logo

Suvsiz eritmalar va ularda boradigan kimyoviy reaksiyalar hamda ularning borish sharoitlari.

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

194.5283203125 KB
Suvsiz eritmalar va ularda boradigan kimyoviy reaksiyalar hamda ularning
borish sharoitlari.
 Reja:
I bob  Kirish 
II bob.Asosiy qism.Suvsiz eritmalar va ularni tayyorlash.
2.1. Uchuvchan suvsiz eritmalar (etanol, xloroform, benzin) haqida tushuncha.
2.2.  Uchuvchan bo‘lmagan erituvchilar (yog’lar va moylar, glitserin) haqida 
tushuncha.
III bob  Angidridlarning xossalari va ularning xosil bo’lishi.
3.1Angidridlarning xossalari
3.2.Angidridlar qanday hosil bo'ladi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1 Kirish
Oddiy   atmosfera   sharoitida   suv   suyuq   holatni   saqlab   qoladi,   shu   bilan   birga
qolgan vodorod birikmalari shunga o'xshash  rejadagi  gazlar gazdir. Ushbu hodisa
molekulalar va suv atomlari qo'shilishining maxsus xususiyatlari va ular orasidagi
aloqalarning maxsus  xususiyatlari  bilan izohlanadi. Kislorod atomlari  deyarli  105
daraja   burchakni   tashkil   etadigan   vodorod   atomlariga   biriktirilgan   va   ushbu
KOHfiguratsiya   har   doim   saqlanadi.   Kislorod   va   vodorod   atomlarining
elektrekomida  katta  farq  orqali   elektron  bulutlar  kislorod  tomon  siljiydi.  Shuning
uchun   suv   molekulasi   faol   dipol   deb   hisoblanadi,   unda   vodorod   partiyasi   ijobiy
zaryadga ega va kislorod salbiy. Natijada, suv molekulasi muloqotni shakllantiradi,
bu juda qiyin va yuqori energiya xarajatlarini talab qiladi.
Suv   deyarli   siqila   olmaydi.   Shunday   qilib,   atmosfera   bosimining   bir   barga
ko'payishi   bilan,   bitta   barda   suv   faqat   0,00005   qismida,   uning   boshlang'ich
hajmidan boshlab 0.00005 qismida siqilgan.
Muz   va   suvning   tuzilishi   juda   o'xshash.   Muzda   ham,   suvda   ham   molekulalar
biron   ma'noda   yashashga   harakat   qilmoqdalar   -   ular   tuzilishni   tashkil   etishni
xohlashadi,   ammo   termal   harakatning   oldini   oladi.   Suv   qattiq   holatga   tushganda,
molekulalarning   issiqlik   aylanishi   endi   tarkibiy   shakllanishga   xalaqit   bermaydi,
shundan   so'ng   ular   orasidagi   bo'shliq   ko'tariladi,   shuning   uchun   zichligi.   Ayni
paytda suv juda anomal modda ekanligi haqida aytilgan. Suvning qattiq yig'indisi
muz,   suyuqlik   suvning   suyuq   suvi   yuzasida   suzishi   mumkin.   Bug'lanish   sodir
bo'lganda,   aksincha,   barcha   ulanish   darhol   portlashi   mumkin.   Ushbu
obligatsiyalarning   nomuvofiqligi   juda   katta   energiyani   talab   qiladi,   bu   barcha
moddalar  orasida  eng katta suv  sig'imini  aks  ettiradi. 1 darajali  litali  suvni  isitish
uchun   4   kj   energiya   sarflash   kerak.   Ushbu   mulk   tufayli   suv   ko'pincha   sovutish
uchun ishlatiladi.
2 II bob.Asosiy qism.Suvsiz eritmalar va ularni tayyorlash.
2.1.Uchuvchan suvsiz eritmalar (etanol, xloroform, benzin) haqida tushuncha.
Kimyo   texnologiyasida   suvsiz   eritmalar   suvli   eritmalardan   tashqari   spirtli,
glitserinli,   moyli,   siliKOHli   va   hokazo   eritmalar   uchraydi.   Ko‘pincha   ular   sirtga
qo‘llash uchun ishlatiladi. 
Suvsiz eritmalar 2 guruhga bo‘linadi: 1. Uchuvchan (etanol, xloroform, efir,
benzin,   skipidar)   eritmalar.   2.   Uchuvchan   bo‘lmagan   eritmalar:   o‘simlik   moylari,
vazelin   moyi   (suyuq   parafin),   glitserin.Uchuvchan   erituvchilar   bilan   eritma
tayyorlaganda qizdirish, filtrlash, suzish kabi texnologik bosqichlardan voz kechish
lozim,   chunki   bunda   erituvchining   uchib   ketish   ehtimoli   bo‘ladi.   Efir,   benzin,
etanol yong‘indan xavflidir. Bu eritmalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri bemorga beriladigan,
og‘zi   zich   yopiladigan   shisha   idishlarda   tayyorlanadi.   Suvli   eritmalardan   farqli
o‘laroq   suvsiz   eritma   tayyorlashda   avvalidishga   eritiladigan   modda,   so‘ngra
erituvchi solinadi. Idish quruq bo‘lishi shart. Bu eritmalarni filtrlash zarur bo‘lgan
taqdirda   voronka   ustiga   shisha   plastinka   yopib   turib   filtr lash   kerak.   Agar
etanolning KOHsentratsiyasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, 90% li etanol ishlatiladi (hajm
foizda).Bundan   quyidagilar   mustasno:5—10%   li   yod   eritmasi   (X   DF),   1—2%   li
yod   eritmasi,   1,5%   li   vodorod   peroksid   eritmasi,   1%   li   sitral   eritmasi   —   96%   li
etanolda; 1—2% salisil kislotasi va 0,5%; 1—3%; 5% li borat kislotasi  eritmalari
—70% li etanolda; 1—2% li brilliant yashili va 1% li metilen ko‘ki eritmalari —
60%   li   etanolda   tayyorlanadi   (O‘z   RSSV   ning   2002-yil   29-dekabrdagi   582-sonli
buyrug‘i). Etanol eritmalari og‘irlik — hajm usulida tayyorlanadi. Rr: Acidi borici
0,3Sp. aethylici 70% — 10 mlM.D.S. Sirtga ishlatish uchun.Quruq flaKOHga 0,3
g borat kislotasi, 10 ml 70% li etanol solib eritiladi (og‘zi tez berkitiladi). Erishni
tezlashtirish uchun idishni iliq suvga (40—50°C) solib isitish mumkin.Ba’zan 70%
li   etanol   olish   uchun   95%   li   etanolni   suyultirish   lozim   bo‘ladi.   Bunda
quyidagiformuladan foydalanish mumkin:X = V Ѕ BAMasalan, 50 ml 70 %li etanol
eritmasini tayyorlash kerak.X =50 Ѕ 70= 36,8 ml.95Silindrga 36,8 ml 95% li etanol
solib   hajmi   50   ml   ga   yetguncha   tozalangan   suv   qo‘shiladi.   O‘lchov   silindri
3 bo‘lmagan   hollarda   XI   DF   ning   3—4   alkogolometrik   jadvalidan   foydalanish
mumkin.Moyli,   glitserinli   eritmalar   og‘irlik   usulida   tayyorlanadi.   Erishni
tezlashtirish   uchun   eritma   suv   hammomida   qizdiriladi.   Eritma   to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bemorga   beriladigan   idishning   o‘zida   tayyorlanadi,   ya’ni   filtrlanmaydi.Rr:
Mentholi 0,2Ol. Vaselini 20,0M.D.S. Sirtga ishlatish uchun. Quruq flaKOHga 0,2
gmentol   solib   texnik   tarozida   muvozanatga   keltiriladi   va   ustiga20   gvazelin   moyi
solinadi. Og‘zi berkitilgan idishdagi aralashmanisuv hammomida 70—80°C gacha
qizdiriladi.   Bunda   mentol   to‘liq   eriydi.Rr:   Natrii   tetraboratis   20,0Glycerini
80,0M.D.S. Og‘izning shilliq pardalarini artish uchun. Quruq flaKOHga20 g natriy
tetraborat   solib   texnik   tarozida   muvozanatga   keltiriladi   va   ustiga   80   g   glitserin
solinadi. Idishning og‘zi berkitilib,natriy tetraborat erib ketguncha suv hammomida
qizdiriladi. Т egishli yorliq yopishtiriladi. Suvsiz eritmalar sifatini baholash. Suvsiz
eritmalar   sifatini   baholashda   avval   ularning   hujjatlari   (retsept,   pasport),   yorlig‘i,
rangi, hidi, mexanik zarrachalarning bor-yo‘qligi tekshiriladi. Glitserinli va moyli
eritmalarning umumiy og‘irligi, spirtli eritmalarning esa hajmi tekshiriladi.
2.2.     Uchuvchan   bo‘lmagan   erituvchilar   (yog’lar   va   moylar,   glitserin)
haqida tushuncha. Etil   spirti   (vino   spirti,   etanol),   C
2 H
5 OH   —   bir   atomli
alifatik spirtlarning muhim vakili. Mol.m. 46,069. Rangsiz, o tkir ta mli, spirtlargaʻ ʼ
xos   hidli   suyuqlik.   Suyuqlanish   temperaturasi   —   114,5°,   qaynash   temperaturasi
78,39°,   zichligi   789,27°   kg/m3(20°da).   Suv   bilan   cheksiz   aralashadi   va   tarkibida
95,57%   spirt,   4,43%   suv   bo lgan   azeotrop   aralashma   hosil   qiladi.   Absolyut   sof	
ʻ
spirt olishda 2 usuldan foydalaniladi. 1usulda suvli spirtga ozroq benzol qo shiladi	
ʻ
va hosil bo lgan aralashma fraksiyalab haydaladi. Bunda avval suv, spirt va benzol	
ʻ
aralashmasi, keyin spirtning benzol bilan aralashmasi va nihoyat, oxirida sof spirt
haydaladi.   2   usulda   96%   li   spirtni   kaltsiy   (P)oksid   yoki   qizdirilgan   mis   (P)sulfat
bilan isitiladi. Bunda suvning asosiy massasi chiqib ketadi, spirt tarkibida ushlanib
qolgan   0,2—   0,3%   suvni   spirtga   metall   holdagi   kaltsiy   yoki   magniy   qo shib	
ʻ
haydash   yo li   bilan   ajratiladi.Etil   spirti   sanoatda   tarkibida   qand   (shakar)   bo lgan	
ʻ ʻ
moddalardan   enzimlar   va   achitqilar   ta sirida   quyidagi   reaksiya   orqali   olinadi:	
ʼ
4 C
6 H
12 O
6 =2C
2 H
5 OH+2CO
2   Xom   ashyo   sifatida   glyukoza   yoki   uzum   sharbatidan
foydalanilganda   tarkibida   8   dan   16%   gacha   Etil   spirti   bo lgan   uzum   vinosi   hosilʻ
bo ladi.   Ko pincha   polisaxaridlar   (kraxmal   yoki   sellyuloza)   xom   ashyo   sifatida	
ʻ ʻ
qo llanadi.     Etil   spirtini   umumiy   formulasi   (C
ʻ
6 H
10 O
5 )   bo lgan   polisaxaridlardan	ʻ
ham   olish   mumkin.   Bunda   ular   to la   gidrolizga   uchratilib   glyukozaga,   so ngra	
ʻ ʻ
spirtga   aylantiriladi.   Kraxmalli   xom   ashyolar   sifatida   boshokli   o simliklar   —	
ʻ
bug doy, arpa, sholi, jo xoridan, shuningdek, kartoshkadan foydalaniladi.Etil spirti	
ʻ ʻ
sanoatda bir necha yo llar bilan sintez qilinadi. Yog och gidrolizatini achitish yo li	
ʻ ʻ ʻ
bilan   gidroliz   spirt   i   olinadi.   Uning   tarkibida   2%   gacha   zaharli   modda   —   metil
spirti   (metanol)   bo ladi.   Sulfat   kislota   ishtirokida   etilenni   gidratatsiya   qilish
ʻ
reaksiyasidan  ham   Etil   spirti  olishda  keng  foydalaniladi.Ba zi  mamlakatlarda  Etil	
ʼ
spirti   atsetilendan   olinadi.   Bu   usulda   Kucherov   reaksiyasi   asosida   atsetilen   avval
sirka   aldegidga   o tkaziladi,   keyin   uni   gidrogenlab   Etil   spirtiga   aylantiriladi.	
ʻ
Mazkur   reaksiya   mis   yoki   palladiy   katalizatori   ishtirokida   yuqori   trada   olib
boriladi:ns=ns+n2o>   sn3sno   >  sn3sn2onE.s.   dunyoda  eng  ko p  sintez  qilinadigan	
ʻ
va qo llanadigan mahsulotlardan biri hisoblanadi.Ishlab chiqarilgan Etil spirtining	
ʻ
asosiy qismi  divinil olishda, etil  efir, xloroform, xloral, o ta sof  etilen, etilatsetat,	
ʻ
murakkab efirlar va erituvchilar ishlab chiqarishda qo llanadi. Etil spirti tibbiyotda,	
ʻ
farmatsevtikada,   atirupa   sanoatida,   bo yoqchiliqda,   antiseptik   vositalar	
ʻ
tayyorlashda ishlatiladi. Etil spirti — muhim antifrizlardan biri. Undan oziq-ovqat
sanoatida,   turli   spirtli   ichimliklar   va   dorivor   damlamalar   tayyorlashda   ham
foydalaniladi.   E.   narkotik   modda.   Uzoq   vaqt   iste mol   qilinsa,   nerv,   me daichak,	
ʼ ʼ
yuraktomir sistemalari, jigar qattiq zararlanadi.
Xloroform.   19-asrda   xloroform   eritmasi   kokain   va   geroinga   teng   qilingan
modda dori vositasi xisoblangan edi. Xloroform eritmasi  dorixonalarda bronxit va
yo’talni davolash va oldini olish uchun sotilar edi.  Shifokorlar bu eritmani  astma
kasali   bor   bemorlarga   tavsiya   qilishar   edi.   O’sha   davrda   xloroform   eritmasi
anesteziya sohasida ham qo’llanilar edi. 21 asrga kelib bu modda ichga qo’llashga
man   etildi.   Bundan   savol   kelib   chiqadi   nima   uchun?   Nima   o’zgardi?   Что
5 изменилось ?   Demak   uni   tarkibi   endi   mukammal   o’rganildi   va   inson   organizmi
uchun bu modda zararli deb topildi.     Uchxlormetan– bu xloroformning kimyoviy
nomlanishi.  Formulasi     –  CHCL
3 .  Rangsiz,   shirin  ta’mli  suyuqlik   modda.    O’tkir
xidli, qizdiruvchi modda. 19 asrda dorixonalar bu eritmani  organik erituvchilarga
qo’shilgan holatda qabul qilishni tavsiya qilishar edi. Xloroform moddasi suv bilan
aralashmaydi.   20   asrning   boshlariga   kelib,   shifokorlar     yuzlab   odamlar   yurak
to’xtashi va nafasning bo’g’ilishidan o’layotganini aniqladilar. Va bu kassallarning
barchasi   ushbu   moddani   qabul   qilganliklarini   aniqladilar.   Lekin   bu   modda   1960
yilga qadar, og’riq qoldiruvchi, vaqtincha xushdan ketkazuvchi  vosita hisoblanib,
meditsinada keng qo’llanilib kelingan. 1967 yilga kelib bu modda inson organizmi
uchun zaharli modda ekanligi isbotlandi va ishlatish uchun man qilindi. Shu paytga
qadar   bu   modda   narkoz   o’rnida   ishlatilib   keldi.   Narkoz   moddasi   meditsinaga
kiritilgandan so’ng xloroform man etildi. 
Shunday qilib, xloroform eritmasi uxlatuvchi modda bo’lib hisoblanadi.
Benzin   (frans. benzine) — turlicha tuzilgan uglevodorodlar aralashmasi, 30
—205°   oraligida   qaynaydigan   rangsiz   suyuklik.   Muzlash   temperaturasi   —   60°   ,
alangalanish temperaturasi 0° dan past, zichligi 680–780 kg/m3. Havoda B. butlari
KOHsentratsiyasi   0,074—0,123   kg/m3   ga   yetganda   portlaydigan   aralashmalar
hosil  bo ladi. Benzin,asosan,  neftni  haydash  va katalitik qayta ishlash  yo li bilan;ʻ ʻ
ozroq   toshko mir   va   yonuvchi   slaneslarni   qayta   ishlash   yo li   bilan   (q.	
ʻ ʻ
Gidrogenlash),   shuningdek   tabiiy   va   yo lakay   gazlardan   olinadi.   Benzin   asosan	
ʻ
ichki yonuv dvigatellari uchun yonilg i sifatida ishlatiladi. B. erituvchi, yuvadigan	
ʻ
suyuklik   sifatida   va   boshqa   maqsadlar   uchun   qo llaniladi.   Yonilg i   sifatida	
ʻ ʻ
ishlatiladigan   B.   avtomobil   va   aviatsiya   bsnzinlariga   bo linadi.   Benzinning   eng	
ʻ
muhim   ekspluataiion   xossasi   —   detonatsion   turg unligi,   ya ni   dvigatelda   Benzin	
ʻ ʼ
qisilgan   vaqtda   o zuzidan   alangalanib   ketishiga   qarshilik   qila   olishidir.   Benzin	
ʻ
ning   antidetonatsion   xossalari   oktan   soni   bilan,   aviatsiya   Benzinning   shunday
xossalari yana B. boy aralashmasining navliligi bilan baholanadi. Bir xil rejim va
birday   sharoitda   (etalon   yonilg iga   nisbatan)   sin   al   ganda   dvigatelda   detonatsiya	
ʻ
6 boshlanish   rejimida   indikator   bosimi   kattaligini   ko rsatadigan   son   (foizlardaʻ
ifodalanadi)   B.ning   navliligi   deb   ataladi.   Benzining   oktan   soni   yoki   navliligi
qancha   yuqori   bo lsa,   antidstonatsion   xossalari   o shancha   yaxshi   bo ladi.   B.   ana	
ʻ ʻ ʻ
shu   xossalarga   asosan   rusumlarga   bo lingan   (aviatsiya   Benzinning   turg unligini	
ʻ ʻ
oshirish   uchun   unga   tetraetilqo rg oshin   qo shiladi).   Bunday   (etillangan)   B.	
ʻ ʻ ʻ
zaharli,   shuning   uchun   u   bilan   ishlaganda   ehtiyoj   bo lish   zarur.   Etillaigan   B.ni	
ʻ
etillanmagan Benzindan ajratish uchun unga rang qo shib qo yiladi. O zbekistonda	
ʻ ʻ ʻ
3 ta neftmi qayta ishlash korxonasi (Farg ona, Oltiariq va Buxoro) mavjud bo lib.	
ʻ ʻ
ular"O zneftniqaytaishlash"   aksiyadorlik   kompaniyasiga   bo ysunadi.   Bu	
ʻ ʻ
korxonalarda   etillanmagan   va   etillangan   A72   va   A76,   etillangan   A92   va
etillanmagan  Li93 hamda Ai95 rusumidagi avtoben;inlar, shuningdek B92 rusumli
aviatsiya   benzini   ishlab   chiqariladi.   Benzin   inson   organizmiga   asosan   o pka   or’t	
ʻ
kirib,   salbiy   ta sir   etadi.   Benzin   bug l;idan   bir   yo la   zaharlangan   kishining   .   shi	
ʼ ʻ ʻ
og riydi, tomog ida noxush sezgi ‘aido bo ladi, yo tal tutadi, ko z va burfch shilliq	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
pardasi   ta sirlanadi,   qattiq   zaharlangan   kishining   boshi   aylau^di,   gandiraklaydi,	
ʼ
tomir   urishi   siyfslashadi.   Benzindan   surunkasiga   zaharlan;y   kishining   boshi
og riydi.   uyqusi   s   iladi,injiq,   tez   charchaydigan   bo lib   ;   (ladi,   ozib   ketadi,   yurak	
ʻ ʻ
sohasi   og riyd"|   va   h.k.   Bir   yo la   zaharlangan   kishi   sofi.   Bora   olib   chiqiladi,	
ʻ ʻ
kislorod   beriladi,   yurakni   quvvatlaydigan   va   asabni   tinchlao tiradigan   dorilar	
ʻ
buyuriladi; nafasi to xtab qolgan bo lsa, sun iy nafas oldiriladi. B. me dagatushgan	
ʻ ʻ ʼ ʼ
bo lsa,   o simlik   moyi   (30—50   g)   ichiriladi.   Surunkasiga   zaharlangan   kishi	
ʻ ʻ
organizmini   mustahkamlash   maqsadida   umumiy   davo   qilinadi.   fizioterapiya
buyuriladi.   Benzin   bilan   ishlashdan   vaqtincha   chetlatiladi.   Asab   va   endokrin
bezlarning   funksional   kasalliklari   bo lgam   kishilar   benzin   bilan   ishlashga	
ʻ
qo yilmaydi.	
ʻ
O’simlik   Yog’   va   moylar i   dan   asrlar   bo’yi   fakat   oziqlanish   uchungina   emas,
balki sovunlar, kosmetika (upa-elik) materiallari, medistina materiallari, ximoya va
dekorastiya   qatlamli   buyoqlar   va   hokazolar   ishlab   chiqarishda   foydalanilgan.
O’tgan     XIX   asrning   o’rtalariga   qadar   yog’   va   moylardan   foydalanish
7 insoniyatning   bir   necha   yuz   yillab   yig’gan   empirik   (soda,   oddiy,   umumiy)
bilimlariga   asoslanadi.   Organik   Kimyo   faninig   yuzaga   kelishi   Bilan   birga
yog’larning kimyoviy tabiatiga xos bo’lgan bir necha kashfiyotlar qilina boshlandi.
1783   yilda   Shervel   glistirinni   kashf   etdi,   1813-1823   yillarda   Shevrel   yog’larning
glistiridli tabiatini anikladi va ulardan bir necha kislotani, jumladan butan, pentan,
geksan, stearin va olein kislotalarini ajratib oldi. 1819 yilda Pute olein kislotasini
elaidin   kislotasiga   aylantirish   navbatida   1832   yilda   aralashmalarsiz   toza   xoldagi
elaidin   kislotasini   butkul   ajratib   oldi.   1828   yilda   Gusserov   to’yingan   va
to’yinmagan yog’ kislotalarini ajratish kerakligini taklif etdi. Bir yildan keyin esa
gusserov   yog’ga   sulfat   kislota   Bilan   ishlov   berib   yog’   kislotalari   olish
mumkinligini anikladi. 1830 yilda Darbi eruk kislotasini ajratib oldi.
O’simlik xom ashyosidan olinadigan yog’larga o’simlik moylari (ba’zi hollarda
o’simlik yog’lari) deb ataladi. Ular asosan yuqori molekulyar yog’ kislotalarining
glisteridlaridan   iborat   bo’lib,   neftni   haydash   natijasida   olinadigan   va
uglevodorodlardan  tashkil   topgan  mineral  moylardan  aynan   shu  bilan  farq  qiladi.
Efir moylari tarkibida ham yog’ kislotalarining glisteridlari bo’lmaydi. Ular asosan
aldegidlar,   ketonlar,   spirtlar,   uglevodorodlar   va   kichik   molekulyar   yog’
kislotalarining   efirlaridan   tashkil   topgan   bo’ladi.   O’simlik   urug’larining
ko’pchiliklarida   yog’lar   odatda   bir   xil   taqsimlanadi.   Ammo   donlarning   asosan
murtagida yog’lar KOHstentrlangan bo’ladi.   
Tabiatda   yog’lar   juda  keng  tarqalgan.  O’simliklarning  asosan   urug’larida  ba’zi
birlarining   esa   mevasi   yoki   tana   po’stlog’ida   bo’lgan   urug’lariga   yog’li   (yoki
moyli) urug’lar deb aytiladi. Bunday urug’lar yog’-moy sanoati uchun asosiy xom-
ashyo hisoblanadi. Bularga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin. 
Urug’lar Tarkibidagi yog’ miqdori %
8 Paxta chigiti 17-29
Kanakanop 58-70 (meva po’stlog’isiz)
Raps 36-40
Kunjut (zig’ir) 35-58
Mevalar Tarkibidagi yog’ miqdori %
Palma kakosi
Koprasi
Yong’og’i mag’zi 65-72
51-67
Zaytun mevasi mag’zi 23-49
Kungaboqar (urug’i mag’zi) 29-65
O’rmon yong’og’i 58-60
Kanop 30-38
Glisterin   S
3   N
8   O
3   tarkibli   uch   atomli   spirtdir.   Soddalashtirilgan   xolda   uning
strukturasini kuyidagicha k o’ rsatish mumkin: 
СН
2   ОН  –  СНОН  –  СН
2   ОН  
Glisterinning kristallizastiyalanishi  uchun optimal  temperatura -7S xisoblanadi.
Glisterin kristallari  17  – 29  S da  sayuladi.  Kimyoviy toza  glisterin  tinik,  rangsiz,
kuyuk   suyuqlik.   Ta’mi   shirinrok.   Glisterin   juda   xam   gigroskopik   va   xavodan
40%ga yakin namlikni yutishi mumkin. Suv bilan cheksiz nisbatlarda kushiladi va
bunda aralashmaning kizishi va xajmining kamayishi kuzatiladi.
15*S   da   100%-li   glisterinning   zichligi   1265,57   km/m 3
.   15-30S   intervalda
temperaturaning   xar   1S   ga   uzgarishi   glisterin   zichligining   +/-6,7   kg/m 3
  ga
uzgarishiga olib keladi.
9 Glisterin   metil   va   etil   efirlari   bilan   aralashadi,   astetonda,   xloroform   –   metanol
(1), spirt – dietil efir (2:1) aralashmalarida eriydi.
Kupgina noorganik moddalar –  Na Cl, Na
2 SO
4 , Ca(OH)
2 , ogir metillar tuzi va x.
k. lar glisterinda eriydi.
Glisterinda nomal atmosfera bosimi sharoitida turli gazlar turli mikdorda erishi
mumkin.   Bu   glisterinning   KOHstentrastiyasi   va   temperaturasiga   bog’liq.
Gazlarning maksimal eruvchanligi glisterinning 80%-li suvli eritmasida kuzatiladi.
Glisterinda kator organik moddalar, yuqori temperaturada esa shu jumladan yog’
kislotalari   va   glisteridlar   xam   eriydi.   Bunday   eritmalar   sovutilganda   ulardagi
glisteridlar   deyarli   tula   ajralib   chikadi,   yog’   kislotalari   esa   molekulyar   massasiga
bog’liq ravishda juda kam mikdorda erigan xolda xam kolishi mumkin.
Glisterinning suvli eritmalari sovutilganda 0 S dan past temperaturada muzlaydi.
Bunday   eritmalarning   muzlash   temperaturasi   ularning   KOHstentrastiyasiga
bog’liq. Glisterining 66,7%- li eritmasi eng past mulash temperaturasiga (-46.5 S)
ega.
Toza   glisterin   odatda   150-160Sda   kizdirilganda   asta   –sekinlik   bilan   buglana
boshlaydi.   Agar   glisterin   yokilsa,   u   dudlamaydigan   alanga   bo’lib   yonadi.
Glisterinning   alangalanish   temperaturasi   187s,   uz-uzidan   alangalanish
temperaturasi esa 393S. 28,75 S dan past temperaturada toza glisterin buglarining
solishtirma   bosimi   nolga   teng.   Shu   sababli   xona   temperaturasi   sharoitda   glisterin
buglanib uchib keta olmaydi.
Toza   glisterin   normal   atmosfera   bosimi   sharoitida   290S   temperatura   ostida
kaynab, parchalanmasdan xaydalishi mumkin. Ammo glisterinda mineral moddalar
aralashmasi   bulsa,   bu   xaydash   davomida   glisterinning   ma’lum   darajada
parchalanishiga sabab bula oladi.
10 Glisterinning   distillangan   suvdagi   eritmalari   nisbatan   pastrok   temperaturalarda
kaynaydi.   Kaynash   temperaturasiga   karab,   ma’lum   ma’lumotnomalar   asosida
eritmaning KOHstentrastiyasini aniklash mumkin.
Glisterinning suvli eritmalari buglatiganda uning ma’lum kismi suv balan birga
buglanadi. Glisterinning suvli eritmalarini 100 S da buglatilganda bug tarkibidagi
glisterin mikdori kuyidagi kursatgichlar orkali xarakterlanadi (% xisobida):
Eritmada………………….75            80         85    90             100
Buglarda…………………0,2           0,3     0,4    0,55    0,85    1,7
11 III bob  Angidridlarning xossalari va ularning xosil bo’lishi.
3.1Angidridlarning xossalari
Angidridlar   ular   suvning   chiqishi   natijasida   ikki   molekulaning   birikmasi
natijasida   hosil   bo'lgan   kimyoviy   birikmalardir.   Shunday   qilib,   bu   boshlang'ich
materiallarning   suvsizlanishi   deb   hisoblanishi   mumkin;   bu   butunlay   to'g'ri
bo'lmasa-da.Organik va noorganik kimyoda ular tilga olinadi va ikkala sohada ham
ularning   tushunishlari   sezilarli   darajada   farqlanadi.   Masalan,   noorganik   kimyoda
asosiy   va   kislotali   oksidlar   mos   ravishda   ularning   gidroksidlari   va   kislotalarining
angidridlari   sifatida   qaraladi,   chunki   birinchisi   suv   bilan   reaksiyaga   kirishib,
ikkinchisini hosil qiladi.
"Suvsiz" va "angidrid" atamalari o'rtasida chalkashlik bo'lishi mumkin. Odatda,
suvsiz   kimyoviy   tabiatini   o'zgartirmasdan   suvsizlangan   birikmaga   ishora   qiladi
(reaksiya   yo'q);   angidrid   bilan   esa   molekulyar   tuzilishda   aks   ettirilgan   kimyoviy
o'zgarish mavjud.
Agar   gidroksidlar   va   kislotalar   tegishli   oksidlari   (yoki   angidridlari)   bilan
solishtirilsa, reaktsiya sodir bo'lganligi  qayd etiladi. Aksincha,  ba'zi  oksidlar yoki
12 tuzlar   hidratlanishi   ,   suv   yo'qotishi   va   bir   xil   birikmalar   bo'lib   qolishi   mumkin;
lekin suvsiz, ya'ni suvsiz.
Boshqa tomondan, organik kimyoda angidrid asl ta'rifdir. Masalan, eng mashhur
angidridlardan   biri   karboksilik   kislota   hosilalaridir   (yuqori   rasm).   Ular   kislorod
atomi orqali ikkita asil guruhining (-RCO) birlashuvidan iborat.
Uning umumiy tuzilishi atsil guruhi uchun R 1 ni, ikkinchi asil guruhi 
uchun  R 2 ni
ko'rsatadi   . R 
1  va R 
2  har xil bo'lgani uchun ular turli xil karboksilik kislotalardan kelib
chiqadi,   keyin   esa   assimetrik   kislota   angidrididir.   Ikkala   R   o'rnini   bosuvchi   (ular
aromatik  bo'lishidan  qat'iy  nazar)  bir   xil  bo'lsa,  biz  bu  holda  nosimmetrik  kislota
angidridi haqida gapiramiz.
Ikki karboksilik kislotaning angidrid hosil qilish uchun bog'lanishi paytida suv,
shuningdek,   boshqa   birikmalar   hosil   bo'lishi   yoki   hosil   bo'lmasligi   mumkin.
Hamma narsa bu kislotalarning tuzilishiga bog'liq bo'ladi.
indeks
 1 Angidridlarning xossalari
o 1.1 Kimyoviy reaksiyalar
 2 Angidridlar qanday hosil bo'ladi?
o 2.1 Siklik angidridlar
 3 Nomenklatura
 4 Ilovalar
o 4.1 Organik angidridlar
 5 ta misol
o 5.1 suksinik angidrid
o 5.2 Glutarik angidrid
 6 havola
Angidridlarning xossalari
13 Angidridlarning   xususiyatlari   siz   nimani   nazarda   tutayotganingizga   bog'liq
bo'ladi.   Deyarli   barchaning   umumiy   tomoni   shundaki,   ular   suv   bilan   reaksiyaga
kirishadilar.   Biroq,   noorganik   deb   ataladigan   asosiy   angidridlar   uchun,   aslida
ularning ba'zilari suvda erimaydi ( MgO ), shuning uchun bu bayonot karboksilik
kislota angidridlariga qaratiladi.
2   uchun   molekulyar   tuzilish   va   molekulalararo   o'zaro   ta'sirlarga   to'g'ri   keladi
Yoki bu organik birikmalarning umumiy kimyoviy formulasi.
Agar molekulyar og'irlik (RCO)  
2   bo'lsa yoki u past bo'lsa, bu xona harorati va
bosimida rangsiz suyuqlikdir. Masalan,  sirka angidrid (yoki  etan angidrid), (CH  
3
CO)  
2   Yoki   u   katta   sanoat   ahamiyatiga   ega   suyuqlikmi,   chunki   uning   ishlab
chiqarilishi juda katta ..
Sirka   angidrid   va   suv   o'rtasidagi   reaktsiya   quyidagi   kimyoviy   tenglama   bilan
ifodalanadi:
(H2S2O7+H2O=H2SO4)
E'tibor bering, suv molekulasi qo'shilganda, ikki molekula sirka kislotasi ajralib
chiqadi. Biroq, sirka kislotasi uchun teskari reaktsiya sodir bo'lmaydi:
2CH 
3  COOH => (CH 
3  CO) 
2  O + H 
2  O (bo'lmaydi)
Biz   boshqa   sintetik   yo'lga   murojaat   qilishimiz   kerak.   Boshqa   tomondan,
dikarboksilik kislotalar qizdirilishi mumkin; lekin bu keyingi bobda tushuntiriladi.
kimyoviy reaksiyalar
gidroliz
Angidridlarning   eng   oddiy   reaksiyalaridan   biri   ularning   gidrolizi   bo'lib,   u
hozirgina   sirka   angidrid   uchun   ko'rsatilgan.   Ushbu   misolga   qo'shimcha   ravishda
bizda oltingugurt angidrid mavjud:
14 H 
2  S 
2  O 
7  + H 
2  O <=> 2H 
2  SW 
4
Bu   erda   sizda   noorganik   kislota   angidrid   mavjud.   E'tibor   bering,   H  
2   S  
2   O  
7
( disulfat kislota deb ham ataladi) uchun reaktsiyaning o'zi teskari bo'ladi, shuning
uchun   H  
2   SW  
4   KOHsentratini   qizdirish   natijasida   uning   angidrid   hosil   bo'ladi.
Boshqa tomondan, u H 
2  SW 
4 ning suyultirilgan eritmasi bo'lsa  , SO 
3  , sulfat angidrid chiqariladi.
Esterifikatsiya
Kislota angidridlari  muhitda piridin bilan spirtlar  bilan reaksiyaga kirishib, efir
va karboksilik kislota hosil qiladi. Misol uchun, sirka angidrid va etanol o'rtasidagi
reaktsiya ko'rib chiqiladi:
(CH 
3  CO) 
2  O + CH 
3  CH 
2  OH => CH 
3  Kolorado 
2  CH 
2  CH 
3  + CH 
3  COOH
Shunday qilib, etanoat etil ester , CH  
3   Kolorado  
2   CH  
2   CH  
3   va etanoik kislota
(sirka kislotasi) hosil bo'ladi.
Amalda,   gidroksil   guruhining   vodorodini   asil   guruhi   bilan   almashtirish   sodir
bo'ladi:
R 
1  -OH => R 
1  -OCOR 
2
(CH  
3   CO)  
2   yoki  sizning  asil  guruhi  -COCH  
3   bo'lsa   . Shuning  uchun OH  guruhi
atsillanishdan   aziyat   chekadi.   Biroq,   asillanish   va   esterifikatsiya   bir-birini
almashtirib bo'lmaydigan atamalar emas; Asillanish to'g'ridan-to'g'ri Friedel- Crafts
asilatsiyasi deb nomlanuvchi aromatik halqada sodir bo'lishi mumkin .
Shunday   qilib,   kislota   angidridlari   ishtirokida   spirtlar   asillanish   yo'li   bilan
esterlanadi .
Boshqa   tomondan,   ikkita   asil   guruhidan   faqat   bittasi   spirt   bilan   reaksiyaga
kirishadi, ikkinchisi vodorod bilan qoladi va karboksilik kislota hosil qiladi; nima
bo'ladi (CH 
3  CO) 
2  Yoki etan kislotasi.
15 Amidatsiya
Kislota   angidridlari   ammiak   yoki   aminlar   (birlamchi   va   ikkilamchi)   bilan
reaksiyaga   kirishib,   amidlarni   hosil   qiladi.   Reaktsiya   yuqorida   tavsiflangan
esterifikatsiyaga   juda   o'xshaydi,   lekin   ROH   amin   bilan   almashtiriladi;   masalan,
ikkilamchi amin, R 
2  Nyu-Xempshir.
3  CO ) 
2  O va dietilamin , Et 
2  NH o'rtasidagi reaktsiya :
(CH  
3   CO)  
2   O + 2Et  
2   NH => CH  
3   CoNet  
2   + CH  
3   COO   -   +  
Nyu-Xempshir  
2   va
boshqalar 
2
Va   dietilasetamid   ,   CH  
3   CoNet  
2   va   karboksilik   ammoniy   tuzi,   CH  
3   COO   -   +
Nyu-Xempshir 
2  va boshqalar 
2 hosil  bo'ladi.
Tenglama   tushunish   uchun   biroz   murakkab   bo'lib   tuyulishi   mumkin   bo'lsa-da,
amid   hosil   qilish   uchun   -COCH  
3   guruhi   2   NH   da   H   ga   qanday   almashtirilganiga
qarang :
va hokazo 
2  NH => Et 
2  NCOCH 
3
Reaktsiya amidatsiyadan ko'ra ko'proq . Bu so'zda hamma narsa jamlangan; bu
safar amin alkogoldan ko'ra asillanishdan aziyat chekadi.
3.2.Angidridlar qanday hosil bo'ladi
Noorganik angidridlar elementning kislorod bilan o'zaro ta'siridan hosil bo'ladi.
Shunday qilib, agar element metall bo'lsa, asosiy metall oksidi yoki angidrid hosil
bo'ladi;   va   agar   u   metall   bo'lmasa,   metall   bo'lmagan   oksid   yoki   kislota   angidrid
hosil bo'ladi.
Organik   angidridlar   uchun   reaksiya   boshqacha.   Ikki   karboksilik   kislota
to'g'ridan-to'g'ri   bog'lanib,   suvni   chiqarib,   kislota   angidridini   hosil   qila   olmaydi;
hali aytilmagan birikmaning ishtirokini talab qiladi: asil xlorid , RCOCl .
16 Karboksilik   kislota   asilxlorid   bilan   reaksiyaga   kirishib   ,   tegishli   angidrid   va
vodorod xlorid hosil qiladi :
R 
1  COCl + R 
2  COOH => (R 
1  CO) O (COR 
2  ) + HCl
CH 
3  COCl + CH 
3  COOH => (CH 
3  CO) 
2  O + HCl
CH  
3   asetil   guruhidan,   CH  
3   CO-dan   keladi   va   boshqasi   sirka   kislotasida
allaqachon   mavjud.   Muayyan   asilxloridni   ,   shuningdek,   karboksilik   kislotani
tanlash   nosimmetrik   yoki   assimetrik   kislota   angidridining   sinteziga   olib   kelishi
mumkin.
Siklik angidridlar
Asilxloridni   talab   qiladigan   boshqa   karboksilik   kislotalardan   farqli   o'laroq   ,
dikarboksilik kislotalar mos keladigan angidridga KOHdensatsiyalanishi  mumkin.
Buning   uchun   ular   H  
2   O   ning   chiqarilishini   rag'batlantirish   uchun   qizdirilishi
kerak. Masalan, ftalik kislotadan ftalik angidrid hosil bo'lishi ko'rsatilgan.
E'tibor   bering,   beshburchak   halqa   qanday   tugallangan   va   ikkala   C=O   guruhini
bog'laydigan kislorod uning bir qismidir ; Bu siklik angidrid. Bundan tashqari, ftal
angidrid   nosimmetrik   angidrid   ekanligini   ko'rish   mumkin,   chunki   ikkala   R  
1
sifatida R 
2  Ular bir xil: aromatik halqa.
17 Barcha   dikarboksilik   kislotalar   o'zlarining   angidridlarini   hosil   qila   olmaydi,
chunki   ularning  COOH  guruhlari  keng  tarqalgan  bo'lsa,  ular   kattaroq  va  kattaroq
halqalarni tugatishga majbur bo'ladi. Hosil bo'lishi mumkin bo'lgan eng katta halqa
olti burchakli, reaksiyadan kattaroqdir.
Nomenklatura
Angidridlar nima deyiladi? Oksidlar bilan bog'liq noorganik moddalarni chetga
surib, hozirgacha tushuntirilgan organik angidridlarning nomlari R  
1   va R  
2   ning   o'ziga
xosligiga bog'liq  ; ya'ni uning asil guruhlari.
Agar   ikkita   R  bir  xil  bo'lsa,  karboksilik  kislotaning  tegishli   nomidagi   "kislota"
so'zini   "angidrid"   bilan   almashtirish   kifoya.   Va   agar,   aksincha,   ikkita   R   farqli
bo'lsa, ular alifbo tartibida nomlanadi. Shuning uchun, uni nima deb atashni bilish
uchun,   avvalambor,   u   nosimmetrik   yoki   assimetrik   kislota   angidridiga   qarash
kerak.
(CH  
3   CO)  
2   Yoki u nosimmetrikmi, chunki R  
1   \u003d R  
2   \u003d CH  
3   . Sirka
yoki etan kislotasining hosilasi , shuning uchun uning nomi oldingi tushuntirishdan
keyin: sirka yoki etanoik angidrid . Xuddi shu narsa yuqorida aytib o'tilgan ftalik
angidridga ham tegishli.
Sizda quyidagi angidrid bor deylik:
CH 
3  CO (O) COCH 
2  CH 
2  CH 
2  CH 
2  CH 
2  CH 
3
Chapdagi   asetil   guruhi   sirka   kislotasidan,   o'ngdagi   esa   heptanik   kislotadan
keladi.   Ushbu   angidridni   nomlash   uchun   siz   R   guruhlaringizni   alifbo   tartibida
nomlashingiz kerak. Shunday qilib, uning nomi: geptan sirka angidridi.
Ilovalar
Noorganik   angidridlar   materiallar,   keramika,   katalizatorlar,   tsementlar,
elektrodlar,   o'g'itlar   va   boshqalarning   sintezi   va   tarkibidan   tortib,   yer   qobig'ini
18 minglab   temir   va   alyuminiy   minerallari   va   dioksid   bilan   qoplashgacha   bo'lgan
cheksiz ko'p maqsadlarga ega. tirik organizmlar tomonidan chiqarilgan uglerod.
Ular   kelib   chiqish   manbasini,   noorganik   sintezda   ishlatiladigan   ko'plab
birikmalar   kelib   chiqadigan   nuqtani   ifodalaydi.   Eng   muhim   angidridlardan   biri
karbonat angidrid, CO  
2   dir   . Suv bilan birgalikda fotosintez uchun zarurdir. Sanoat
darajasida   esa   SO  
3   muhim   ahamiyatga   ega,   chunki   javob   beruvchi   undan   sulfat
kislota oladi.
Ehtimol,   ko'proq   qo'llaniladigan   va   mavjud   bo'lgan   angidrid   (hayot   bor   ekan)
fosfor   kislotasidan   biridir:   ATP   nomi   bilan   mashhur   bo'lgan   adenozin   trifosfat   ,
DNKda mavjud va metabolizmning "energiya valyutasi".
organik angidridlar
Kislota angidridlari alkogol bilan atsillanish yo li bilan reaksiyaga kirishib, efirʻ
yoki amin hosil qilib, amid yoki aromatik halqa hosil qiladi.
Bu birikmalarning har biridan millionlab va angidridni olish uchun yuz minglab
karboksilik   kislota   variantlari   mavjud;   binobarin,   sintetik   imKOHiyatlar   keskin
oshadi.
Shunday qilib, asosiy foydalanishlardan biri uning tuzilishidagi atomlardan yoki
guruhlardan birini almashtiruvchi birikma tarkibiga asil guruhini kiritishdir.
Har bir angidrid alohida-alohida o'z qo'llanilishiga ega, ammo umuman olganda
ularning   barchasi   bir   xil   reaksiyaga   kirishadi.   Shu   sababli,   bu   turdagi   birikmalar
polimer   tuzilmalarini   o'zgartirish,   yangi   polimerlarni   yaratish   uchun   ishlatiladi;
ya'ni sopolimerlar, qatronlar, qoplamalar va boshqalar.
Masalan, sirka angidrid tsellyulozadagi  barcha OH guruhlarini asetillash uchun
ishlatiladi (pastki rasm). Bunday holda, har bir H OH asetil  guruhi COCH  
3   bilan
almashtiriladi .
19 Shu tarzda tsellyuloza asetat  polimeri olinadi. Xuddi shu reaksiyani NH  
2   guruhlari
bo'lgan boshqa polimer tuzilmalari bilan ham asillanishga duchor qilish mumkin.
asillanish   reaktsiyalari   aspirin   (   atsetilsalitsil   kislotasi)   kabi   dorilarni   sintez
qilish uchun ham foydalidir .
misollar
Organik   angidridlarning   ba'zi   boshqa   misollari   tugaydi.   Ular   eslatib   o'tilmasa
ham,   kislorod   atomlari   oltingugurt   yoki   hatto   fosfor   angidridlarini   beradigan
oltingugurt bilan almashtirilishi mumkin.
-C  
6   H  
5   CO   (O)   COC  
6   H  
5   :   benzoik   angidrid.   C  
6   H  
5   guruhi   benzol   halqasini
ifodalaydi. Uning gidrolizi natijasida ikkita benzoik kislota hosil bo'ladi.
-HCO(O)COH: formik angidrid. Uning gidrolizi natijasida ikkita formik kislota
hosil bo'ladi.
-   C  
6   H  
5   CO   (O)   COCH  
2   CH  
3   :   benzoy   propan   angidridi.   Uning   gidrolizi
benzoik va propan kislotalarini hosil qiladi.
-C  
6   H  
11   CO   (O)   COC  
6   H  
11   :   siklogeksankarboksilik   angidrid.   Aromatik
halqalardan farqli o'laroq, ular to'yingan, er-xotin bog'larsiz.
20 -CH 
3  CH 
2  CH 
2  CO (O) COCH 
2  CH 
3  : butan propan angidrid.
Suksinik angidrid
Bu   erda   bizda   süksin   kislotasidan   olingan   yana   bir   siklik   bor,   dikarboksilik
kislota. Uchta kislorod atomi ushbu turdagi birikmaning kimyoviy tabiatini qanday
berishiga e'tibor bering.
Malein   angidrid   suksinik   angidridga   juda   o'xshaydi,   farqi   shundaki   ,
beshburchakning asosini tashkil etuvchi uglerod atomlari o'rtasida qo'sh bog'lanish
mavjud.
21 Glutar angidrid
Nihoyat,   glutarik   angidrid   ko'rsatilgan   .   U   olti   burchakli   halqadan   tashkil
topganligi  bilan  boshqa barchalaridan tuzilmaviy jihatdan farq qiladi. Yana  uchta
kislorod atomi strukturada ajralib turadi.
Boshqa angidridlar, murakkabroq, har doim bir- biriga juda yaqin bo'lgan uchta
kislorod atomi tomonidan tasdiqlanishi mumkin.
22 XULOSA
Agar   biz   bir   fazali   mintaqada   alkogol   miqdori   past   (5%   dan   kam)   bo'lgan
suvsiz eritmani olsak, rasmda ko'rsatilgan.  2 nuqta S, va uni suv bilan suyultiramiz,
biz   A   nuqta   bilan   diagrammada   ko'rsatilgan   eritmani   olamiz.   Bu   suyuqlik   25%
suvni o'z ichiga olgan tashqi uglevodorod fazali miselyar eritmadir. Eritmadagi suv
KOHsentratsiyasini   oshirib,   tashqi   uglevodorod   fazasi   bilan   boshqa   eritmani   (B
nuqtasi bilan belgilanadi) olish mumkin. Keyinchalik suyultirilganda, tizim bir hil
va   bir   fazali   bo'lib   qoladi,   ammo   mitsellalarning   tuzilishi   o'zgaradi   va   eritma
mitsellalarda tashqi suvli fazali eritmaga aylanishi mumkin. Bir fazali mintaqadagi
barcha   turdagi   miselyar   eritmalar,   ularning   tuzilishidan   qat'i   nazar,   bir-biri   bilan
aralashtiriladi.
23 Foydalanilgan adabiyotlar:
1. K. Axmerov va boshqalar.
    «Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent,   «O’qituvchi»,  1988 yil.
2. K. Axmerov va boshqalar.
  «Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent,   «O’zbekiston»,  2003 yil.
3. N.A. Parpiev va boshqalar.
  «Anorganik kimyo nazariy asoslari»  Toshkent,  «O’zbekiston»,
  2000yil.
4. Maksudov N. X. 
   Umumiy ximiya. K.x. injenerlik fakulteti stundentlari uchun darslik.
   Toshkent.;  «O’qituvchi», 1977 yil.
5. Obshaya ximiya; Uchebnik (Pod red. Ye.M. Sokolovskiy i   L.S Guzeya -3–e
iz d. prerab. i dop.  – M.:  Izd – vo Moskva   un.ta,       1989.  – 640s.  
 6. Rustamov X.R.
    Fizik kimyo:   Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. – T. 
    «O’zbekiston», 2000. – 487 b.     
7.  www.ziyonet.uz  
24

Suvsiz eritmalar va ularda boradigan kimyoviy reaksiyalar hamda ularning borish sharoitlari. Reja: I bob Kirish II bob.Asosiy qism.Suvsiz eritmalar va ularni tayyorlash. 2.1. Uchuvchan suvsiz eritmalar (etanol, xloroform, benzin) haqida tushuncha. 2.2. Uchuvchan bo‘lmagan erituvchilar (yog’lar va moylar, glitserin) haqida tushuncha. III bob Angidridlarning xossalari va ularning xosil bo’lishi. 3.1Angidridlarning xossalari 3.2.Angidridlar qanday hosil bo'ladi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish Oddiy atmosfera sharoitida suv suyuq holatni saqlab qoladi, shu bilan birga qolgan vodorod birikmalari shunga o'xshash rejadagi gazlar gazdir. Ushbu hodisa molekulalar va suv atomlari qo'shilishining maxsus xususiyatlari va ular orasidagi aloqalarning maxsus xususiyatlari bilan izohlanadi. Kislorod atomlari deyarli 105 daraja burchakni tashkil etadigan vodorod atomlariga biriktirilgan va ushbu KOHfiguratsiya har doim saqlanadi. Kislorod va vodorod atomlarining elektrekomida katta farq orqali elektron bulutlar kislorod tomon siljiydi. Shuning uchun suv molekulasi faol dipol deb hisoblanadi, unda vodorod partiyasi ijobiy zaryadga ega va kislorod salbiy. Natijada, suv molekulasi muloqotni shakllantiradi, bu juda qiyin va yuqori energiya xarajatlarini talab qiladi. Suv deyarli siqila olmaydi. Shunday qilib, atmosfera bosimining bir barga ko'payishi bilan, bitta barda suv faqat 0,00005 qismida, uning boshlang'ich hajmidan boshlab 0.00005 qismida siqilgan. Muz va suvning tuzilishi juda o'xshash. Muzda ham, suvda ham molekulalar biron ma'noda yashashga harakat qilmoqdalar - ular tuzilishni tashkil etishni xohlashadi, ammo termal harakatning oldini oladi. Suv qattiq holatga tushganda, molekulalarning issiqlik aylanishi endi tarkibiy shakllanishga xalaqit bermaydi, shundan so'ng ular orasidagi bo'shliq ko'tariladi, shuning uchun zichligi. Ayni paytda suv juda anomal modda ekanligi haqida aytilgan. Suvning qattiq yig'indisi muz, suyuqlik suvning suyuq suvi yuzasida suzishi mumkin. Bug'lanish sodir bo'lganda, aksincha, barcha ulanish darhol portlashi mumkin. Ushbu obligatsiyalarning nomuvofiqligi juda katta energiyani talab qiladi, bu barcha moddalar orasida eng katta suv sig'imini aks ettiradi. 1 darajali litali suvni isitish uchun 4 kj energiya sarflash kerak. Ushbu mulk tufayli suv ko'pincha sovutish uchun ishlatiladi. 2

II bob.Asosiy qism.Suvsiz eritmalar va ularni tayyorlash. 2.1.Uchuvchan suvsiz eritmalar (etanol, xloroform, benzin) haqida tushuncha. Kimyo texnologiyasida suvsiz eritmalar suvli eritmalardan tashqari spirtli, glitserinli, moyli, siliKOHli va hokazo eritmalar uchraydi. Ko‘pincha ular sirtga qo‘llash uchun ishlatiladi. Suvsiz eritmalar 2 guruhga bo‘linadi: 1. Uchuvchan (etanol, xloroform, efir, benzin, skipidar) eritmalar. 2. Uchuvchan bo‘lmagan eritmalar: o‘simlik moylari, vazelin moyi (suyuq parafin), glitserin.Uchuvchan erituvchilar bilan eritma tayyorlaganda qizdirish, filtrlash, suzish kabi texnologik bosqichlardan voz kechish lozim, chunki bunda erituvchining uchib ketish ehtimoli bo‘ladi. Efir, benzin, etanol yong‘indan xavflidir. Bu eritmalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri bemorga beriladigan, og‘zi zich yopiladigan shisha idishlarda tayyorlanadi. Suvli eritmalardan farqli o‘laroq suvsiz eritma tayyorlashda avvalidishga eritiladigan modda, so‘ngra erituvchi solinadi. Idish quruq bo‘lishi shart. Bu eritmalarni filtrlash zarur bo‘lgan taqdirda voronka ustiga shisha plastinka yopib turib filtr lash kerak. Agar etanolning KOHsentratsiyasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, 90% li etanol ishlatiladi (hajm foizda).Bundan quyidagilar mustasno:5—10% li yod eritmasi (X DF), 1—2% li yod eritmasi, 1,5% li vodorod peroksid eritmasi, 1% li sitral eritmasi — 96% li etanolda; 1—2% salisil kislotasi va 0,5%; 1—3%; 5% li borat kislotasi eritmalari —70% li etanolda; 1—2% li brilliant yashili va 1% li metilen ko‘ki eritmalari — 60% li etanolda tayyorlanadi (O‘z RSSV ning 2002-yil 29-dekabrdagi 582-sonli buyrug‘i). Etanol eritmalari og‘irlik — hajm usulida tayyorlanadi. Rr: Acidi borici 0,3Sp. aethylici 70% — 10 mlM.D.S. Sirtga ishlatish uchun.Quruq flaKOHga 0,3 g borat kislotasi, 10 ml 70% li etanol solib eritiladi (og‘zi tez berkitiladi). Erishni tezlashtirish uchun idishni iliq suvga (40—50°C) solib isitish mumkin.Ba’zan 70% li etanol olish uchun 95% li etanolni suyultirish lozim bo‘ladi. Bunda quyidagiformuladan foydalanish mumkin:X = V Ѕ BAMasalan, 50 ml 70 %li etanol eritmasini tayyorlash kerak.X =50 Ѕ 70= 36,8 ml.95Silindrga 36,8 ml 95% li etanol solib hajmi 50 ml ga yetguncha tozalangan suv qo‘shiladi. O‘lchov silindri 3

bo‘lmagan hollarda XI DF ning 3—4 alkogolometrik jadvalidan foydalanish mumkin.Moyli, glitserinli eritmalar og‘irlik usulida tayyorlanadi. Erishni tezlashtirish uchun eritma suv hammomida qizdiriladi. Eritma to‘g‘ridan-to‘g‘ri bemorga beriladigan idishning o‘zida tayyorlanadi, ya’ni filtrlanmaydi.Rr: Mentholi 0,2Ol. Vaselini 20,0M.D.S. Sirtga ishlatish uchun. Quruq flaKOHga 0,2 gmentol solib texnik tarozida muvozanatga keltiriladi va ustiga20 gvazelin moyi solinadi. Og‘zi berkitilgan idishdagi aralashmanisuv hammomida 70—80°C gacha qizdiriladi. Bunda mentol to‘liq eriydi.Rr: Natrii tetraboratis 20,0Glycerini 80,0M.D.S. Og‘izning shilliq pardalarini artish uchun. Quruq flaKOHga20 g natriy tetraborat solib texnik tarozida muvozanatga keltiriladi va ustiga 80 g glitserin solinadi. Idishning og‘zi berkitilib,natriy tetraborat erib ketguncha suv hammomida qizdiriladi. Т egishli yorliq yopishtiriladi. Suvsiz eritmalar sifatini baholash. Suvsiz eritmalar sifatini baholashda avval ularning hujjatlari (retsept, pasport), yorlig‘i, rangi, hidi, mexanik zarrachalarning bor-yo‘qligi tekshiriladi. Glitserinli va moyli eritmalarning umumiy og‘irligi, spirtli eritmalarning esa hajmi tekshiriladi. 2.2. Uchuvchan bo‘lmagan erituvchilar (yog’lar va moylar, glitserin) haqida tushuncha. Etil spirti (vino spirti, etanol), C 2 H 5 OH — bir atomli alifatik spirtlarning muhim vakili. Mol.m. 46,069. Rangsiz, o tkir ta mli, spirtlargaʻ ʼ xos hidli suyuqlik. Suyuqlanish temperaturasi — 114,5°, qaynash temperaturasi 78,39°, zichligi 789,27° kg/m3(20°da). Suv bilan cheksiz aralashadi va tarkibida 95,57% spirt, 4,43% suv bo lgan azeotrop aralashma hosil qiladi. Absolyut sof ʻ spirt olishda 2 usuldan foydalaniladi. 1usulda suvli spirtga ozroq benzol qo shiladi ʻ va hosil bo lgan aralashma fraksiyalab haydaladi. Bunda avval suv, spirt va benzol ʻ aralashmasi, keyin spirtning benzol bilan aralashmasi va nihoyat, oxirida sof spirt haydaladi. 2 usulda 96% li spirtni kaltsiy (P)oksid yoki qizdirilgan mis (P)sulfat bilan isitiladi. Bunda suvning asosiy massasi chiqib ketadi, spirt tarkibida ushlanib qolgan 0,2— 0,3% suvni spirtga metall holdagi kaltsiy yoki magniy qo shib ʻ haydash yo li bilan ajratiladi.Etil spirti sanoatda tarkibida qand (shakar) bo lgan ʻ ʻ moddalardan enzimlar va achitqilar ta sirida quyidagi reaksiya orqali olinadi: ʼ 4

C 6 H 12 O 6 =2C 2 H 5 OH+2CO 2 Xom ashyo sifatida glyukoza yoki uzum sharbatidan foydalanilganda tarkibida 8 dan 16% gacha Etil spirti bo lgan uzum vinosi hosilʻ bo ladi. Ko pincha polisaxaridlar (kraxmal yoki sellyuloza) xom ashyo sifatida ʻ ʻ qo llanadi. Etil spirtini umumiy formulasi (C ʻ 6 H 10 O 5 ) bo lgan polisaxaridlardan ʻ ham olish mumkin. Bunda ular to la gidrolizga uchratilib glyukozaga, so ngra ʻ ʻ spirtga aylantiriladi. Kraxmalli xom ashyolar sifatida boshokli o simliklar — ʻ bug doy, arpa, sholi, jo xoridan, shuningdek, kartoshkadan foydalaniladi.Etil spirti ʻ ʻ sanoatda bir necha yo llar bilan sintez qilinadi. Yog och gidrolizatini achitish yo li ʻ ʻ ʻ bilan gidroliz spirt i olinadi. Uning tarkibida 2% gacha zaharli modda — metil spirti (metanol) bo ladi. Sulfat kislota ishtirokida etilenni gidratatsiya qilish ʻ reaksiyasidan ham Etil spirti olishda keng foydalaniladi.Ba zi mamlakatlarda Etil ʼ spirti atsetilendan olinadi. Bu usulda Kucherov reaksiyasi asosida atsetilen avval sirka aldegidga o tkaziladi, keyin uni gidrogenlab Etil spirtiga aylantiriladi. ʻ Mazkur reaksiya mis yoki palladiy katalizatori ishtirokida yuqori trada olib boriladi:ns=ns+n2o> sn3sno > sn3sn2onE.s. dunyoda eng ko p sintez qilinadigan ʻ va qo llanadigan mahsulotlardan biri hisoblanadi.Ishlab chiqarilgan Etil spirtining ʻ asosiy qismi divinil olishda, etil efir, xloroform, xloral, o ta sof etilen, etilatsetat, ʻ murakkab efirlar va erituvchilar ishlab chiqarishda qo llanadi. Etil spirti tibbiyotda, ʻ farmatsevtikada, atirupa sanoatida, bo yoqchiliqda, antiseptik vositalar ʻ tayyorlashda ishlatiladi. Etil spirti — muhim antifrizlardan biri. Undan oziq-ovqat sanoatida, turli spirtli ichimliklar va dorivor damlamalar tayyorlashda ham foydalaniladi. E. narkotik modda. Uzoq vaqt iste mol qilinsa, nerv, me daichak, ʼ ʼ yuraktomir sistemalari, jigar qattiq zararlanadi. Xloroform. 19-asrda xloroform eritmasi kokain va geroinga teng qilingan modda dori vositasi xisoblangan edi. Xloroform eritmasi dorixonalarda bronxit va yo’talni davolash va oldini olish uchun sotilar edi. Shifokorlar bu eritmani astma kasali bor bemorlarga tavsiya qilishar edi. O’sha davrda xloroform eritmasi anesteziya sohasida ham qo’llanilar edi. 21 asrga kelib bu modda ichga qo’llashga man etildi. Bundan savol kelib chiqadi nima uchun? Nima o’zgardi? Что 5