MAVZU: Suverenitet va majburmaslik Mundarija: 1. Kirish…………………………………………………………………………….3 2. Suverenitet tushunchasi va uning turlari………………………………………...5 3. Majburmaslik tushunchasi va uning turlari……………………………………...6 4. Suverenitet va majburmaslikni chegaralash……………………………………10 5. Suverenitet va majburmaslik o‘rtasidagi muammolar………………………….13 6. Xulosa…………………………………………………………………………..18 7. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………...20 1

Kirish XXI asrda xalqaro huquq va siyosat sohalarida suverenitet va majburmaslik tamoyillari muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir davlat o‘z ichki ishlarini boshqarish, o‘z hududida hukmronlik qilish va tashqi siyosatni mustaqil ravishda belgilash huquqiga ega bo‘lishi kerak. Suverenitetning asosi sifatida davlatlarning suveren huquqlari tan olinadi. Bu tamoyil xalqaro huquqning eng muhim poydevorlaridan biri hisoblanadi. Biroq, ba’zi holatlarda bu tamoyilga qarshi chiqqan aralashuvlar ham mavjud bo‘lishi mumkin, masalan, inson huquqlari buzilganda yoki global xavf-xatarlarga qarshi kurashishda. Majburmaslik, yoki boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyili, xalqaro munosabatlar tizimida barqarorlik va tinchlikni saqlashda asosiy prinsiplardan biri hisoblanadi. Bu tamoyil, bir tomondan, davlatlarning o‘zaro hurmatini ta’minlaydi, boshqa tomondan esa, har qanday davlat o‘z suverenitetini saqlash huquqiga ega bo‘lishini nazarda tutadi. Majburmaslik tamoyilining kelib chiqishi ko‘plab xalqaro shartnomalarda va xalqaro huquq amaliyotida mustahkamlanadi. Suverenitet va majburmaslik tamoyillari o‘rtasida ba’zan muvozanatni saqlash qiyin bo‘ladi. Chunki ba’zi holatlarda, masalan, insoniyatga qarshi jinoyatlar, genotsid yoki ommaviy qirg‘inlar sodir bo‘lishi mumkin, bunday holatlarda xalqaro jamoatning aralashuvi zarur bo‘ladi. BMT, xalqaro sudlar va 2

boshqa xalqaro tashkilotlar bu tamoyillarni amalga oshirishda asosiy rol o‘ynaydi, biroq ba’zan bu tamoyillar o‘rtasida qarama-qarshiliklar yuzaga keladi. Suverenitet va majburmaslik - XXI asrning geosiyosiy va huquqiy jarayonlarida dolzarb ahamiyatga ega bo‘lgan tushunchalardir. Suverenitet, asosan, davlatlarning o‘z hududida yuqori hokimiyatga ega bo‘lishini, ichki va tashqi ishlariga aralashilmasligini anglatadi. Majburmaslik esa, davlatlarning bir-biriga hurmat bilan qarashlari va boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslikka majbur ekanliklarini bildiradi. Ushbu ikki tushuncha xalqaro huquqda, ayniqsa, davlatlararo munosabatlar va inson huquqlarini himoya qilishda asosiy tamoyillardan biridir. Shu bilan birga, suverenitet va majburmaslik tamoyillarining cheklanishi masalalari ko‘plab xalqaro munosabatlar va siyosatlarni o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu tamoyillarni tahlil qilish, shuningdek, ularning xalqaro huquq va diplomatiya amaliyotidagi o‘rni, global tinchlikni ta’minlashda, shuningdek, davlatlararo aloqalarni rivojlantirishda qanday muhim rol o‘ynashini tushunishga yordam beradi. Asosiy maqsad:  Suverenitet va majburmaslik tamoyillarining xalqaro huquqdagi o‘rni va ahamiyatini aniqlash.  Bu tamoyillarning cheklanishi, o‘zaro bog‘liqligi va amaliyotdagi misollarini ko‘rib chiqish.  Xalqaro jamiyatda ushbu tamoyillar o‘rtasidagi muvozanatni qanday saqlash mumkinligini tahlil qilish. Suverenitet va majburmaslik tamoyillarini tahlil qilish, ularning tarixiy rivojlanishi va xalqaro huquqdagi o‘rni, shuningdek, ularning bir-biriga qarshi kelishi holatlariga e'tibor qaratishdir. 3

2. Suverenitet tushunchasi va uning turlari. Suverenitet - bu davlatning eng yuqori hokimiyatga ega bo‘lishi, o‘z qonunlarini o‘zi yaratishi va amalga oshirishi, o‘z hududida ichki va tashqi siyosatini o‘zi belgilashi huquqidir. Suverenitet - davlatning ichki va tashqi mustaqilligini ta’minlaydigan, uning davlat hududida yuqori hokimiyatga ega bo‘lish huquqidir. Suverenitetning rivojlanish tarixiga qarasak, u XVIII asrda Yevropada eng ko‘p muhokama qilina boshlandi, ayniqsa, Vestfaliya shartnomasi (1648) suverenitet tamoyilining asosiy huquqiy poydevoriga aylandi. Bu shartnoma, asosan, davlatlarning bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik va o‘zaro hurmat qilish asosida xalqaro munosabatlar tizimini shakllantirdi. Suverenitetning bir necha turlari mavjud: 1. Ichki suverenitet - Davlatning o‘z hududidagi siyosiy hokimiyatni amalga oshirish huquqi. Ichki suverenitet davlatning ichki qonunlarini yaratish va amalga oshirishga imkon beradi. 2. Tashqi suverenitet - Davlatning xalqaro aloqalar, tashqi siyosatni yuritish va xalqaro huquq bilan belgilangan huquqlarga ega bo‘lish huquqi. Bu, 4

masalan, diplomatik aloqalar o‘rnatish yoki xalqaro shartnomalar tuzish imkoniyatlarini o‘z ichiga oladi. 3. Suverenitetning amaldagi (de-fakto) shakli - Ba’zi davlatlar suverenitetga ega bo‘lsa ham, amalda uning o‘rnatilishi qiyin bo‘lgan holatlarni anglatadi. Masalan, ichki urushlar yoki mutlaq diktatorlik hukmron bo‘lgan davlatlarda suverenitetning ishlashida muammolar yuzaga kelishi mumkin. 4. Juridik suverenitet - Bu xalqaro huquq va normalar asosida davlatning o‘zligini tan olish va hurmat qilish. Suverenitetning quyidagi asosiy turlari mavjud:  Ichki suverenitet: Davlatning o‘z hududida barcha siyosiy va ijtimoiy tizimlarni boshqarish huquqi.  Tashqi suverenitet: Davlatning xalqaro aloqalar va tashqi siyosatni mustaqil ravishda yuritish huquqi.  Juridik suverenitet: Davlatning xalqaro huquq bilan mustahkamlangan huquqlari va erkinliklari.  De fakto suverenitet: Agar davlat ichki yoki tashqi siyosiy muammolar tufayli o‘z hokimiyatini amalda amalga oshirolmasa. 3. Majburmaslik tushunchasi va uning turlari. Majburmaslik, yoki aralashmaslik tamoyili, xalqaro huquqda davlatlarning bir-birining ichki ishlariga aralashmasligi, boshqa davlatlarning suverenitetiga hurmat ko‘rsatishni anglatadi. BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti) Ustavi 5