1“ZARAFSHON DARYOSI O’RTA OQIMI SHAROITIDA OQ AMURNING BIOLOGIYASI” Mundarija Kirish .. …………………………………………………………………………...3 I BOB. Adabiyotlar sharhi ………... …………………………………............10 1.1 Oq amur (Ctenopharyngodon idella) biologiyasining o’rganilish tarixi...10 II BOB. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va usullari .. …………………............15 2.1 Tadqiqot ishlari olib borilgan hududning fizik-geografik tavsifi va iqlimi…...…………………………………………………………………..… 15 2.2.Tadqiqot obyekti va usullari ………………………....................................27 III BOB. Tadqiqot natijalari …………………………………….....................34 3.1 Oq amurning sistematikasi va morfologiyasi, anatomiyasi............................................................................................................ 34 3.2 Oq amurning tarqalishi va yashash joylari......................................................49 3.3 Oq amurning t ana o’lchamlari va og’irligining ortishi ……………………...49 3. 4 Oq amurning ko’payishi va rivojlanish bosqichlari…… ………………..54 3.5 Oq amurning segaletkalarini boqish…………………………………... ….60 3. 6 Oq amurning oziqlanishi…………………………………………………..62

23.7 Oq amur balig’ining parazitlar bilan zararlanishi…………………….…… 66 Xulosalar …..………….………………………………………………. ……….69 Amaliy tavsiyalar. .….……………………………..…………………. ………..71 Ilovalar………………………………………………………………………….. 72 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….....76 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Keyingi vaqtlarda foydali baliqlar juda kamayib ketganligi sababli baliqlarni tabiiy sharoitda saqlash va ularning sonini ko’paytirish maqsadida davlatimiz tomonidan bir qator chora tadbirlar amalga oshirilmoqda. Baliqlarning ko’payish joylarini himoya qilish, suv havzalarini ortiqcha chiqindi va suv o’simliklaridan tozalab turish, daryo, ko’l va hovuzlarni sanoat korxonalaridan chiqqan zaharli oqava suvlardan va neft qo’yilishidan qo’riqlash, qimmatbaxo baliqlarni iqlimlashtirish, turlari va sonlari kamayib ketayotgan hamda O’zbekiston “Qizil kitob”iga kiritilgan baliq turlarini himoya qilish shular jumlasidandir.

3Respublikamiz aholisining oqsil moddalariga bo‘lgan talabini qondirishda baliq va baliq mahsulotlari muhim ahamiyatga ega. Baliq insoniyat tomonidan qadim zamonlardan beri iste’mol qilinib kelinadi. Respublika sog’liqni saqlash vazirligining tavsiyasiga ko'ra har bir inson organizmi sog'lom rivojlanishi uchun kuniga 33 g yoki yil davomida 12 kg baliq mahsuloti iste’mol qilishi lozim. Hozirgi kunda baliqchilik xo'jaliklarida yetishtirilayotgan, tabiiy suv havzalaridan ovlanayotgan baliqlar aholi ehtiyojini to’liq qondira olmaydi. Oziq- ovqat xavfsizligini taminlashda baliq ovlash va akvakulturaning o’rni katta. Baliq to’la qimmatli, oqsilga boy ozuqa obyekti hisoblanadi. 2004 yilda dunyo miqiyosida 106 million tonna baliq ovlavgan. Baliq inson ratsionidagi protaein miqdorini 20 % baliq tashkil qiladi. Dunyo miqiyosida yil mobaynida istemol qilinadigan baliq miqdori 16,6 kg ni tashkil qiladi. Baliq yetkazib beruvchi soha baliq ovlash korxonalaridir, lekin buning ulushi 2004 yilga kelib 57%ga qisqardi. Buning asosiy sababi quyidagi omillar: O’ta baliq ovlash shu munosabat bilan ko’pchilik baliq turlari kamayib ketdi. Bu esa tabiiy ko’llarni qashshoqlashishiga olib keldi. Baliqchilik sohasi O’zbekiston qishloq xo’jaligining rivojlanishini asosiy potensiali hisoblanadi. Lekin oxirgi yillarda bu soha nihoyatda pasayib ketdi. Baliqchilikni rivojlantirishda Respublikada shu jumladan Samarqand viloyatida ham imkonyatlar katta. 2007 yil iyul oyida O’zbekiston qishloq va suv xo’jaligi vazirligi BMT tashkiloti huzuridagi Oziq – ovqat va qishloq xo’jaligi masalasi (FAO) bo’yicha shug’ullanadigan markazga O’zbekistonda baliq ovlash va akvakulturani mustahkam rivojlantirishda hamkorlik qilish bo’yicha murojaat qiladi. Shu munosabat bilan, FAO quyidagi loyiha programmasi TSR|UZB| 3103(D) yani shu programma orqali “O’zbekistonda baliq ovlash va akvakultura kabi sohani rivojlantirishda hamjihatlikda ish ko’rish rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishni qo’llab quvvatlash” loyihasi ishlab chiqildi. Ushbu loyxa O’zFA suv muammolari o’simlik va hayvonot olami genofondi instutlari tomonidan amalga oshiriladi.

4Baliqla rn ing yuqori mahsuldor zotlarini joriy etish, baliq y etishtirish hajmlarini bosqichma-bosqich ko ’ paytirish, ichki ehtiyojni to ’ liq ta’minlash uchun suv havzalarining sifatini yaxshilash va hosildorligini oshirish; Aydar-Arnasoy ko’llar tizimida ekoturizimni rivojlantirib bаliq yetishtirish, ovlash va qayta ishlashni kengaytirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish; Respublika suv omborlaridan samarali foydalanish uchun baliq y etishtirish va ovlash ishlarini tashkil etish; Yuqori malakali xorijiy mutaxassislarni jalb etish yo’li bilan yetishtirishning qafas usulini tizimli ravishda keng joriy etish; Hozirda respublikada 3606 ta baliqchilik xo ’ jaliklari faoliyat olib bormoqda. Suv havzalarining umumiy maydoni 595,3 ming gektar bo’lib, tabiiy suv havzalari 562,5 ming gektar, su’niy maydonlar 32,2 ming gektarni tashkil etadi. Baliqchilik tarmog ’ idagi muammola rn i bartaraf etish maqsadida O ’ zbekiston R espublikasi Prezidentning “Baliqchilik tarmog ’ ini boshqarish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to ’ g ’ risida” 2017-yil – 1 maydagi PQ – 2939 – son qarori qabul qilind i [27]. 2017-2021 yillarda baliqchilik tarmog ’ ini yanada kompleks rivojlantirish bo ’ yicha dasturiy chora-tadbirla rn i ishlab chiqish va amalga oshirish bo ’ yicha ishchi guruh tashkil etildi. Yuqori mahsuldor baliq turlarini iqlimlashtirish ishlarini ilmiy asosida tashkil etish hisobiga baliqlarning afrika laqqasi, tilyapiya, forel, vengriya sazani va osyotr turlarini ko’paytirish yo’lga qo’yiladi. Hamda aholini oziq-ovqat xafsizligini ta’minlash, shu jumladan, sifatli baliq mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmlarini ko’paytirish bo’yicha bir qancha dasturiy chora-tadbirlar qabul qilindi. Bunga ko’ra 2019 yilning 1-maydan boshlab Qaroqalpog’iston Respublikasi, Buxoro, Toshkent va Farg’ona viloyatlarida yuqori darajali asbob uskunalar bilan jihozlangan “Ixtiopatologik” laboratoriya ishga tushiriladi.

5Bu, o’z navbatida, ichki bozorlarga uzluksiz ravishda keng assortimentdagi arzon va sifatli baliq mahsulotlari yetkazib berilishini ta’minlaydi. Tadqiqotning obyekti va predmeti : Tadqiqot obyekti - Zarafshon daryosi o’rta oqimi suv havzalaridagi oq amur balig’i va uning biologiyasini o’rganish hisoblanadi. Tadqiqot predmeti – O’rta Zarafshon vohasi suv havzalarining ixtiofaunasi, daryoning gidrologik iqlimlari va oq amur balig’ining tutgan o’rnini o’rganish hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotimizning maqsadi Zarafshon daryosining o’rta oqimida Oq amur balig’ining biologiyasini hamda baliq rivojlanish bosqichlari, oziqlanishi va ahamiyatini o’rganishdan iborat. Buning uchun biz o’z oldimizga qo’yidagi vazifalarni qo’ydik: 1. Zarafshon daryosining o’rta qismining gidrologik va gidrobiologik xususiyatlari. 2. Zarafshon o’rta qismidagi oq amur biologiyasini o’rganish. 3.Oq amurning morfologiyasi va turli biologik ko’rsatkichlarini o’rganish. 4.Baliqchilik va baliqchilik masalalarini hal qilishda oq amurning rolini ko’rsatish. Ilmiy yangiligi . Tadqiqotlar natijasida O ’ rta Zarafshon vohasi suv havzalarini o’rganib, daryo va uning gidrologik, gidrobiologik xususiyatlari, hamda ixtiofaunasini o’rganib daryo suvi qayta tatbiq qilinadi. Ilmiy izlanishlar oqibatida O ’simlikxo’r baliqlarning “Zarafshon” daryosi suv havzalari hovuz baliqchilik xo’jaligida, akvakultura sharoitida o’rganildi. Oq amur segoletkasining semizlik koeffitsenti 1,44 ekanligi aniqlandi. Hozircha bozor iqtisodiy siyosatiga Oq amur ham huddi karp singari balanslashgan ozuqa iste’mol qiladi. Bozorda balanslashgan ozuqaning tan narxi ancha yuqori. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Oq amurning biologiyasini o’rganish hozirgi kunda dolzarb muommo chunki bu baliq haqidagi ma’lumotlar ancha eskirgan. Oq amurning biologiyasini Zarafshon daryosi o’rta oqimi kesimida o’rganish orqali quyidagi muommo va gipotezalar kelib chiqadi.