logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNI TADQIQ ETISHDA GEOGRAFIK AXBOROT TIZIMLARIDAN FOYDALANISHNING ROLI VA AHAMIYATI

TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNI TADQIQ ETISHDA GEOGRAFIK AXBOROT TIZIMLARIDAN FOYDALANISHNING ROLI VA AHAMIYATI

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

6826.1484375 KB
Скачать
MAVZU: TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNI TADQIQ ETISHDA GEOGRAFIK AXBOROT TIZIMLARIDAN FOYDALANISHNING ROLI VA AHAMIYATI. MUNDARIJA I-BOB. TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNI TADQIQ ETISHNING ILMIY-AMALIY JIHATLARI. I.1. Tabiiy geografik jarayonlar va ularning xususiyatlari. I.2. Tabiiy geografik jarayonlar va ularni o’rganishning ilmiy-amaliy jihatlari. II-BOB. TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNI TADQIQ ETISHDA GEOGRAFIK AXBOROT TIZIMLARINING ROLI VA AHAMIYATI. 2.1 GAT va masofadan zondlash texnologiyalaridan geografik tadqiqotlarda foydalanish imkoniyatlari 2.2 Geografik axborot tizimlarida J anubiy O rol landshaftlari o‘zgarishini tahlil qilish 2.3 Cho’llashish jarayonlarini tadqiq etishda GAT ning ahamiyati Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar. KIRISH О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda О‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yо‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga kо‘taradigan yil bо‘ladi” nomli ma’ruzasida “Ayni paytda biz qishloq xо‘jaligi sohasida birinchi navbatda tuproq unumdorligini oshirish choralarini kо‘rish, barcha agrotexnik tadbirlarni о‘z vaqtida bajarish, zamonoviy agrotexnologiyalarni joriy qilish .... lozim ” deyiladi 1 . Qashqadaryo havzasi yer resurslarining potensial imkoniyati juda katta bо‘lishiga qaramasdan turli xil noxush (eroziya, shо‘rlanish, botqoqlanish) jarayonlari ta’sirida ularning mahsldorligi yildan-yilga kamayib boryotganligi kuzatilmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri viloyatimiz hududidagi obikor yerlarning 321,8 ming gektari shamol eroziyasiga, 44,8 ming gektari suv eroziyasiga, lalimikor ekin maydonlarining 70 % shamol va suv eroziyasiga, yaylovlarning 90 % i shamol va suv eroziyasiga berilgan Yuqorida takidlanganlardan kо‘rinib turibdiki, yer resurslarining holatini yaxshilashga qaratilgan chora tadbirlarni ishlab chiqish shu kunning kechiktirib bо‘lmaydigan vazifalaridan biridir. Prezidentimiz ma’ruzasida kо‘rsatib о‘tilgan yо‘l yо‘riqlarga tayanilgan holda yuqorida ta’kidlab etilgan mulohazalarni e’tiborga olgan holda, mazkur ishda bu sohada kо‘rsatib о‘tilgan muammoli masallarni yechish yо‘llari bu mazkur ishning daolzarb e kanligini belgilaydi. Tadqiqotning о‘rganilganlik darajasi . Adir mintaqasi yerlaridan lalimikor dehqonchilikda oqilona foydalanish masalalar bilan M.V.Belotserkovskiy, M.B.Doshchanov, A.Dj.Djerrord, L.O.Korpachevskiy, 1 Ma’rifat2012 yil 24 yanvar № 007 (14556) A.A.Rafiqov F.P.Mamatov, I.A.Snachkov, X.T.Nazarov, F.N.Xikmatov, M.Muradov, A.M.Ochilov, L.A.G‘afurova, K.I.Shadraimova, SH.R.Ubaydullayev, O. Murodov, T. Muxammedov A. Nigmatov, va boshqa olimlarning ilmiy tadqiqotlarida yoritilgan. Bitiruv malaka ishining maqsadi . Viloyat qishloq xо‘jaliginig turli tarmoqlarida foydalanilayotgan yerlarning mahsuldorligini oshirish bо‘yicha joy tabiiy sharoitlarning geografik tahlili qilish asosida yerlardan dehqonchilikda foydalanishda inson va tabiat о‘rtasidagi о‘zaro aloqalari natijasida yuzaga kelish mumkin bо‘lgan jarayonlarning salbiy oqibatlarini aniqlash va bunday jarayonlarni tugatishga yо‘naltirilgan ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish Tadqiqot obyekti Qashqadaryo hududlarida yerlardan dehqonchilikda foydalanish jarayonida yuzaga kelayotgan turli xil eroziya jarayonlarini о‘z ichiga oladi. Tadqiqot predmeti - yerlardan dehqonchilikda foydalanishda jarayonida yuzaga kelishi mumkin bо‘lgan salbiiy jarayonlrning oldini olmshga qaratilgan zamonoviy texnologiyalarning mazmuni va shakillarini о‘z ichiga oladi Bitiruv malaka ishining vazifalari. 1. Yaylov, lalimikor va obikor dehqonchilik maydonlarining tabiiy sharoitlarini о‘rganish 2. Yer resurslaridan hozirgi davrda foydalanishning samarador yо‘llarini tahlil etish 3. Yaylov, lalimikor va obikor dehqonchilik maydonlarida yuzaga kelgan eroziya jarayonlarining о‘ziga xos yо‘nalishlarini tadqiqi qilish 4. Yer resurslaridan foydalanish bilan bog‘liq bо‘lgan eroziya jarayonlarining kelib chiqish sabablarini tahlil qilish 5. Havzasining yer usti tuzilishi va tuproq iqlim sharoitlaridan kelib chiqib eroziyaga beriluvchan maydonlar uchun yangi agrotexnik tadbirlar majmuasini qо‘llashga oid ilmiy uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish Tadqiqot metodlari . Tadqiqotni olib borish jarayonida ilmiy-uslubiy adabiyotlarni, kartografik va statistik ma’lumotlarni tahlil qilish va kuzatish metodlari. Tadqiqotning metodologik asosi . "О‘zbekiston Respublikatsiya Konstitusiyasi", "О‘zbekiston tabiatini muhofaza qilish tо‘g‘risidagi qonun" "Yerlardan oqilona foydanish tо‘g‘risidagi qonun", prezidentimiz I.A.Karimovning tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni tashkil etishga yо‘naltirilgan asarlari va ma’ruzalari ham ularda bayon etilgan yondoshuvlar, mazkur tadqiqot muammosiga oid metodik adabiyotlarga tayanilgan. Bitiruv malaka ishining ilmiy yangiligi. Yer resurslaridan foylanishning muhim talablaridan biri mavjud yerlaridan foydalanishda yuqori natijalarga erishish texnologiyalaridan foydalanish о‘ziga xos yondoshuvlarni talab etadi. Viloyatimizning yaylovlarida lalimikor va obikor yerlarida dehqonchilikda foylanishlarda tabiat va jamiyat qonuniyatlarining о‘zaro aloqadorligini ta’minlash dolzarb mumammolardan biri ekanligi nazariy jihatdan asoslangan Yer resurslaridan dehqonchilikda foylanish eroziya jarayonlarining oldini olishga qaratilgan yangi texnologiyalarningn tadbiqiga doir tavsiyalar ishlab chiqilib, ularning samaradorlik darajasi aniqlangan. Bitiruv malaka ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. 1. Yer resurslaridan foydalanishda eroziya jarayonlarini oldini olishga qaratilgan yangi texnologiyalarni tadbiq etishga doir ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitildi. Tadqiqot mavzusiga oid ilmiy-metodik adabiyotlar, kartografik va statistik materialar tahlil etishning metodologik asoslari takomillashtirildi. 2. Tadqiqot mavzusiga oid mavzular bо‘yicha olib borilgan texnologik yondoshuv mavjud yer resurslaridan oqilona foydalanishning samaradorligining oshishiga yordam beradi 3. Yer resurslaridan foydalanishda eroziya jarayonlarining oldini olishga oid ishlanmalardan, shuningdek bu sohada qо‘llanilgan yangi texnologiyalar asosida ishlab chiqilgan ishlar metodikasidan, shunga о‘xshash hudulardan foylanish jarayonida qо‘llanilishi mumkin. Bitiruv malaka ishining mazmuni. Bitiruv malaka ishining birinchi bobda tabiiy resurslar va ulardan foydalanishning hozirgi holatining tavsifi bayon etilib, unda dastlabki bandida resurs haqida tushuncha va uning umumiy ta’rifi va ikkinchi bandida yer resurslari va ularning potensial imkoniyatlari hamda ulardan foydalanishning hozirgi holatibayon etiladi. Ikkinchi bobda esa, eroziya jarayonlarining nomoyon bо‘lish qonuniyatlari va asosiy faktorlari bayon etilgan bо‘lib uning birinchi bandida e roziya haqida tushuncha, ikkinchi bandida e roziya jarayonlarining nomoyon bо‘lishining va yakunlovchi uchinchi bandida eroziya jarayonlarini shakillantiruvchi asosiy faktorlar yoritilgan. Uchinchi bobi Qashqadaryo viloyati yer resurslaridan foydalanish jarayonida kuzatiladigan eroziya jarayonlari va ularning oldini olish masalalariga qaratilgan bо‘lib, uning birinchi bandida Qashqadaryo viloyati yer resurslarining umumiy tuzilmasi, ikkinchi bandida, yer resurslaridan foydalanish jarayonida kuzatiladigan eroziya, uchinchi bandida eroziya xovfi bо‘yicha rayonlashtirish va yakuniy tо‘rtinchi bandida eroziyaga qarshi kurash choralari bayon etilgan Xulosa qismida yerlardan foydalnish sohasida eroziya jarayonlarining oldini olishga qaratilgan agrotexnik tadbirlar asosida tavsiyalar va takliflar berilgan. Bitiruv malaka ishining hajmi. Ish kirish, ikki bob, besh band, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat bо‘lib 66 sahifada bajarilgan Ushbu ishning mazmunini boyitish maqsadida ta karta sxema, ta jadval va diagramma ilova qilindi. Ushbu ishni bajarish jarayonida shu mavzu doirasidagi adabiyotlardan, о‘zimizning bevosita dala kuzatish ishlarimizdan va shu sohaga tegishli mutaxassislarning maslahatlaridan hamda kafedramiz professor о‘qituvchilarining ilmiy ishlaridan keng foydalandik. I Bob. TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNI TADQIQ ETISHNING ILMIY-AMALIY JIHATLARI. I. 1. Tabiiy geografik jarayonlar va ularning xususiyatlari. Tabiiy geografik jarayonlar deb, tabiiy va sun’iy omillar tasirida sodir bo’ladigan jarayonlarga aytiladi. Tabiiy geografik jarayonlar tog’ jinslarining yemirilishida, tog’ jinslarining fizik holatining o’zgarishida, yer yuzasi relefining shakllanishi va o’zgarishida, vulqon va zilzilalar sifatida, atmosfera hodisalari rivojlanishida namoyon bo’ladi.Tabiiy geografik jarayonlar rivojlangan hududlarda turli xil inshootlarni joylashtirish, qurish va ishlatishda ma’lum bir qiyinchiliklar tug’iladi.Shuning uchun tabiiy geografik jarayonlar rivojlangan va tarqalgan joylarda turli xil inshootlar qurishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish muammosi vujudga kelmoqda. Zilzila, vulqon, sel, surilma, ko’chki, botqoqlanish, ko’p yillik muzloq, qurg’oqchil, o’pirilma tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish uchun hozirgi paytda mahsus qoidalar, yo’riqnomalar ishlab chiqilgan. Tabiiy geografik jarayonlar tabiiy va sun’iy omillar ta’sirida vujudga keladi va r ivojlanadi.Tabiiy omillar o’z navbatida ikki katta guruhga bo’linadi: yerning ichki kuchlari bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar va tashqi kuchlar yoki tashqi omillar bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. Yerning ichki kuchlarini endogen (yunoncha “endo”-ichki “genos”kelib chiqish) kuchlar deb ataladi. Ular ta’sirida vulqonlar o’tiladi, zilzilalar sodir boladi. Bunday jarayonlar endogen jarayonlar deb ataladi. Tashqi omillarni ekzogen (yunoncha "exo" - tashqi. "genos" kelib chiqish) omillar yoki kuchlar deb ataladi. Tashqi kuchlar ta’sirida vujudga keladigan jarayonlar ekzogen jarayonlar deb ataladi. Bunday jarayonlar Quyosh issiqligi, og’irlik kuchi, yer usti va osti suvlari hamda organizmlar ta'sirida vujudga keladi, rivojlanadi. Ekzogen jarayonlarga nurash, eroziya, qirg'oq larning yemirilishi, muz va shamolning ishi kabi hodisalar ham kiradi. Sun'iy omillarni antropogen yoki texnogen omillar deb ham ataladi. Ularga insonning turli xil xo'jalik faoliyati kiradi: qishloq xo'jaligi, suv xo'jaligi, tog'-kon sanoati, metallurgiya, shahar qurilishi, transport va boshqalar. Sun'iy omillar ta'sirida antropogen yoki texnogen jarayonlar sodir bo'ladi. Bunday jarayoniarga suril malar, yer yuzasining cho'kishi, o'pirilishlar, yer osti suvlari sathi ko'tarilishi yoki pasayishi, daryo va ko'llarning qurishi, yangi suv havzalarining vujudga kelishi, yerlarning sho'rlanishi kiradi. Maz kur jarayonlar xalq xo'jaligiga katta zarar yetkazadi. Endogen omillar (kuchlar) ta'sirida vulkan otilishi va zilzilalar ro'y beradi. Ular juda katta talofat, vayronagarchiliklar keltiradi, ayrim hollarda ko'plab odamlaming fojeali halok bo'lishiga olib keladi. Shuning uchun bunday hodisalar sodir bo'ladigan hududlarni aniql lash, baholash va bashorat qilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.Quyida ularni ko’rib chiqamiz. Zilzilalar. Sizga ma’lumki, Yer po'sti juda ulkan palaxsalardan, ya'ni litosfera plitalaridan iborat. Bu litosfera plitalari doimo harakatda, ular bir-biri bilan o'zaro to'qnashib turadi. Ikkita litosfera plitasi to’qnashgan joylarda tez-tez vulkan va zilzilalar sodir bo'lib turadi. Bunday mintaqalar seysmik mintaqalar deb ataladi. Yer yuzasida ikkita asosiy seysmik mintaqa mayjud: 1) Tinch okean seysmik mintaqasi; 2) Yevropa-Osiyo seysmik mintaqasi. Mamlakatimiz O'zbekiston Yevropa-Osiyo seysmik mintaqasida joylashgan. Shu sababli, mamlakatimizda ayrim yillari kuchli zilzilalar sodir bo’lib turadi, Masalan, 1902-yilda Andijonda, 1932-yilda Tomdibuloqda. 1946-yilda Cholqolda, 1959- yilda Burchmullada, 1966- yilda Toshkentda, 1976-yilda Gazlida, 1980-yilda Nazarbekda va boshqa joylarda zilzilalar sodir bo’ldi Zilzila 12 balli seystnlk shkalasining qisqacha tavsifi 1-jadval Ballar Zilzilalar kuchi Roy beradigan jarayon ta’rifi 1 Sezilmaydi Faqat asboblar qayd etadi 2 Juda kuchsiz Sokin vaziyatdagi odamlargina sezadi 3 Kuchsiz Bino ichidagi ayrim okdamlargina sezadi 4 Sezilarli Uydagi jixozlar harakatga keladi 5 Kuchliroq Bino va jixozlar tebranib uyqudagilar uyg’onad 6 Kuchli Hamma tashqariga oshiqadi,buyumlar o’rnidan qo’zg’alib uyning suvoqlari ko’chadi 7 Juda kuchli Imoratlar shikastlanib g’ishtli devorlar yoriladi,tog’larda qoyalar ko’chadi 8 Vayron qiluvchi Binolar kuchli shikastlanib tog’larda surilmalar yuz beradi 9 O’ta vayron qiluvchi Binolar buzilib yer ostida quvrlar uziladi,qoyalar qulab tepaliklar suriladi, yer yoriqlarining eni 10 sm ga yetadi 10 Yakson qiluvchi Yer yoriqlarining eni 1 m ga yetadi,to’g’on va dambalar ishdan chiqadi, temir yo’llar bukiladi,yangi ko’llar oaydo bo’ladi 11 Halokatli Yerda keng va chuqur jarliklar hosil bo’ladi, qoyalar qulab binolar butunlay buziladi, yer 2 tomonlama silkinadi 12 O’ta halokatli Yerning qiyofasi o’zgaradi, daryolar o’zanini o’zgartiradi Vulqonlar . Tinch okean qirg'oqlari va unga tutashgan orollarda keng tarqalgan. Mazkur minlaqada 800 dan ortiq harakatdagi vulkanlar mavjud bolib, u "Tinch okea olovli halqasi'" deb ataladi. Bundan tashqari, Yerning ichki kuchlari ta'sirida geyzerlar va issiq buloqlar otilishi, yer yuzasi bir qismining asta cho'kishi va boshqa qismining esa asta ko'tarilishi ham sodir bo'lib turadi. Ayrim vulkanlar odamning ko'z o'ngida sodir bo'ladi. Parikutin vulkani shunday vujudga kelgan. 1943- yil 13-fevralda Meksikaning janubidagi kichik qishloq aholisi kuchsiz, ammo tez- tez takrorlanib turgan yer osti zarblarini sezgan. 20-fevralda m akkajo'xori ekilgan dala o'rtasida uzunligi 20 m dan ortiqroq yoriq paydo bo'ldi. Undan qora tutun ko'tarilib, bir necha kundan so'ng kuchli portlash ro'y berdi, alanga paydo boldi, yoriqdan kul, toshlar otilib chiqa boshladi 2 soatdan so'ng esa balandligi 2mga yetadigan marza vujudga keldi. Keyingi kunlarda bu marza o'sa boshladi, besh kundan so'ng uning balandligi 160 metr bo'ldi. 1946-yilga kelib uning balandligi 518 metrga, 1952-yilda esa 2800 metrga yetdi. Geyzerlar va issiq buloqlar asosan vulkanlar tarqalgan mintaqal arda uchraydi. Ulardan binolarni isitishda hamda elektrenergiya olishda foydalaniladi. Bunday ishlar Islandiya, Yaponiya, ItaliY. Rossiya va Yangi Zelandiya davlatlarida yo'lga qo'yilgan. Yer yuzasining asta-sekin cho'kishi okean va dengiz qirg'oqlarida joylashgan davlatlar uchun katta zarar yetkazadi. Masalan, Niderlandiya qirg'oqlarining cho'kishi munosabati bilan u yerlarda yirik t o'g'onlar qurilgan, to'g'onning balandligi har yili orttirib turiladi. Hozirgi paytda Niderlandiya hududi dengiz sathidan pastda hisoblanadi. Tashqi (ekzogen) kuchlar ta'sirida nurash, sel, eroziya, surilmalar, karst, qor ko 'chkisi va boshqa jarayon lar sodir bo’ladi. Nurash deb, haroratning o'zga rishi, kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va organizmlar ta'sirida tog' jins larining yemirilishiga aytiladi. Nurash uch turga ajratiladi: fizik, kimyoviy va organik nurash. Fizik nurash asosan harorat va namlikning o'zgarishi natijasida sodir bo'ladi. Kunduzi havo haroratining ko' tarilib ketishi natijasida tog ’ jinsla rida darzlar hosil bolib, ular bo'lak larga bo’linib ketadi. Ammo tog' jins larining kimyoviy tarkibi o'zgarmay di. Fizik nurash cho’llarda va qoyali tog'larda keng tarqalgan. Kimyoviy nurash deb, havo, suv ta'sirida tog' jinslarining yemirilishi va kimyoviy o’zgarishiga aytiladi. O'pirilish va nurash Kimyov iy nurash ta'sirida barqaror miner allar hosil bo'ladi. Organik nurash deb, tog' jinslarining organizmlar (o'simlik, hayvonot dunyosi, mikroorganizmlar) ta'sirida yemirilishiga aytiladi. Sel tog'li o’lkalarda jala yog'ishi naijasida hosil bo'ladi. Sellar o'zi bilan birga loyqa va toshlarni olib keladi. Uning tezligi soatiga 10-15 km ni tashkil etishi mumkin u yo'lida uchragan hamma narsani yuvib ketadi va juda katta moddiy va ma'naviy z arar yetkazadi. Masalan, Peruda 1970-yilda sel kelishi natijasida 50 ming kishi halok bo'lgan, 800 ming kishi boshpanasiz qolgan bir qancha shahar vayronaga aylangan. Sel hodisasi O'rta Osiyoda, Kavkazda, Qrimda. Yevropa va Amerikada ko'proq sodir bo'ladi. Eroziya (lotincha "erosio" - yeyilish, yuvilish) deb tog' jins larining oqar suvlar ta'sirida yuvilishiga aytiladi. Eroziya yuza lama va chiziqli turlarga bo'linadi. Yuzalama erozi ya jarayoni tog' yonbag’irlarida keng tarqalib, Uning oqibatida tog’ yonbag'irlaridagi jinslar yuvilib, pastga tushadi. Yumshoq jinslardan tashkil topgan qiya joylarda yuvilish natijasida jarlar vujudga keladi. Chiziqli ero ziya daryo eroziyasi deb ham ataladi. Buning natijasida daryo o’zanlari va qirg'oqlari yuviladi. Daryo qirg'oqlarining yuvilishi Xorazm va Qo raqalpog'istonda "deygish" deb ataladi. Amudaryo 1925- yilda sobiq To'rtko'l shahriga yaqin joydan oqib o'tar edi, 1938-yilga kelib Amudaryo shaharai yuvib kela boshladi, 1950-yilga kelib esa daryo To'rtko'l shahrini butunlay yuvib ketgan. Keyinchalik daryod an ancha uzoqda yangi, hozirgi To'rtko'l shahri bunyod etildi. Okean va dengiz qirg'oqlarining to'lqinlar tomonidan yemirilishi abraziya (lotincha '"abrasio" - qirish. qirtishlash) deb ataladi. Abraziya natijasida okean va dengiz qirg'oqlarida tekisliklar hosil bo'ladi Surilma deb, tog' jinslarining og'irlik kuchi ta'sirida pastga qarab surilishiga aytiladi.Surilmalar, asosan togli o’lkalarda sodir bo’ladi. Surilmalar ham sellar kabi xalq xo ' jaligiga juda katta moddiy zarar yetkazadi . Masalan, 1963- yil 9-oktabrda Italiyaning Polve daryosi vodiysida Vayont to’g’oni atrofida hosil bo’lgan surilma suv omboriga surilib tushgan. Uning hajmi 240 mln kub/metr bo’lgan. Suv ombori 15-30 sekund ichida surilib tushgan jinslar bilan to’lib qolgan. Suv omboridan chiqqan suv 100 m balandlikda oqib, yo’lidagi Panjerono, Pirago, Vilganovo, Rivanota va Faye shaharlarini yuvib ketgan. 7 minut davom etgan halokat oqibatida 3 ming kishi halok bo’lgan. Karst deb eriydigan tog' jinslarini yer usti va yer osti suvlari ta’ sirida eritib oqizib ketilishiga va yer ostida turli xil bo'shliqlaming-g’orlarning hosil bo'lishiga aytiladi. Suvda tez eriydigan jinslarga ohaktoshlar, dolomitlar, bo'r, mergel, gips va turli xil tuzlar kiradi. Bunday jinslar tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Sun`iy omillar ta`sirida sodir bo`ladigan jarayonlar . Sun'iy omillarga ilgari aytganimizdek, qishloq va suv xo'jaligi, sanoat va transport vositalari ta'sirida sodir bo'ladigan jarayonlar kiradi. Qishloq xo'jaligining rivojlanishi natijasida sho’rlanish. shamol va suv eroziyasi ham rivojlanadi. Yer osti suvlari sathi yer yuzasiga yaqin joylashgan bo'lsa, suvlarning bug'lanishi oqibatida tuproq sho'rlana boshlaydi. Chunki suv bug'langanda uning tarkibidagi tuzlar tuproqda qolib, tuz miqdorining ortib ketishiga olib keladi. Shunday holat Xorazm vohasida va Mirza cho'lda namoyon bo'lmoqda. Shamol eroziyasi doimiy shamollar esadigan joylarda ko'proq uchraydi, bunda tuproqning yuqori unumdor qismi uchirib olib ketiladi. Suv eroziyasi qiya joylarni sug'orish jarayonida ro'y beradi va turli kattalikdagi jarlarning vujudga kelishiga va hosildor yerlaning ishdan chiqishiga olib keladi. Suv inshootlarining qurilishi ham ayrim noxush hodisalami kel tirib chiqaradi. Qoraqum kanalining qurilishi, Amudaryo va Sirdaryo suvlarining sug'orishga sarflanishi natijasida Orol dengizining sathi 1960-yildan so'ng pasaya boshladi. Orol dengizi tubining ochilib qolgan qismidan tuzlarning shamollar ta'sirida uchirib olib ketilishi natijasida Orol bo'yi atrofidagi yerlarning sho'rlanish darajasi ortib bormoqda. Hozirgi paytda Orol tubining ochilib qolgan joylariga tuzlarning uchirib ketilishining oldini olish maqsadida sho'rga chidamli o'simliklar ekilmoqda. Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi munosabati bilan turli noxush tabiiy geografik jarayonlar vujudga keladi. Masalan, tog'-kon sanoatining rivojlanishi natijasida juda ulkan surilmalar, yer yuzasining cho'kishi, o'pirilishlar, yer osti suvlari sathining pasayishi va boshqa hodisalar ro'y beradi.Ohangaron vodiysida 20-25 yil davomida ko'mir gazga aylantirihshi oqibatida yer ostida 1km 2 dan ortiqroq may donda bo'shliq hosil bo'lgan. Natijada, tog' yonbag'rining barqarorligi buzilib, hajmi 700-800 mln m 3 ni tashkil qilgan surilma hosil bo'ldi va xalq xo'jaligiga katta moddiy zarar yetkazdi. Foydali qazilma konlarini qazib olish jarayonida suvlarni kondan tashqariga chiqarib yuborish oqibatida yer osti suvlarining sathi keskin pasayib ketadi. Juda katta maydonlarda neft va gaz qazib olish esa yer yuzasining cho'kishiga olib keladi. Masalan, neft va gaz qazib olish natijasida Rossi yaning G'arbiy Sibir pasttekisligi cho'kmoqda, oqibatda bu tekislikda yer osti suvlari sathi ko'tarilib, botqoqliklar va ko'llar maydoni kengayib bormoqda. Sanoat korxonalaridan atmosferaga chiqarilayotgan changlar havoni ifloslab "issiqxona samarasi"ni keltirib chiqarmoqda, oqibatda Yer yuzasidagi o'rtacha harorat oshib bormoqda. I.2. Tabiiy geografik jarayonlar va ularni o’rganishning ilmiy-amaliy jihatlari. Inson tabiat bilan doimo chambarchas aloqada bo`ladi, tabiat bag`rida yashaydi va o`zining xo`jalik faoliyatida tabiiy boyliklardan unumli foydalanish yo`llarini tobora takomillashtirib boradi. Shuning uchun ham inson tabiatning paydo bo`lish qonuniyatlarini, rivojlanish yo`llarini, tabiat uchun xarakterli bo`lgan jarayon, voqea va hodisalarning borishini bilib olishga harakat qiladi. Insonga tabiat sirlari aniq bo`lgandagina uning boyliklaridan unumli foydalanish yo`llari keng ochiladi. Aks holda inson faoliyati tabiiy boyliklarni isrof bo`lishiga sababchi bo`ladi. Tabiat insonning noto`g`ri harakatini kechirmaydi. Uning har bir o`rinsiz harakati uchun o`z vaqtida qasos olib boradi. Bularning hammasi insonning oldiga tabiatda ro`y beradigan geografik jarayonlarning rejimini voqea-hodisalarning sodir bo`lish, rivojlanish yo`llarini hamda ulardan paydo bo`ladigan hosilalarni qunt bilan o`rganib borish kerak, kabi muhim nazariy va amaliy masalalarni qo`yadi. Tabiatda ham xo`jaligiga katta zarar yetkazuvchi inson faoliyatining keng quloch yoyishiga har tomonlama to`sqinlik qiluvchi bir qator jarayonlar, voqealar, hodisalar borki, ularni o`rganmasdan turib, mamlakat xalq xo`jaligini rivojlantirish qiyin bo`lib qoladi. Ular o`z mohiyati bilan tabiiy ofatlardir. Shular jumlasiga zilzila, surilma, tog`larning o`pirilishi, eroziya, karst, sel, suffoziya, ko`chki, bo`ron, dovul, yashin, daryo suvlarining toshishi, tuproqning sho`rlanishi kabi tabiiy hodisalar kiradi. Tabiatda bo`ladigan hamma geologik jarayonlar kelib chiqishiga qarab, endogen (ichki) va ekzogen (tashqi) jarayonlarga bo`linadi. Relyef (frans, relief, lot. relevo — k о ‘taraman) (geografiyada) — yer yuzasi, okean va dengiz tubidagi tashqi k о ‘rinishi, о ‘lchamlari, kelib chiqishi, yoshi va rivojlanish tarixiga k о ‘ra turli-tuman notekisliklar: tog‘, tekislik, payettekislik, adir, yassitog‘, tepalik, qir, vodiy, botiq, soylik, jarlar va b. Past-balandliklar majmui. Relyef kattaligiga k о ‘ra quyidagi toifalarga ajratiladi: megarelyef (materik d о ‘ngliklari, okeanlar tubi), shuningdek, bir qadar kichikroq b о ‘lgan shakllar (tog‘ sistemalari, tekisliklar); makrorelyef (tog‘ tizmalari, tog‘lar oralig‘idagi botiqlar, qirlar, pasttekisliklar); mezorelyef (jarliklar, suv osti kan’onlari, tepaliklar); mikrorelyef (karst chuqurliklari, jarlar, d о ‘ng tepa, dasht tepa va b.); n a n o relyef (juda kichik chuqurchalar, d о ‘ngchalar va b.). Bu b о ‘linish shartli ravishda ajratilgan. Muhim orografik birliklarni tavsiflovchi relyef ning tashqi yoki morfografik belgilari, shuningdek, uning miqdoriy xususiyatlari relyef ni kompleks baholash uchun har doim ham ishonchli asos b о ‘la olmaydi, chunki bir xil tashqi k о ‘rinishga ega shakllarning kelib chiqishi va rivojlanishi turlicha b о ‘lishi mumkin. Relyef endogen (ichki) va ekzogen (tashki) kuchlarning birgalikda hamda muntazam о ‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladi. Shuningdek, Yer yuzasining shakllanishiga gravitatsiya jarayonlari, inson faoliyati ham о ‘z ta’sirini k о ‘rsatadi. Endogen jarayonlar (Yer p о ‘stining tektonik harakatlari) ta’siri natijasida nisbatan yirik mikyosdagi — kuruklik, dengiz va okeanlar tubida strukturali re lyef shakllari hosil b о ‘ladi. Yirik re lyef shakllarining vujudga kelishi (sayyoraviy masshtabda), shuningdek, kosmik kuchlar— Yerning aylanishi, Quyosh, Oy tortilishi va b. bilan ham bog‘liq. Ekzogen kuchlar (oqar suvlar, dengiz t о ‘lqinlari, shamol va h.k.) odatda, nisbatan maydaroq relyef shakllarini yuzaga keltiradi, yirik masshtabli relyef larni yemiradi, pasaytiradi, mayda shakllarga b о ‘lib yuboradi, pastqam joylarni nurash mahsulotlari b-n t о ‘ldiradi. Endogen kuchlar natijasida yuzaga kelgan relyef shakllari morfostrukturalar tarkibiga kiritiladi. Ularda Yer p о ‘stining geologik strukturasi (tuzilishi) aniq ifodalanadi. Relyef dagi katlamlar gorizontal yotgan platformali geologik strukturalarga tekislik xududlar, burmali strukturalarga tog‘li о ‘lkalar t о ‘g‘ri keladi. Relyef ning nisbatan mayda, asosan, ekzogen jarayonlar ta’sirida vujudga kelgan shakllari (daryo vodiylari, jarliklar, barxanlar, qator tepalar va b.) morfoskulpturalar sifatida ajratiladi. Relyef ning kelib chiqishi va shakllanishini geomorfologiya fani о ‘rganadi. Relyef ni о ‘rganish natijalaridan bir qator masalalar: melioratsiya, muhandislik texnik izlanishlar, foydali qazilmalarni qidirish va h.k.da foydalaniladi. DENUDATSIYA (lot. denudatio — ochilib qolish, ochilma) — yemirilgan tog‘ jins, b о ‘laklarining yer yuzasi pastqam joylariga suv, shamol, muzlik va bevosita о ‘z og‘irlik kuchi ta’sirida siljib borib t о ‘planishi jarayonlarining majmui denudatsiya jadalligiga va xarakteriga tektonik harakatlar, joyining iqlimi, tog‘ jinslarining mineral tarkibi, tuproq- о ‘simlik qoplamining tuzilishi va inson faoliyati kuchli ta’sir qiladi. Denudatsiya uzoq davom etganda yer yuzasining relyefi tekislanadi, ayrim joylari pasayadi, pasttekislik va peneplenlar tarkib topadi. Bular keyinchalik b о ‘ladigan tektonik xarakatlardan k о ‘tarilib tog‘larning suvayirg‘ich qismida va yon bag‘irlarida baland denudatsion tekisliklar xosil qiladi. Muhandislik geologiyasiga taalluqli geologik jarayonlar klassifikatsiyas tasnifi 1937-yilda F.P.Savarinskiy tomonidan ishlab chiqilgan. Keyinchalik, I.V.Popov, A.M.Drannikov va boshqa olimlar bu klassifikatsiyani yangi omil asosida mukammallashtirildilar. 2-Jadval Muhandislik geologiyasiga taaluqli geologik jarayonlar klassifikatsiyasi. Geologik jarayonlarning sodir bo’lishi va rivojlanishidagi asosiy faktorlar. Geologik jarayonlarning nomlari. 1. Yer yuzasidagi suvlarning faoliyati bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. 1.qirg’oqlarning yuvilishi ( dengiz abraziyasi va daryo eroziyasi). 2.qiyaliklarning yog’in suvlari bilan yuvilib, jarliklar paydo bo’lgan. 3.sellar va suv toshqinlari. 2.Yer usti va yer osti suvlarining faoliyati bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. 4.botqoqlik. 5.namlik tasirida cho’kish. 6. karst. 3.Yer osti vayer usti suvlarining faoliyati bilan bog’liq bo’lgan qiyaliklarda uchraydigan jarayonlar. 7.surilishlar( ko’chish ) 8.o’prilishlar. 4.Yer osti suvlarining faoliyati bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. 9.suffoziya 10.plivunlar(gruntlarning oqishi). 5.Shamol faoliyati bilan bog’liq bo’lgan geologik jarayonlar. 11.yemirilish. 12.to’planish. 6.Tog’ jinislarning muzlashi va erishi bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. 13.tuproqning muzlashi vamuzlash tasirida ko’chishi. 14.abadiy muzliklar. 7.Tog’ jinislarning ichki kuchi bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. 15. cho’kish. 8.Yerning ichki kuchi bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar. 16. zilzila. 9.Inson faoliyati bilan bog’liq bo’lgan geologik jarayonlar. 17.yerning ustida va ostida bo’ladigan deformatsiyalar.(surilish, o’pirilish, cho’kish va b). Geologik jarayonlar muhandislik-geologik jarayonlardan hosil bo`lish vaqti bilan farq qilib, qadimiy va hozirgi zamonlarga bo`linadi. Tabiatda ro`y beradigan jarayonlar o`rganilish maqsadiga ko`ra, muhandis-geologik tomondan o`rganilganidek, muhandislik-geologik jarayonlar, geomorfologik tomondan o`rganilganda, geomorfologik jaryonlar, umumiy ixtisoslikka ega bo`lgan geologik tomondan o`rganilganda, dinamik jarayonlar, tabiiy geografik xarakterdagi tadqiqotlarda tabiiy geografik jarayonlar deb yuritiladi. Bu jarayonlar geografik qobiqning yer po`stlog`i yuzasida tabiiy komponentlarning o`zaro ta`sirida ro`y berganligi sababli biz umumiy nom bilan tabiiy jarayonlar deb atashni lozim topdik. Qashqadaryo havzasida tabiiy jarayonlarning xilma-xil ko`rinishi va barcha tiplari keng tarqalgan bo`lib, quyida biz bu jarayonlarning namoyon bo`lishi va geografik tarqalish ta`rifiga to`xtalamiz. Chunki, muayyan hududni o`zlashtirishda bu jarayonlarning rivojlanganligini va umuman mavjudligini hisobga olishga to`g`ri keladi. II-BOB. TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNI TADQIQ ETISHDA GEOGRAFIK AXBOROT TIZIMLARINING ROLI VA AHAMIYATI 2.1 GAT va masofadan zondlash texnologiyalaridan geografik tadqiqotlarda foydalanish imkoniyatlari Geografik axborot tizimi (GAT) geofazoviy ma’lumotlarni to plash,ʻ boshqarish va tasvirlashga mo ljallangan kompyuter tizimi bo lib, unda mazkur ʻ ʻ ma’lumotlarni voqea, hodisa, faoliyat yoki undagi tafsilotlar bilan birga ularning qayerda mavjud ekanligini tasvirlar, jadvallar orqali aks ettirish mumkin. Geoaxborot tizimining boshqacha ko rinishi bo lgan geoinformatika deganda ʻ ʻ geoaxborot tizimining rivojlanishi bilan bog liq bo lgan ilmiy-texnik va amaliy ʻ ʻ fanlar majmuasi tushuniladi. Bu majmua geografiya, informatika va informatsion texnologiyalar nazariyasi, kartografiya va hisoblash texnikasiga yangicha yondashishlar o rtasidagi bog liqlikdan kelib chiqadi [8]. ʻ ʻ Hozirgi kunda axborot tizimining ushbu bo limi jadal sur’atlar bilan o sib ʻ ʻ borishi natijasida u nafaqat texnik sohalarda, balki hayotimizning turli ijtimoiy sohalarida ham qo llanilib kelmoqda. GATning qo llanilish sohalari keng bo lib, u ʻ ʻ ʻ turli holatlarda, jumladan sog liqni saqlashda yangi klinika va shifoxonalarni ʻ geografik jihatdan mos va aholiga qulay qilib joylashtirish jarayonida, yuk tashish bilan shug ullanadigan korxonalar uchun yo l marshrutlari va jadvallarini tuzish ʻ ʻ hamda aniqlashda, avtomobil yo llarini quruvchi korxonalarga yangi trassa va ʻ yo llarni loyihalashda eng maqbul variantni tanlash paytida, shuningdek, davlat ʻ fondidagi yerlarni to g ri va oqilona hisoblashda, fermerlar uchun yangi yerlarni ʻ ʻ o zlashtirishda, yerlarninig holatini aniqlash va ular to g risida yetarli ma’lumot ʻ ʻ ʻ olishda juda qo l keladi [8]. ʻ Bugungi kunga kelib geoaxborot tizimlari haydovchilarga, piyodalarga sun’iy yo ldoshlar bilan aloqa qilgan holda geofazoviy ma’lumotlar o rni ʻ ʻ to g risidagi ma’lumotlarni qayta ishlash orqali turli marshrutlarni navigatsiya ʻ ʻ qilishda, eng yaqin, eng qulay yo llarni izlab topishda qulaylik tug dirmoqda. Bir ʻ ʻ qarashda oddiy uyali telefonimiz orqali bunday ma’lumotlarni kartada bemalol olishimiz oson ko rinadi, ammo bu qulaylik ortida geoaxborot tizimi qonun-ʻ qoidalarini to g ri qo llash kabi ishlar ko lami yotadi. Agar geoaxborot tizimini ʻ ʻ ʻ ʻ bundan 10 yillar oldin faqatgina aniq bir mutaxassislar guruhigina ishlatishi mumkin, degan qoidalar mavjud bo lgan bo lsa, bugungi kunga kelib internet ʻ ʻ tarmog idagi veb-portallar, turli navigatsiya tizimlari, uyali telefonlardagi ʻ dasturlarning ishlab chiqilishi oddiy fuqaroning ham ushbu sohani bilishiga asos yaratdi. Geoaxborot tizimi kartografiya va masofadan zondlash, fotogrammetriya va topografiya bilan chambarchas bog liq hamda matematik, kartografik, ʻ masofadan zondlashda qo llaniladigan usullar bilan bir qatorda yer qatlami ʻ geologiyasi, tuproqshunoslik, o rmonchilik, geografiya, iqtisodiyot, biologiya kabi ʻ fanlarni o zaro birlashtiradi [20]. ʻ Tasavvur qilib ko’raylik, biz 1960-yillarda, hali kompyuter texnologiyalari rivojlanmagan davrda yashayapmiz. Bizga davlat tomonidan mavjud tabiiy resurslar to g risida umumiy ma’lumot to plash va shu asosda tabiiy resurslarning ʻ ʻ ʻ bugungi va kelajakdagi zaxiralarini aniqlash vazifasi yuklatilgan bo lsin. Albatta, ʻ bunday ulkan miqyosdagi ishni bajarish uchun, avvalambor, ishonchli ma’lumotlar, tajribali mutaxassislar, har xil texnologiyalar va ularni tasvirlash uchun juda ko p miqdorda qog oz mahsulotlari talab etiladi. Bundan tashqari, bu ʻ ʻ ishni amalga oshirish uchun juda ko p vaqt kerak bo ladi. Bu ishlarni bir tizimga ʻ ʻ solish va tahlil qilish uchun esa avtomatlashgan tizim zarur [8]. Bunday tizimning kerakligini his qilgan davlatlardan birinchisi Kanada bo lib, Kanada atrof-muhitni rivojlantirish vazirligi tomonidan o sha paytda ʻ ʻ geoaxborot tizimi tushunchasi kiritildi, keyinchalik esa kompyuter texnologiyalari takomillashuvi bilan chambarchas bog liq holda geoaxborot tizimini rivojlantirish ʻ davom ettirib kelinmoqda. Yuqorida keltirilgan ishni soddalashtirish, mutaxassislar ishtirokini kamaytirish, vaqtdan yutish va albatta kamxarajat sarf qilish uchun bizga zamonaviy kompyuter dasturlari va texnologiyalari yordamida avtomatlashgan tizim – Geografik axborot tizimi zarur bo ladi [8]. ʻ Geoaxborot tizimining asosiy vazifalari – bu fazoviy ma’lumotlarni yig ish ʻ va qayta ishlash orqali avtomatlashgan raqamli ma’lumotlar bazasini yaratish, uni kelgusida tahlil qilish va bosmaga chiqarish uchun saqlashdan iborat . Geoaxborot tizimining vazifasini faqatgina kompyuter orqali raqamli karta ishlab chiqarish deb tushunish to g ri emas, chunki ushbu tizim orqali olingan ma’lumotlar tahlil etilib,ʻ ʻ muhim qarorlar qabul qilishda ham qo llaniladi. Bu tizim bizga an’anaviy usulda ʻ yaratiladigan jadval ma’lumotlardan farqli ravishda ma’lumotlar so rovi, turli ʻ qatlamlarni birlashtirish kabi operatsiyalarni bajarish imkonini beradi [8]. Geografik axborot tizimi yoki geoaxborot tizimiga olimlar turlicha ta’rif berishgan. Masalan, J.Berri shunday ta’rif beradi: “Geografik axborot tizimi – bu ma’lumotlarni boshqarish, kartografik tasvirlash va tahlil qilish uchun yaratilgan ichki pozitsiyalashgan fazoviy axborot tizimidir”. Bu ta’rif unchalik to liq emas, ʻ chunki unda inson axborot tizimining muhim bir elementi sifatida ko rsatilmagan, ʻ vaholanki, inson barcha axborot tizimida mutaxassis, kuzatuvchi va tahlilchi sifatida muhim rol o ynaydi. Demak, insonning bevosita qatnashuvi GATda ʻ muhim rol o ynaydi va quyida K.Chang tomonidan berilgan ta’rifni to liq va ʻ ʻ tushunish uchun osonroq deyishimizga asosimiz bor, ya’ni: “Geografik axborot tizimi – bu geofazoviy ma’lumotlarni to plash, saqlash, izlash, tahlil qilish va ʻ tasvirlashga mo ljallangan kompyuter tizimidir” [8]. ʻ Yuqoridagi ta’rifga yanada soddaroq ko rinish beradigan bo lsak, unda ʻ ʻ geoaxborot tizimi bu dasturiy apparat va inson faoliyatining geografik ma’lumotlarni saqlash, boshqarish va tasvirlashga mo ljallangan kompleks ʻ tizimdir, degan xulosa kelib chiqishi mumkin. Keltirilgan fikrlarni umumlashtirgan holda quyida eng aniq ta’rifni bersak bo ladi: ʻ “Geoaxborot tizimi – bu asosiy vazifalari tabiat va jamiyat hodisalarining geofazoviy ma’lumotlarini maxsus vositalar yordamida to plash, saqlash, ʻ boshqarish, tahlil qilish, modellashtirish va tasvirlashdan iborat bo lgan mutaxassis ʻ va tahlilchilar boshqaruvi ostidagi umumlashgan dasturiy tizimdir”. Geoaxborot tizimiga yana turlicha ta’riflar keltirish, u haqidagi muhokamalarni davom ettirish mumkin, biroq barcha ta’riflarning zamirida yuqorida keltirilgan asosiy ma’no yotadi. Shuning uchun keltirilgan ta’rifni bosh ta’rif deb qabul qilish mumkin [8]. Yuqorida berilgan ta’rifdagi fazoviy-geografik ma’lumotlar turkumi deganda barcha yer to g risidagi ma’lumotlarni, jumladan koordinatalarni, yerʻ ʻ uchastkalari chegaralarini, ular joylashgan joy to’g’risidagi ma’lumotlarni, joyning huquqiy va iqtisodiy ma’lumotlarini hamda ko’plab muhim bo’lgan fazoviy ma’lumotlarni tushunish lozim [8]. Geoaxborot tizimining rivojlanish tarixi Geoaxborot tizimi tushunchasi 1960-yillar o rtasida Kanadada paydo bo lib, Kanada geografik axborot tizimi ʻ ʻ (Canadian Geographic Information System CGIS) deb atalgan. Tizimning asosiy maqsadi Kanada yer resurslari inventarizatsiyasini o tkazish va shu asosda yer ʻ resurslarining mavjud holati va kelajakdagi potensialini aniqlashdan iborat edi [8] . Quyidagi rasmda geoaxborot tizimining umumiy ko rinishi keltirilgan ʻ bo lib, ushbu tizim turli adabiyotlarda yanada batafsilroq yoki soddalashgan holda ʻ berilgan bo lishi mumkin [8]. ʻ 1.2.1-rasm. Geoaxborot tizimining umumiy ko rinishi ʻ Hozirda rivojlangan davlatlarda geoaxborot tizimi ko plab ijtimoiy sohalar, ʻ iqtisodiyot, siyosat, ekologiya, tabiiy resurslarni boshqarish va tabiatni muhofaza qilish, kadastr, ilm-fan va boshqa sohalarda qo llanilib kelmoqda. Geoaxborot ʻ tizimi bizning sayyoramizga tegishli global, hududiy, milliy, lokal-axborot turlari: kartografiya, masofadan zondlash, statistika, kadastr ma’lumotlari, gidrometeorologik ma’lumotlar, dala ekspeditsiyasi materiallarini kuzatish, burg ulash natijalari, suv ostini zondlash va hokazolarni integrallashtirgan holdaʻ hamma jabhalarni egallab kelmoqda. Geoaxborot tizimini kengroq rivojlantirishda xalqaro assotsiatsiyalar (BMT, YeH va b.), davlat uyushmalari, vazirliklar, kartografiya, geologik va yer tuzish xizmatlari, ilmiy institutlar hamda xususiy firmalar qatnashmoqdalar [8]. Ko plab davlatlarda maxsus milliy va viloyat miqyosidagi organlar tuzilgan ʻ bo lib, ularning vazifalariga geoaxborot tizimi va avtomatlashtirilgan kartografiya, ʻ davlat harbiy siyosatini geoinformatikada formallashtirish, milliy rejalashtirish, huquqiy muammolarni o z ichiga olgan geografik axborotlarni sir saqlagan holda ʻ yig ish hamda tarqatish va boshqalar kiradi [8]. ʻ O zbekistonda 1991–1992-yillarda O zdavgeologqo mita fondi tomonidan ʻ ʻ ʻ Markaziy Qizilqumning 1:50000 masshtabli kartografik ma’lumotlar bazasini yaratishni o z ichiga olgan geoaxborot tizimi tuzilgan edi. 1996–1999-yillarda ʻ „GGP-Qiziltepageologiya” ekspeditsiyasi bilan hamkorlikda Toshkent shahri uchun 1:25000 masshtabda, Farg ona vodiysi uchun 1:200000 masshtabda va ʻ O zbekiston uchun 1:1000000 masshtabdagi raqamli kartalari geoekologik GAT ʻ loyihasi uchun; 1997–1998-yillarda esa O zbekistonning 1:1000000 va ʻ Toshkentning 1:25000 masshtabli raqamli kartalari tuzildi [8]. Hozirgi kunga kelib Toshkent shahrining 1:2000 masshtabli raqamli kartalari Markaziy Aerogeodeziya davlat unitar korxonasi (MADUK) tomonidan to liq tuzib bo lindi. MADUK va Koreya Respublikasining KOICA agentligi ʻ ʻ o rtasida “O zbekiston Respublikasida geoaxborot tizimini yaratish” loyihasi ʻ ʻ 2006-yil avgust oyida ishga tushdi. Bu loyiha doirasida Toshkent shahri va Toshkent viloyati bo yicha geoaxborot tizimi va ma’lumotlar bazasini tuzish ʻ kelishilgan. Albatta, geoaxborot tizimini tuzish juda katta mablag va kuch talab ʻ etadi. Bunda esa imtiyozli xalqaro kreditlarning o rni katta. O zGASHKLITI da ʻ ʻ qisman Toshkent shahrining geoaxborot tizimi asosidagi raqamli kartasi tuzilgan. Hozirda Birlashgan Millatlar Tashkilotining "Rivojlanish Dasturi" loyihasi doirasida ham O zbekiston Respublikasida geoaxborot tizimini yaratish bo yichaʻ ʻ ishlar boshlangan [8] . O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil 25-sentabrdagi “Milliy ʻ geografik axborot tizimini yaratish” investitsiya loyihasini amalga oshirish chora tadbirlari to g risida”gi PQ-2045-sonli qarori asosida O zbekiston ʻ ʻ ʻ Respublikasining barcha hududlarida joriy qilinadigan, asosiy iqtisodiyot tarmoqlari va faoliyat sohalari axborotini qamrab oladigan hamda quyidagilarni o z ʻ ichiga oluvchi funksional avtomatlashtirilgan kompleks axborot tizimi – Milliy geografik axborot tizimini yaratish va rivojlantirish bo yicha ishlar olib ʻ borilmoqda. Milliy geografik axborot tizimi (MGAT) yagona tizimga integratsiyalanadigan, vazirlik va idoralar tomonidan ularning vakolatlari va vakolatlarning tarmoqlar bo yicha taqsimlanishidan kelib chiqib yaratiladigan ʻ axborot resurslari kompleksini o zida aks ettiradi ʻ [8] . Geografik axborot tizimi yer yuzidagi obyektlar, jumladan, binolar, shaharlar, yo llar, daryolar, davlatlarni kompyuter orqali tasvirlashga yordam ʻ beradi. Hozirda bu tizimni insoniyat faoliyati va dunyoda bo layotgan o zgarishlar, ʻ ʻ voqea-hodisalarni tasvirlash, tahlil qilish, muammoli vaziyatlarni aniqlash va ularni tushunish uchun qo llab kelmoqdalar. Kartalar orqali tasvirlab berilgan ʻ tahliliy muammolar insonga har xil sonlar, diagrammalardan ko ra vizual ravishda ʻ samaraliroq tushunishga yordam bermoqda. Buning sababi, hozirda GAT orqali vizual ko rinishda biror-bir muammoni tasvirlashda juda ko plab usullardan ʻ ʻ foydalanilmoqda. Bu usullar jumlasiga turli ranglar, uch o lchamli ko rinishlar, ʻ ʻ vektorli tasvirlash kiradi va bu, o z navbatida, matnlar yoki sonlar orqali tushunish ʻ qiyin bo lgan jihatlarni ochib beradi. Shuning uchun ushbu tizim texnologik ʻ tizimlar turkumidan bo lsada, ijtimoiy, iqtisodiy va sog liqni saqlash sohalarida ʻ ʻ ham keng qo llanila boshladi. Hozirgi kunda geoaxborot tizimining ilmiy asoslari ʻ keng ko lamda o rganilmoqda va endilikda kartalar orqali tasvirlash geografik ʻ ʻ bilimlar sohasida isbotlangan usullardan biriga aylandi. Agar biron-bir sohaga oid muammolarni tushunishga va ularning yechimini izlashga kirishadigan bo lsak, ʻ endilikda darhol o sha muammoning raqamli kartasini ishlab chiqishimiz, ʻ muammoning ko lamini baholash orqali yechimlar izlashimiz va shunga yarashaʻ qarorlar qabul qilishimiz mumkin bo ladi ʻ [8] . Geografik axborot qadimdan karta tarzida saqlanib kelingan. Kartani ta’riflaydigan bo‘lsak uni Xalqaro kartografik Assotsiatsiya taklif qilgan atamaga ko‘ra “kichraytirilgan, ma’lum matematik qonun-qoidalarga tuzilgan, umumlashtirilgan Yer yuzasining yoki boshqa osmon jismlarining tasviri” deb tushunamiz. Bundan kelib chiqadi, kartada Yer yuzasidagi tafsilotlarga nisbatan ko‘proq ma’lumot beriladi va karta geografik axborotni umumlashtirilgan va abstraktli tarzidir. Ishlatish nuqtai nazaridan Geografik axborot tizimida kartalarning xususiyatlarini shunday ta’riflab berish mumkin:  Karta umumlashtirilgan tasvirdir va umumlashtirish darajasi kartaning masshtabi, unda qo‘llaniladigan toifalarga bo‘lish qoidalarga, mazmun yaratish asoslar kabi omillarga bog‘liq..  Karta abstraktli vizual tasvirdir va unda shartli belgilar yordamida xodisa va jarayonlar ko‘rsatiladi. Kartada ko‘rsatilgan obyektlar Yer yuzasida ko‘rinmasligi ham mumkin, misol uchun, geologik kartada Yer ostidagi tog‘ jinslar ko‘rsatiladi. Yer yuzasida turli xil tuproq yoki o‘simlik orasidagi chegara mavjud emas, lekin kartada shunday chiziqlar ularni bir biridan ajratadi.  Karta statik tabiatiga ega, ya’ni holatni ayrim bir muddatga bog‘lab ko‘rsatadi va uni yangilab turish kerak.  Yuqori sifatli san’at natijasi, chunki rang va shakl orqali ko‘p har xil ma’lumot bilan ta’minlash uchun inson ko‘zi ma’lumotni qabul qilish imkoniyatlari va inson vizual psixologiyasiga tayanish lozim. Karta yuqorida ko‘rsatilgan xususiyatlariga ko‘ra faqat oddiy savollarga javob beradi: misol uchun, qanday qilib bir joydan boshqa joyga yetib borish mumkin? bu qanday joy? Bunday savollarga javob olish ancha murakkab: Maydoni qanday? Qanday joylar bu y erdan ko‘rinadi? Geografik axborot tizimi uchun noqulaylik yaratadigan kartaning kartografik abstraksiyasidir, chunki ayrim elementlar saralab ko‘rsatilgan, saralangan elementlar esa guruhlarga ajratilgan, kichik elementlar ko‘rsatilmagan yoki kattalishtirib ko‘rsatilgan, shartli belgilardan foydalanilgan. Kartaning ushbu xususiyati hududiy axborotning noaniqligiga olib keladi va aniqlik darajasini baholashda qiyinchiliklarni tug‘diradi [8]. Masofadan zondlash – tadqiq qilinayotgan obyekt, maydon yoki hodisa bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqada bo‘lmagan asbob – uskuna yordamida olingan axborotlarni tahlil qilish orqali erishilgan ma’lumotlardir. Geofazoviy fan dunyosida masofadan zondlash, “Yerni kuzatish” deb ham nomlanadi, bu esa Yer yuzasiga nisbatan baland masofadan turib Yerni sensorlar yordamida kuzatish degan ma’noni anglatadi [25] . 1.3.1 - rasm. Masofadan zondlash jarayoni. Sensorlar oddiy fotoapparatlarga o ‘ xshash, farqi esa ular ko ‘ rinuvchi nurlarni ishlatmaydi, biroq elektromagnit spektrning boshqa diapazonlarini ya’ni, infraqizil, mikroto ‘ lqinlar va ultrabinafsha intervallarini ishlatadi. Sensorlar juda taraqqiy etib bormoqda, ular yordamida juda katta hajmdagi maydonlarning suratlarini olish imkoniyati mavjud. Hozirgi kunda masofadan zondlash samalyotlar orqali havodan va sun’iy yo ‘ ldoshlar yordamida fazoviy usullardan foydalanib amalga oshirilmoqda. Shuningdek, masofadan zondlashda nafaqat fotoplyonkalar, balki raqamli fotoapparatlar, skanerlar, videolar, radar va termal sensorlar ishlatilmoqda. O ‘ tgan zamonlarda esa masofadan zondlash elektromagnit spektrning ko ‘ rinuvchi qismini ishlatish imkoniyati bilan cheklangan, spektrning inson ko ‘ ziga ko ‘ rinmaydigan qismi hozirgi kunda spektral filtrlar, fotoplyonkalar va boshqa turdagi sensorlar yordamida ishlatilishi mumkin [25] . Shuningdek, Yerning ko ‘ rinishi amaliyotga va hayotiy muammolarni hal etishga tadbiq etilgan, bunga misol qilib II jahon urushi davridagi havo razvedkasini keltirishimiz mumkin. Aerosuratlar dushman qo ‘ shinining joylashgan joyini tez va Yerdan kuzatganga qaraganda ancha xavfsiz kuzatish imkoniyatini bergan. Aerosuratlar harbiy kartalarni va strategik joylar haqidagi ma’lumotlarni tez va nisbatan aniqroq yangilash imkonini bergan. Hozirgi kunda esa masofadan zondlash tez, aniq va yangi ma’lumotlar to ‘ plash talab qilinadigan soha bo ‘ lgan atrof- muhit boshqaruvida juda keng foydalanilmoqda. Sun’iy yo ‘ ldosh texnologiyalari va ko ‘ p – spektrli sensorlarni yaratilishi imkoniyatlarni yanada kengaytirdi, ushbu texnologiyalar yordamida Yerning juda katta maydonlaridan atrof muhit to ‘ g ‘ risida inson ko ‘ ziga ko ‘ rinmaydigan ma’lumotlarni olish mumkin [25] . 1.3.2 - rasm. Masofadan zondlash qulilmalari. Yerni masofadan zondlashning eng keng tarqalgan usullaridan biri - turli usullarni qo ‘ llagan holda turli spektr intervallar yordamida Yer yuzini tasvirga olishdir. Multispektral tasvirlar yordamida faqatgina holatlar va obyektlarni aniqlash bilangina cheklanib qolmasdan, balki ularni miqdor jihatdan ham baholash imkoniyati mavjud bo`ladi. Tasvirlarni mavzuli tahlil qilish jarayonida tez-tez turli manbalardan, masalan, raqamli topografik va mavzuli xaritalar, grafiklar, shaharlar sxemalari, tashqi ma’lumotlar bazasidan foydalaniladi. Multispektral tasvirlarning hajmi tasvirdagi eng kichik obyektlarning xususiyatlarini aniqlash imkoniyati mavjudligi darajasiga ko ‘ ra xarakterlanadi. Masalaning yechilishiga qarab past darajadagi (100 m dan ko`proq), o ‘ rta darajadagi (10-100 m) va yuqori darajadagi (10 m dan kamroq) joylashgan tekislikdagi tasvirlardan foydalaniladi. So ‘ rov tasvirlari past darajada tekislikdagi tasvirlardan iboratdir, lekin bir vaqtning o ‘ zida butun yarimsharga qadar katta hududni qamrab olishi mumkin. Bunday ma’lumotlar metereologiya sohasida keng qo ‘ llaniladi. Bugungi kunda o ‘ rta darajadagi tekislikdagi tasvirlar atrof- muhit monitoringi uchun eng yaxshi ma’lumotlar manbaidir. Yuqori darajadagi tekislikdagi tasvirlar yuqori aniqlik bilan tahlil qilish imkonini bergani sababli so ‘ nggi yillarda harbiy maqsadlarda, shu bilan birga, tijorat kosmik tizimlarida va geoaxborot tizimlarida keng qo ‘ llanilib kelinmoqda. Yerni masofadan zondlash ma’lumotlariga ishlov berish tizimlari turli sohalarda turli vazifalarni aniq tahlil qilish va kerakli yechimlarni ishlab chiqish imkonini beradi, bularga: - Tizimli ravishda mintaqaviy resurslarni baholash; - Ifloslantiruvchi o ‘ simliklar chiqindilarning ta’sir sohalarini aniqlash va baholash; - O ‘ rmon yong ‘ inlari va daraxtlarni kesish monitoringi; - Qishloq va o ‘ rmon xo ‘ jaligi samaradorligini baholash; - Qor qoplamalari, cho ‘ llanish va sho ‘ rlanishlar monitoringi; - Foydali qazilmalar va mineral konlarni aniqlash hamda xaritalash; - Shahar hududlarida yashil maydon monitoringi. Kartalarni ishlab chiqishda masofadan zondlashni qo ‘ llashga bo ‘ lgan talab kundan kun ortib bormoqda va u yordamida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: stereo qoplash, tez-tez tasvirga tushirish, ma’lumotlarni vaqtida yetkazish, katta maydonlarni qoplash, global qoplash, kelgusida kartalarni yangilash uchun raqamli formatda saqlash hamda zamonaviy GAT texnologiyalari bilan moslashtirish. Kartalardan foydalanuvchilar tarkibiga o ‘ rmonchilik, konchilik va neft kompaniyalari, xizmat ko ‘ rsatuvchi muhandislik tashkilotlari, kommunal xizmatlar va infratuzilmani rivojlantirish tashkilotlari (truboprovodlar, telekommunikatsiya, transport va elektr energiya xizmatlari), davlat kartalashtirish tashkilotlari va mudofaa tizimlari kiradi. Mudofaa tizimidan boshlab tijoratgacha qo ‘ llanilishi, ma’lumot hamda uning masshtabini kattalashishi va aniqligi karta mahsulotlarini qo ‘ llashga bo ‘ lgan talabning ko ‘ payishiga olib kelmoqda [25] . 1.3.4 - rasm. Masofadan zondlash jarayoni. Masofadan zondlash karta tuzishda quyidagi maqsadlarda qo ‘ llanilmoqda: - Konturli karta tuzish; - Balandlikning raqamli modelini (DEM) yaratish; - Asosiy mavzuli karta tuzish, topografik karta tuzish. Yerni masofadan zondlash va hududlar monitoringida xaritalar tuzishning 3 ta asosiy usuli mavjud : 1. Dala tasvirlari-geodezik o`lchov asboblari yordamida o ‘ lchov olish, kuzatish va joy xaritalaridan foydalangan holda ma’lumotlarni to ‘ plash. 2. Aerofotos’yomka - uchish apparatlari (samalyot, vertalyot v.b)ga maxsus o ‘ rnatilgan uskunalar yordamida Yer yuzini raqamli tasvirga olish. 3. Fazoviy tasvirga olish - kosmik apparatlari (sputnik)ga o ‘ rnatilgan maxsus uskunalar yordamida Yer yuzini tasvirga olish. Masofadan zondlash eng ko ‘ p qishloq xo ‘ jaligi, geodeziya, xaritalarni yaratish, Yer yuzi va okeanni, shuningdek atmosfera qatlamlarini kuzatishda qo ‘ llaniladi [25] . Masofadan zondlash deganda obyektlar bilan ular bilan jismoniy aloqa qilmasdan ma’lumot olish tushuniladi. Biroq, bu ta’rif juda keng. Shuning uchun biz "masofadan turib zondlash" tushunchasining xususiyatlarini konkretlashtirishga imkon beradigan ba’zi cheklovlarni, xususan, aviatsiya xavfsizligi uchun muhim bo ‘ lgan atmosferani masofadan zondlash kontseptsiyasi kiritilgan. Birinchidan, ma’lumot texnik vositalar yordamida olinadi deb taxmin qilinadi[ 15 ]. Ikkinchidan, biz masofadan zondlashni boshqa ilmiy-texnik sohalardan tubdan ajratib turadigan, masalan, texnik vositalardan ancha uzoq masofada joylashgan obyektlar haqida gapiramiz, masalan, materiallar va mahsulotlarni buzmaydigan sinovlari, tibbiy diagnostika va boshqalar. Masofaviy zondlash atmosfera va Yer yuzini o ‘ rganishni o ‘ z ichiga oladi; yaqinda Yer osti masofasini zondlash usullari ham rivojlandi. Troposferaning holati va parametrlari to ‘ g ‘ risida ma'lumot olish uchun masofadan turib aloqasiz usul va vositalardan foydalanish aviatsiya xavfsizligini ta’minlashga yordam beradi[ 15 ]. Masofadan zondlashning asosiy afzalliklari - atmosferaning katta hajmlari (yoki Yer yuzining katta maydonlari) to ‘ g ‘ risida ma’lumot olishning yuqori tezligi, shuningdek, boshqa yo ‘ llar bilan izlanish uchun amalda mavjud bo ‘ lmagan obyektlar to ‘ g ‘ risida ma’lumot olish imkoniyati. Havo sharlari yordamida amalga oshiriladigan atmosferaning yuqori qatlamida an’anaviy meteorologik o ‘ lchovlar yordamida masofadan zondlashning murakkab usullari keng va tizimli ravishda qo ‘ llaniladi[ 15 ]. Masofadan zondlash juda qimmatga tushadi, ayniqsa kosmos orqali. Bunga qaramay, qiyosiy tahlil olingan xarajatlar va natijalar ovoz berishning yuqori iqtisodiy samaradorligini isbotlaydi. Bundan tashqari, sezgir ma’lumotlardan, xususan, meteorologik sun’iy yo ‘ ldoshlardan, yer usti va havodagi radiolokatsion vositalardan foydalanish tabiiy ofatlarning oldini olish va xavfli meteorologik hodisalardan saqlanish orqali minglab odamlarning hayotini saqlab qoldi. Shuning uchun, dunyoning yetakchi mamlakatlarida jadal rivojlanib borayotgan masofadan turib zondlash sohasidagi eksperimental, dizayn va ekspluatatsion faoliyat to ‘ liq asoslanadi[ 15 ]. Shu bilan birga masofadan zondlashning bir qancha kamchiliklari ham mavjud. Bulutli kunlarda sun’iy yo ‘ ldoshlardan fotosuratlar olishda anchagina muommolarga duch kelinadi. Bundan tashqari, m asofadan zondlash juda qimmat tahlil usuli hisoblanadi, ayniqsa kichikroq maydonlarni o ‘ lchash yoki tahlil qilishda. Masofadan zondlash tasvirlarni tahlil qilish uchun maxsus tayyorgarlikni talab qiladi. Shuning uchun uzoq muddatda masofadan zondlash texnologiyasidan foydalanish qimmatga tushadi, chunki texnologiya foydalanuvchilariga qo ‘ shimcha treninglar berilishi kerak. Agar fotografiya xususiyatlarining turli tomonlarini tahlil qilish zarurati tug ‘ ilsa, takrorlanuvchi fotosuratlarni tahlil qilish qimmatga tushadi. Aynan odamlar ma’lumotlarni to ‘ plash uchun qanday sensordan foydalanish kerakligini tanlaydilar, ma’lumotlarning o ‘ lchamlari va sensorning kalibrlanishini aniqlaydilar, sensorni olib yuradigan platformani tanlaydilar va ma’lumotlar qachon yig ‘ ilishini aniqlaydilar. Shu sababli, bunday tahlilda inson xatosini kiritish osonroq. O ‘ zining elektromagnit nurlanishini chiqaradigan radarlar kabi kuchli faol masofadan zondlash tizimlari intruziv bo ‘ lishi va tekshirilayotgan hodisaga ta’sir qilishi mumkin. Masofaviy zondlashda ishlatiladigan asboblar ba’zan kalibrlanmagan bo ‘ lishi mumkin, bu esa masofadan zondlash ma’lumotlarining kalibrlanmaganligiga olib kelishi mumkin. Ba’zida tahlil qilinayotgan turli hodisalar o ‘ lchash vaqtida bir xil ko ‘ rinishi mumkin, bu esa tasniflash xatosiga olib kelishi mumkin. Tahlil qilinayotgan tasvirga ba’zan o ‘ lchanmaydigan boshqa hodisalar ham xalaqit berishi mumkin va bu ham tahlil davomida hisobga olinishi kerak. Masofadan zondlash texnologiyasi ba’zan haddan tashqari sotiladi, u jismoniy, biologik yoki ilmiy tadqiqotlar o ‘ tkazish uchun barcha yechim va ma ’ lumotlarni taqdim etadigan panatseya kabi his qiladi. Masofaviy zondlash ma’lumotlari taqdim etgan ma’lumotlar to ‘ liq bo ‘ lmasligi va vaqtinchalik bo ‘ lishi mumkin. Ba’zan katta masshtabli muhandislik xaritalarini sun’iy yo ‘ ldosh ma’lumotlaridan tayyorlab bo ‘ lmaydi, bu esa masofadan zondlash ma’lumotlarini yig ‘ ishni to ‘ liq bo ‘ lmaydi. 2.2 Geografik axborot tizimlarida J anubiy O rol landshaftlari o‘zgarishini tahlil qilish Biz ushbu tadqiqot ishini Modis su’niy yo ‘ldoshi ma’lumotlaridan foydalangan holda olib bordik. Modis ma’lumotlarini olish jarayoni quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 1. https://earthexplorer.usgs.gov/ internet saytiga kiriladi va tegishli tartibda ro ‘ yxatdan o ‘ tiladi. Ish joyi, telefon raqami, faoliyat turi, muassasa va kalit so ‘ z hamda ism-login tanlanadi. Ro ‘ yxatdan o ‘ tganingizdan keyin internet pochtangizga xat keldi va uni tasdiqlash orqali saytga kirish imkoni bo ‘ ladi. 2. Ma’lumotlarning hajmi kattaligini inobatga olgan holda yuqori tezlikka ega internet ta’minotchisi bilan bog ‘ langan maqsadga muvofiq. 3. Muloqat oynasidan avval tadqiqot obyekti tanlab olinadi. Buning uchun geografik koordinatalarni kiritish yoki maxsus hududni belgilovchi anjomdan foydanish lozim bo ‘ ladi. 4. Muloqat oynasining chap burchagida sun’iy yo ‘ ldoshlar xizmatlari taklif qilingan. Bu yerda tanlangan hudud bo ‘ yicha sun’iy yo ‘ ldoshlar ma’lumotlari joylashtirilgan. 5. Hamma sun’iy yo ‘ ldoshlar ma’lumotlari biz uchun bevosita foydalanish imkonini bermaydi, ya’ni ularning ko ‘ pchiligini sotib olish zarur. Ayrimlari tadqiqot obyekti doirasida kuzatuv olib bormagan yoki faoliyatini tugatgan bo ‘ lishi mumkin. 6. MODIS MOD09A1 sun’iy yo ‘ ldoshini tanlaymiz, chunki u ilmiy tadqiqot ishlari uchun bepul taqdim qilinadi (ammo qisman o ‘ zgartirilgan bo ‘ ladi) va hududga tegishli sur’atning ma’lumotlari ko ‘rib chiqamiz. 7. Muloqat oynasidagi axborotda sur’atning sifati, bulutlilik darajasi, vaqti haqida ma’lumotlar keltiriladi. Bulutlik darajasi 20% dan kam bo ‘ lgan hollarni tanlaymiz va buyurtmaga jo ‘ natamiz. 8. Buyurtma oynasida agar u ma’lumot ilgari ham bizdan boshqa foydalanuvchi tomonidan olingan bo ‘ lsa darhol taqdim qilinadi. Aks holda tegishli tartibda buyurtma qilinib kamida 4-7 kun kutiladi. 9. Buyurtma jarayoni yoki ma’lumotni yuklab olishdan oldin taklif qilinayiotgan xizmatlarni qarab chiqamiz. 10. Sur’atlarni maxsus – ArcView, PCI Geomatics yoki boshqa dasturlar yordamida ochamiz. Aks xolda biz faqat oq va qora tasvirni ko ‘ rishimiz mumkin. 3 . 2 . 1 -rasm. earthexplorer.usgs.gov saytidan ma’lumot olish jarayoni. Tadqiqotning maqsadiga mos ma’lumotlar har doim ham osongina topilavermaydi. Chunki sun’iy yo ‘ ldoshning orbitasi bo ‘ ylab sur’atga olishi davrida ob-havodagi noqulayliklar sodir bo ‘ lishi mumkin. Bunday hollarda maqsadga qarab xulosa chiqarish va tegishli o ‘ zgartirishlar kiritish lozim bo ‘ ladi. Yer yuzasi xaritasini masofadan olingan ma’lumotlar asosida yaratishning bir necha yo ‘ llari bor. Quyida buning uchun e’tiborga olinishi kerak bo ‘ lgan bir necha ma’lumotlar va izohning muqobil variantlari ro ‘ yxati ketma-ketligi keltirilgan: - Sun’iy yo ‘ ldosh sur’atlaridagi ko ‘ rinishlarni amaliyotga tatbiq qilish; - Sun’iy yo ‘ ldosh sur’atlaridagi raqamli tasvirlarni tahlil etish; - Aerofotosur’atlarni tahlil qilish; - Havo sharlarida olingan tasvirlar yordamida; - Dala tajribalari orqali sun’iy yo ‘ ldosh ma’lumotlarini tasdiqlash orqali; - Vodea-hodisalarni videotasvirlar orqali tasvirlash; - Kichik o’lchamli sur’atlarni o ‘ rganish orqali. Yuqorida ko ‘ rsatilganlardan tashqari boshqa bir qancha usullar ham yer yuzasidagi voqea va hodisalarni tasvirlashda katta yordam beradi. Birinchi navbatda masofadan olingan tasvirlarga bo ‘ lgan talablarni ko ‘ rib chiqish zarur. Bundan tashqari tasvirni tahlil qilish va qayta ishlashning ba’zi usullarini bilish zarur. Agar tasvirlar bosma shaklda bo ‘ lsa uni ko ‘ rish juda sodda bo ‘ ladi va klassifikatsiyalash jarayoni shunga mos ravishda chegaralangan bo ‘ ladi. Biroq tasvirlar raqamli ko ‘ rinishda bo ‘ lsa, tasvirni ko ‘ rish va ishlash uchun dasturiy ta’minotga ehtiyoj bo ‘ ladi. Tasvirlarni tahlil qiladigan dasturiy ta ‘ minotlar o ‘ n minglab dollarda bo ‘ lishi mumkin. Bugungi kunda ularning quyidagi turlari mavju: ArcView, ERDAS, PCI Geomatica, Spring, ENVI, QGIS va h. k. Ularning ayrimlari bepul dasturlar va ayrimlarining imkoniyatlari cheklangan. Raqamli tasvirlardan foydalanib yer yuzini sinflashtirishning bir nechta variantlar mavjud. Shu o ‘ rinda yer yuzasidan foydalanishni sinflashtirish tushunchasini aniqlab olsak. Bu aynan yer yuzasidagi voqea va hodisalarni o ‘ rganish va tahlil qilish tushunchasi bilan bir xil ma’noga ega. Har ikkalasida ham voqea va hodisalar tizimlashtirilgan holda kartalashtirish uchun ishlatiladi. Masofadan olingan ma’lumotlar asosida aniq bir hududning geografik kartasini yoki yer yuzasidan foydalanish kartasini yaratish uchun ma’lum bir mahorat darajasiga ham ehtiyoj bor. Ehtimol, eng muhim qobiliyat rasmda ko ‘ rinadigan xususiyatlarni yerdagi narsalar bilan bog ‘ lash qobiliyatidir. Odatda bu qobiliyat tajribadan: egallangan malaka va ko ‘ nikmalardan kelib chiqadi. Ushbu ko ‘ nikma va malakalarni o ‘ rganishni boshlashning yaxshi usuli bizga tanish bo ‘ lgan joy tasvirlarini o ‘ rganish va ma’lum hodisalarni xaritada tasvirlashni boshlashdir. Bu kabi usul mutaxassislar salohiyatini doimo oshirish qiyin, ammo shakllantirish uchun yetarli. Kameral sharoitda odatda avtomatlashtirilgan sinflashtirish mehanizmi qo ‘ llaniladi. Bu albatta, masofadan ma’lumotlarni tahlil qiluvchi uchun muhim bosqich. Lekin algoritmning qanday ishlashini yoki masofadan aniqlashning fizik jihatlarini tushunish – mutaxassis to ‘ laqonli yer yuzasi kartasini tuzishi uchun shart bo ‘ lmasligi ham mumkin. Umuman olganda, masofadan ma’lumotlar olish bilan mustaqil shug ‘u llangan yoki uni seminarlar hamda universitet amaliy mashg ‘ ulot darslarida o ‘ rgangan bo ‘ lishingizdan qatiy nazar, tajribali xamkasblardan bazi fikrlarni qabul qilish maqsadga muvofiqdir. Sur’atlarni tahlil qilish rejansini va ish jarayonini vaqti-vaqti bilan mutaxassisga ko ‘ rsatib turish juda foydali bo ‘ ladi. Chunki ular ba’zida oson va yengil tushuntirishi, yaxshi tarafga o ‘ zgartirish va yer yuzasini sinflashtirish xaritasini yaxshilashga yordam beradigan boshqa variantlarni taklif qilishlari mumkin. Masofadan ma’lumotlar olish va u asosda yer yuzasining holatini sinflashtirish ishlarida hudud bo ‘ yicha aniq yechimga kelish ham muhim masalalardan birisidir. Karta qanday tayyorlanishini bilganimizdan so ‘ ng, biz xaritalashtiriladigan hududni aniqlashimiz kerak. Bu oson ish bo ‘ lishi mumkin, lekin bazi hollarda loyiha ishtirokchilari orasida kelishuvga erishish qiyin bo ‘ ldi. Masalan tadqiqot maydoniga kichik bir qism qo ‘ shish qo ‘ shimcha tasvirlarni sotib olishni talab qiladi va shuning uchun tasniflashni amalga oshirish uchun zarur resurslarni ko ‘ paytiradi. Shu sababli vaziyatni loyiha ishtirokchilari bilan muhokama qilgandan so ‘ ng, o ‘ rganish maydonining kichik qismini o ‘ z ichiga oladigan qo ‘ shimcha xarajatlar oqlanmaydi deb qaror qilishimiz mumkin. Tadqiqot maydonini tanlashda asosiy masala unga qo ‘ shimcha hudud tanlash ham ahamiyatga ega. Bu o ‘ rganish doirasidan tashqarida joylashgan maydondagi va unga o ‘ tishdagi voqea va hodisalarni yaxshiroq tushunish imkonini berdi. Buning eng oson yo ‘ li asosiy faoliyat doirasi atrofida qo ‘ shni hududlarni qamrab oladigan bufer yaratish ( 3 .2.1-rasm). Buferlar umumiy GISdan foydalanib yoki dasturiy ta’minot yordamida belgilanishi mumkin. 3 .2. 2 -rasm. Tadqiqot hududi uchun buffer zona tanlash namunasi. Yer yuzasidan foydalanishni sinflashtirish kartasini yaratish uchun qanday siflashtirish sxemasini qo ‘ llashni bilish zarur. Tadqiqot hududi klassifikatsiyasi tarkibidagi sinflar kartani oxirida foydalanadigan legendasini aniqlaydi. Misol uchun, xaritada bir xil o ‘ rmon va o ‘ rmon bo ‘ lmagan hududlar bir guruhga kiradimi yoki hatto o ‘ nlab turli toifalarga ajratilishi mumkinmi? Agar tayyor karta toifalari yer yuzasi holati yoki yerdan foydalanish, shu hududda yashovchi turlar yoki ularni muhofaza qilish kabi boshqa narsalarni ifodalaganda qanday sinflashtirish sxemasini qo ‘ llaymiz? Kartani qanday maqsadda ishlatish va ayrim boshqa real voqealiklar tasniflash sxemasining mazmunini belgilaydi. Biron bir ko ‘ p qo ‘ llaniladigan sinflashtirish sxemasini tanlashdan oldin tadqiqot hududining xususiyatlarni e’tiborga olish lozim. Dunyo bo ‘ yicha yerdan foydalanish va yer qoplamining xaritalari uchun ishlatiladigan tasniflashning ko ‘ plab sxemalari mavjud. MODIS MOD09A1 sun’iy yo ‘ ldoshi ma’lumotlari asosida Janubiy Orolni sinflashtirish tartibi quyidagichadir: Dastlab biz ekranda ARC GIS dasturini ishga tushiramiz. So ‘ ngra ARC GIS dasturidagi Add Data tugmasini bosib, GIS_lab_2023 jildini qo ‘ shamiz. Qo ‘ shganimizdan so ‘ ng bizga 2 ta fayl ko ‘ rinadi. 3 .2.3-rasm. Sun’iy yo ‘ ldoshi ma’lumotlarini ArcGIS dasturiga qo ‘shish jarayoni Shundan biz MODIS MOD09A1 fayilini tanlaymiz va uning ichidan yaratilgan 3 ta jildni xam qo’shamiz. Shundan so ‘ ng ekranda bizga kerakli bo ‘ lgan hududning kartasi paydo bo ‘ ladi va shu joyda 3 ta jildni layers qilamiz. Keyin windows oynasidan image analysis tugmasini bosamiz va CTRL tugmasini ushlab turib zarur fayillarni qo ‘ shamiz. So ‘ ngra “processing” tugmasini bosib kerakli hududni tanlaymiz va uni zoom tugmasi orqali kattalashtirib olamiz. “Training sample manger” tugmasini bosamiz va suratning turli joylaridagi suv havzalari, qumli hudud, dalalar, uylar va hokozo hududlardan namuna olamiz va uni yaratilgan jadvalda № nomlaymiz va xar birga ajralib turishi uchun aloxida rang bilan belgilaymiz va save training samples tugmasi orqali fayllarni kompyuter xotirasining kerakli joyiga saqlab olamiz. “Classifaction” tugmasini bosamiz va kutamiz maximum likelihood classification tugmasi bosgan xolda yuklab olgan fayilni tanlaymiz kutamiz bu buyruq orqali biz kompyuterga tanigan hududlarni ko ‘ rsatdik va shunga o ‘ xshash hududlarni biz ko ‘ rsatgan sinf sifatida tanishini va hududlarni monitoring qilishini belgilab berdik bu orqali hududlarni deshirovka ham qilish mumkin. Natijani taxlil qilamiz! “View” tugmasi orqali tanlangan hududlarga e’tibor qaratamiz. Natijada ekranimizda dalalar, uylar, tog ‘ liklar, suv havzalari, qumli hududlar biz o ‘ zimiz belgilab olgan rangda kartaning turli joylarida nomoyon bo ‘ ladi. Bunda biz ularning umumiy hududi haqidagi ma’lumotga ega bo ‘ lamiz. Xulosa qilib aytsak sinflashtirish nazariyasi orqali biz istagan hududni sinflarga ajratgan xolda, mukammal tarzda, shu hududda bo ‘ layotgan voqea- hodisalarni o ‘ rganishimiz mumkin. Shularga mos xolda chora-tadbirlarni qo ‘ llashimiz, shu hududning aniq karta sxemasini tuzushimiz mumkin. J anubiy O rol hududini biz, MODIS MOD09A1 sun’iy yo ‘ ldoshidan olingan suratni ArcGIS dasturida nur qaytarish alomatlari bo ‘ yicha sinflashtirganimizda quyidagi ma’lumotlarga ega bo ‘ lamiz. Bular: 1) Qumli zona. Bu hudud Orol dengizining qurigan qismlarini o ‘ z ichiga oladi. Hozirda bu joylar butunlay qumlikka aylangan. Kartada ushbu qumli hudud ochiq sariq rangda ifodalangan. 2) Tuz qatlami. Bu hudud, tuzli zona Orol dengizining hozirda mavjud suvli qismigacha tutashgan tuz chiqib qolgan qismlarini o ‘ z ichiga oladi. Ushbu hudud Orol dengizi chekingani sari kengayib bormoqda. Bu hudud kartada pushti rangda ifodalangan hududlar. 3) Orol dengizining qolgan suvli qismi va Janubiy Orolbo ‘yidagi gidrografik obektlar . Ushbu hudud asosan moviy rangdagi hududlarni o ‘ z ichiga oladi. 4) Qamishlar. Bu hududlar asosan ko ‘l bo‘ylarida joylashgan. Kartada t o ‘ q sariq rangda ifodalangan. 5) O ‘simliklar va ekin dalalari . Janubiy Orolb o‘yi hududidagi o ‘simliklar va ekin dalalari . Bu hududlar kartada och yashil rang bilan ifodalangan. 6) Cho ‘llashayotgan hudud . Bu hudud kartada och zarg ‘aldoq rang bilan ifidalangan hudular hisoblanadi. 7) Shudgorlanmagan bo ‘sh yerlar va aholi punktlari . Asosan bu hududlar qizil rangda ifodalangan. 2012 yil 201 5 yil 201 9 yil 20 2 2 yil Qumli zona Tuz qatlam Gidrografiya Qamishlar O ‘simliklar va ekin dalalari Cho ‘llashayotgan hudud Shudgorlanmagan bo ‘sh yerlar va aholi punktlari 3.3.1-rasm. Janubiy Orolning so ‘ nggi 10 yillik landshaft o ‘zgarishi karta sxemasi. Janubiy Orolbo ‘yi maydoni sinflashtirish karta sxemasi bo ‘ yicha uning maydonlarini aniqlash uchun har bir hududdagi nuqtalar sonini sun’iy yo ‘ldoshdan olingan raster fayl o‘lchamlariga ko‘paytirgan holda aniqlaymiz. Hududlarda nuqtalar soni quyidagicha ekan: 3.1.1 -jadval № Landshaftlar Nuqtalar soni 2012 yil 2015 yil 2019 yil 2022 yil 1 Qumli zona 1 190,00 53 394,00 39 040,00 46 045,00 2 Tuz qatlami 67 024,00 70 638,00 78 766,00 52 280,00 3 Gidrografiya 37 838,00 21 816,00 12 784,00 10 842,00 4 Qamishlar - 21 030,00 30 600,00 21 177,00 5 O‘simliklar va ekin dalalari 8 678,00 15 282,00 10 203,00 42 223,00 6 Cho‘llashayotgan hudud 29 239,00 27 133,00 33 735,00 27 809,00 7 Shudgorlanmagan bo‘sh yerlar va aholi punktlari 9 185,00 3 454,00 8 382,00 12 862,00 Bu kartalarda asosan Janubiy Orolbo ‘yi maydoni 7 ta sinfga ajratib o ‘ rganilgan. Bu kuzatishlardan ushbu 8 ta sinflashtirilgan huduning maydonini ham aniqlashimiz mumkin (3.3.1-jadval). 3. 3 . 2 -jadval Janubiy Orol landshaftlari maydoni № Landshaftlar Maydoni km² 2012 yil 2015 yil 2019 yil 2022 yil 1 Qumli zona 255,44 11461 ,35 8380,17 9883,84 2 Tuz qatlami 14387,11 15162,88 16907,60 11222,22 3 Gidrografiya 8122,15 4682,93 2744,16 2327,30 4 Qamishlar 0 4514,21 6568,47 4545,77 5 O‘simliklar va ekin dalalari 1862,78 3280,37 2190,13 9063,42 6 Cho‘llashayotgan hudud 6276,33 5824,26 7241,42 5969,37 7 Shudgorlanmagan 1971,61 741,42 1799,24 2760,90 bo‘sh yerlar va aholi punktlari 2012 yil 2015 yil 2019 yil 2022 yil Maydoni km²020004000600080001000012000140001600018000 1 Qumli zona 2 Tuz qatlami 3 Gidrografiya 4 Qamishlar 5 O‘simliklar va ekin dalalari 6 Cho‘llashayotgan hudud 7 Shudgorlanmagan bo‘sh yerlar va aholi punktlari 3.3. 2 -rasm. Janubiy Orolning 2012-2022 yillar moboynida landshaf maydonlari o ‘ zgarish dinamikasi Yuqoridagi ma’lumotlardan (3.3. 2 -jadval) kelib chiqib, 2019 yilga qadar qumli zona, tuzli qatlam, cho‘llashayotgan hududlar yildan yilga ko‘payib kelganini, gidrografik obektlar, o ‘ simlaklar va ekin dalalarini esa kamayganini ko‘rishimiz mumkin. Denigizni qurib borish natijasida nafaqat Orol dengizining qurigan tubida, balki butun Orolbo‘yi hududida oldingi gidromorf sharoitda rivojlangan tabiat komplekslari hozirda avtomorf sharoitda rivojlanib, katta maydonlarda cho‘llanish jarayoni sodir bo‘ldi va tabiiy geografik sh aroitning o‘zgarishiga, ijtimoiy ekologik vaziyatnin g og‘irlashishiga olib keldi. Bir paytlar baliqchilik sanoati rivoj topgan Orolbo‘yi hududidagi serhosil yerlarda qishloq xo‘jaligi, chorvachilik, mo‘ynachilik uchun ham barcha sharoit mavjud edi. Bu hududning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi hamda aholining turmush sharoitida muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Afsuski, inson omili tufayli o‘tgan asrda bu yerda mavjlanib turgan butun boshli dengiz o‘rnida maydoni 5,5 million gektarga teng «Orolqum» sahrosi paydo bo‘ldi. U ndan ko‘tarilayotgan qum va tuz bo‘ronlari bir necha ming kilometr masofagacha yetib borgan . Hatto, uning zaharli tuzlari Antarktida sohillari, Grenlandiya muzliklari, Norvegiya o‘rmonlari va Yer sayyorasining boshqa ko‘plab nuqtalarida ham topildi. Tahlilning 2022 yil natijalarida esa tuzli qatlamning o‘tgan davrga nisbatan kamayganini, o‘simliklar va ekin dalalarini ko‘payganliligi kuzatishimiz mumkin. Bunga, so‘nggi yillarda Orolbo‘yi mintaqasida “Yashil qoplamalar” maydonlarini kengaytirish, shuningdek, o‘rmon fondi yerlarida flora va faunani saqlab qolish hamda tabiatga zarar yetkazmagan holda eko va ov turizmini rivojlantirish bo‘yicha olib borilayotgan chora tadbirlar natijasi sifatida qarashimiz mumkin. Oxirgi yillarda hukumatimiz tomonidan Orolbo‘yi mintaqasida global ekologik muammoning oldini olish va aholining ijtimoiy yashash tarzini yaxshilashga qaratilgan keng ko‘lamli chora-tadbirlar olib borilmoqda. 2018-2021 yillarda Mo‘ynoq tumanidagi o‘rmon xo‘jaliklari ishchi-xodimlari va aholi tomonidan 5,8 ming tonna saksovul va cho‘l o‘simliklarining urug‘lari jamg‘arildi. Amalga oshirilgan ishlar natijasida jami 1 million 525 ming gektar, shundan 1 million 456 ming gektar maydonda urug‘dan va 69 ming gektar maydonda cho‘l o‘simliklarining ko‘chatidan “yashil qoplamalar” – himoya o‘rmonzorlari barpo etildi. 2026 yilgacha Orolbo‘yi hududlaridagi 1 mln gektar yerga cho‘l o‘simliklari ekilishi rejalashtirilgan. Orol dengizining suvi qurigan tubi va Orolbo‘yi mintaqasidan ko‘tarilayotgan qum, tuz va chang zarrachalarining salbiy ta’sirini kamaytirish maqsadida 2022−2026 yillarda ushbu hududlarda himoya o‘rmonzorlari barpo etiladi. Bu haqda tegishli hukumat qarori qabul qilindi . 2021 yilning 6 iyul kuni Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 75-sessiyasi yalpi majlisida Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev tomonidan bildirilgan taklif asosida Orolbo ‘ yi mintaqasini ekologik innovatsiya va texnologiyalar hududi deb e lon qilish toʼ ‘ g ‘ risidagi maxsus rezolyutsiya bir ovozdan qabul qilindi. Ushbu rezolyutsiyada yuqori texnologiyali innovatsiyalar, ekologik toza, energiya hamda suvni tejaydigan texnologiyalarni yaratish va tatbiq qilishga investitsiyalarni jalb etish uchun shart-sharoit yaratish, «yashil iqtisodiyot» tamoyillarini keng qo ‘ llash, tuproq degradatsiyasi, cho ‘ llanish hamda ekologik migratsiyaning oldini olish, ekoturizmni rivojlantirish singari o ‘ ta dolzarb masalalarga doir chora-tadbirlar qamrab olinishi kerakligi ta’kidlandi. Yuqoridagi natijalarni tahlil qiladigan bo‘lsak, Orolbo‘yi mintaqasida olib borilyotgan islohotlar to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligini, bugungi kunda ular o‘z samarasini berayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Albatta, bu kabi sa’y-harakatlar qurib bitgan dengizga qayta “jon” bag‘ishlamoqda: Orol “ikkinchi hayotini” yashay boshladi, faqat bu safar dengiz emas, o‘rmonzor bo‘lib. 2.3 Cho’llashish jarayonlarini tadqiq etishda GAT ning ahamiyati CHo‘llashish masalasi dunyo hamjamiyati diqqat markazida turgan va jamiyat, davlatlar hattoki butun insoniyat taraqqiyotiga to‘sqinlik qiluvchi global ekologik muammolar qatoridan joy olgan. Bu muammo hududlarning geografik xususiyatlaridan kelib chiqib dunyo miqyosida turli omil, tezlik va kenglikda namoyon bo‘ladi. SHu bilan birga regional kesimlarda cho‘llashish jarayoni turlicha ahamiyatga ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, qishloq xo‘jaligiga yaroqli er maydonlarining kamayishi shaklida salbiy yoki cho‘l chorvachiligini kengaytirish misolida ijobiy va h.k. Deyarli barcha ilmiy tadqiqot ishlarida ushbu mavzu salbiy oqibat sifatida o‘rganiladi. Uning Xorazm vohasiga ta’sirini o‘rganish, cho‘llashish ehtimoli katta hududlarni aniqlash va ularni monitoring qilish, aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish kabilar bugungi kundagi geografik tadqiqotlari oldida turgan dolzarb masalalardir. Regional tabiiy geografik tadqiqotlarni olib borish ko‘p moliyaviy mablag‘ va uzoq vaqtni o‘z ichiga oluvchi jarayon bo‘lib, shu sababli ham bu o‘lchamdagi ishlar kamdan-kam holatlarda yakunlanadi, yoki kutilgan natijalarga olib keladi. Bu kabi ko‘lamdagi muammolar echimi sifatida masofadan ma’lumotlar olish usullarini qo‘llash samaralidir. Masofadan ma’lumotlar olish dastlab havo sharlari, kabutarlar, samolyot va bugungi kunga kelib esa sun’iy yo‘ldosh, dronlar tomonidan amalga oshirilish hammaga ma’lum. Ushbu ishda AQSH tomonidan uchirilayotgan Landsat sun’iy yo‘ldoshlari tizimining Landsat 8 (OLI/TIRS) va Landsat 5 (TM) sun’iy yo‘ldoshlari ma’lumotlaridan foydalangan holda Xorazm vohasining chekka qismlaridagi cho‘llashishga moyil hududlarni aniqlashga harakat qilindi. Ko‘pchilik tadqiqotlarda Xorazm vohasi tabiiy geografik ob’ekt sifatida qaraladi, ammo uning chegaralari borasidagi noaniqliklar va vohaning ma’muriy chegaralardan tashqaridaligi, hududning davriy o‘zgaruvchanligi tadqiqtchilarni voha doirasidan chetlab o‘tishlariga hamda natijalarni ma’muriy birliklar kesimida olishlariga sabab bo‘lgan (Allaberganov 1976; Eshchanov 2008). Voha chegaralarini masofadan olingan ma’lumotlar asosida aniqlash ham mumkin va bunda vegetatsiya indeksi – o‘simlik qoplamini inikator sifatida tanlash mumkin (Matchanov, Safarov, 2003). Ushbu maqolada voha chegarasining o‘rganilgan davrdagi eng katta maydoni (Matchanov, 2006) ya’ni 1998 yilgi holati asos qilib olindi va barcha tahlillar shu chegara bilan qiyoslandi. CHo‘llashish jarayonini aniqlash va monitoring qilish uchun Landsat 5 (TM) va 8 (OLI/TIRS) sun’iy yo‘ldoshlarining 2010, 2014, 2017 va 2019 yillardagi bulutlilik darajasi 10%dan kam bo‘lgan birinchi darajali ma’lumotlari AQSH Milliy Aeronavtika va Fazo ma’muriyati saytidan yuklab olindi ( https://earthexplorer.usgs.gov ). Ma’lumotlar voha hududining iyun va iyul oylaridagi tasvirlari bo‘lib, bulutlilik sababli aynan bir xil davrni tanlash imkonsiz bo‘ldi (3.3.1-jadval). Tahlil ishlarini olib borish uchun ArcMap, QGIS va iMSEP (https://imsep.urdu.uz) dasturlaridan foydalanildi. Sun’iy yo‘ldosh ma’lumotlarining 3 va 4 (Landsat 5TM), 4 va 5 bandlari Landsat 8 (OLI/TIRS) orqali vegetatsiya indeksi aniqlandi va barcha ma’lumotlar yagona faylga birlashtirildi (Mosaic to New Raster). Voha chegaralari bo‘ylab 10 km buffer zona hosil qilindi va bu masofa eng maqbul echim sifatida qaraldi. CHunki, 10 km.li maydon vohaning ichki qismlarini butunlay qamrab olmadi va cho‘l bilan chegaradosh hududlarga uzoq kirib bormadi. Buffer zona ichidagi vegetatsiya indeksi qirqib olindi va quyidagi tartibda qaytadan klassifikatsiya qilindi (3.3.1-rasm): 3.3. 1 - jadval. Tahlilga olingan ma’lumotlar Yil Hudud Sana (path/row) Sun’iy yo‘ldosh nomi 2010 Tuyamo‘yin 2010-07-19 (159\031) Landsat 5 TM Sariqamish 2010-07- 17(161\31) Dashoguz 2010-07- 10(160\31) Qo‘ng‘irot 2010-07- 17(161\30) CHimboy 2010-07- 10(160\30) 2014 Tuyamo‘yin 2014-07- 14(159\31) Landsat 8 OLI/TIRS Sariqamish 2014-07- 12(161\31) Dashoguz 2014-07- 21(160\31) Qo‘ng‘irot 2014-07- 12(161\30) CHimboy 2014-07- 21(160\30) 2017 Tuyamo‘yin 2017-07- 06(159\31) Sariqamish 2017-07- 04(161\31) Dashoguz 2017-06- 27(160\31) Qo‘ng‘irot 2017-07- 04(161\30) CHimboy 2017-06- 27(160\30) 2019 Tuyamo‘yin 2019-07- 12(159\31) Sariqamish 2019-06- 24(161\31) Dashoguz 2019-06- 17(160\31) Qo‘ng‘irot 2019-06- 24(161\30) CHimboy 2019-06- 17(160\30) 1 – 0 .0, 0 . 0 – 0 . 1 , 0 . 1 – 0 . 2 , 0 . 2 – 0 . 3 , 0 . 3 – 0 . 4 , 0 . 4 – 0 . 5 , 0 . 5 – 1 . Taqdim qilingan klassifikatsiya umumiy o‘simlik qoplami qiymatlarini ifodalaydi ( https://gisgeography.com/ndvi-normalized-difference-vegetation- index ). Aniq o‘simlik turlari bo‘yicha vegetatsiya indekslarini aniqlash ishlari radiospektrometr yordamida amalga oshiriladi. Tahlil natijalari shuni ko‘rsatdiki, vohaning 10 km bufer hududlaridagi vegetatsiya indeksi (2010 yildan tashqari) o‘rganilgan yillar kesimida keskin tafovutlarga ega bo‘lmadi. SHu sababli ham farqlar kartalari 0,0 - 0,1 va 0,1 - 0,2 ko‘rsatkichlar uchun alohida tayyorlanildi (3.3.2-rasm). 3.3. 1 - rasm. X orazm vohasi 10 kmli buffer hududining vegetatsiya indeksi karta sxemasi (2019 yil). 0,2-0,3 indekslar esa qishloq xo‘jalik erlari holati uchun yaqin qiymat va cho‘l zonalarida ular mavjud emas. – 1- 0 ,0 indeks o‘zgarmas bo‘lgan hududlar sifatida namoyon bo‘ldi. 3.3. 2 - rasm. 2019, 2017, 2014 yillarda voha chegarasida vegetatsiya indeksining o‘zgarishi sxemasi. Landsat 5 (TM) sun’iy yo‘ldoshi spektral imkoniyatlari Landsat 8 (OLI/TIRS) ga qaraganda cheklangan bo‘lib natijalar qiyslash uchun yaroqsiz va shu sababli bir hudud uchun bu ikkala sun’iy yo‘ldosh ma’lumotlaridan foydalanish tavsiya qilinmadi. Qolgan 3 yil uchun umumiy holat 3.3.2-jadvalda keltirildi. 3.3.2 - jadval. Vegetatsiya indeksining yillar bo‘yicha o‘zgarish holati Yil Vegetatsiya indeksi -1 - 0.0 0.0 - 0.1 0.1- 0.2 0.2 - 0.3 0.3 - 0.4 0.4 - 0.5 0.5 - 1 Maydon km.kv 2014 634.172 14717.4 9633.73 4975.04 2099.92 502.480 47.055 4 5 2 8 8 6 2017 985.805 1 13786.8 5 10728.1 4 4650.86 3 1953.73 435.859 2 53.010 9 2019 794.979 14610.3 10988.9 4356.48 2 1486.11 5 308.378 7 40.020 3 Jadvaldan ko‘rinadiki, cho‘l hududlari uchun ijobiy vegetatsiya indeksi ko‘rsatkichlari barqaror ( 0.0-0.1 ) yoki 2019 yilda qisman ko‘paygan ( 0.1-0.2 ). Ammo, ushbu qiymatlarini voha chegarasining qaysi hududlarida ko‘payganligi yoki kamayganligi uning o‘zgaruvchanlikka moyil hudud ekanligini aniqlashga yordam berdi. Karta sxemadagi qizil doiralar (2-jadval): Nukus shahrining sharqi, Qo‘ng‘irod tumani va Tuyamo‘yin suv omborining shimoliy qismlari 0.0-0.1 indeks qiymatlarida mutloq o‘zgaruvchan. Bu esa shu hududlarning cho‘llashish jarayoniga nisbatan ta’sirchanligini ko‘rsatadi. 0.1-0.2 ko‘rsatkich esa vohaning deqonchilik qilinadigan hududlari ichida, ya’ni 10 km chegaradan ichkaridagi hududda o‘zgaruvchan bo‘lib cho‘llashish jarayonini ifodalamaydi deb hisobladik. Olingan natijalarga asosan quyidagi xolosa va tavsiyalar keltirildi: Landsat 5 (TM) sun’iy yo‘ldoshi spektral imkoniyatlari Landsat 8 (OLI/TIRS)ga qaraganda cheklanganligi sababli vegetatsiya indeksini aniqlashda bu ikkala sun’iy yo‘ldosh ma’lumotlaridan qiyoslash tavsiya qilinmaydi. Vohaning cho‘llashishga moyilligi Qizilqum cho‘li chegaralarida keskin, Qoraqum cho‘li hududlarida o‘rtacha va Ustyurt tomon chegaralarida nisbatan barqarordir. Nukus shahri, Qo‘ng‘irod tumani va Tuyamo‘yin suv omborining shimoliy qismlarida o‘zgaruvchanlik sabablarini o‘rganishga oid alohida tadqiqotlar olib borish zarur. Bu esa shu hududlarda cho‘llashishni oldini olish uchun tegishli chora-tadbirlari ishlab chiqish imkonini beradi. Ishda qo‘llanilgan yondashuv va uslub vohaning cho‘llashishga ta’sirchan hududlarini monitoring qilishda foydalanish mumkin. Xulosa Men dunyo okeani va uning tarkibi qisimlari mavzusidan shularni o`rgandimki: Dunyoda okeanlar 4 ta Tinch , Atlatika , Hind va Shimoliy Muz okeanlari hammasi birgalikda Dunyo okeani deb atalishini bildim. Dengiz, qo`ltiqlar, bo`gozlar Dengizlar okeanlarning kichik qisimlari bo`lib, ulardan yarimorollar , orollar, va suv osti qirlari bilan ajralib turadi. Quruqliklarning chekkasiga tutashgan dengizlar chekka dengizlar deyiladi. Masalan, Hind okeandagi Arabiston dengizi, Tinch okeandagi Bering dengizi. Lekin ayrim dengizlar quruqlikning ichiga chuqur kirib borib, okeanlar bilan bo’g’izlar – tor suv yo’llari orqali tutashgan. Bunday dengizlar ichki dengizlar deb ataladi. O’rta dengizlar, Qizil dengiz, Qora dengiz ichki dengizlardir. Okean, dengiz va ko’llarda qo’ltiqlar ham bo’ladi. Qo’ltiq deb okean, dengiz va ko’llarning quruqlik ichkarisiga kirib borgan kichik va sayoz qisimlariga aytiladi. Hind okeanining Bengaliya va Fors qo`ltiqlari, Atlantika okeanining Biskay qo`ltig`i. Okean , dengiz, ko`l va doryolarning ikkita katta q1ismini tutashtirib turatigan suvli yo`lakka bo`g`oz deyiladi. Masalan Gibraltar bo`g`ozi Atlatika okeanini O`rta dengiz bilan tutashtiradi. Dunyo okeani tagi yirik litosfera plitalaridan tahkil topgan. Lekin ular materiklar bilan birga yaxlit litosfera plitalarini tashkil etganligi uchun materiklar nomi bilan ataladi. Dunyo okeani suvi ning asosiy xususiyati sho`rligidir. Agar suvining tarkibidagi tuz miqdori 1litr suvda 1 g dan kam bo`lsa chuchuk , ortiq bo`lsa , sho`r suv deb ataladi. Dunyo okeani suvlarining harorati geografik qonuniyat asosida o`zgarib boradi. Suv yuzasining o`rtacha yillik harorati 17.54°C ga teng. Dunyo okeanidagi suvning harakati oqimlari , qalqishlar va to`lqinlar kabi ko`rinishida namoyon bo`ladi. Katta hajmdagi okean suvlarining uzoq masofalarga yo`nalgan gorizontal harakati okean oqimlari deb ataladi. Men bu mavzudan o`zimga kerakli va zarur bo`lgan ma’lumotlarni bilib oldim . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 3. Abdullayev S.I., Usmanov I. Prirodniye resursi Kashkadarinskoy oblasti i ix xozyaystvennoye ispolzovaniye. Geograficheskiye aspekti. Prirodi xozyaystvennoy otsenki territorii Kashkadarinskoy oblasti i ix ispolzovaniye v kravedcheskoy podgotovki studentov. T.: 1980, S 11-12 4. Belotserkovskiy M.V i dr. Erozionniye protsessi. Izd. «Misl» M.: 1984, 255s. 5. Doshchanov M.B. О‘zbekistonda tuproq eroziyasi va unga qarshi kurash.// О‘zbekiston bilim jamiyati. T.: 1967 23 b 6. Djerrod A.Dj. Pochvi i forma relyefa. Kompleksnoye geomorfologo- pochvennoye issledovaniye. Perv s ang. L.: «Nedra» 1984, 208 s. 7. Karpachevskiy L.O. Zerkala landshafta M.: «Misl» 1983, 156 s 8. Nikitin YE.O. Rol pochv v jizni prirodi. M.: «Znaniye» 1982, 28 s 9. Mamatov A.M. Voprosi oxrani prirodnix kompleksov Karshinskoy step //Voprosi ekologii vip. № 3 , Ashxabod, 1992 S 221-223 10. Rafikov A.A. i dr. Prirodno-meliorativnaya otsenka novoorashayemiye zemel Uzbekistana. Meliorativnaya geografiya M.: 1975 11. Rafiqov A.A. Geoekologiya muammolari T. 1997 12. Mamatov F.P. Lalimikor tuproqlarda ishlov berish texnologiyasi va texnika vositalarini takomillashtirish. // Qarshi Davlat universiteti professor о‘qituvchilarining ilmiy amaliy konferensiyasi. Tezislari tо‘plami. Qarshi, 1996, 70-71 b 13. Snachkov I.A. Barba s eroziya pochv. Vesselxozizd M.: 1968, 168 s. 14. Jumayev X.N., Yо‘ldoshev R.I. Qashqadaryo viloyati yer-suv resurslaridan foydalanishning ba’zi ekologik muammolari// Istiqlol va geografiY. Geografiya jamiyatining IV syezdi meteriallari II-qism. T.: 1995, 65-67 b. 15. Nazarov X.T. Qumli yaylovlarni mustahkamlash uchun о‘tkaziladigan fitomeliorativ tadbirlarga doir// Qarshi Davlat universiteti professor о‘qituvchilarining ilmiy amaliy konferensiyasi. Tezislari tо‘plami. Qarshi, 1996, 77-78 b. 16. Hikmatov F.N. va b. Tuproqning yuvilish shakllari va suv eroziyasining ta’sirlari haqida. //Geografik ekologiya va tabiatdan foydalanish muammolari. Ilmiy amaliy konf. Tezislari. T.: 1999, 78-81 b. 17. Yusupov S., Tursunov L. Kitob – Shahrisabz kotlovinasi tuproqlaridan foydalanishning ekologik asoslari. //Ekologiya muammolari. Ilmiy anjuman materiallari . 2 –qism. Qarshi.: 1999, 102-103 b 18. Muradov M va b. Qashqadaryo vohasida shamol eroziyasining oqibatlari va ularni bartaraf etish .// О‘zbekiston janubiy rayonlari tabiati va xо‘jaligini majmuali о‘rganishning dlzarb masalalari. Respub. Ilmiy.amaliy anjumani materiallarining tezislari tо‘plami III-qism. Q.: 1991, 329 b. 19.Ochilov A.M. Uchet osobennosti relyefa mestnosti pri osvoyeniy zemle Karshinskoy stepi. .// О‘zbekiston janubiy rayonlari tabiati va xо‘jaligini majmuali о‘rganishning dlzarb masalalari. Respub. Ilmiy.amaliy anjumani materiallarining tezislari tо‘plami III-qism. Q.: 1991, 432 b. 20. G‘afurova L.A. va b. Eroziyaga uchragan sug‘oriladigan tuproqlar tarkibidagi gumusni saqlash hamda uning miqdorini oshirish.// Tabiat landshaftlarining ekologik muammolari. Ilmiy amaliy konfe. Materil. I-qism. Guliston, 1994, 50 b. 21. Madraimova K.I. va b. Tabiatni muhofaza qilishda tuproq muhofazasiga oid ayrim masalalar. //Ilmiy amaliy konfe. Materil. I-qism. Guliston, 1994, 56-57 b. 22. Ubaydullayev SH.R. yaylovlar fitomelioratsiyasi va tabiatni muhofaza qilish. // О‘zbekistonning ekologik muammolari va tabiatni muhofaza qilish. Ilmiy amal konf. Mater. Samarqand 1998, 132-135 b 23. Qorayev O. Qashqadaryo viloyatining ekologik ahvoli va uni yaxshilash choralari. //Ekologiya muammolari. Ilmiy anjuman materiallari . 2 –qism. Qarshi.: 1999, 22-23 b 24. Abdullayev M.Maxsudov A. Tuproqshungoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. T.: “О‘qituvchi”, 1988, 144 b 25. Muradov O. Zemelniye fondi i ix ratsionalnoye ispolzovaniye. Izd “Fan” T.: 1977, 96 s. 26. Muxamedov T. tuproq eroziyasi dehqonchilik uchn katta ofat. “О‘zbekiston” nashriyoti, T.: 1977, 96 s.

MAVZU: TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNI TADQIQ ETISHDA GEOGRAFIK AXBOROT TIZIMLARIDAN FOYDALANISHNING ROLI VA AHAMIYATI. MUNDARIJA I-BOB. TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNI TADQIQ ETISHNING ILMIY-AMALIY JIHATLARI. I.1. Tabiiy geografik jarayonlar va ularning xususiyatlari. I.2. Tabiiy geografik jarayonlar va ularni o’rganishning ilmiy-amaliy jihatlari. II-BOB. TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLARNI TADQIQ ETISHDA GEOGRAFIK AXBOROT TIZIMLARINING ROLI VA AHAMIYATI. 2.1 GAT va masofadan zondlash texnologiyalaridan geografik tadqiqotlarda foydalanish imkoniyatlari 2.2 Geografik axborot tizimlarida J anubiy O rol landshaftlari o‘zgarishini tahlil qilish 2.3 Cho’llashish jarayonlarini tadqiq etishda GAT ning ahamiyati Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar.

KIRISH О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda О‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yо‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga kо‘taradigan yil bо‘ladi” nomli ma’ruzasida “Ayni paytda biz qishloq xо‘jaligi sohasida birinchi navbatda tuproq unumdorligini oshirish choralarini kо‘rish, barcha agrotexnik tadbirlarni о‘z vaqtida bajarish, zamonoviy agrotexnologiyalarni joriy qilish .... lozim ” deyiladi 1 . Qashqadaryo havzasi yer resurslarining potensial imkoniyati juda katta bо‘lishiga qaramasdan turli xil noxush (eroziya, shо‘rlanish, botqoqlanish) jarayonlari ta’sirida ularning mahsldorligi yildan-yilga kamayib boryotganligi kuzatilmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri viloyatimiz hududidagi obikor yerlarning 321,8 ming gektari shamol eroziyasiga, 44,8 ming gektari suv eroziyasiga, lalimikor ekin maydonlarining 70 % shamol va suv eroziyasiga, yaylovlarning 90 % i shamol va suv eroziyasiga berilgan Yuqorida takidlanganlardan kо‘rinib turibdiki, yer resurslarining holatini yaxshilashga qaratilgan chora tadbirlarni ishlab chiqish shu kunning kechiktirib bо‘lmaydigan vazifalaridan biridir. Prezidentimiz ma’ruzasida kо‘rsatib о‘tilgan yо‘l yо‘riqlarga tayanilgan holda yuqorida ta’kidlab etilgan mulohazalarni e’tiborga olgan holda, mazkur ishda bu sohada kо‘rsatib о‘tilgan muammoli masallarni yechish yо‘llari bu mazkur ishning daolzarb e kanligini belgilaydi. Tadqiqotning о‘rganilganlik darajasi . Adir mintaqasi yerlaridan lalimikor dehqonchilikda oqilona foydalanish masalalar bilan M.V.Belotserkovskiy, M.B.Doshchanov, A.Dj.Djerrord, L.O.Korpachevskiy, 1 Ma’rifat2012 yil 24 yanvar № 007 (14556) A.A.Rafiqov F.P.Mamatov, I.A.Snachkov, X.T.Nazarov, F.N.Xikmatov, M.Muradov, A.M.Ochilov, L.A.G‘afurova, K.I.Shadraimova, SH.R.Ubaydullayev,

O. Murodov, T. Muxammedov A. Nigmatov, va boshqa olimlarning ilmiy tadqiqotlarida yoritilgan. Bitiruv malaka ishining maqsadi . Viloyat qishloq xо‘jaliginig turli tarmoqlarida foydalanilayotgan yerlarning mahsuldorligini oshirish bо‘yicha joy tabiiy sharoitlarning geografik tahlili qilish asosida yerlardan dehqonchilikda foydalanishda inson va tabiat о‘rtasidagi о‘zaro aloqalari natijasida yuzaga kelish mumkin bо‘lgan jarayonlarning salbiy oqibatlarini aniqlash va bunday jarayonlarni tugatishga yо‘naltirilgan ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish Tadqiqot obyekti Qashqadaryo hududlarida yerlardan dehqonchilikda foydalanish jarayonida yuzaga kelayotgan turli xil eroziya jarayonlarini о‘z ichiga oladi. Tadqiqot predmeti - yerlardan dehqonchilikda foydalanishda jarayonida yuzaga kelishi mumkin bо‘lgan salbiiy jarayonlrning oldini olmshga qaratilgan zamonoviy texnologiyalarning mazmuni va shakillarini о‘z ichiga oladi Bitiruv malaka ishining vazifalari. 1. Yaylov, lalimikor va obikor dehqonchilik maydonlarining tabiiy sharoitlarini о‘rganish 2. Yer resurslaridan hozirgi davrda foydalanishning samarador yо‘llarini tahlil etish 3. Yaylov, lalimikor va obikor dehqonchilik maydonlarida yuzaga kelgan eroziya jarayonlarining о‘ziga xos yо‘nalishlarini tadqiqi qilish 4. Yer resurslaridan foydalanish bilan bog‘liq bо‘lgan eroziya jarayonlarining kelib chiqish sabablarini tahlil qilish 5. Havzasining yer usti tuzilishi va tuproq iqlim sharoitlaridan kelib chiqib eroziyaga beriluvchan maydonlar uchun yangi agrotexnik tadbirlar majmuasini qо‘llashga oid ilmiy uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish Tadqiqot metodlari . Tadqiqotni olib borish jarayonida ilmiy-uslubiy adabiyotlarni, kartografik va statistik ma’lumotlarni tahlil qilish va kuzatish metodlari.

Tadqiqotning metodologik asosi . "О‘zbekiston Respublikatsiya Konstitusiyasi", "О‘zbekiston tabiatini muhofaza qilish tо‘g‘risidagi qonun" "Yerlardan oqilona foydanish tо‘g‘risidagi qonun", prezidentimiz I.A.Karimovning tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni tashkil etishga yо‘naltirilgan asarlari va ma’ruzalari ham ularda bayon etilgan yondoshuvlar, mazkur tadqiqot muammosiga oid metodik adabiyotlarga tayanilgan. Bitiruv malaka ishining ilmiy yangiligi. Yer resurslaridan foylanishning muhim talablaridan biri mavjud yerlaridan foydalanishda yuqori natijalarga erishish texnologiyalaridan foydalanish о‘ziga xos yondoshuvlarni talab etadi. Viloyatimizning yaylovlarida lalimikor va obikor yerlarida dehqonchilikda foylanishlarda tabiat va jamiyat qonuniyatlarining о‘zaro aloqadorligini ta’minlash dolzarb mumammolardan biri ekanligi nazariy jihatdan asoslangan Yer resurslaridan dehqonchilikda foylanish eroziya jarayonlarining oldini olishga qaratilgan yangi texnologiyalarningn tadbiqiga doir tavsiyalar ishlab chiqilib, ularning samaradorlik darajasi aniqlangan. Bitiruv malaka ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. 1. Yer resurslaridan foydalanishda eroziya jarayonlarini oldini olishga qaratilgan yangi texnologiyalarni tadbiq etishga doir ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitildi. Tadqiqot mavzusiga oid ilmiy-metodik adabiyotlar, kartografik va statistik materialar tahlil etishning metodologik asoslari takomillashtirildi. 2. Tadqiqot mavzusiga oid mavzular bо‘yicha olib borilgan texnologik yondoshuv mavjud yer resurslaridan oqilona foydalanishning samaradorligining oshishiga yordam beradi 3. Yer resurslaridan foydalanishda eroziya jarayonlarining oldini olishga oid ishlanmalardan, shuningdek bu sohada qо‘llanilgan yangi texnologiyalar asosida ishlab chiqilgan ishlar metodikasidan, shunga о‘xshash hudulardan foylanish jarayonida qо‘llanilishi mumkin. Bitiruv malaka ishining mazmuni. Bitiruv malaka ishining birinchi bobda tabiiy resurslar va ulardan foydalanishning hozirgi holatining tavsifi bayon etilib, unda dastlabki bandida resurs haqida tushuncha va uning umumiy ta’rifi va

ikkinchi bandida yer resurslari va ularning potensial imkoniyatlari hamda ulardan foydalanishning hozirgi holatibayon etiladi. Ikkinchi bobda esa, eroziya jarayonlarining nomoyon bо‘lish qonuniyatlari va asosiy faktorlari bayon etilgan bо‘lib uning birinchi bandida e roziya haqida tushuncha, ikkinchi bandida e roziya jarayonlarining nomoyon bо‘lishining va yakunlovchi uchinchi bandida eroziya jarayonlarini shakillantiruvchi asosiy faktorlar yoritilgan. Uchinchi bobi Qashqadaryo viloyati yer resurslaridan foydalanish jarayonida kuzatiladigan eroziya jarayonlari va ularning oldini olish masalalariga qaratilgan bо‘lib, uning birinchi bandida Qashqadaryo viloyati yer resurslarining umumiy tuzilmasi, ikkinchi bandida, yer resurslaridan foydalanish jarayonida kuzatiladigan eroziya, uchinchi bandida eroziya xovfi bо‘yicha rayonlashtirish va yakuniy tо‘rtinchi bandida eroziyaga qarshi kurash choralari bayon etilgan Xulosa qismida yerlardan foydalnish sohasida eroziya jarayonlarining oldini olishga qaratilgan agrotexnik tadbirlar asosida tavsiyalar va takliflar berilgan. Bitiruv malaka ishining hajmi. Ish kirish, ikki bob, besh band, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat bо‘lib 66 sahifada bajarilgan Ushbu ishning mazmunini boyitish maqsadida ta karta sxema, ta jadval va diagramma ilova qilindi. Ushbu ishni bajarish jarayonida shu mavzu doirasidagi adabiyotlardan, о‘zimizning bevosita dala kuzatish ishlarimizdan va shu sohaga tegishli mutaxassislarning maslahatlaridan hamda kafedramiz professor о‘qituvchilarining ilmiy ishlaridan keng foydalandik.

Похожие

ZARAFSHON VODIYSINING TABIIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI
KITOB-SHAHRISABZ BOTIG‘I TABIIY GEOGRAFIK SHAROITI
Buyuk geografik kashfiyotlar
Informatika fanidan amaliy mashg’ulot-larni tashkil etishda keys texnologiyadan foydalanishning dasturiy va uslubiy ta’minoti
SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARINING IJTIMOIY- IQTISODIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI