qiladigan paxta keyin sabzavot ozuqa ekinlari lalmikori yung‘uchqa va boshqa ekinlar ekilmoqda. Qashqadaryo viloyatini boshqa joylari bilan taqqoslaganda kotlovinada dehqonchilikka juda ko‘p suv sarflanar ekan. Albatta, suvni tejashga katta e’tibor berish kerak. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasida aholi nisbatan zich joylashgan. Shu aholini suv iste’molini ham mavjud yer usti va yer osti suv boyliklari ta’minlaydi. Undan tashqari hududda sanoat va qurilish ob’ektlari ham anchagina, ular uchun ham shu suvlar ishlatiladi. Lekin shu o‘rinda shuni aytish kerakki, sanoat tarmoqlarida ishlatiladigan aksariyat suvlar qayta tozalanmasdan soylarga, daryolarga oqizilmoqda. Bularni ham tezda oldingi olish zarur deb hisoblaymiz. Kotlovinada chorvachilik tarmoqlari ham ancha rivojlangan, ular uchun ham shu chuchuk suv boyliklari xizmat qiladi. Lekin fermalarda suvdan foydalanish sanitariya holati yomon darajada. 34 O‘zbekiston fanlar Akademiyasiga qarashli “Suv muammolari va gidrotexnika” ilmiy tekshirish institutini bergan ma’lumotiga ko‘ra, Qashqadaryo havzasini gidroenergiya resurs quvvati 70 mlrd kvt soat baholangan. Buning katta hajmi Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi hududsidagi daryolarga to‘g‘ri keladi. Masalan, Oq-suvdaryoda 2,1 mlrd kvt soat, Tanxozdaryoda 1,9 mlrd kvt soat, Yakkabog‘daryoda 1,2 mlrd kvt soat va hokazo. Lekin bu muhim gidroenergiya olish uchun nisbatn qulay joylashgan. Undan energiya quvvati olish maqsadida foydalanishni tiklash maqsadga muvofiqdir. Umuman olganda, kotlovinada suv boyliklaridan oqilona va to‘g‘ri foydalanish borasida kamchiliklar anchagina. Natijada chuchuk suv tanqisligi ortmoqda, suv ifloslanishi kengaymoqda. Bular jamoatchilikni ancha tashvishga solmoqda. Shuning uchun hayotni, xo‘jalikni asosiy sharti hisoblangan suvdan to‘g‘ri foydalanish hozirgi kunni zaruriy sharti hisoblanadi. Buning uchun quyidagilarga e’tiborni oshirish kerak deb hisoblaymiz. Avvalo shu hududda yashovchi har bir kishi suvni yuksak darajada qadrlay olgan holda unga madaniyatli yondoshishi zarur. Suv hayot omili ekanligini tushunib uni toza saqlab, tejamkorlik bilan foydalanish kerak. Kotlovina suv boyliklaridan to‘g‘ri foydalanish borasida nazoratni keskin orttirish lozim. Unga nisbatan noto‘g‘ri munosabatda bo‘lgan, ifloslantirgan tashkilotlarga jarima solish zarur. Suvdan foydalanishni muqarrar markazlashtirish ham maqsadlidir. Sel va toshqin suvlaridan to‘g‘ri foydalanishni yo‘lga qo‘yish kerak. Mavjud kanal va ariqlarni hammasini betonlashtirish kerak. Chunki ular suvni bekorga sarflanishi oldini oladi. Suv omborlari va selxonalar suvini oqilona taqsimlab foydalanish lozim. Shahar va qishloqlardagi suv quvuri jumraklaridan suvni o‘rinsiz oqib yotishini oldini olish zarur. Shu suvlardan iloji boricha tomorqalarda foydalanishni man etish kerak. Suvni ko‘p talab qiladigan Shaxrisabz, Kitob, Yakkabog‘ ekinlarni ayniqsa paxtani Chiroqchi va boshqa shahar tipidagi katta qishloqlar atrofida qisqartirib, ular o‘rniga suv kam talab qiladigan bog‘dorchilik, uzumchilik, donchilik va hokazolarni kengaytirish kerak. 35 Suvni dehqonchilik tarmoqlarida tejamkorlik bilan foydalanish uchun sug‘orishni kengaytirish zarur. Kotlovina hududsida buloqlar keng tarqalgan, ular suvidan to‘g‘ri foydalanish bilan birga sanitariya qoidalariga ham e’tiborni kuchaytirish lozim. Xulosa qilib aytganda, Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi nisbatan suvga boy hisoblanib, uni muhofaza qilib, rejali, tejamkorlik bilan foydalanish hudud iqtisodiy rivojlanishi uchun katta imkoniyat yaratadi. 2.3. Iqlim resurslari Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi qo‘yi geografik kengliklarda joylashgan bo‘lib, geografik o‘rni jihatdan subtropik mintaqaga xosdir. Kotlovinaning subtropik kengliklarda joylashganligi sababli, quyosh tushgi soatalara gorizontda ancha balandda turadi. Shu sababli hududning tekislik qismlari quyoshdan katta miqdorda issiqlik oladi. Yil davomida o‘rta hisob bilan yer yuziga summa radiatsiya 155 k kal tushadi. Ba’zi yillar bundan ko‘p ham radiatsiya bo‘lishi mumkin. Kotlovinaning kontinent ichkarisida joylashganligi sababli, rayon iqlimi ancha qurg‘oqchil bo‘lib, havo temperaturasining yillik va sutkalik tebranishi ancha katta bo‘ladi. Kotlovinani tog‘lar bilan to‘silganligi havo oqimlariga ta’sir qilib, iqlimni mahalliy xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Xususan shamollar rejimiga ta’sir etadi. Kotlovina hududsi siklonik va antitsiklonik jarayonlar bilan harakterlanadigan g‘arbiy havo oqimlari joylashganligi uchun har tomondan siklonlar kelib turadi. Xususan yilning sovuq faslida siklonlar faoliyati kuchayadi. Ular bulutli va yog‘inli ob-havo olib keladi. Shu sababli kuchli yog‘inlar O‘rta dengiz bo‘yi o‘lkalaridagi kabi, qish va bahor oylarida tushadi. Shimol tomondan sovuq frontlar kelishi havo temperaturasini ancha pasaytirib yuboradi. Kotlovina iqlimining tashkil topishida relefning roli ham juda katta. Kitob- Shaxrisabz kotlovinasi Zarafshon va Hisor tizmalarini oralig‘ida joylashgan bo‘lib, 36 bu tizmalarining absolyut balandligi 1000 m dan 4000 m gacha yetadi. Tog‘larning g‘arbdan keladigan havo massalarini bu tog‘lar tutib qolishi natijasida yog‘inlar ancha katta bo‘ladi. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi havo temperaturasi ham o‘ziga xos xususiyatga ega. Bu yerda o‘rtacha yillik temperatura 14,7° ni tashkil etadi. Yilning eng sovuq oyi yanvar hisoblanib, o‘rtacha temperaturasi 0,8° ni tashkil etadi. Qish oylarida ayrim hududlarda o‘rtacha temperatura ko‘tarilgan bo‘ladi. O‘rtacha oylik temperatura ko‘tarilgan bo‘ladi. O‘rtacha oylik temperatura eng sovuq oy bilan eng issiq oy temperaturalari havoning yillik amplitudasini harakterlaydi. Kotlovina hududsida o‘rtacha sovuqsiz kunlar soni 219 kunni tashkil etadi. Asosan sovuqsiz kunlar ko‘klam oxirlarida, ko‘z oylarining boshlarigacha davom etadi. Kuz faslida havo temperaturalari beqaror bo‘lib qoladi. Kitob-Shahrisabz kotlovinasi ancha janubda joylashganligi uchun, boshqa joylardan quyosh radiatsiyasi tushishi bilan farq qiladi. Kotlovinada quyoshli kunlar ham ko‘proq bo‘ladi. Radiatsiya balansi qishga nisbatan yoz oylarida yuqori bo‘ladi. Kotlovinada ochiq havo yoz oylarida 25-27 kunni tashkil etadi. Kotlovinada bulutli kunlar uncha ko‘p bo‘lmaydi. Bulutlik kunlar qish va bahorda ko‘proq bo‘ladi. Kotlovinada ochiq kunlar soni o‘rta hisob bilan 164-170 kunni tashkil etadi. Kitob-Shahrisabz kotlovinasida o‘rtacha yillik yog‘in miqdori 545-550 mm ga tengdir. Shunga qaramasdan, ba’zi yillari havodan tushadigan namlik ayrim yillari ko‘payib ketadi. Yillik va oylik atmosfera yog‘inlari o‘zgarib turadi. Ba’zi yillar yog‘in ko‘p yog‘sa, ba’zi yillari qurg‘oqchil kelib yog‘in kam yog‘adi. Kotlovinada yillik yog‘in miqdori 856 mm gacha yetishi mumkin. Qor qoplami qo‘shimcha manba, tuproqni namligini sovuqdan va muzlashdan saqlaydi. Kitob-Shahrisabz kotlovinasi hududsida qor qoplami 22 kungacha saqlanib turadi. Qor qoplami o‘rta hisob bilan 9-10 sm ni tashkil etadi. Lekin yon bag‘irlarda bundan ham qalin bo‘lishi mumkin. Kitob-Shahrisabz kotlovinasida qor qoplami 1 dekabrdan to 14 martgacha turadi, undan keyin eriy boshlaydi. Kotlovinada maksimal qor qoplami 21 sm gacha bo‘ladi. 37 Kitob-Shahrisabz kotlovinasi hududsida momaqaldiroq va chaqmoq bir yilda o‘rta hisob bilan 6-8 martagacha kuzatiladi. Momaqaldiroqlar ayniqsa aprel oyidan may oylarigacha bo‘lishi mumkin. Jala yog‘ishi asosan bahor oylarida kuzatiladi. Jala yog‘ishi natijasida qattiq sellar kelib turadi. Bu davrda gullagan daraxtlarni changlatishini ham qiyinlashtirib yuboradi. Mana shu sellarning kelishi yerning ayrim yuqori qatlamini qotirib yuboradi. Qishloq xo‘jalik ekinlarini yuvib ketadi. Shu bilan birga o‘sib chiqayotgan o‘t maysalarni o‘sib chiqishini qiyinlashtiradi. Kitob-Shahrisabz kotlovinasida bir yilda 10-15 kungacha tumanlik kuzatiladi. Ayniqsa tumanlik havoning sovuq oylarida kuzatiladi. Bahor va yoz oylarida tumanlik deyarli kuzatilmaydi. Kitob-Shahrisabz kotlovinasida chang-to‘zonli kunlar asosan yoz oylarida bo‘lib turadi. Kitob-Shahrisabz kotlovinasida eng ko‘p takrorlanadigan shamollar g‘arbiy shamollar bo‘lib, bu shamollarning takrorlanishi esadigan shamollarning 36% ni tashkil etadi. Undan keyingi janubi-g‘arbiy shamollar bo‘lib, hududda esadigan shamollarning 32% ni tashkil etadi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ma’lumki, kotlovina iqlim sharoiti o‘ziga xos bo‘lib, hudud xalq xo‘jaligini rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Xo‘jalikka ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi iqlim komponentlari asosan iqlim boyliklari deb tushuniladi. Bularga yorug‘lik, issiqlik, namlik, yog‘ingarchilik, quyosh radiatsiyasi, shamol kuchi va boshqalar kiradi. Ana shu boyliklarni kotlovinada joylanish va takrorlanish xususiyatlariga e’tibor berilganda ancha yaxshi holatdadir. Hududda qishloq xo‘jaligi uchun yorug‘lik, issiqlik boyliklari bilan bir qatorda yog‘ingarchilik yig‘indisi ham katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa uning tekislik qismidagi foydali harorat yig‘indisi g‘o‘zaning, jumladan ingichka tolali navlarning hamda anjir, anor kabi issiqsevar o‘simliklarning yetilishiga yordam beradi, shuningdek makkajo‘xori, don va dukkakli ekinlar va sabzavotdan ikki marta hosil olish uchun imkoniyat yaratadi. 38 Issiqlik va yorug‘likni katta bo‘lganligi uchun ham kotlovinada yetishtiriladigan hamma dehqonchilik mahsulotlari oqsilga boy va kalloriyali hisoblanadi. Shu resurslarga bog‘liq holda ham hududda, ayniqsa tog‘ oldi joylarda yilning turli mavsumlarida chorva mollarini o‘tlatish imkoniyati yaratilgandir. Iqlim boyliklariga xos bo‘lgan va shamol energiyasi ahamiyati katta hisoblanadi. Ular tugamaydigan resurslar tarkibiga kiradi. Kotlovinada yil mobaynida o‘rta hisobda har kvadrat santimetrga tushadigan oftob radiatsiya yig‘indisi 140-150 kilokalloriyaga teng keladi, ayrim yillardan undan ham yuqori bo‘lishi mumkin. Yoz oylarida har kvadrat santimetrga tushadigan oylik radiatsiya yig‘indisi o‘rta hisobda 20-25 kilokaloriyani tashkil qiladi. Ma’lumotlarga ko‘ra, yil davomida har kvadrat metr yuzaga tushadigan bevosita quyosh radiatsiyasi jumhuriyatda o‘rta hisobda 1200 kilovat soatdan oshadi, kotlovinada esa bu miqdor 1300 kilovat soatgacha boradi. Yil mobaynida hududda 250 atrofida quyoshli kun kuzatilgan. Shu vaqtda albatta maydon katta miqdorda issiqlik energiyasi oladi. Lekin undan sun’iy holatda xo‘jalik tarmoqlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanish yo‘q. Chunonchi undan suv isitishda, uylar isitishda, mevalar quritishda, qolaversa elektr energiyasi olishda keng foydalanish mumkin. Kitob-Shahrisabz kotlovinasida shamolsiz kunlarni kuzatish qiyin. Ayniqsa Qaynar, Mag‘rid, Miroqi, Oyoqchi qishloqlari atroflarida ularni o‘rtacha yillik tezligi ancha yuqori darajadadir. Bu nisbatan arzonga tushadigan boylikdan ham foydalanish yo‘q. Hech bo‘lmaganda undan foydalanishni oddiy usullarini ko‘plab energiya olib, don yanchadigan tegirmonlarda, meva quritishda, uy isitishda va juvozlarda ishlatish mumkin. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, kuchli shamollar oqibatida joylarda dehqonchilik uchun katta zararlar ham keltirmoqda. Ularni oldini olish uchun, uning yo‘nalishiga teskari holda bir necha qatorlab baland o‘sadigan daraxtlar tiklash kerak. 39 Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, kotlovina iqlim boyliklariga ham ancha boy hisoblanadi. Lekin ulardan to‘g‘ri va oqilona foydalanish hamda muhofaza qilishda anchagina yetishmovchiliklar mavjud. Ularga nisbatan e’tiborni kuchaytirish zarur va kerak deb hisoblaymiz. Buning uchun ushbu ayrim ishlarni amalga oshirishni kengaytirish maqsadlidir. Iqlim sharoiti va uning boyliklariga e’tibor bergan holda qishloq xo‘jalik tarmoqlarini joylashtirish kerak. Albatta har bir qurilish ham ularni o‘rgangan holda joriy etish juda o‘rinli hisoblanadi. Iqlim kishilar hayotiga ham turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan sog‘liqni saqlash, turizm ishlarida, sanatoriy va bolalar oromgohlari qurilishida iqlim omillarini hisobga olish juda muhimdir. Bu yo‘nalishda kotlovina tog‘ yon bag‘irlari juda qulay hisoblanadi. Ulardan kompleks holatda foydalanishni yo‘lga qo‘yish lozim. Quyosh va shamol energiyalaridan foydalanishni joriy etish zarur. Hozirgi vaqtda havo va atrof muhitni ifloslanishini o‘rganish va oldini olish muhim masalalardan biridir. Hududdagi Shahrisabz, Yakkabog‘ shaharlari va boshqa ayrim tuman markazlarida zavod va fabrikalarning mavjudligi transport vositalarini ko‘pligi, havoni tozalab turadigan daraxtlarning kamligi sababli ifloslanish katta. Ko‘pgina sanoat ob’ektlarida filtratsiya va sanitariya zonalari yo‘q. Shuning uchun ular ustidan nazoratni kuchaytirish kerak. Iqlim boyliklaridan oqilona foydalanish uchun tog‘li hududlarda metereologik stansiyalarni ko‘paytirish kerak. Bular u boyliklarni o‘rganish va aniqlashga yordam beradi. Ulardan tashqari kotlovinada kishilarni, ayniqsa dalada ishlash vaqti eng issiq va sovuq fasllariga qarab qisqartirilishi maqsadlidir. Chunki u inson salomatligi uchun zaruriy shartlardan hisoblanadi. 40 2. 4 . Biologik resurslar Biologik boyliklarga o‘simliklar resursi va hayvonot dunyosi resurslari kiradi. Bu muhim ahamiyatga molik boyliklar sanoat, qishloq xo‘jalik tarmoqlari rivojlanishi va estetik xususiyatlarga egadir. Ular o‘z navbatida tugaydigan resurslar tarkibiga kirib, foydalanishda avaylab ish tutish maqsadlidir. Ma’lumotlarga ko‘ra Qashqadaryo viloyatida 1184 tur o‘simliklar hisobga olingan, bu O‘zbekiston florasini 30 foizi demakdir. Kotlovinada buning aksariyati uchraydi. Ular ham ko‘rinishi va o‘sish sharoitiga ko‘ra ikki qismga bo‘linadi: o‘rmon o‘simliklari va o‘tli o‘simliklar. O‘rmon boyliklari kotlovina sharoiti uchun qurilish oziq-ovqat, tuproq himoyachisi, suvni taqsimlovchi va saqlovchi, eng asosiysi havoni tozalovchi vosita sifatida ahamiyati beqiyosdir. Hozirgi vaqtda hududda o‘rmonlarni umumiy maydoni 200 ming gektarga yaqindir. Uning katta maydonini Yakkabog‘ va Kitob o‘rmon xo‘jaligi tashkil etadi. O‘rmon daraxtlari ichida archazorlar, donakli, yong‘oqli manzarali daraxtlar keng tarqalgan. Kotlovinada archazorlarni maydoni 25 ming gektar atrofida. Uning ahamiyati qadimdan inson uchun ahamiyat katta bo‘lib kelgan. Lekin ular o‘tin va qurilish materiallari sifatida keng foydalanib kelingan. Natijada uning maydoni ancha qisqargan. Tog‘ va tog‘ oldi o‘rmonlarida yong‘oq keng tarqalgan daraxtlardan, uning mevasi qimmatli dorivor mevalarga kirib, o‘zida katta miqdorda efir moyi saqlaydi. Kotlovina hududsida 650 gektardan ortiqroq pistalar mavjud, ular dengiz sathidan 500 metrdan tortib 2000 metrgacha balandliklarga tarqalgan. Bodom tog‘li maydonlarda mavjud. Uning yovvoyi turi bo‘lgan bodomcha juda katta hududlarni tashkil etsada ulardan sanoatda foydalanish yo‘q. Faqat uni o‘tin sifatida foydalaniladi. Vaholanki uning donagida katta hajmda yog‘ mavjud. Ulardan tashqari tog‘ o‘rmonlarida do‘lana, chinorlar, tollar, teraklar va boshqa daraxtlar tarqalgandir. Ularni yanada ko‘proq tiklab, oqilona foydalanish maqsadli hisoblanadi. Shularni hisobga olib, Zarafshon tizmasini janubiy yon bag‘rida tezlikda o‘rmon xo‘jaligi tashkil qilish zarur. 41 Kotlovina o‘tli o‘simliklarini dori-darmon olishda, asalarichilikda, har xil buyoqlar olishda, moylar olishda, oziq-ovqatda, chorvachilikda ahamiyati katta. Lekin ulardan foydalanish komplks harakterda emas, ko‘proq chorvachilik uchun tartibsiz foydalanish xususiyatiga ega. Oziq-ovqat uchun foydalanib kelinayotgan anzur piyozni olsak, hatto Shahrisabz konserva zavodida ishlab chiqarilmoqda. Uni ko‘paytirmasdan tomiri bilan olinishi tufayli maydoni kamayib bormoqda. Shu singari har qanday taom lazzatli qilishda xizmati katta bo‘lgan zirani ham maydoni qisqarmoqda. Ravochni ham ahamiyati beqiyosdir. Kiyik o‘ti, choy o‘ti foydalanib kelinadi. Kotlovina hududsida dori olinadigan 130 dan ortiq o‘tli o‘simliklar mavjud. Lekin meditsinada juda kam turlari foydalaniladi. Efir moyini o‘zida ko‘p saqlaydigan o‘simliklarni 25 turi mavjud. Ulardan eng asosiylari shalfey muskati, zira va boshqalar. Asalarichilikda foydalaniladigan o‘simliklarni 60 turi mavjud bo‘lib, ular Qashqadaryo, Jinnidaryo, Tanxozdaryo, Oq-suv daryo, Oyoqchidaryo va boshqa daryo havzalarida keng tarqalgan. Hududda buyoqlar olishda ishlatiladigan 50 dan ortiq turda o‘simliklar mavjud. Tog‘ va tog‘ oldi joylarda manzarali o‘ti o‘simliklarni ko‘p turini uchratish mumkin. Ular ichida eng asosiylari lola, boychechak, chuchmoma va boshqalar. Ulardan tashqari oshlashda, ko‘pirtirishda foydalanadigan ko‘pgina turdagi o‘simliklarni uchratish mumkin. Masalan, sovun olishda va nisholla holva tayyorlashda qo‘llaniladigan holva bixi kotlovina tog‘ yon bag‘irlarida juda ko‘p tarqalgan. Bu o‘simlik boyligi 60 yillargacha tayyorlatib hatto magazinlarda qabul qilinardi, hozir negadir buni tayyorlash yo‘lga qo‘yilmagan. Albatta kotlovina hududsida o‘tli o‘simliklar yaylov shaklida va yem-xashak tayyorlash maqsadida chorvachilikda keng foydalanib kelinadi. Chorva mollarini uzluksiz boqilishi sababli o‘tli o‘simliklarni katta qismi poymol qilinmoqda, hatto yo‘q bo‘lmoqda. Ularni mavsumiy boqishni joriy etish ma’qul bo‘ladi. 42 Xullas, kotlovina o‘simliklar boyliklariga ancha boy hisoblanadi, ulardan to‘g‘ri foydalanish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Biologik boylikni ikkinchi qismi bo‘lgan hayvonot dunyosi ham nisbatan hududda ancha yaxshi tarqalgan hisoblanadi. Kotlovinada yirtqichlar har xil qushlar, sudraluvchilar va baliqlar turi uchraydi. Ma’lumotlarga qaraganda hududda 200 ga yaqin qushlar turi, daryo va suv omborlarida 20 xil atrofida baliqlar uchraydi. Yirtqichlardan: bo‘ri, ayiq, tulki, jayron va boshqalar. Sudraluvchilardan: ilonlar, kaltakesaklar. Kemiruvchilardan: yumronqoziq, kalamush, sichqon va boshqalar ko‘p. Ulardan tashqari hududda tog‘ kiyigi, tog‘ echkisi, arhar, quyonlar mavjud. Lekin bularni soni juda kam. Ularni tiklash va ko‘paytirish zarur. Kotlovinada tabiiy boyliklar ichida hayvonot dunyosi boyliklari kam o‘rganilgan va kam e’tibor berilgan. Resurs hisoblanadi. Undan tashqari ularni muhofaza qilish ham to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgani yo‘q. Har kim xoxlagan vaqtda noto‘g‘ri ov qilishi oqibatida ularni turi yildan-yilga kamayib bormoqda. Tezlik bilan bu noxushliklarni oldini olish kerak. 2.5. Foydali qazilma boyliklari Har bir joyni tabiiy boyliklarini jumladan qazilma boyliklarini o‘rganish katta ahamiyatga egadir, chunki qazilma boyliklar ayniqsa og‘ir sanoat tarmoqlarini asosiy xom ashyo bazalari bo‘lib xizmat qiladi. Qashqadaryo viloyatini qazilma boyliklari gaz, neft, kaliy tuzi, tosh tuzi va qurilish materiallari tashkil etgan bo‘lsa, Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi hududsida neft va har xil qurilish materiallari zonasi kattadir. Kotlovinada neft Janubiy-G‘arbiy va Sharqiy tog‘ yon bag‘irlarida joylashgandir. Lekin, sharqiy tog‘ yon bag‘irlarida topilgan neft zapaslari hozirgi vaqtda negadir ishlab chiqarilmaydi. Hududni shimoliy va shimoliy g‘arbiy tog‘li qismida qurilish materiallari ichida marmar keng tarqalgandir. Hozirgi vaqtda u bir kunlik, gurmak joy konlaridan keng holatda qazib olinmoqda. Qazib olingan marmarlar Kitob shahridagi toshni qayta ishlash kombinatida qayta ishlanib, u yerda marmar toshchalari, marmar uni, marmar bloki 43 va marmar plitalari olinmoqda. Kombinat ishlab chiqargan mahsulotlar nafaqat viloyatda va jumhuriyatda balki qo‘shni respublikalarda foydalanilmoqda. Ma’lumotlar ko‘ra, bir kunlik marmar zapasi uch yarim million (3,5 mln) m 3 metr kubni churmak marmar zapasi 870 ming m 3 ni tashkil qiladi. Hudud shimolida istiqboli katta boylikka ega bo‘lgan sifatli marmar zapaslari topilgan, ularga Bodomzor (100 mln m 3 ), Qorasuv (500 mln m 3 ), Gulzor, Sevaz deb nomlar qo‘yishgan. Qashqadaryo havzasini kotlovina qismidan qum va shag‘al toshlar qazib olinib ishlatilmoqda. Shular asosida Shaxrisabz yaqinida tosh va qum saralash kombinati qurilgan, uning bir yillik ishlab chiqaradigan mahsuloti 1 mln m 3 ni tashkil qiladi. Kotlovinani ko‘pgina shahar atrofida joylashgan. Hududda g‘isht ishlab chiqarish uchun xom ashyolar zapasi juda katta hisoblanadi. Shuning uchun bu zavodlarni ko‘paytirish kerak. Ular hudud aholisini ish bilan ta’minlashda katta vosita bo‘lib xizmat qiladi. Kotlovinada ulardan tashqari juda katta hajmda ohaktoshlar va chinni buyumlari uchun xom-ayosh zapaslari mavjud. Lekin ular hozirgi vaqtda ishlab chiqarilmaydi. Hududda marganes, qalay, simob zapaslari borligi ham aniqlangan. Yuqoridagi qayd qilingan fikrlardan ma’lumki Kitob-Shahrisabz kotlovinasida foydali qazilma turlarini zapasi katta. Kelajakda ulardan oqilona foydalanib va ularga nisbatan muhofaza qilish kengaysa Qashqadaryo viloyati uchun yanada katta iqtisodiy imkoniyat yaratadi. 44 II I-BOB. KITOB-SHAXRISABZ BOTIG’INING R EKRATSION RESURSLAR I VA ULARDAN FOYDALANISH 3.1. Kitob-Shaxrisabz botig’ining r ekr e atsion resurslar i “Rekratsion” – so‘zining ma’nosi lotinchadan olingan bo‘lib, tiklash yoki tashkil qilish ma’nosidadir. Uning kengroq ma’nosi tabiiy sharoiti qulay bo‘lgan xushmanzara joylarda inson mehnati tufayli oromgohlari demakdir. Bu boylik tabiiy boyliklar ichida eng keyingicha hisoblanib, yaqin vaqtda o‘rganilmoqda va adabiyotlarga kirib keldi. Shunga ko‘ra Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi reakratsion boyliklariga e’tibor berilganda bu jarayon juda kam o‘rganilganligini ko‘ramiz. Lekin hudud nafaqat viloyatda balki respublikada o‘zining rekratsion boyligi bilan keskin ajralib turadi. Chunki, kotlovinanin sharqiy, shimoliy va g‘arbiy qismini tog‘ tizmalari o‘rab olgandir. Bu tog‘ yonbag‘irlarida suv o‘simlik yetarli darajada bo‘lganligi iqlimiy sharoitni yozda salqin, qishda iliq bo‘lishi hududda inson salomatligi uchun qulay sharoit yaratadi. Shuning uchun ham shularni hisobga olib tog‘ yon bag‘irlarida ayniqsa daryo havza bo‘ylarida ko‘pgina oromgohlar, shifoxonalar, dam olish maskanlari qurilgandir, lekin hudud xushmanzara imkoniyatlariga nisbatan taqqoslab olganda, ulardan to‘liq foydalanish ko‘ngildagidek emas. Bizningcha kotlovinadagi har bir tog‘ va tog‘ oldi soylarini va ular atrofini tabiiy sharoitini atroflicha o‘rganib, u joylarda yuqorida qayd qilingan oromgohlarni juda ham ko‘paytirish mumkin. Chunki bular uchun bu yerlarga katta imkoniyat mavjud ulardan tashqari hududda inson salomatligini tiklashda katta yordam beradigan quyosh radiatsiyasi ham ancha me’yor holatdadir. Kotlovinani bu so‘lim joylarda kishilar dam oladigan oromgohlarni kengayishi inson salomatligini yaxshilash bilan birga, kishilarni moddiy jihatdan ham rag‘batlantiradi. Chunki viloyat hududsidan qanchadan qancha kishilar uzoq yerlarga dam olish uchun borib moddiy va ma’naviy jihatdan jabrlanmoqdalar. 45 Xulosa qilib aytganda kotlovina rekratsion boyliklarga nisbatan juda boy hisoblanadi. Lekin, ulardan oqilona va kompleks foydalanishda hali kamchiliklar juda ko‘p. Ularni oldini olish uchun hududdagi mutasaddi kishilar katta xizmat qilishlari kerak. Kitob - Shаhrisаbz botig‘i rekreatsiya tаbiiy resurslаrigа boyligi jihаtidаn Qаshqаdаryo vodiysidа kаttа imkoniyatgа egа. Hududdа mаvjud bo`lgаn аllyuviаl terrаsаlаr kаftdek tekisligi vа oqim bo‘ylаb qiyalikkа egаligi ushbu joylаrdа sug‘orilаdigаn dehqonchilikning rivojlаnishigа imkon bergаn. Аtrofdаgi tog‘ yon bаg‘irlаridаn oqib kelаdigаn bаrchа soylаr, shuningdek bog‘zorlаr, ihotаzorlаr vа dаlаlаrni kesib o‘tuvchi o‘nlаb sug‘orish tаrmoqlаri, dаryo o`zаnlаri, vodiyning ushbu qismigа tаrovаt bаg‘ishlаydi. Tozа hаvo yil dаvomidа bulutli kunlаrning kаmligi, turli xil yer osti shifobаxsh suvlаrning mаvjudligi (Yulduzkаkdа 1000-1500 m) chuqurlikdа minerаllаshuv dаrаjаsi 3,1 g/l bo`lgаn, mikroelementlаrdаn brom (1,65 mg/l), аzotli vodorod birikmаsi (6.0 mg/l) bo`lgаn suv mаvjud. Umumаn tаbiаtning xushmаnzаrаligi, hududdа rekreatsiyaning ko‘pginа turlаri bo‘yichа dаm olish vа dаvolаnishni аmаlgа oshirishgа imkon berаdi. Hududdа mаhаlliy xаlqning tаrixiy yodgorliklаri yetаrli dаrаjаdа ko‘p. Bu borаdа Shаhrisаbzning o‘rtа аsrlаrdа Аmir Temur tomonidаn bunyod etilgаn tаrixiy me’moriy obidаlаri noyobligi bilаn аjrаlib turаdi. Oqsаroy shаhаr mаrkаzidа joylаshgаn noyob bino, u 1380-1404 yillаrdа bаrpo etilgаn. Shаhаrning jаnubi -shаrqidа Аmir Temurning o‘g‘li nomigа qurilgаn Jаhongir mаqbаrаsi, Temur vа uning аvlodlаrini dаfn etish uchun qurilgаn sаxovаtli me’moriаl kompleks - Dorussаodаt (dаvlаtmаndlаr sаroyi), Shаyx Shаmsiddin kulol mаqbаrаsi, Ko‘kgumbаz mаschiti, O‘rtа аsr hаmmomi vа Chorsu sаvdo gumbаzi shаhаrning eng yirik me’morchilik sаn’аtining nаmunаsidir. Hozirgi kundа shаhаr xаlqаro sаyyohlik mаrkаzigа аylаngаn. Shu hududdа joylаshgаn Mirzo Ulug‘bek nomidаgi Kitob Kenglik stаnsiyasi vа boshqа ko‘plаb tаrixiy joylаr sаyohаtchilаrni qirziqtirаdi. Kenglik 46 stаnsiyasi Kitob shаhridаn 1,5 km shimoldа, qаlin dаrаxtzor hududda joylаshgаn. Xаlqаro Kenglik stаnsiyasidа 1930 yil 14 noyabrdа birinchi kuzаtish ishlаri boshlаngаn. Stаnsiya 39°08 1 shimoliy kenglikdа joylаshgаn. Hozirgi vаqtdа rаsаdxonаdа Dаnjon (аstrolbiyasi vа fotogrаfik zenit trubаlаri) mаjmuаsidа frаnsuz mutаxаssislаr bilаn hаmkorlikdа Yer su’niy yo`ldoshlаrini kuzаtishgа mo‘ljаllаngаn "Doris" tizimi ishlаb turibdi. Qаshqаdаryoning yuqori oqimi (xususаn Vаrgаnzа, Shаtri) Jiinidаryoning yuqori oqimi (Vаtkаnа, Obikаndа], Oqsuv dаryosining o‘rtа oqimi (Pаlmon, Mirаki) Tаnxozdаryoning o‘rtа oqimi (Beshkаpа, Sаmoq, Tаtаr, Kаltаqo`l) vа boshqа soy hаmdа dаryo vodiylаri betаkror so‘lim mаskаnlаrki, ulаrdа dаm olish vа dаvolаnish o`zigа xos xususiyatlаrgа egа. Tog‘lаrning tozа hаvo vа suvlаri insonni ruhаn tetik vа jismoniy sog`lom bo`lishigа kuchli tа’sir ko‘rsаtаdi. Sut, qаtiq, qimiz mevа - chevаlаri, dorivor o‘simliklаrining sog`lomlаshtirishdа аhаmiyati kаttа. Kitob - Shаhrisаbz tаbiаt kompleksidа stаsionаr holdа xizmаt ko‘rsаtuvchi bir nechа shifoxonаlаr, sаnаtoriylаr, oromgohlаr |fаoliyat ko‘rsаtmoqdа (Mingchinor, Sаmoq, Mirаki sаnаtoriylаri, Yakkаbog‘ dаm olish uylаri vа o‘nlаb bolаlаr oromgohlаri). Kitob - Shаhrisаbz rekreatsiya kompleksining rekreatsiya boyliklаrini e’tiborgа olgаn holdа undа bir nechа zаmonаviy dаm olish uylаri, bolаlаr oromgohlаri, dаvolаnish mаskаnlаri tаshkil qilish mumkin. Shu jihаtdаn uning rekreatsiya istiqboli porloq (31;5; 32; 33). Qulаy lаndshаftlаr. Qаshqаdаryoning o‘rtа oqimidаgi vodiysi (Chiroqchi merediаnidаn Qаrshigаchа) qаdimdаn dehqonchilik mаkoni sifаtidа shu kungа qаdаr foydаlаnib kelinmoqdа. Bir - biri bilan tutаshib ketgаn ekinzorlаr, bog‘lаr, uzumzorlаr, dаrаxtzorlаr vodiy tabiаt go`zаlligini yanаdа oshirаdi. Chimqo‘rg‘on suv omborining qurib (1963 y) foydаlаnishgа topshirilishi vodiy xo‘jаligining yanаdа tаrаqqiy qilishgа tа’sir ko‘rsаtаdi. Shuning uchun hаm dаryo vodiysidа yozning hаvosi cho`l yaylovlаrigа nisbаtаn bir oz bo`lsа hаm sаlqinligi, nisbiy nаmlikning ko‘pligi, shаmolning kuchsizligi, tаbiiy chаnglаrning kаmligi bilаn fаrq qilаdi. Ushbu rekreatsiya jihаtidаn muhim bo`lgаn tаbiiy shаroitlаr, dаm 47 oluvchilаrining fаol hordiq chiqаrishigа sаmаrаli tа’sir ko‘rsаtаdi. Dаryo vodiysidа rekreatsiyaning ko‘pginа turlаri, chunonchi suv hаvzаlаri bo‘ylаridа hordiq chiqаrish, cho‘milish, suv sporti bilаn shug‘ullаnish, bаliq ovlаsh, tаbiаtning turli mаskаnlаrini borib ko‘rish, dаryo o`zаni bo‘ylаb piyodа sаyrlаr uyushtirish imkonini berаdi. Qаshqаdаryo o`zаni qаyiri bilаn birgаlikdа dаm oluvchilаr uchun qulаy rekreatsiya obyekti bo`lib qolishi mаqsаdgа muvofiq. Buning uchun dаryoning ikki sohilidа hozirdа deyarli butunlаy yo‘q bo`lib ketgаn, аvvаlgi dаrаxt vа butаli to‘qаyzorlаrni qаytа tiklаsh, uni yanаdа xushmаnzаrа qilish, qirg‘oqlаrning eroziya nаtijаsidа yuvilishini to‘xtаtish, dаryo suvining tozа bo`lishigа, o‘simlik vа hаyvonot olаmining xilmа - xil vа boy bo`lishigа xizmаt qilаdi. Shuningdek, dаryodа yoz bo‘yi mа’lum miqdordа suv oqimi bo`lishini tа’minlаsh yuqoridа tаvsiflаngаn vаzifаlаrni аmаlgа oshirish imkonini berаdi (№ 32 - 33 ni g‘аrbiy qismi). Yuqoridаgi tаvsiflаngаn qulаy tаbiаt komplekslаrigа G‘uzordаryosining deltаsi hududini hаm qo‘shish mаqsаdgа muvofiq. Chunki ushbu hududdа rekreatsiyaning tаbiiy boyliklаri qulаy imkoniyatlаrgа egа, Toytаlаsh tizmаsining suvаyirg‘ich, Qizilsoyning suv yig‘uvchi qismlаri (Kаttа O’rаdаryoning yuqori oqimlаri), o‘rtаchа bаlаndlikdаgi tizmа tog‘lаr vа ulаrni suv аyirg‘ich qismlаrining rekreаtsiya imkoniyatlаri yuqori. Tаbiiy rekreatsiya boyliklаri butun yoz bo‘yi yaxshi hordiq chiqаrish uchun аnchа qulаy, аrchаzorlаr, havoning nisbаtаn sаlqinligi vа kislorodgа nihoyatdа boyligi, qu‘yoshdаn kelаyotgаn ultrаbinаfshа nurlаrning ko‘pligi bа’zi kаsаlliklаrni (аsаb, nаfаs yo`llаri, sil, oshqozon - ichаk vа boshq.) davolаshdа muhim o‘rin tutаdi. Biroq,yer yuzasining dengiz sathidan ancha bаlаndligi, relyefining o’ydim-chuqurligi, hаvo bosimining keskin o`zgаrib turishi vа boshqа meteorologik omillаr bаrchаgа hаm zаrur dаrаjаdа hordiq chiqаrish imkonini bermаydi (yurаk -qon-tomir, tаyanch- hаrаkаt а’zolаri kаbi kаsаlliklаr). Binobаrin, dаm olish, dаvolаnish ko’rsаtmаsi bo‘yichа аmаlgа oshirilishi mаqsаdgа muvofiq, yoshlаrning ko‘p kunlik sаyohаtlаrini аmаlgа oshirish, аyniqsа foydаli (№ 3). 48 Qizilsuvdаryo, Turnа, Lаngаr vа boshqа dаryolаrning suvаyirg‘ich qismlаri Xontаxti, Kunguzlik tog‘lаri, Beshnov vа Toytаlаsh tizmаlаrining jаnubiy yonbаg’irlаri bilаn bаnd. O‘rtаchа bаlаndlikdаgi tog‘lаrning eng yuqori qismigа mos keluvchi mаzkur tog‘ tizmаlаri relyefi turli dаrаjаdа pаrchаlаngаn. Xontаxti tizmаsi nihoyatdа kuchli, Toytаlаsh, Beshnovning jаnubiy yonbаg‘irlаri o‘rtаchа pаrchаlаngаn vа shu munosаbаt bilаn jаnubiy yonbаg‘irlаr sekin - аstа pаsаyib borаdi. Joylаrdа tik qoyali yonbаg‘irlаr mаvjud. Lаngаrning yuqori oqimlаri vа Turnа dаryosi o`zаni chuqur dаrаlаrdа joylаshgаn. Relyefning kаm pаrchаlаngаnligi rekreatsiya mаqsаdlаridа foydаlаnish sаmаrаdorligini oshirаdi, bаlаnd tog‘ iqlimi, tozа vа musаffo suv, аrchаzorlаrning keng tаrqаlgаnligi, аjoyib tаbiаt mаnzаrаlаri, relyefning turli shаkllаri, аyniqsа kаrst relyef shаkllаri, nurаsh jаrаyonidа vujudgа kelgаn qoya shаkllаri sаyyohlаrning diqqаtini o`zigа tortаdi. Qishdа qorning ko‘p bo`lishi vа uzoq vаqt erimаy turishi (132 kun), relyefning qulаyligi yonbаg‘irlаrdа qishdа qor bilаn bog‘liq bo`lgаn sport turlаri bilаn shug‘ullаnishgа imkon berаdi. Beshnov, Toytаlаshning jаnubiy etаklаridа, chаng‘i, chаnаdа uchishni tаshkil qilish mumkin. Yozdа Turnа, Lаngаr, Qizilsuvdаryo vodiylаri bo‘ylаb ko‘p kunlik sayohаtlаr tаshkil qilish mаqsаdgа muvofiq. Hisor qo‘riqxonаsi vа boshqа tаbiаt obyektlаrigа ko‘plаb sаyyohlаrning kelishini uyushtirish imkoni bor. Buning uchun Tаtаr qishlog‘idаn Toshqo‘rg‘on orqаli Аmir Temur g‘origаchа аvtomobil yo`lini qurish mаqsаdgа muvofiq. Sаyyohlаr hаrаkаti uchun bu joydа qulаy dovonlаr mаvjud I (Qizilgаzа -2300 m, Eshаkmаydon 2400 m) (№ 2). Oqsuv vа Jinnidаryoning yuqori oqimlаri o‘rtаchа bаlаndlikdаgi tog‘lаrdа joylаshgаn. Bu tog‘lаrning pаrchаlаnish dаrаjаsi turlichа. Аsosаn o‘rtаchа dаrаjаdа o‘ydim - chuqurlаshgаn tog‘ yonbаg‘irlаri kаttа hududlаrni egаllаydi. Joylаrdа (Xаzаrmаnа cho‘qqisi 2336 m, Qorаmumа 1961 m, Tegishqoq 1860 m vа boshq) kuchli pаrchаlаnish ko‘rsаtkichlаrigа egа (800- 10OOm). Dаryo tаrmoqlаri chuqur vodiylаrdа oqib o‘tаdi. Qorаsuv, G‘ilondаryo, Nаushur vа boshqаlаr, 49 bа’zаn tog‘ning yuqori qismlаridа (2290 - 2000 m) suvаyirg‘ich qismlаri yassi relyef xususiyatlаrigа egа. Hududning rekreatsiya boyliklаri dаm olish vа dаvolаnish uchun qulаy tаbiiy imkoniyatlаrgа egа. Tаbiаt nаqаdаr go`zаl vа jozibаli, mutlаq bаlаndlik yuqori bo`lishigа qаrаmаy, dаryo vodiylаridа ilgаridаn аholi tomonidаn o`zlаshtirilib, kаttа - kichik qishloqlаr tаrkib topgаn (G‘ilon, Sаrchаshmа, Siyob vа boshq). Bu hol ushbu joylаrning yashаsh uchun nаqаdаr qulаyligi, dehqonchilik, hunаrmаndchilik vа chorvаchilik bilаn shug‘ullаnish uchun bаrchа imkoniyatlаr mаvjudligidаn dаlolаt berаdi. Tog‘ vodiylаridа turli xil kаsаlliklаrni (o‘pkа, аsаb, nаfаs yo`llаri, sil, oshqozon - ichаk vа boshq.) dаvolаshgа xizmаt qilаdigаn shifoxonаlаr, sаnаtoriylаrni tаshkil etish mаqsаdgа muvofiq. Аyrim dаryo vodiylаri - Qorаsuv, G‘ilondаryo, Nаushur, Tаmshush vа boshqа soylаr vodiylаri bo‘ylаb ko‘p kunlik sаyohаtlаrni uyushtirish imkoniyatlаri bor. Sаyyohlаr bu yerdа tаbiаt qo‘ynidа dаm olishdаn tаshqаri, mаhаlliy аholining turli hunаrmаndchiligi bilаn (G‘ilon), аholining qаdimiy аn’аnаlаri bilаp tаnishish imkoniyatlаrigа egа bo`lаdilаr. Tаnxoz, Qizilsuvdаryo, Oqsuv dаryolаri hаvzаlаridа bаlаnd tog‘lаr kuchli pаrchаlаngаn. Soylаr vа dаryolаr chuqur dаrаlаrdа oqib o‘tаdi. Al’p tipidаgi relyef shаkllаri vа yalаng‘och qoyalаr hukumron. Iqlimiy shаroitlаr dаm olish nuqtаi nаzаridаn noqulаy. Yozdа hаvoning o‘rtаchа hаrorаti 12-18°, bulutli kunlаr ko‘p, yozdа uzoq vаqtgаchа qor erimаy turаdi. Yozdа hаm yog‘in - sochin yog‘ishi kuzаtilаdi. O‘simlik qoplаmi, yonbаg‘irlаrning quyi qismidа siyrаk аrchаzorlаr, yuqori qismidа esа аrchаzorlаr deyarli uchrаmаydi yoki ondа - sondа yer bаg‘irlаb o‘sаdigаn turlаrni uchrаtish mumkin. Ko‘proq kriofil o’simliklаr tаrqаlgаn. Umumаn, ommаviy dаm olishni uyushtirish bir munchа murаkkаb kechаdi. Fаqаt аyrim dаryo vodiylаri yoki soylаr boyidа yoshlаrning sаyohаtlаrini uyushtirish mumkin. Yuqoridаgi relyef vа iqlimiy shаroitlаrning rekreatsiya nuqtаi nаzаridаn murаkkаbligini e’tiborgа olib qulаy toifаgа kiritish mаqsаdgа muvofiq. 50 Yuqorida ta’kidlanganidek, tog‘larda tabiatning noyob bota- nik va geologik yodgorliklarining raavjudligi, g‘orlar (A.Temur, Kiyik Qamar, Kilsi va b.), sharsharalar va boshqa noyob land- shaftlar ajoyib sayyohat va ekskursiya obyektlari bo’lib xizmat qilishi mumkin. 1-rasm. Miroqi sanotoriyasi (dam olish maskani). 2-rasm. Mingchinor sanotoriyasi (dam olish maskani ). Shahrisabz - O‘zbekistonning qadimiy va go‘zal shaharlaridan biri bo'lib, tarixiy markazi YUNESKOning Butunjahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan. 51 Buyuk sarkarda Amir Temur shu shaharda tug‘ilgan. Ko‘kalamzor va gullar bilan o‘ralgan shahar haqli ravishda "Yashil shahar" nomini oldi.Shahrisabzda nimani ko‘rishingiz mumkin: ✔ qadimgi Oqsaroyning xarobalari, ✔ Ko‘k gumbaz masjidi, ✔ Dor ut-Tilovat yodgorlik majmuasi, ✔ Dorus-Saodat, Shamsad-Din Kulyal, Gumbazi-Seyidon maqbaralari. Shahrisabzdan o‘tadigan asosiy magistral buyuk italyan sayyohi Marko Poloning marshrutini takrorlaydi. Shahrisabzning iqlimi Samarqand iqlimiga yaqin bo‘lib, aniq fasllarga bo‘linadi. Qish yumshoq va sovuq emas, ammo kechalari salqin bo‘lganligi sababli o‘zingiz bilan qalinroq sviter olishni unutmang. Yoz odatda juda issiq, ba zan shunchalik issiqki, kunduzgi harorat yarim tungachaʼ saqlanib qolishi mumkin.Shahrisabz markazida sayr qilar ekansiz, eski madrasalarda yo shunchaki yo‘l bo‘ylab joylashgan ko‘plab esdalik sovg‘alar bilan savdo qiluvchi ustaxonalarni ko‘rishingiz mumkin. Tarvuz qo‘ltiqlagan ko‘ngli ochiq chollar, o‘yib ishlangan sandiqchalar va rang-barang matolar kabi hunarmandchilik mahsulotlarini taklif etishga ustalar tayyor turishadi . Ular orasida shahar tasviri tushirilgan turli xil shakldagi magnitlar alohida ajralib turadi. Odatdagidek loy va keramikadan yasalganlaridan tashqari, yog‘och, qog‘oz, teri va hatto marmardan yasalganlari ham bor! Shahrisabzga kelganingizda, mahalliy taomlardan tatib ko‘rishni unutmang! Eng mazali taomlar ro‘yxatida palovdan keyin sharafli ikkinchi o‘rinni tandir kabob egallaydi. Qashqadaryo viloyatida azaldan eng yaxshi tandir kabob tayyorlashgan! Bu taom bizga qadimgi davrdan, ya ni O‘rta Osiyo aholisining aksariyati ko‘chmanchi bo‘lgan davrlardan yetib ʼ kelgan. Odamlar doim yo‘lda bo‘lganligi sababli, oshpazlar ovqat pishirishning yangi, tez va qulay usullarini topishga harakat qilishgan. O‘shanda tandir go‘shtni tayyorlash usuli ixtiro qilingan. Dastlab chuqurligi va kengligi 1 metrdan oshmaydigan o‘ra qazib, uning ichiga o‘tin solinadi. O‘tin cho‘g‘ bo‘lib yonguncha, oshpaz qo‘y go‘shtini katta bo‘laklarga bo‘lib, tuzlaydi va maxsus 52 ziravorlar sepib sixlarga teradi. Shundan so‘ng bu vaqtga qadar lovullab turgan chuqurga tushiradi. Chuqurning tepasiga kigiz yopilib, qalin qatlam bilan tuproq sepiladi. Ushbu pishirish usulining asosiy xususiyati shundan iboratki, taom ta mini yaxshilash uchun ignabargli daraxt – archa novdalari o‘choq ichiga vaʼ ziravor sifatida taomning o‘ziga qo‘shiladi. Ushbu taomning mazali ta mini hech ʼ bir narsa bilan adashtirib yuborish mumkin emas! Bir marta tatib ko‘rsangiz - hech qachon unutmaysiz! O‘zbek taomlari haqida ko‘proq ma lumotlarni internet orqali ʼ o‘qishingiz mumkin. Shahrisabz tumanining bepoyon tabiati sizni befarq qoldirmaydi!Bu yerda albatta fotosessiyauyushtiring! Oqsaroy hududidagi istirohat bog‘i sayr qilish uchun ajoyib joy bo‘lishi mumkin, chunki bu yerda o‘tirish, dam olish va albatta suratga tushish mumkin bo‘lgan ko‘plab ko‘kalamzor va chiroyli joylar bor! (3-rasm). Bu «Kunduzak» masjidi ( 4-rasm). U XIX asrda qurilgan va Dorut Tilovat madra- sasidan unchalik uzoqbo‘lmagan joyda joylashgan. Yaqinda amalga oshirilgan rekonstruksiyadan so‘ng,yangidek ko‘rinadi va chiroyli fotosuratlarni sevuvchilarni o‘ziga jalb qiladi. Shaharda ko‘plab diqqatga sazovor me moriy ʼ obidalar joylashgan bo‘lib uning tarixiy markazi YUNESKOning Umumjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan. O‘zbekiston hukumati shaharning madaniyat va turizm markazi sifatida ulkan salohiyatini namoyish etadigan “Shahrisabz – festivallar shahri” konsepsiyasini faol ilgari surib kelmoqda. Shu yo‘sinda O‘zbekiston ikkinchi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning tashabbusi bilan 2018 yilning sentyabr oyida ikki yilda bir marta o‘tkaziladigan “Maqom” xalqaro san at festivali Shahrisabz ʼ shahrida birinchi marta bo’lib o’tdi. 53 3-rasm. Oqsaroy obidasi 4-rasm. ‘‘Kunduzak’’masjidi Kitob o’rta asrlarda G’arb bilan Sharq mamlakatlarini bir-biriga bog’lagan yirik karovon yo’li yoqasida, Samarqand va Shahrisabz (Kesh)ga yaqin joylashganligi uchun yirik shaharga aylangan. Maydoni 40 ga, shahar arki 1 ga dan ko’proq joyni egallagan. Ark harobalari hozir Qalandartepa deb yuritiladi. Shahar devorining qalinligi 7,5 m. Bu devor taxmi-nan miloddan avvalgi 3-asrda qurilgan. O’tmishda Kitobning janubiy-g’arbiy tomonida kulolchilik mahallalari joylashgan. Arxeologik qazishlar natijasida ochilgan madaniy qatlamlardan katta marmar plitalar, bino qoldiqlari, turli shakldagi rangli sopol idishlar, mayda haykalchalar va boshqa buyumlar topilgan. Shahar bir qancha vaqt tushkunlikka tushib, 6—7- asrlarda qayta tiklangan. Arkdan tashqarida 2,5 ga yerga qal aqarorgoh qurilib,ʼ qalin devor bilan o’rab olingan. IX-XVII asrlarda shahar avvalgi mavqeini yo’qotgan. XVIII asrda Kitob beklik markaziga aylangach, birmuncha tiklangan. O’sha davrda Kitobda 6 shahar darvozasi, bir necha o’n guzar, 2 karvonsaroy, bozor, hammom,4 qabriston bo’lgan. Hozir Kitob Qashqadaryo viloyatining yirik madaniy va iqtisodiy markazlarilan. Paxta tozalash, vino z-dlari va boshqa korxonalar mavjud. Kitob kenglik styansasi jahondagi 5ta shunday stansiyaning biridir (qarang Kitob balandtog’ rasadxonalar majmuasi). Shuningdek Kitob tumanida Langar g’ori (paleontologik yodgorligi) Langar qishlog’ida joylashgan (5-rasm).Kitobda tuman hokimiyati binosi, aloqa bo’limi, mehmonxona, madaniyat uyi, umumiy ta lim maktablari, avtostansiya, madaniyat va istirohat ʼ bogi, stadion va tennis korti, tuman markaziy kasalxonasi, poliklinika, dorixonalar, 54 savdo va maishiy xizmat shoxobchalari bor. Kitob katta O’zbekiston trakti orqali Shahrisabz, Samarqand va boshqa shahar hamda tumanlar bilan bog’langan. 3.2.Kitob-Shahrisabz botig’I rekreatsiya resurslarini muhofaza qilish. Kitob-Shahrisabz botig‘ini o‘rab turgan tog‘larning tabiiy resurslaridan samarali foydalanish va tabiatni muhofaza qilishga doir juda katta tadbirlar amalga oshirilmoqda. Tog‘li joylarda ixti- soslashgan va o‘rmon xo'jaliklarining tashkil etilishi tog‘lar tabiati- dan foydalanishni amalga oshirishda, tabiat imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanishni tashkil etishda bunday xayrli ishlami ruyobga chiqa- rishdagi dastlabki odimlardir. Bunday xo‘jaliklar tog'larda o'rmon- zorlar maydonlarini kcngaytirish, archazorlami tiklash, bog‘lar, uzumzorlar barpo etish, dorivor va foydali yovvoyi o‘simliklami ko‘paytirish va yig‘ishtirishni to‘g‘ri tashkil etish kabi ishlami amalga oshirmoqdalar. O‘simliklar va hayvonlarning tabiiy - tadrijiy rivojlanishini, tabiat majmualarining tuzilmasini, dinamikasi va rivojlanishini o‘rganish, fauna va floraning noyob va yo‘qolib borayotgan vakillarini saqlab qolish, tabiatning noyob joylari va yodgorliklarini saqlab qolish maqsadlarida Hisor togiarida Hisor va Kitob qo‘riqxonalari tashkil etilgan. Hisor qo'riqxonasi Hisor tizmasining g'arbiy yonbag‘irlarida 1750 m dan 4349 m gacha bo'lgan balandliklarda joylashgan. Maydoni 76889 ga. Qo‘riqxona G‘arbiy Hisor tog‘larining yuqori mintaqalarining va Qashqadaryo suv yig‘ish havzasi yuqori qismi- ning landshaftlarini o‘z ichiga oladi. QoViqxona hududida 10750 ga maydon o‘nnon bilan qoplangan. 0‘rmonlar uchun daraxt va buta- laming 60 ga yaqin turi xos. 0‘rmonlarda archadan tashqari zarang, shumtol, do'lana, oleha, tol, terak, yong'oq, qayrag‘och va boshqa daraxtlar va butalar o‘sadi. Qo‘riqxona hududida faqat naychali o‘simliklaming 800 dan ortiqroq turi hisobga olingan. Bu yerda murakkabguldoshlar, do'kkakdoshlar, soyabonguldoshlar va boshqa turkumlarga mansub boigan turlar ko‘p. Do'kkakdoshlardan ayniqsa, astragallar keng tarqalgan (70 tur) boiib,ulardan uch turi faqat Hisor 55 qo’riqxonasida uchraydi. Umuman hozirgi vaqtda hisobga olingan gulli o'simliklarning 50 turidan 40 tasi G‘arbiy Hisor uchun endemlardir. Hisor qo‘riqxonasida faunaning tarkibi bam xilma-xil bo'lib, sut emizuvchilaming 30 turi, qusblarning !00 dan ortiqroq turi, reptiliyalarning 9 turi va baliqlaming 2 turi hisobga olingan. Sut emizuvchilardan irbis (qor qoploni), oq timoqli ayiq, latcha, sug’ur, silovsin, jayra, to‘ng‘iz kabi hayvoniar inuhofazaga olingan bo’lib, ulardan ayrimlari tabiatni muhofaza qilish Halqaro uyushmasi va O’zbekistonning ’’Qizil kitob” iga kiritilgan. Kitob geologiya qo’riqxonasi (maydoni 5378 ga) 1979 yilda tashkil etilgan bo’lib,unda bundan 300-400 min yil ilgari Yerda mavjud bo’lgan hayotning mulirlangan yotqiziqlari ochiq holda uchraydigan tog’ landshaftlari muhofaza qilinadi. Bu yerda o’simlik va hayvonot dunyosining O’zbekiston “Qizil kitob” iga kirgan ko’plab noyob va yo’qolib borayotgan turlari mavjud bo’lganligi sababli barcha tabiat majmualari muhofaza qilinadi. Kitob geologiya qo’riqxonasi Jirmidaryo o’rta oqimining chap solii 1 ida, Zarafshon tizmasining janubi-g’arbiy tarmoqlari bo’lgan Sumsar tog’i va Qoratog'ning shimoliy yonbag’irlaiida joylashgan. Hozirgi paytda qo’riqxonaning 52% maydoni (2793 ga) o’nnonlar, 25% maydoni qoyalar, tik va toshloq yonbag’irlar, qolgan qismini esa yaqin o’tmishda yaylovlar va ekinzorlar band etgan joylar tashkil etadi. Qo’riqxona hududidagi ochilib qolgan tog’ jinslari yotqiziqlardagi qazilma organik qoldiqlar devon davri- ning dengizlarida qanday jonivorlar tarqalganligidan guvohlik beradi. Hozirga qadar 16 tuikum toshqotgan hayvonlarning qoldiq- lari, 57 oilaga mansub bo’lgan umurtqali hayvoniar, 121 turdagi o’simliklar o‘rganilgan. Kitob qo’riqxonasida hozircha 60 oilaga mansub bo'lgan 328 turdagi naychali o'simliklar hisobga olingan. Bu yerda tarqalgan o’simliklarning katla qismi murakkabguldoshlar, do’kkakdoshlar, soyabonguldoshlar, boshoqdoshlar, ayiqtovondoshlar, iabguldosh- lar, krastguldoshlarga mansubdir. Qo’riqxonada uchraydigan o’sim- liklaming 12 turi O’zbekiston “Qizil kitob” iga kiritilgan. Bu yerda dorivor o’simliklarning 35 turi, manzarali o’simliklarning 20 turi tarqalgan. 56 Kitob geologiya qo'riqxonasining hayvonot dunyosi ham xilma-xil bo'lib, hozirga qadar umurtqalilaming 120 turi, reptiliya- laming 20 turi hisobga olingan. Hisor va Kitob qo‘riqxonalari tog' landshaftlarini muhofaza qilishda muhim ahamiyatga cga bo'lib, ularda landshaftlar va land- shaftlaming aiohida komponentlarim o'rganishga doir ilmiy- tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Qo'nqxona hududidagi ochilib qolgan tog' jinslari yotqiziqlardagi qazilma organik qoldiqlar devon davrining dengizlarida qanday jonivorlar tarqalganligidan guvohlik beradi. Hozirga qadar 16 turkum toshqotgan hayvonlarning qoldiq- lari. 57 oilaga mansub bo'lgan umurtqali hayvonlar, 121 turdagi o'simliklar o'rganilgan. Kitob qo'riqxonasida hozircha 60 oilaga mansub bo'lgan 328 turdagi naychali o'simliklar hisobga olingan. Bu yerda tarqalgan o'simliklaming katta qismi murakkabguldoshlar, do'kkakdoshlar, soyabonguldoshlar, boshoqdoshlar, ayiqtovondoshlar, labguldosh- lar, krastguldoshlarga mansubdir. Qo'riqxonada uchraydigan o'simliklaming 12 turi O'zbckiston ''Qizil kitob" iga kiritilgan. Bu yerda dorivor o'simliklaming 35 turi, manzarali o'simliklaming 20 turi tarqalgan. Kitob geologiya qo'riqxonasining hayvonot dunyosi ham xilma-xil bo'lib, hozirga qadar umurtqalilaming 120 turi, reptiliya- laming 20 turi hisobga olingan. Hisor va Kitob qo'riqxonalari tog' landshaftlarini muhofaza qilishda muhim ahamiyatga ega bo'lib, ularda landshaftlar va land- shaftlaming aiohida komponenlarini o'rganishga doir iliniy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Hozirgi paytda jahonning ko'pgina mamla- katlarida shujumladan O'zbekistonda ham, biosfera qo'riqxonalari va milliy bog'larni tashkil etishga jiddiy e’tibor berilmoqda. Shu nuqtai nazardan qaraganda Hisor qo'riqxonasini unga tutash hudud- larni qo'shish hisobiga kengaytirish va Hisor milliy parkini tashkil etish tabiatni muhofaza etishga, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etishga va milliy bog'ning ayrim joylaridan turizm maqsadlarida foydalangan holda o'z-o'zini mablag' bilan ta’minlashga qaratilgan muhim tadbir amalga oshirilgan bo'lar edi. Jamiyatning rivojlanib borishi bilan insonlarning atrof-muhitga ta`siri ham o`sib boradi.Inson tabiat bilan, ya`ni o`simlik va hayvonot dunyosi hamda er osti va er usti boyliklaribilan o`zaro muloqotda bo`ladi. Tabiat va inson o`rtasidagi 57 munosabat ma`lum bir qonunlar orqali boshqariladi, ularga rioya qilmaslik ertami kechmi, albatta, halokatgaolib keladi [2]. O`zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, davlat tabiiy qo`riqxonalari qat`iy muhofaza qilinadigan hududlar bo`lib, ularda yovvoyi tabiatning yil bo`yi kuzatib boriladi. Hozirgi kunda respublika hududida 9 ta davlat qo`riqxonasi mavjud bo`lib,ularning asosiy vazifalaridan biri tabiat landshaftlari, noyob va nodir hayvon, o`simlikturlarini tabiiy ahvolda saqlab qolish va keyinchalik boshqa hududlarni ular bilan boyitishdan iborat. Mavjud ikkita bog`ning vazifasi esa, go`zal landshaftlar va ularningyovvoyi vakillarini muhofaza qilish bilan birga, ekologik turizmni rivojlantirish,insonlarning tabiat bilan aloqasini kuchaytirishdir. Ushbu qo`riqxonalarning er maydoni Respublika umumiy er maydonining 0,5 foizini, milliy bog`lar esa, 1,3 foizini tashkiletadi [3]. Rekreatsiya zonalarini foydali qazilma konlari, yuqori zararli ta’sir ko’rsatadigan sanoat korxonalari yaqinida joylashtirishga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Kishilar o’zlarining faoliyatida o’simliklardan haddan tashqari ko’p va betartib foy-dalanishlari oqibatida sayyoramizning o’simlik qoplamida jiddiy, salbiy o’zgarishlar sodir bo’lmoqda,juda ko’p o’simliklar turlari kamayib,noyob turga aylanib bormoq da.Shu sababali hozirgi kunda Yer sharining yashil boyliklarini muhofaza qilish,ular dan oqilona foydalanish,qayta boyitib borish muhim. 58 Tabiat yodgorliklari. Ba’zan ilmiy, madaniy va tarixiy jihatdan qimmatli tabiiy obyektlar muhofaza qilish uchun katta maydonlarni ishg’ol qilmagan qimmatli ta-biiy ob’ektlar ‘‘tabiat yodgorliklari’’ deyiladi va jiddiy muhofaza qilinadi.Tabiat yodgorliklari tabiatning o’tmishi va unda sodir bo’layotgan jaroyonlar haqida malum darajada aniq guvohlik beradi.Masalan, valunalar-muzlik qoldiqlari ’’qo’y peshonalar’’ – muzliklarning qoyalarga ishqalanishi,jimjimador qoyalar tog’ jins-lari guvohi .Tabiat yodgorliklariga sharsharalar,geyzerlar,g’orlar,relefning ajoyib shakllari,geologik ochilib qolgan joylar ayrim daraxt,tarixiy obidalar va boshqa ob-yektlar kiritiladi.Tabiat yodgorliklarni ko’zga yaqqol tashlanib turadigan xo’jalik ahamiyati bo’lmasligi mumkin, lekin ularning ilmiy, tarixiy, madaniy-estetik ahamiyati ko’pincha juda katta bo’ladi.Shuning uchun ularni muhofaza qilish zarur. Umumiy xususiyatiga qarab tabiat yodgorliklari geologik-geomorfologik ,botanik , paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklariga bo’linadi. Geologik-geomorfogik yodgorliklarga ochilib qolgan tog’ jinslari qatlamlari, g’orlar, klarst relyefi shakllari, so’ngan vulqon kraterlari,geyzerlar,diqqatga sazovor qirg’oqlar, qo’ypeshonalar, noyob relyef shakllari , qoyalar va boshqalarni kiritish mumkin. Masalan, Kitob dovonidagi Teshiktosh g’ori va boshqalar bunday obyek-larga misol bo’la oladi . O’rta Osiyoda 1500 dan ortiq g’orni tabiat yodgorligi sifatida muhofazaga olish mumkin. Botanik yodgorliklarga yo’qolib ketayotgan relikt o’simliklar o’sadigan uchastkalar dashtlardagi o’rmon massivlari yoki yoki o’rmonlar orasidagi dasht uchashtkalari , alohida saqlanib qolgan keksa darahtlar va boshqalar kiritiladi. Paleontologik yodgorliklarga toshga aylanib ketgan va izlari saqlanib qolgan o’simlik qoldiqlari ochilib qolgan joylar hamda qirilib ketgan hayvon qoldiqlari,izi uchraydigan uchastkalar misol bo’la oladi.Tabiiyat yodgorliklari tabiatni muhofaza qiluvchi tashkilotlar tomonidan hisobga olinishi va kartaga tushirilishi kerak. Ularning ilmiy va estetik ahamiyatini baholash asosida muhofaza qilish darajasi aniqlanadi (mahalliy, viloyat, respublika, xalqaro ahamiyatiga ega bo’lgan tabiat yodgorliklari). 59 XULOSA Yuqorida keltirilgan bob lar dagi ta’rifdan ma’lumki Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan hududdir . Uning rang - barang tabiat komponentlari va tabiiy sharoiti hamda tabiat boyliklari hudud aholisi uning tirikchiligi va ishlab chiqarish uchun ancha qulay sharoit yaratgandir. Lekin shu qulay sharoitlardan oqilona foydalanish borasida juda ko‘p kamchiliklar mavjudligi aniqlandi. Bu kamchiliklarni oldini olish uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak. 1. Botiq tabiat komponentlarini va ular o‘rtasida uzviy bog‘liqlikni sinchiklab o‘rganish va hudud xalq xo‘jaligi tarmoqlariga ta’rinini bilish zarur. 2. Tabiat komponentlaridan tabiat in’om etgan boyliklari ajrata bilib, ulardan oqilona foydalanishni yanada kuchaytirish kerak. 3. Tabiiy boyliklarni eng asosiylaridan bo‘lgan yer (tuproq) resurslaridan har tomonlama xo‘jalikda to‘g‘ri foydalanishni yo‘lga qo‘yish lozim. Ulardan foydalanish va nazorat qilishni bir butun birlashtirish va markazlashtirish kerak. 4. Hududda iqlimiy boyliklardan keng holatda foydalanish kerak. Buning uchun yil davomida fasllar bo‘ylab atmosfera yog‘ingarchiliklaridan rejali foydalanish lozim. 5 . O‘simliklar va hayvonot dunyosi boyliklaridan kompleks to‘g‘ri foydalanishni joriy etish kerak, buning uchun ularni atroflicha o‘rganish bilan birga ularni ko‘paytirish chora tadbirlarini ham ko‘rish kerak. Buning uchun hududda zakaznik va qo‘riqxonalarni ko‘paytirib, ularda nazoratni orttirish lozim. 6 . Hudud ni qulay tabiat sharoitli joylarda bolalar oromgohlari, shifoxonalar, dam olish va rekreatsiya maskanlari tashkil etish kerak. Chunki botiq da ayniqsa tog‘ yon bag‘irlarida juda katta imkoniyatlar mavjuddir. 7 . Kitob-Shaxrisabz botig’i dagi tabiat komponentlarini va tabiat boyliklarini muntazam ravishda muhofaza qilishni kuchaytirish kerak. Chunki bu tadbirlar kelajak avlodni yashashi va tirikchiligi uchun katta xizmat qiladi. 60 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Абдулкасимов А. Проблемы изучения межгорно котловынных ландшафтов Средней Азии. Ташкент, Фан. 1982, 125 с. 2. Алибеков Л.А. Ўрта Осиё табиий географияси. 1-қисм. Самарқанд, 2006. 3. Балашова Е.Н., Житомирская О.М., Селанова О.А. – Климатическая описания республик Средней Азии. Л. – Гидрометеоиздат. 1960. 4. Баратов П.Б. Ўзбекистон табиий географияси. Тошкент. Ўқитувчи, 1996. 5. Баратов П.Б., Маматқулов М., Рафиқов А. – Ўрта Осиё табиий географияси. Тошкент : Ўқитувчи 2002 йил. 6. Геология Узбекской ССР. - М. - Л. , 1937. 7. Гранитов И.И., Белькая Е.М. Ўзбекистон ўсимликлари. - Тошкент, 1961. 8. Балашова Е.Н., Житомирская О.М., Семенова О.А. Климатические описание республик Средней Азии. - Л. ? 1960. 9. Природа и природн ые ресурсы Юго-Западного Узбекистана. - Ташкент, 1965. 10. Марковский А.П. Западного часть Туркестанского хребта. «Геология Узбекской ССР». Том 11. -М. , 1937. 11. Очилов А.М. Қашқадарё областининг рекрацион ресурсларидан фойдаланиш // Жануби-Ғарбий Ўзбекистоннинг табиий ресурсларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш. –Самарқанд, 1988. 12. Усмонов И.У. Хозяйственная оценка климатических условий Кашкадарьинской области //“География и природная ресурсы” . №1. Новосибирск , 1983. 61 13. Усманов И.У. Вопросы охраны природных ресурсов Кашкадарьинской области // «География и природных ресурсы». №24. 1986. 14. Шульц В.Л. Реки Средней Азии. - Л. : Гидрометеоиздат , 1963. 15. Шульц В.Л., Машрапов А.. Ўрта Осиё гидрогеографияси. – Тошкент: “Ўқитувчи”, 1967. 16. Юрьев А.А. К неотектонике западного окончания Туркестанского-Зеравшанско горной системы. –М. : Наука, 1967. 17. Ваҳобов Ҳ. , Якубов Ў. Рекреацион география асослари. –Тошкент: “Фан”, 2008. 18. Веденин Ю .А. и др. Рекреа ц ионн ы е ресурс ы . В кн. « Р екреа ц ионн ы е ресурс ы СССР». –Москва: "Наука", 1990. -С. 5-15. 19. Данилова.Н.А. Природа и наше здоров ь е. –Москва: "Наука" 1974. -С.220. 20. Зокиров Ғ.З., Раҳмонов К.Р. Ўзбекистоннинг шифобахш масканлари. – Тошкент, 1991. -Б. 120. 21. Кашкадаринская обла с т. Том-1, Природа. –Ташкент, 1959. -С.276 49. 22. Кашкадарьинская область. - Ташкент, 1974. 23. Котляров Е.А. География отдыха и туризма. – Москва , 1978. - С. 228 . 24. Нишанов С.А. Ландшафты Кашкадарьинской долины и их сельскохозяйственное использование. "Ландшафты Узбекистана". - Т. : “ Фан ”, 1966. - С.3-30 . 25. Пославская О.Ю. Геоморфология. В кн. "Кашкадарьинская област Том- 1. – Ташкент , 1959. - С.142-173 . 26. Рафикова Н.А., Усманова Р. Экологическая устойчивость геосистем Узбекистана: оценка, прогноз-управление и проблемы рекреационного природоползований. Материали международной конференции «Устойчивое экономическое развитие и управление региональними ресурсами» . - Ташкент-Ноттингем , 2001. - С. 12-15 . 27. Сабиров К.А. и др. Курортные ресурсы Узбекистана и перспектива их использования в лечебных целях //Теоретической и клинической медицины. №3. 1999. - С. 104-105. 62 28. Теоретические основы рекреационной географии. – Москва : "Наука" 1975. - С. 224. 29. Усманова Р. Рекреация табиий омилларини баҳолашнинг мезонлари. //Ўзбекистон география жамияти ахбороти, 18 - том, 1-кисм. – Тошкент, 1997. –Б. 97-103. 30. Усмонова Р. Рекреацион география (монография). –Қарши: ”Қашқадарё кузгуси ОАВ” нашриёти, 2015. 31. Жумаев Х.Х. Қашқадарё вилояти туризм-рекреация салоҳиятини баҳолаш ва туризм инфратузилмасининг ҳудудий тизимларини такомиллаштириш // PhD диссер. автореф. –Самарқанд, 2022. –Б. 19. 32. Ц арфис П.Г. Природа и здоров ь е человека. –Москва, 1987. -С. 480. 33. Чижова В.П. Рекреа ц ионн ы е нагрузки в зонах отд ы ха. –Москва: "Лесная пром ы шленност ь ", 1977. -С. 50. 34. Шул ьц В.Л., Шалатова Л.И. Гидрографическая характеристика и режим рек //Тр. САГУ Кашкадар ь инская област. Том И. Природа. -Ташкент, 1959. -С. 94-141. 35. Юсупов А.Х. О ц енка климатических условий южн ы х ра йо нов Уз бекис тана. Для отд ы ха и лечени я . // Автореферат, дисс. на соис.кан. наук. –Ташкент, 1996. -С. 26. 36. Узбекистон табиати ёдгорликлари. –Тошкент, 1987. 37. Қашқадарё вилояти географияси. –Қарши, 1994. –Б. 147. 38. http://www.astronet.ru 39. http://ast.uz 40. http: // www.google.ru 63

M U N D A R I J A KIRISH ………………………………...………………………………………........... 1-BOB. KITOB-SHA HRISA BZ BOTIG‘I TA BIIY GEOGRA FIK SHA ROITI ............................................................................... ..... 1.1. Geografik o‘rni va chegaralari ………………………………….. 1.2. Geologik tuzilishi va relefi ………………………………… …… 1.3. Iqlimi ………………….……………….………………………… 1.4. Ichki suvlari ………………….……………….………………….. 1.5. Tuproq qoplami ………………….……………….……………… 1.6. O‘simlik qoplami ………………….……………….…………… 1.7. Hayvonot dunyosi ………………….……………….…………... 2 - BOB . KITOB-SHA HRISA BZ BOTIG‘IN IN G TA BIIY RESURSLA RI ………………………….………………………. 2.1. Yer resurslari …………………………… … …………………. … 2.2. Suv resurslari ……………………………… …. ………………. … 2.3. Iqlim resurslari ……………………………… ….. ……………. … 2.4. Biologik resurslari ……………………………… …. ………. …… 2.5. Foydali qazilma boyliklari ………………………… …. ……. …… 3 - BOB. KITOB-SHAXRISABZ BOTIG’INING R EKRATSION RESURSLAR I VA ULARDAN FOYDALANISH …..………. 3.1. Kitob-Shaxrisabz botig’ining r ekr e atsion resurslar i ………….…. 3.2. Kitob-Shahrisabz botig’I rekreatsiya resurslarini muhofaza qilish……………………………………………………………... X ULOSA ………………………………………………………… ………... FOY DA LA N ILGA N ADA BIY OTLA R RO’Y X A TI ………………… …

KIRISH Mavzuning dolzabligi. Respublikamiz xalq xo‘jaligini yaxshilash va taraqqiy ettirish uchun har bir hududni tabiiy boyliklarini o‘rganish hozirgi kundagi asosiy vazifalardan bo‘lib hisoblanadi. Haqiqatdan ham, kundalik hayotimiz uchun tabiat va tabiiy boyliklarni barchasi, jumladan: suv, havo, yer, o‘simlik, hayvonot dunyosi hamda qazilma boyliklar zarurdir. Lekin ularga nisbatan oqilona e’tibor atroflicha ko‘ngildagidek emas. Ayrim adabiyotlarda Qashqadaryo viloyati tabiiy sharoitlari va tabiiy boyliklari ularna xo‘jalikdagi ahamiyati to‘g‘risida ma’lumotlari keltirilgan. Ammo viloyatni alohida hududlariga bunday kompleks izoh berish yo‘q. Shularni hisobga olib, ushbu bitiruv malakaviy ishi tanlandi, ya’ni, Kitob-Shaxrisabz botig’ining rekreatsiya resurslari va ulardan foydalanish hozirga qadar chuqur o‘rganilgan emas. Bu esa ushbu muammolarni o‘rganishni taqozo etadi. Botiq haqida tabiiy geografik ma’lumotlar adabiyotlarda qisman yoritilgan bo‘lsa ham, hududni rekreatsion resurslari va ulardan foydalanish haqidagi ma’lumotlar deyarli yo‘q. Shu sababli ish muallifi imkoni boricha mavjud tabiiy-geografik ma’lumotlardan foydalanib, aniq materiallar to‘plab va shaxsiy kuzatish evaziga tabiiy resurslar va ulardan oqilona foydalanish, boyliklarni muhofaza qilish haqida batafsil to‘xtaldi. Ishda Kitob-Shaxrisabz botig’ining tabiati va tabiiy boyliklaridan iqtisodiyotda maqsadga muvofiq holda foydalanish lozimligi asos qilib olinadi va shunga ko‘ra yoritiladi. Ishning asosiy maqsadi Qashqadaryo viloyatini shimoli – sharqiy qismida joylashgan Kitob-Shahrisabz botig‘ining rekreatsiya resurslari va ulardan foydalanish hamda tabiat muhofazasini yoritishdir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: Kitob-Shaxrisabz botig’ida joylashgan 2

tog‘, tekislik va tog‘oldi tabiiy resurslarini hisobga olish, ularning rekreatsion resurslarini aniqlash va ulardan samarali foydalanish yo’llarini aniqlashdan iborat. Ishning hajmi va strukturasi. Bitiruv malakaviy ishining umumiy hajmi 58 sahifani tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining strukturasi tadqiqotning ketma- ket bajarilishi va mazmunini o‘zida aks ettiruvchi kirish, 3 bob, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan tarkib topgan. I-BOB. KITOB-SHAXRISABZ BOTIG‘I TABIIY-GEOGRAFIK SHAROITI 1.1. Geografik o‘rni va chegaralari Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi Qashqadaryo havzasining eng so‘lim, sersuv, iqlimi yumshoq va tog‘ manzaralariga boy bo‘lgan joylardan biri bo‘lib hisoblanadi. Kotlovina qishning iliqligi, yog‘ingarchilikning ko‘pligi va yozning salqinligi bilan ajralib turadi. Aynan shu yerda jahonga mashhur, Ulug‘bek nomidagi xalqaro kenglik stansiyasi joylashgan. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi Hisor va Zarafshon tizmalari orasidagi tektonik kotlovinadir. Uning g‘arbiy chegarasi Chiroqchi posyolkasidan o‘tadi, qolgan qismi ya’ni shimoliy chegarasi Zarafshon tog‘lari, g‘arbiy va janubiy chegarasi Hisor tizmasi va uning bir bo‘lagi Eshakmaydon tog‘idan (Yakkabog‘daryoning chap suv ayirg‘ichi) o‘tadi. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasiga Qashqadaryoning Kitob, Shaxrisabz, Yakkabog‘ va Chiroqchi tumanini katta maydoni, Qamashi tumani kiradi. Hudud ma’muriy jihatdan shimoldan Samarqand viloyati bilan shimoli sharqdan Tojikiston jumhuriyati va sharqdan Surxondaryo viloyati bilan janubdan Qamashi tumanini shimoliy qismi bilan g‘arbdan Chiroqchi tumanini Samarqand – Qarshi yo‘li atrofi bilan chegaralanadi. Jumhuriyatimiz viloyatlari maydoni bilan taqqoslaganda Andijon (4,2 ming km 2 ), Sirdaryo (5,1 ming km 2 ), Xorazm (6,3 ming km 2 ) viloyatlaridan katta. Demak kotlovina maydon jihatdan ham kichik bo‘lmagan hududni ishg‘ol qiladi. 3

1.2. Geografik tuzilishi va relefi Kitob-Shaxrisabz kotlovinasi atrofidagi tog‘ sistemalari o‘ta metamorfiklashgan jisnlardan tashkil topgan. Zarafshon tog‘ sistemasi yonbag‘irlarida M.A.Shmidt (1937) alohida chiqib qolgan ohakli qoya massivlarini aniqlagan, ular kotlovina hududsida ham uzoqqa cho‘zilgan. Kotlovinaning shimoliy va sharqiy tomonlarida ohaktoshlar keng tarqalgan. Bular o‘z tarkibiga suvni yaxshi o‘ruvchanligi sababli katta-katta buloqlarni paydo bo‘lishiga olib keladi. Granitlar tarqalishiga ko‘ra, ancha kamroq maydonni egallaydi, ularni yoriqlari kichikligi va kamligi uchun yer osti suvlari massivni yuqori qismida kam to‘planadi. Qolgan jisnlar suvni yanada kamroq o‘tkazadi, slaneslar mavjudligi bu hududda suvga chidamli rolini o‘taydi. Zarafshon va Hisor tog‘ tizmalarida metamorfiklashgan sochilma jinslar uchraydi. Hisor tog‘ tizmasining janubi – g‘arbiy yonbag‘ri va janubi-sharqiy qismlari mezozoy, paleogen va neogen yotqiziqlari bilan qoplangan. To‘rtlamchi davr yotqiziqlari kotlovinaning tekislik qismini katta maydonini egallaydi, faqatgina har yer, har yerda chiqib turgan yuqori bo‘r va uchlamchi davr qoldiqlarini uchratish mumkin. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasining geologik tuzilishi asosan sovetlar davrida A.P.Markovskiy (1937 y.), L.V. Peyve (1938 y.), M.M.Pasokov (1948 y.), V.I.Chernev (1947 y.), P.S. Podkanayev (1948 y.) va boshqalar tomonidan o‘rganildi. Poleozoy yotqiziqlari kotlovinaning eng qadimgi yotqiziqlari hisoblanadi. Ular ko‘p joylarda metamorfizlashgan holatda uchraydi. Qo‘yi silur yotqiziqlari Oq-suv daryosining o‘ng qirg‘og‘idagi yemirilgan antiklinal yadrolarda uchraydi, uning qo‘yi chegarasi yer ostida yashiringan. Ular filitlar, qatlamlashgan metamorfik slaneslar, qumlik Qashqadaryo depressiyasida rivojlanib, ular Hisor tizmasining janubi-g‘arbida keng tarqalgan. 4

Kaynazoy yotqiziqlari Kitob-Shaxrisabz kotlovinasida to‘rt xil qatlamlarga bo‘linadi. 1. Qum tuproqli. 2. Tuproqli. 3. Qum konglomeratli. 4. Tuproq pattumli. Qum tuproqli qatlam qizil-g‘ishtsimon qumlar, qizil-g‘ishtsimon alevronimitlar, mergiley va tuproqlar shaklida yotadi. Bu qatlamlar ostida harakterli oq gips qatlami yotadi, qalinligi 4,5 m. Biz o‘rganayotgan hududda to‘rtlamchi davr yotqiziqlari ancha notekis tarqalgan, tog‘larda va tog‘ oldi rayonlarida tekislikka nisbatan kamroq tarqalgan. Kotlovinada hozirgi zamon yotqiziqlari kam tarqalgan va ular faqat daryo vodiylarida mavjuddir. Hamma yotqiziqlar kelib chiqishiga ko‘ra kontinental va ko‘pincha oqar suvlar ta’sirida hosil bo‘lgan. To‘rtlamchi davr yotqiziqlari kelib chiqishiga va yoshiga qarab, har xil uchastkalarda bo‘linishini bir-biri bilan solishtirish katta qiyinchilik tug‘diradi. Bu yotqiziqlar ikki daryo havzasida shakllanganlar; Qashqadaryoning shimoli-sharqiy qismida va qumlar orasidagi manbasiz Suldukli cho‘l havzasining janubi – g‘arbida. To‘rtlamchi davr yotqiziqlari kelib chiqishi va yoshiga qarab turli tumandir. Hududni turli uchastkalarida kuzatuv ishlarini olib borgan ko‘pgina avtorlar to‘rtlamchi davr yotqiziqlarini turli qismlarga ajratadilar. Shu olimlardan biri Yu.Poslovskaya o‘rganilayotgan hududni to‘rt kompleksga ajratadi: Nanay, Toshkent, Mirzacho‘l, Sirdaryo komplekslari. Bu komplekslar: quyi to‘rtlamchi (Q 1 ), o‘rta to‘rtlamchi (Q 2 ), yuqori to‘rtlamchi (Q 3 ), hozirgi (Q 4 ) indekslar bilan belgilanadi. Kitob-Shaxrisabz kotlovinasida tekislikdan to Hisor tog‘larining eng baland cho‘qqilarigacha (4600 m) relefning balandlik poyaslari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Kotlovinada to‘rtta balandlik poyasi ajratiladi. 5

Похожие

ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI
Kitob-Shaxrisabz botig’i rekreatsion resurslari va ulardan samarali foydalanish masalalari
TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNI TADQIQ ETISHDA GEOGRAFIK AXBOROT TIZIMLARIDAN FOYDALANISHNING ROLI VA AHAMIYATI
QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI YAXSHILASH YO‘LLARI
MUSTAQILLIK YILLARIDA QASHQADARYO VILOYATI DEMOGRAFIYASI