Mundarija Kirish I bob. 1969 yildagi harbiy to'ntarish davridagi Liviyaning geosiyosiy holati 1.1 Liviya jahon siyosiy tizimining bir qismi sifatida 1.2 M. Qaddafiy inqilobi 1969 yil II bob. M. Qaddafiy rejimining shakllanishi 2.1 Liviyada yangi tuzumning nazariy asoslari 2.2. Muammar Qaddafiyning ichki va tashqi siyosatini olib borishi 2..3 Liviya 20-21-asrlar oxirida: Jamahiriyaning qulashi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi. “Arab bahori” kabi jarayonni boshidan kechirgan Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika mamlakatlarida hozirgi siyosiy vaziyat keskinligicha qolmoqda, harbiy to'qnashuvlar, fuqarolar urushlari davom etmoqda. Bu beqarorlik ushbu mintaqadagi ko'plab davlatlarning manfaatlariga ta'sir qiladi. Liviya, 2011 yil Arab urushi voqealarida ham qatnashgan. O‘zgarmas yetakchi Muammar Qaddafiyga qarshi namoyishlar hukumat kuchlari va samolyotlar va og‘ir qurollardan foydalangan isyonchilar o‘rtasida keng ko‘lamli fuqarolar urushiga aylangan. Bu qurolli isyonlar Qaddafiy siyosatini tahlil qilishga yordam beradi. Aytish joizki, ayni damda Liviyada vaziyat yomonlashmoqda, keskinlashuv xavfi kuchaymoqda, bu faqat Liviyada ichki siyosiy inqirozning chuqurlashishiga olib keladi va mojaroni tez hal etishning iloji yo‘q. Muammar Qaddafiy hukmronligi bugungi kungacha tadqiqotchilar tomonidan turlicha baholanadi. Qaddafiy shaxsining o‘zi hamisha jahon hamjamiyati, professional tarixchilar orasida keng rezonansga sabab bo‘lgan. Muammar Qaddafiy faoliyatiga aniq baho berishning iloji yo'q: bir tomondan, xalq manfaatlarini asosiy qadriyat deb e'lon qilish va bu shiorni amalga oshirish siyosatini yuritish; boshqa tomondan, o'zining "da'volarini" haqiqatga aylantirish va shaxsiy muammolarni hal qilish. Liviyada aholi o rtasida asta-sekin yuzaga kelayotgan hokimiyat va jamiyatʻ o rtasidagi ichki ziddiyatni Shimoliy Afrikadagi M. Qaddafiy jamohiriyasining ʻ qulashiga olib kelgan mintaqaviy mojaro fonida kuzatish mumkin. O'rganish ob'ekti: Muammar Qaddafiy rahbarligi davrida (1969-2011) Jamahiriya. Tadqiqot predmeti: M. Qaddafiy davrida Liviyada ichki turmush tarzini qayta tashkil etish va tashqi siyosat evolyutsiyasi bo‘yicha chora-tadbirlar majmui. Xronologik doira 1951 yildan 2011 yilgacha bo'lgan davr bilan belgilanadi. Shahar 1951 yil 24 dekabrda Liviya mustaqilligi e'lon qilinganidan beri eng past chegara sifatida olingan. 2011 yil Liviyada bu yil Qaddafiy rejimi ag'darilgani 2

va uning tarixida yangi davr boshlangani sabab bo'ldi. Tadqiqot maqsadi: Muammar Qaddafiyning inqilob rahbari va SNLAD rahbari sifatidagi rolini har tomonlama o'rganish. Tadqiqot maqsadlari: - 1969 yildagi harbiy to'ntarish davridagi Liviyada tashqi va ichki siyosiy vaziyatni baholash; - Liviyaning bo'lajak siyosiy rahbari sifatida Qaddafiy shaxsining shakllanishi jarayoniga ta'sir ko'rsatgan omillarni o'rganish; M. Qaddafiyning “Yashil kitob” nazariy asarini tahlil qilish; M. Qaddafiyning tashqi siyosati evolyutsiyasini kuzatish; jamohiriyaning yemirilishiga olib kelgan sabablarni aniqlang. Uslubiy asos: ishda tarixiylik, izchillik va xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Tarixiylik tamoyilidan foydalanish Qaddafiy rejimining siyosiy shakllanishini ushbu jarayonning xalqaro munosabatlar rivojlanishining o'ziga xos tarixiy sharoitlarida ishtirok etishini hisobga olgan holda o'rganish imkonini beradi: Liviya va Afrikaning boshqa mamlakatlari o'rtasidagi munosabatlar; Liviya va Yaqin Sharq davlatlari o'rtasida; Liviya va G'arb dunyosi o'rtasida. Xolislik tamoyili Liviyada kechayotgan jarayonlarni boshqa davlatlarga nisbatan xolis baholash imkonini beradi. Izchillik tamoyili, masalan, M. Qaddafiy hukmronligi davridagi tashqi siyosati evolyutsiyasining uzviy bog'liqligini isbotlaydi ; Qaddafiyning shaxsiy intilishlari bilan qolgan xalqning intilishlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni isbotlaydi (bu, ayniqsa, XXI asr siyosatida yaqqol namoyon bo‘ladi). Ilmiy bilishning quyidagi usullari qo'llanildi: M. Qaddafiyning tashqi siyosat kursi genezisini o'rganishda foydalanilgan tarixiy-genetik, bu usul yordamida dunyo hodisalari va o'zgarishlari yoki doimiyligi o'rtasidagi sabab-natija munosabatlarini kuzatish mumkin edi Liviyaning tashqi strategiyalarida. Qiyosiy tarixiy usul ikkita faoliyat tizimini - monarxiya Liviya va SNLADni tahlil qilish uchun ishlatilgan. Tizimli yondashuv usuli SNLADning huquqiy hujjatlarida bayon etilgan shiorlar masalasini va pirovardida belgilangan muammolarni hal 3

qilish natijasida olingan natijalarni ob'ektiv o'rganish imkonini berdi. Tadqiqotning manba bazasi hujjatli manbalardan iborat. Bularga, birinchi navbatda, BMT Xavfsizlik Kengashi rezolyutsiyalari kiradi: BMTning 924-sonli rezolyutsiyasi Liviyaga yordam masalasi; Birlashgan Millatlar Tashkilotining 5-sessiyasi rezolyutsiyasi (1950-yil) xalqaro shartnomalar orqali o rnatilgan; BMTning 5-sessiyasi rezolyutsiyasi (1950) Liviya bilan bog'liqʻ iqtisodiy va moliyaviy qoidalar; BMT 5-sessiyasi rezolyutsiyasi (1950) Liviyaga texnik va moliyaviy yordam; Birlashgan Millatlar Tashkilotining 5-sessiyasi rezolyutsiyasi (1950) Liviya: BMTning Liviyadagi komissarining hisoboti: Liviyadagi boshqaruv vakolatlarining hisobotlari; BMT Xavfsizlik Kengashining 1992 yil 21 yanvardagi 731-sonli rezolyutsiyasi Liviya Arab Jamahiriyasi bilan bog'liq masalalar; Birlashgan Millatlar Tashkilotining № 1970 rezolyutsiyasi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining 1973-sonli qarori. Ushbu rasmiy hujjatlar guruhi Liviya mustaqillikka erishgan yilidan (rezolyutsiyalarda Liviya Qirolligi hududidan xorijiy qo'shinlarni olib chiqib ketish ko'zda tutilgan) 2011 yil voqealarigacha bo'lgan munosabatlari evolyutsiyasini ko'rsatadi. (Liviya va BMT tomonidan taqdim etilgan jahon hamjamiyatining eng keskin munosabatlari davri). Manbalarning ikkinchi guruhi 1969 yildagi Liviya Konstitutsiyaviy deklaratsiyasi kabi Liviyaning huquqiy hujjatlaridir. va 1977 yildagi Liviya xalq hokimiyatini o'rnatish to'g'risidagi deklaratsiya. Konstitutsiyaviy deklaratsiya inqilob muvaffaqiyatini, uning xalq nomidan va xalq manfaati uchun amalga oshirilganligini tasdiqladi. Shunday qilib, bu hujjat respublikaning tashkil etilishi va sotsializmga erishish yo'lini e'lon qildi. Deklaratsiya 1977 yil bir necha yil davomida ushbu hujjatni ishlab chiqish bo'yicha ishlarni ko'rsatadi. Nomidan ko‘rinib turibdiki, Deklaratsiyada xalq hokimiyati davlatda o‘rnatilgani, davlat tuzilmasi qoidalari oliy va mahalliy darajada mustahkamlanganligi ta’kidlangan. Shunday qilib, biz davlat hokimiyati tuzilishini, davlat organlarining vakolatlarini va boshqalarni ajratib olishimiz 4

mumkin. Ushbu huquqiy hujjat Qaddafiy vafot etgunga qadar, Liviya Jamahiriyasi o'z faoliyatini to'xtatgunga qadar amal qilgan. Alohida tarixiy manba M. Qaddafiyning dasturiy asari bo‘lib, unda uchinchi dunyo nazariyasi asoslarini belgilab bergan. Bu manba Jamohiriya qurilishining asoslarini ochib beradi. Bu yerda M. Qaddafiy zamonaviy demokratik institutlarning hayotiyligini tahlil qiladi va ularni tanqid qiladi; davlat tuzilmasini qurish bo'yicha o'z sxemasini taklif qiladi. Liviya rahbari iqtisodiy muammoni, ya'ni quyidagi masalalarni ham hal qiladi: ishchi va ish beruvchi o'rtasidagi munosabatlar, so'ngra zamonaviy munosabatlarni tanqid qilish; Qaddafiy ham mavjud ish haqi tizimiga rozi emas. Shunday qilib, ushbu hujjat ancha sub'ektiv bo'lib, Liviya jamiyatini Yashil kitobda taklif qilingan qoidalarga muvofiq, Qur'on ko'rsatmalariga muvofiq qayta qurishga qaratilgan edi. Asar mavzusini ochishda internet resurslaridan ham foydalanildi. Bu Rossiya Tashqi ishlar vazirligi, AQSh Oq uyi, BMT va NATOning sayti. Ushbu saytlar ish muammosini Yevropa davlatlari va Qo'shma Shtatlarning Qaddafiy rejimining eng muhim masalalari bo'yicha rasmiy pozitsiyasini o'rganish imkonini berdi. Shunday qilib, Oq uy veb-sayti prezidentlarning Liviyada kechayotgan jarayonlarga munosabatini tavsiflovchi ma'lumotlarni taqdim etadi. Tarixshunoslikda muammoning qay darajada o rganilganligi: ʻ sovet tarixchilari Liviyani o rganish masalasiga 1950-yillarda murojaat qilishgan, ammo ʻ 1969 yilgi inqilob voqealaridan keyin. Sovet tarixshunosligi ko'plab asarlar bilan to'ldirildi. Monografiyalarning bir qismida sovet kitobxoni uchun Liviya mustaqil davlat sifatidagi masalalar, uning geografik xususiyatlari tahlili va Liviya xalqi tahlili ochib berilgan. Bu asarlarni chinakam tadqiqot va ilmiy deyish mumkin emas. 1970-yillardan beri Sovet tarixshunosligida muayyan masalalarga bag'ishlangan asarlar paydo bo'ladi. Liviya iqtisodiy taraqqiyoti N.A.Arsharuniyning Liviya taraqqiyotida xorijiy kapitalning roli tahlil qilingan monografiyalarida va boshqa qator ilmiy ishlarda taqdim etilgan. Asarlarning bir 5