logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Texnologiya darslari jarayonida oʻquvchilarni milliy hunarmandchilikda ijodkorligini shakillantirish

Texnologiya darslari jarayonida oʻquvchilarni milliy hunarmandchilikda ijodkorligini shakillantirish

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

432.837890625 KB
Скачать
Mavzu: Texnologiya darslari jarayonida o quvchilarni milliyʻ hunarmandchilikda ijodkorligini shakillantirish. Mundarija. Kirish. I-BOB. Xalq hunarmandchiligi haqida umumiy ma’lumotlar. 1.1. Adabiyotlar sharhi. 1.2. O’zbek milliy xalq hunarmandchiligi va uning turlari. 1.3. O‘zbek milliy xalq hunarmandchiligi tarixi va rivojlanish bosqichlar. 1.4. Xalq hunarmandchiligi sohasida Respublikamizda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar. II-BOB. Texnologiya darslarini tashkil etishda ijodkorlik faoliyatini shakllantirish. 2.1. Applikatsiya va mozaika bilan ishlashda ijodkorlikni shakillantirish. 2.2. Turli xil materiallar bilan ishlashda ijodkorlikni shakillantirish. III-BOB. Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish, o'tkazish va tahlil qilish. 3.1 Tajriba-sinov ishlari va natijalar tahlili. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. Ilova. 1 Kirish. Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi: Ta’lim jarayoniga xalq, jumladan, mintaqaviy madaniyat boyliklarini o‘rganish ham kiritilishi kerak. Asrlar va hatto ming yillar davomida to‘plangan ko‘p avlodlar tajribasini o‘zida aks ettiruvchi xalq amaliy san’ati, xalq hunarmandchiligi bilan tanishishda xalq an’analarini o‘rganish nihoyatda muhimdir. Milliy va jahon badiiy madaniyatining bir qismi sifatida ko'p asrlik kollektiv ijodiyotning donishmandligi va iste'dodini o'ziga singdirgan san'atning ana shunday turlari bolalarning estetik tarbiyasi uchun keng imkoniyatlar ochish, ularning hayotini ma'naviy jihatdan boyitishga imkon beradi. Xalq hunarmandchiligi mahalliy o ziga xos madaniy an analarniʻ ʼ rivojlantirishga, xalq badiiy dunyoqarashini, jamoaviy mehnat estetikasini ifodalashga xizmat qiladi. Xalq madaniyati an'analari yosh avlodni estetik qadriyatlar bilan tanishtirishga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan ulkan tarbiyaviy salohiyatga ega ijodiy darsni o'rganish. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi : Texnologiya darslarida umumta'lim maktablari o'quvchilarining xalq hunarmandchiligini o'rganish darsini ishlab chiqish. Belgilangan maqsad quyidagi vazifalarni belgilab berdi: texnologiya darslarida ta’limning noan’anaviy shakllari tushunchasining mohiyatini ochib berish; Texnologiya darslarini tashkil etish va o‘tkazishning o‘quv-uslubiy majmuasini o‘rganish; Texnologiya darsida milliy-mintaqaviy komponentdan foydalanish orqali umumta’lim maktablari o‘quvchilarining ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishni aniqlash; 6-sinfda “Shimol xalqlarining milliy san’ati.Tilsim yasash” mavzusida dars ishlanmasi. Bitiruv malakaviy ishning gipotezasi quyidagicha shakllantirilgan : o‘qituvchi o‘rta yoshdagi maktab o‘quvchilarining ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun darsga milliy-mintaqaviy komponentni kiritish elementlari bilan texnologiya darsini tashkil qiladi. Bitiruv malakaviy ish davomida quyidagi usullardan foydalanilgan : 2 1) tadqiqot muammosini qamrab oluvchi pedagogik va psixologik adabiyotlarni nazariy tahlil qilish; 2) Ilg‘or pedagogik tajribani tahlil qilish va umumlashtirish; 3) Tajribani aniqlash: a) Ijodiy qobiliyatlarning rivojlanish darajasini aniqlash maqsadida kuzatish; b) O quvchilarning Shimoldagi tub xalqlarning xalq hunarmandchiligiʻ haqidagi bilimlarini aniqlash maqsadida talabalar bilan suhbat; 4) Formativ eksperiment: a) Texnologiya darsining mazmunini xalq hunarmandchiligini o‘rganish elementlari bilan ishlab chiqish; 5) Nazorat tajribasi: a) Ijodiy qobiliyatlarning shakllanish darajasini aniqlash maqsadida so`roq qilish. Bitiruv malakaviy ishning uslubiy asoslari: G.S. Altshuller TRTL (ijodiy shaxsni rivojlantirish nazariyasi) muallifi, V.A. Suxomlinskiy, A.V.Xutorskoy, D.Rosman, A.S.Makarenko. Bitiruv malakaviy ishning birinchi bosqichida mavzu bo'yicha bibliografik ro'yxat ishlab chiqildi. Ilmiy manbalar bilan ishlash jarayonida olingan nazariy tahlil ma'lumotlari ishning nazariy qismini tizimli ravishda taqdim etish uchun asos bo'ldi. Ishning ikkinchi bosqichida "Shimol xalqlarining milliy san'ati. Tumor yasash" mavzusida dars ishlandi. Darsni ishlab chiqish milliy- mintaqaviy komponentni hisobga olgan holda amalga oshirildi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi: Diplom ishi birinchi o’rinda “Kirish” ikkinchi o’rinda “I-BOB” uchinchi o’rinda “II-BOB” va diplom ishning so’ngida “Xulosa” va “Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati” dan iborat shu bilan Bitiruv malakaviy ishimiz yakunlanadi. 3 I-BOB. XALQ HUNARMANDCHILIGI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR. 1.1. Adabiyotlar sharhlari Sanoqulov X.R, Xodieva qD.P. Satbaeva “Texnologiya va uni o’qitish metodikasi” Darslik . Texnologiya;TDPU.2. Mavlonova R.A, Sanoqulov X.R, Xodiyeva D.P Texnologiya va uni o’qitish metodikasi” O’quv qo’llanma. 2018-yil ushbu adabiyot Texnologiya fanidan turli xil o qitish metodlaridan foydalanishgaʻ juda qulay o quv jarayonida o quvchilarning ijodkorligini oshiradiSanaqulov X., ʻ ʻ Xaydarov M “Boshlang’ich sinflarda qog’ozdan amaliy ishlar” o’quv-metodik qo’llanma .T.;Navruz. 2013- yil. I.Mannopova, R.Mavlonova, N.Ibragimova TEXNOLOGIYA umumiy o’rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik .Toshkent 2017. I.Mannopova, R.Mavlonova, N.Ibragimova TEXNOLOGIYA umumiy o’rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik .Toshkent 2017 Matlab Tilavova ”Mehnat va uni o’qitish metodikasi ”.Toshkent ”Turon Zamin Ziyo” 2017. The Exquisite Book of Paper Flowers: A Guide to Making Unbelievably Realistic Paper USA, 2014 Blooms. USA, 2014. Paperback New York, Boston. MatlabMatlab Tilavova “Texnologiya va uni o’qitish metodikasi”. Toshkent “Muharrir nashriyoti”. 2019 “Buyuk va muqaddassan, mustaqil Batan’’. Ilmiy-ommabop risola. “O’qituvchi” nashriyot- matbaa uyi. Toshkent-2011 Ta’lim to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasining qonuni (Barkamol avlod O’zbekiston taraqiyotining poydevori 1997-yil Toshkent “Sharq” nashriyoti) kadrlar tayyorlash tayyorlash bo’yicha milliy dastur (Barkamol avlodO’zbekiston taraqiyotining poydevori, 1997-yil Toshkent “Sharq” nashriyoti). I.A. Karimov. .O’zbekiston buyuk kelajak sari. Toshkent. O’zbekiston 1998-yil .I.A. Karimov. O’zbekiston XVI asrga intilmoqda Toshkent O’zbekiston 1999-yil. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004-yil 21-mayda “2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummiliy dasturi to’g’risida”gi Farmoni Ma’rifat 2004-yil 22-may. Umumiy o’rta ta’limning davlat talim standarti va o’quv dasturi. Boshlang’ich ta’lim (Ta’lim taraqqiyoti N7 maxsus son 1999- 4 yil) Boshlang’ich ta’lim fanlari bo’yicha standart tekshiruv ishlari to’plami “Marifat-madatkor” Toshkent-2002-yil) R.Safarova, U.Musayeva, P.Musayev, F.Yunusova. O’zbekiston Respublikasida umum o’rta ta’lim strategiyasi muammolari va ta’lim mazmuning yangi moddalari ularni tadbiq etish yo’llari. Bu adabiyot o qituvchilarni texnologiya jarayonida milliy hunarmandchilikʻ ijodkorligini shakillantirish terisidagi asosiy vazifalari belgilangan. (Fan nashriyoti Toshkent-2005-yil). Sanaqulov X.R., Xodiyeva D.P., Sanaqulova A.K. “Texnologiya ta’limi” 2-sinf darsligi, “Nafis bezak”. Sanaqulov X.R., Xodiyeva D.P., Sanaqulova A.K. “Texnologiya ta’limi” 3-sinf darsligi. “Nafis bezak”. Applikatsionniye raboti v nachalnix klassax Moskva “Prosveshiniy” 1990-yil. V.G. Nechayova “Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni mehnatda tarbiyalash Toshkent “O’qituvchi” 1985-yil. E.K. Tulamov. Bolalarga ustachilikni o’rgating. Toshkent (O’qituvchi). E.G’o’ziyev “Texnologiya” Toshkent. O’qituvchi 1994-yil. I.A.Vorobey, “Pedagigichiskiye osnoviy trudovogo vaspitaniy shkolnikov. “O’qituvchi” Toshkent-1978. I.K.Sheplikina, V.I.Romanina. L.Pеrеvеrtin Sаmоdеlki iz bumаgi. Mоskvа 1983. Kaykovus “O’qituvchi” nashriyoti Toshkent 2006-yil. Karim Maxmudov “Texnologiya” Toshkent “Yosh avlod” nashriyoti 2019-yil. K.K. Sultonova “Badiy mehnat” Toshkent ”O’qituvchi” 1993- yil. L.P Maltsevo “Tikuvchilik material shunosligi” Toshkent “O’qituvchi” 1986-yil. Mа’rifаt-Mаdаdkоr Bоshlаng’ich tа’lim bo’yichа stаndаrt tеkshiruv ishlаri to’plаmi Toshkent 2002-yil Sanoqulov X.R, Xodieva D.P. Satbaeva “Texnologiya va uni o’qitish metodikasi” Darslik . Texnologiya;TDPU. Mavlonova R.A, Sanoqulov X.R, Xodiyeva D.P Texnologiya va uni o’qitish metodikasi” O’quv qo’llanma. 2018-yil TDPU. Sanaqulov X., Xaydarov M “Boshlang’ich sinflarda qog’ozdan amaliy ishlar” o’quv-metodik qo’llanma .T.;Navruz. 2013- yil. I.Mannopova, R.Mavlonova, N.Ibragimova TEXNOLOGIYA umumiy o’rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik .Toshkent2017. I.Mannopova, R.Mavlonova, N.Ibragimova TEXNOLOGIYA umumiy o’rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik .Toshkent2017. Matlab Tilavova ”Mehnat va uni o’qitish metodikasi ”.Toshkent ”Turon Zamin Ziyo” 2017. The Exquisite Book of Paper Flowers: A 5 Guide to Making Unbelievably Realistic Paper USA, 2014 Blooms. USA, 2014. Matlab Tilavova “Texnologiya va uni o’qitish metodikasi”. Toshkent “Muharrir nashriyoti”. 2019. “Buyuk va muqaddassan, mustaqil Batan’’. Ilmiy-ommabop risola. “O’qituvchi” nashriyot-matbaa uyi. Toshkent-2011. Ta’lim to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasining qonuni (Barkamol avlod O’zbekiston taraqiyotining poydevori 1997-yil Toshkent “Sharq” nashriyot bo’yicha milliy dastur (Barkamol avlodO’zbekiston taraqiyotining poydevori, 1997-yil Toshkent “Sharq” nashriyoti). I.A. Karimov. .O’zbekiston buyuk kelajak sari. Toshkent. O’zbekiston 1998-yil I.A. Karimov. O’zbekiston XVI asrga intilmoqda Toshkent O’zbekiston 1999-yil. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004-yil 21-mayda “2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummiliy dasturi to’g’risida”gi Farmoni Ma’rifat 2004-yil 22-may. UmumiyUmumiy o’rta ta’limning davlat talim standarti va o’quv dasturi. Boshlang’ich ta’lim (Ta’lim taraqqiyoti N7 maxsus son 1999- yil O’zbekiston Respublikasida umum o’rta ta’lim strategiyasi muammolari va ta’lim mazmuning yangi moddalari ularni tadbiq etish yo’llari. (Fan nashriyoti Toshkent-2005-yil Sanaqulov X.R., Xodiyeva D.P., Sanaqulova A.K. “Texnologiya ta’limi” 2-sinf darsligi, “Nafis bezak”. Sanaqulov X.R., Xodiyeva D.P., Sanaqulova A.K. “Texnologiya ta’limi” 3-sinf darsligi. “Nafis bezak” Applikatsionniye raboti v nachalnix klassax Moskva “Prosveshiniy” 1990-yil V.G. Nechayova “Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni mehnatda tarbiyalash Toshkent “O’qituvchi” 1985-yil. E.K. Tulamov. Bolalarga ustachilikni o’rgating. Toshkent (O’qituvchi). E.G’o’ziyev “Texnologiya” Toshkent. O’qituvchi 1994-yil. . I.A.Vorobey, “Pedagigichiskiye osnoviy trudovogo vaspitaniy shkolnikov. “O’qituvchi” Toshkent-1978. I.K.Sheplikina, V.I.Romanina. . I.Pеrеvеrtin Sаmоdеlki iz bumаgi. Mоskvа 1983. . Kaykovus “O’qituvchi” nashriyoti Toshkent 2006-yil Karim Maxmudov “Texnologiya” Toshkent “Yosh avlod” nashriyoti 2019-yil. K.K. Sultonova “Badiy mehnat” Toshkent ”O’qituvchi” 1993- yil. L.P Maltsevo “Tikuvchilik material shunosligi” Toshkent “O’qituvchi” 1986-yil. Mа’rifаt-Mаdаdkоr Bоshlаng’ich tа’lim bo’yichа stаndаrt tеkshiruv ishlаri to’plаmi Toshkent 2002-yil ushbu adabiyotlar Texnologiya darslari jarayonida 6 o quvchilarni milliy hunarmandchilikda ijodkorligini shakillantirishda kattaʻ ahamiyatga ega bo lgan adabiyotlar ro yxati hisoblanadi. ʻ ʻ 1.2. O’zbek milliy xalq hunarmandchiligi va uning turlari . Xalq hunarmandchiligi moddiy madaniyatimizning eng qadimiy va muhim turlaridan hisoblanadi va tasviriy hamda amaliy san‘atining ko’pdan-ko’p sohalari bilan uyg’unlashib ketadi. Ammo tasviriy va amaliy san‘at, buyumlarga badiiy ishlov berish jarayoni hamda xalq hunarmandchiligining o’ziga xosligi, yo’llari, xususiyatlari bir-biridan farqlanadi. Respublikamizda mavjud bo’lgan xalq hunarmandchiligining Toshkent, Samarqand, Shahrisabz, Buxoro, Xiva, Termiz, Urganch, Namangan, Andijon, Farg’ona, va boshqa markazlarining ta‘limiy- tarbiyaviy imkoniyatlari beqiyos bo’lib, o’ziga xosligi jihatidan bir-biridan ajralib turadi.Hunarmandchilik mahsulotlari-oddiy qo’l mehnati bilan tayyorlanadi va bu bizga ota-bobolarimizdan qolgan merosdir. Hunarmandchilik kam rivojlangan mamlakatlarning xalq xo jaligida hozir ham muhim o’rin egallaydi. ʻ Hunarmandchilik insonning ishlab chiqarish faoliyati bilan vujudga kelib, jamiyat rivojlanishi davomida asta-sekin dehqonchilik va chorvachilikdan ajralib chiqdi, turli ijtimoiy-tarixiy davrlar doirasida texnika rivoji bilan aloqador holda takomillasha bordi, turli ixtisosliklar (kulollik, duradgorlik, temirchilik, misgarlik, binokorlik, toshtaroshlik, oymakorlik, kashtado`zlik, ko nchilik, tikuvchilik, ʻ to’quvchilik, zargarlik, zardo’zlik, bo’yoqchilik, kemasozlik. Tunukasozlik va boshqalar) ga ajraldi. Hunarmandchilik qanday tabiiy resurslarning mavjudligiga qarab, masalan, paxta va pilla bor yerda to’qimachilik, sifatli xom ashyo bor yerda (masalan, Rishtonda) kulolchilik, jun va teri ko’p yerda to’qimachilik va ko’nchilik, shunga qarab kosibchilik, o’rmonlar ko’p yerda yog’ ochsozlik, ma’danlarga boy yerlarda metall ishlab chiqarish va temirchilik, dengiz va daryo boylarida kemasozlik va boshqalar rivoj topgan. Jamiyat taraqqiyoti bosqichlari mehnat taqsimoti bilan aloqador holda hunarmandchilikning uch turi shakllangan: Uy hunarmandchiligi; Buyurtma bilan mahsulot tayyorlaydigan hunarmandchilik; 7 Bozor uchun mahsulot tayyorlaydi, muayyan tayyorgarlikni talab etadigan va tirikchilik manbai bo’lgan ijodiy mehnat faoliyati. Hunarli biror hunarni puxta egallagan shaxs. Hunarmand biror hunar turi bilan shug’ullanuvchi usta. Hunarmandchilikning asosiy belgilari oddiy mehnat qurollari yordamida biror ishning bajarilishi va ishlab chiqarishning yakka tartibdaligidadir. Hunarmandchilik musulmon jamiyatida azaldan erkaklar va ayollar o’rtasidagi mehnat taqsimotini ko’rsatuvchi o’ziga xos oyna bo’lib kelgan. Erkaklar ko’pincha bozorda sotish uchun, xotin-qizlar esa oila ehtiyoji uchun mo’ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan shug’ullangan. Kulolchilik, kandakorlik, zargarlik, gazlama ishlab chiqarish, tikuvchilik ustaxonalarida kiyim tikish, zardo’zlik, naqqoshlik, yog’och va ganch o’ymakorligi faqat erkaklar shug’ullanadigan ish sanalgan. Xotin-qizlar esa kashtado’zlik, gilam to’qish, namat bosish bilan band bo’lgan. Ular shuningdek, arzon paxta matolar to’qishgan, sopol, ganch o’yinchoq, idishlar yasashgan. XX asrga kelib, bu an‘anaviy turmush tarzi keskin o’zgardi. Shahardagi xotin-qizlar an‘anaviy hunarmandchilik bilan mutlaqo shug’ullanmay qo’yishdi, chekka qishloqlardagi ayollargina ajdodlari kasb-korlarini saqlab qolishdi. Sho’ro davlati tanazzulga yuz tutganidan keyin an‘anaviy hunarmandchilikka munosabatda keskin o’zgarish ro’y berdi. Xotin-qizlar ehtiyoj tufayli hunarmandchilik ishlab chiqarishi bilan faol shug’ullanishga kirishdilar. Chunki sobiq sho’ro davrida iqtisodiyotning barbod bo’lishi barchani yangi ish topishga majbur etdi. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida tanazzuldan chiqish uchun an‘anaviy hunarmandchilik bilan shug’ullanish maqbul yo’l bo’lib qolgan edi. Shu tariqa kutilmagan o’zgarish yuzaga keldi hunarmand ayollar bozorni egallashdi. Xalq hunarmandchiligi naqqoshlik, ganchkorlik, zargarlik, yog’och o ymakorligi,ʻ metal o ymakorligi, ʻ kashtachilik, quroqchilik, zardo’zlik, gilamchilik, gazlama to qish, ‟ ko„nchilik, pazandachilik, yog„ochlarni kuydirib ishlash, kulolchilik, kosibchilik, mahsido’zlik, sangtaroshlik, temirchilik, pichoqchilik, anjomsozlik, qulfsozlik, misgarlik, ignasozlik kabi sohalarga ega bo’lib, o’zida mehnat va kasb ta‘limining ko’pgina xususiyatlari amaliyligi, 8 ijodiyligi, milliyligi, mahalliy xom ashyolarni topish va ta‘mirlashning qulayligi, o’g’il va qiz bolalar mehnatining o’ziga xosligi, murakkab qurilmalar, uskunalar, asboblar va dastgohlar talab qilmasligi; mashg’ulotlarni tashkil etishning soddaligi bilan ajralib turadi. Natijada bu sohani yetarlicha o’rgangan, ma‘lum kasblarni egallagan yoshlarning ishsiz qolmasliklari, mehnat bozorining raqobatbardoshligi bilan alohida e‘tiborga molikdir. Bugungi kunda ishlab chiqarilgan hunarmandchilik buyumlarini uch guruhga bo’lish mumkin: ro’zg’orda foydalanish (asosan qishloq tumanlarida), bozor uchun tayyorlangan buyumlar, shuningdek, ko’rgazmalarda ishtirok etishga mo’ljallangan hunarmandchilik buyumlari. 1.3. O‘zbek milliy xalq hunarmandchiligi tarixi va rivojlanish bosqichlari. 1920-yil sentabrda Turkiston o’lkasi bolsheviklar tomonidan bosib olindi va ular chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosatini davom ettirdilar. Bu siyosatning mohiyati Turkistonni Rossiyadan keltirilayotgan tayyor mahsulotlar bozoriga aylantirish bilan bu yerda shakllangan savdo, hunarmandchilik rivojiga zarba berish edi.XX asrning boshlarida mashinalashgan ishlab chiqarish keng yo’lga qoyilishi bilan hunarmandchilik mahsulotlarining tur tarkibi va ishlab chiqarish hajmi keskin kamaydi. XX asr oxiri va XXI asr boshlariga kelib yirik industrial ishlab chiqarish qaror topgan bo lsada, hunarmandchilikning mavqeyiʻ saqlanib qoldi. Mini texnologiyaning paydo bo’lishi hunarmandchilikda tovarlarni yakka tartibda va sifatli ishlab chiqarish imkonini berdi. Bunga milliy ustboshlar, milliy cholg’u asboblari, mayda asbob-uskunalar, turli yodgorlik buyumlari ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishni kiritish mumkin. Hozirgi hunarmandchilik kichik biznes tarkibidagi yakka mehnat faoliyati va oilaviy korxonalardan iborat. Rivojlangan mamlakatlarda yakka buyurtmalar va qimmatbaho badiiy buyumlar tayyorlaydigan hunarmandchilik sohalarigina (tikuvchilik, etikdo zlik, gilamchilik, zargarlik, o’ymakorlik va boshqalar) saqlanib qoldi. O’zbekiston hududida neolit davridayoq hunarmandchilikning dastlabki muhim tarmog’i hisoblangan sopol 9 buyumlar ishlab chiqarish va to’qimachilik vujudga keldi (Xorazm vohasidagi Kaltaminor madaniyati, Surxondaryodagi Sopollitepa va boshqalar). Miloddan avvalgi II asrdan boshlab hunarmandchilik mahsulotlari savdosida Buyuk ipak yo’li muhim ahamiyatga ega bo ldi. O’rta asrlarda Sharq mamlakatlarida ishlabʻ chiqarilgan mahsulotlar (Arab xalifaligida po’ lat, O’rta Osiyo va Hindistonda shoyi, chinni, qog’oz) Yevropa bozorlarida qadrlandi. Hindistonda paxtadan nafis mato, Xitoyda ipak mato to’qiydigan dastgohlar vujudga keldi, Xitoy va O’rta Osiyoda shisha tayyorlash texnologiyasi takomillasha bordi. IX-X asrlarda O’rta Osiyoda yirik hunarmandchilik markazlari paydo bo ldi. Ip mato, gilam (Urganch, ʻ Shosh), shoyi (Marv), mis va temirdan yarog’-aslaha, pichoq tayyorlash (Farg’ona), shoyi matolar, shisha mahsulotlari tayyorlash (Buxoro) avj oldi. XIII asrda mo g ullar bosqini hunarmandchilik rivojiga zarba berdi. Temuriylar ʻ ʻ davlatining vujudga kelishi hunarmandchilik rivojiga juda katta ijobiy ta’sir ko’rsatdi. RuslarRuslar bosqini arafasida Turkiston o’lkasida sanoat ishlab chiqarishi asosan aholining maishiy ehtiyojlariga xizmat ko’rsatuvchi mayda hunarmandchilikdan iborat edi. Aholi orasida hunarmandchilikning kigiz va gilam, teri va mo’yna tayyorlash, uy- ro’zg’or jihozlari ishlab chiqarish turlari keng yo’lga qo’yilgan edi. Ularga badiiy ishlov berishda, ya‘ni nafis va go’zal naqshlar bilan bezatishda xalq amaliy bezak san‘ati katta rol o’ynagan. Ular ana shu milliy xususiyati bilan ajralib turgan. Bolsheviklar Turkistonga kirib kelganda bu o’lka butunlay Rossiya paxta xom ashyo bazasi va bozoriga aylanib bo’lgan edi. Ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasi qoloq bo’lganligi sababli ular bilan raqobatlasha olmagan, mahalliy aholi vakillariga belgilangan soliqlar miqdorining yuqoriligiga chiday olmagan o’lka hunarmandchiligi butunlay inqirozga yuz tutgan edi. Shu paytgacha hunarmandlarimiz ishlab chiqargan mahsulotlarni endi Rossiya sanoati ishlab chiqarar va yetkazib berar edi. 1920-yillar boshida ham xususiy mulk va shaxsiy mehnat faoliyatiga barham berilgani tufayli, amaliy san’atning iqtisodiy asosiga putur yetgan edi. Shu asnoda tabiiy iqtisodiy tayanchidan mahrum hunarmand ustaning ijtimoiy maqomi 10 pasayib ketdi. O’z mahsulotlarini mustaqil sotishga intilgan usta-hunarmandlar faoliyati noqonuniy ishbilarmonlik sifatida soliq organlari tomonidan ta’qib ostiga olindi. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Marg’ilon, Qo’qon, Andijon, va o’lkaning hunarmandchilik markazlari hisoblangan. Shahar hunarmandlari XIX asrning ikkinchi yarmida paxta yigirish uchun charx, qo’lbola to’quv dastgohlari yaratishgan. O’sha davrlarda Buxoro zardo’zligida ishlatilgan Buxoro barquti baxmali joydor (jaydan), Qarshi olachasi ana shunday dastgohlarda to’qilgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiyadan sanoat mahsulotlarining keltirilishi mahalliy hunarmandlarni inqirozga uchratdi. Hunarmandlar ming mashaqqatlar bilan ishlab chiqargan mahsulotlarini fabrika mahsulotlaridan sifati pastligi tufayli ularni arzon-garovga sotardilar. Shunday qilib, xonavayron bo’lgan hunarmand- kosiblarning soni ortib borgan. XX asr an‘anaviy madaniyatning barcha turlari, ju mladan, hunarmandchilik uchun ham murakkab sinov davri bo’ldi. Ularning ayrimlari sanoat ishlab chiqarish mahsulotlari keng tarqalishi oqibatida deyarli yo’qolib ketdi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin amaliy san‘atning ancha turlarini har jihatdan rivojlantirish uchun zarur chora-tadbirlar ko’rildi. Eng avvalo davlatning amaliy san‘atga munosabati o’zgardi. Bu o’zgarish O’zbekistonning milliy merosni asrab-avaylashga yo’naltirilgan yangicha mafkuraviy siyosati bilan bog’liqdir. An‘anaviy san‘at turlariga ustuvor ahamiyat berilishi, madaniyatshunoslarning mustaqillikka erishilganidan keyin jamiyatda etnomadaniy qadriyatlar, jumladan, o’tgan asrlardagi badiiy tajribalarga murojaat qilish kuchayishi to’grisidagi xulosalarini tasdiqladi. Bu esa o’z navbatida, an‘anaviy san‘at rivojiga yangicha yondashish va uning yanada taraqqiy etishi uchun keng yo’l berishni taqozo etadi. Zamonaviy jamiyat rivojlanishi borasida to’plangan tajriba milliy madaniy merosni asrab-avaylash zarurligini ko’rsatmoqda. Ta‘kidlash joizki, respublikada o’tgan yillar ichida an’anaviy badiiy madaniyatni qayta tiklashda salmoqli tajriba to’plandi. O’zbekistonda an‘anaviy san‘atni tiklash va qo’llab-quvvatlashga doir loyihalarga davlat dasturi maqomida qaraldi. Respublikada an‘anaviy san‘atning 11 barcha turlarini har tomonlama rivojlantirish uchun jiddiy chora tadbirlar belgilanib, tegishli yangi tuzilmalar tashkil etildi, mavjud tuzilmalar qayta tuzildi. 1995 yil Toshkentda o’tkazilgan birinchi xalq hunarmandchiligi yarmarkasi zamonaviy ustalarning o’zlari tayyorlagan mahsulotlarini taqdim etadigan yarmarka, festival, tanlov, savdo-ko’rgazmalarni boshlab berdi. Ushbu yarmarka BMT ko’magida mazkur tashkilot tashkil etilganining 50 yilligi munosabati bilan o’tkazildi. Ya rm arka ning Ustoz-shogir d shiori ko ’p jihatdan ram ziy bo ’lib, u hunarmandchilikdagi hali unutilmagan ko’nikma, malakalarni saqlab qolishda ustoz-shogirdlik tizimi ahamiyatining beqiyosligini ko’rsatishga qaratilgan edi. Keyinchalik BMT tomonidan bunday yarmarkalar muntazam o’tkazilishi yo’lga qo’yildi. Yarmarka mintaqa miqyosida o’tkazildi. Ushbu tashabbus mahalliy hokimiyatlar tomonidan ham qo’llab-quvvatlandi. Ular o’tkaziladigan yarmarkalarning asosiy homiysiga aylanishdi. 1996 yilda Xalqaro Oltin m ero s xa yriya jam g’arm asi tas hkil etildi. Tarixiy va madaniy meros noyob osori-atiqalarini izlab topib, ro’yxatdan o’tkazish, sotib olish va saqlash, xalqaro jamoatchilikni O’zbekiston milliy madaniyati va san’ati to’g’risidagi ma’lumotlar bilan tanishtirib borish ushbu jamg’armaning asosiy maqsadi va vazifasi qilib belgilandi. 1997 yilda an‘anaviy san‘at turlarini qayta tiklash va rivojlantirish chora- tadbirlarini ko’rish, hunarmandchilik va amaliy san‘atning yo’qolib borayotgan turlarini saqlash, rassomlar va ustalarga g’amxo’rlik ko’rsatish, yoshlarga kasb sirlarini o’rgatish m aqsa dida ―Musavv ir ilm iy- ishlab chiqarish m arkazi va Respublika us ta maxsus ijodi y-ishlab chiqarish birlas hm asi tas hkil etildi. Mazkur faoliyati tufayli gul bosilgan gazlama, lokli miniatyura rangtasviri, gilamdo’zlik singari hunarmandchilikning deyarli yo’qolgan turlari qayta tug’ildi. O’zbekiston Respublikasi 1-Prezidentining 1997 yil 31 martidagi X alq badiiy hu narm andchili gi va am aliy sa n‘atni riv ojlantirishni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risidagi Farmoni an‘anaviy hunarmandchilikni saqlab qolishga qaratilgan eng muhim hujjat bo’ldi. Ushbu Farmonda xonadonida badiiy buyumlar ishlab chiqaradigan xalq 12 hunarmandlariga amaliy yordam ko’rsatish ko’zda tutilgan edi. Iqtisodiy jihatdan qo’llab-quvvatlash maqsadida hunarmandlar besh yil mobaynida daromad solig’i, xalq hunarmandchiligi buyumlarini Respublikadan tashqarida sotganligi uchun boj xona boji to’lash dan ozod qili ndi. O’zbe kiston Respublikasi xalq ustasi unvoni ta‘sis etildi. Shuningdek, ushbu Fa rm on as osida Musavvir ilm iy -ishlab chiqa rish birlas hm asi huzurida Huna rm an d O’zbe kist on xalq ustalar i uyushm asi ni tuzish to’g’risida qaror qabul qilindi. Bugun Respublikaning barcha viloyatlarida mazkur tuzilmalarning tarmoqlari faoliyat ko’rsatmoqda. 1.4. Xalq hunarmandchiligi sohasida Respublikamizda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar Bugungi kunda respublikada ko’p asrlik milliy san‘at an‘analarini asrab- avaylashga qaratilgan qonuniy mexanizmlar mavjud va shu ish bilan bevosita shug’ullanadigan qator davlat va jamoat tashkilotlari faoliyat olib bormoqda. Hozir ham an‘anaviy hunarmandchilikni tiklash ishiga sayyohlikka va sobiq sho’ro hududidagi yosh davlatlar iqtisodiyotini rivojlantirishga ko’maklashayotgan xalqaro jamg’armalar va tashkilotlar faol ishtirok etmoqda. Ularning faoliyatida ko’proq hunarmandchilikning muayyan turiga yoki o’tmishda mashhur bo’lgan, lekin hozirgi paytda faoliyati so’ngan markazlarga alohida e‘tibor qaratiladi. Masalan, O’zbekistonda (90-yillarda) Amerikaning Kaunterpart Konsorsi um t a s hkil oti huzurida gi Mada niy tanis hish sayyohligi va hunarmandchilikni rivojlantirish hamda Hu na rm andlarga ko ’m ak BMT lo yihasi ishladi. Ular turli seminarlar, amaliy san‘at yarmarkalari o’tkazishdi, mahalliy ustalarni an‘anaviy texnologiyalar, tabiiy bo’yoqlardan foydalanishga o’rgatish uchun xorijdan mutaxassislar chaqirishdi, mashhur mahalliy hunarmandchilik markazlari faoliyati bilan bog’liq loyihalarni qo’llab- quvvatlashdi. Keyingi yillarda bu borada Shveytsariya hamkorlik va taraqqiyot byurosi, YUNESKOning O’zbekistondagi vakolatxonasi va YUNESKO ning Milliy komissiyasi faol ish olib bormoqda. 13 YUNESKO ning eng yirik aksiyalaridan biri Surxondaryo vilo yati Boysun tum anining inso son iyat og ’zaki va nom oddiy m erosi durdonasi deb e‘lon qilinishi bo’ldi (2002). Hozirgi paytgacha xalq madaniyati, jumladan, hunarmandchilik ham asl holida saqlangan ushbu noyob maskanning bunday e‘tirofi uning kelgusida yanada ravnaq topishi uchun asos yaratadi. Ushbu voqea tumanda xalq 1 hunarmandchiligini rivojlantirishga yo’naltirilgan chora-tadbirlarni am alga os hirishni bos hlab berdi. Har yili Boysun bahor i xalqaro folklor festivalini o’tkazish an‘anaga aylantirildi. Tumanning an‘anaviy madaniyatini o’rganish maqsadida ilmiy-tadqiqot ekspeditsiyasi tashkil etildi. Ushbu ekspeditsiya jarayonida shu paytga qadar ma‘lum bo’lmagan sopol buyumlar ishlab chiqarish markazi, yangicha bezakli kashta va gilamlar to’qilishi aniqlandi. Ekspeditsiya olib borgan ishlar natijasida tumanda hunarmandchilik o’sishiga erishildi. Boysun tumani markazida hunarmandchilik markazi tashkil etildi. Mahalliy ustalar Markaziy Osiyo (O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston), Janubiy Osiyo (Bangladesh, Hindiston, Maldiva, Nepal, Pokiston va Shri-Lanka), Sharqiy Osiyo (Xitoy, Yaponiya, Mo’g’uliston, Shimoliy va Janubiy Koreya) davlatlarini qam ra gan ―Huna rm and chilik m ahs ulotlariga YUN ESKO sifat belgisi dasturida ishtirok etishmoqda. Natijada, tumanning hunarmandchilik mahsulotlari xalqaro miqyosda e‘tirof qilinmoqda.”Mamlakatimizda olib borilayotgan jadal va keng ko’lamli islohotlar yurtimizda yangi davrni yangi O’zbekiston davrini boshlab berdi. Bugun yurtimizda tarixan qisqa fursatda butunlay yangicha siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-ma’rifiy va madaniy muhit paydo bo’ldi, deb aytishga barcha asoslarimiz bor. 2017-2020 yillarda mamlakatimizning iqtisodiy o’sish darajasi 18,3 foizni tashkil etib, yalpi ichki mahsulot 60 milliard dollarga yetdi. Bu haqda gapirganda, tashqi savdo aylanmasi 2016 yildagi 24 milliard dollardan 2020 yilda 36 milliard dollarga ko’payganini ta’kidlash lozim. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish 369 trillion so’mni tashkil qilib, 2016 yilga nisbatan 23,4 foizga o’sdi. Natijada sanoat mahsulotlarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 19,5 1 14 foizdan 27,4 foizga ko’tarildi. Iqtisodiy sohani, jumladan, bojxona tartiblarini liberallashtirish tufayli 2020 yilda eksport hajmi 15,1 milliard dollarni tashkil qilib, 2016 yilga nisbatan 25 foizga o’sdi. XalqaroXalqaro valyuta jamg’armasi va nufuzli reyting agentliklari tahlillariga ko’ra, hozirgi qiyin va murakkab sharoitda O’zbekiston jahonning sanoqli mamlakatlari qatorida moliyaviy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, ishlab chiqarish tarmoqlarini tiklash va iqtisodiy faollikni oshirishga erishib kelmoqda. 2006 yilda janda matosi va oq enli gilami YUNESKOning sifat belgisi bilan taqdirlandi va shunday belgi olgan boshqa g’oliblar qatorida YUNESKOning Bankok, Pekin, Nyu-Deli va Almatidagi ofisi saytlariga joylashtirildi. YUNESKO va Yaponi yaning O’ zbekist on sirli sopol i trast jamg’armasi loyihasi asosida O’zbekiston an‘anaviy kulolchilik san‘ati rivojlantirilmoqda. Ushbu loyiha doirasida Respublikaning taniqli ustalari va san‘atshunoslari, tajriba almashish maqsadida taklif etilgan xorijlik mutaxassislar ishtirokida seminarlar o’tkazilmoqda. YUNESKOning YUNESKOning sifat belgisi dasturida zamonaviy hunarmandchilik mahsulotlari: yuksak sifat, innovatsiya, ekologiya, bozor talablariga moslik, mehnat to’grisidagi qonunlarga muvofiqlik talablariga javob berish zarurligi ko’rsatilgan. 2007 yilda qayta ochilgan kulolchilik markazi Kattaqo’rg’onda ko’rgazma o’tkazildi. Shveytsariya hamkorlik va taraqqiyot byurosining Denov kulolchiligi va avval mashhur bo’lgan Nurota kashtachiligini tiklashga qaratilgan loyihasini ham shu yo’nalishdagi ishlar sirasiga kiritish mumkin. Birinchi loyiha natijalari mutaxassislarni qanoatlantirmadi. Ikkinchisi esa ikkita masala: Nurota an’anaviy kashtachiligini tiklashni yo’lga qo’yish hamda bir guruh yosh kashtado’zlarni o’rgatish va ish bilan ta‘minlashni hal qildi. Loyiha natijasida kashtachilik bo’yicha o’zbek tilida o’quv qo’llanma nashr etildi. Ushbu qo’llanma mustaqil tarzda an‘anaviy kashtachilik bilan shug’ullanmoqchi bo’lgan mahalliy xotin-qizlar uchun albatta, foydali bo’ldi. Hunarmandchilig ishlab chiqarishida ayollar juda faol. Xotin- qizlarni 15 yangi iqtisodiy sharoitga ko’niktirish maqsadida bu jarayon davlat miqyosida ham, xalqaro jamg’armalar tomonidan ham qo’llab quvvatlanmoqda. Bundan maqsad daromadni ko’paytirish va xotin-qizlar ijtimoiy mavqeini ko’tarish hamda an‘anaviy san‘atni tiklashdir. An‘anaviy san‘atning istiqboli uning iste‘molchisi bo’lgan bizga har birimizga bevosita bog’liqdir. Hunarmandchilik ishlab chiqarishi buyumlari kundalik turmushimizga fayz, joziba baxsh etishi aniq. Aynan an‘anaviy amaliy san‘at tufayli globallashuv jarayoni asrimizda zamonaviy madaniyatdagi o’ziga xoslik, rang-baranglik saqlanib turibdi. O’zbekiston Tadbirkor ayollar uyushmasi ham xotin-qizlarni hunarmandchilik ishlab chiqarishiga jalb etib, ishga joylashtirish orqali hunarmandchilikning qayta tiklanishiga munosib ulush qo ’shm oqda. Yilning eng yaxs hi huna rm and i un vo ni ta‘sis etilib, har yili o’tkazila digan Tashabbus Res publika tanlov i, bos hqa qator tadbirlarning tashkil etilishini ham an‘anaviy san‘at turlariga davlat miqyosidagi munosabatning o’ziga xos menejmenti sifatida qarash mumkin. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar amaliy san‘at turlari bilan shug’ullanayotgan rassomlar, xalq hunarmandlarining ijtimoiy mavqeini oshirib, ularning faoliyati uchun iqtisodiy imtiyozlar yaratmoqda. An‘anaviy badiiy san at kelgusida ravnaq topishi tayin. Chunki ʼ mamlakatimizda milliy madaniy qadriyatlarni asrab-avaylashga muhim davlat siyosati sifatida qaralmoqda. Jamoat va xalqaro tashkilotlar va muassasalar ham an‘anaviy badiiy merosni har tomonlama rag’batlantirilmoqda. An‘anaviy merosni asrab-avaylash, kelgusi avlodlarga yetkazish borasidagi muhim muammolardan biri faoliyati to’xtab qolgan mahalliy hunarmandchilik markazlarini qayta tiklash va ularni rivojlantirishdir. Mahsulotning sifati to’g’risida gapirganda biz unda hunarmandchilik hamda badiiy an‘analar qay darajada aks etganini nazarda tutamiz. Bozor uchun hamda ko’rgazmalarda namoyish etish uchun buyumlar tayyorlaydigan ustalar o’z mahsulotida hunarmandchilik an‘analarini namoyon etishga alohida e‘tibor qaratishadi. Ular buyumlarni tayyorlashda faqat an‘anaviy texnologiyalardan va tabiiy materiallar va bo’yoqlardan foydalanishadi. Shu boisdan ekologik toza 16 bunday buyumlarga talab doim yuqori bo’ladi. An’anaviy hunarmandchilikni qo’llab-quvvatlash va rivojlantirishga yo’naltirilgan loyihalarning samarasi xalq ustalari tayyorlagan mahsulotlarni xarid qiladigan iste‘molchilar talabini qondirishda ko’rinadi. Ushbu loyihalarda bu asosiy maqsad qilib qo’yiladi. Chunki hunarmandchilik mahsuloti kim tomonidan va qanday sifat, ko’rinishda tayyorlanishidan qat’iy nazar, asosiy maqsad uni bozorda sotishdir. O’zbekistonga xorijiy sayyohlar an‘anaviy san‘at turlari namunalariga katta qiziqish bildirmoqdalar. Bu esa o’z navbatida, mahsulotlar sifatini baholash mezonlariga ta‘sir qildi va hunarmandchilikning avvalgi dongdor markazlarini va qadimiy texnologiyalar hamda bezaklarni qayta tiklash jarayonida xalqaro omil muhim rol o’ynay boshladi. Siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy voqe‘lik va estetik omillar an‘anaviy badiiy hunarmandchilik rivojida, xususan, hozirgi paytda an‘anaviy o’zbek hunarmanchiligida yangi bosqichni belgilab berdi. 17 II-BOB. Texnologiya darslarini tashkil etishda ijodkorlik faoliyatini shakllantirish. 2.1. Applikatsiya va mozaika bilan ishlashda ijodkorlikni shakillantirish. Applikatsiya, mozaika, applikatsiya va mozaika bilan ishlash texnologiyasi, applikatsiya va mozaika tarbiyaviy ahamiyat. Tasvirlash texnikasining turli shakllari mavjud bo’lib ulardan biri applikatsiyadir. Applikatsiya rang-barang qog’oz yoki mato parchalarini biror narsaga yopishtirib yoki tikib naqsh, gul hosil qilish usuli bo’lib, shu usulda hosil qilingan naqsh, gulga aytiladi. Shuningdek, applikatsiya tasvirlash texnikasining turli shakllarini qirqish va ularni fon (suratni orqa planida ko’rinib turadigan qismi) tarzida qabul qilingan materiallar hisobiga mustahkamlashga asoslanuvchi turidir. «Applikatsiya» tushunchasi xususiyatlari va uslublariga ko’ra xilma-xil bo’lgan, lekin ishning bajarilish usulining o’xshashligi bilan birlashgan badiiy asarlarni yaratish usullarini o’z ichiga oladi. Har bir material applikastiyasi bajarish ish usuliga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi xususiyatlarga ega, masalan, qog’oz, limon, daraxtlar po’stloqlari fonga turli yelimlar bilan yopishtiriladi. Applikatsiya tayyorlash jarayonida eng sodda va oson hisoblanib unga tabiiy buyumlar bialn ishlov berish mumkin. Asosiy material qog’oz bo’lishiga qaramay, dazmollangan va kraxmallangan gazlama bo’lakchalaridan ham foydalanish mumkin. Bu material bilan bir qatorda quritilgan o’simliklar urug’i danak, barglardan ham keng foydalaniladi. Qog’ozning yaltiraydigan marmar, bosma gul tushurilgan-barxat, kumush va bronza, rasm solish va chizmachilik kabi bir qator qog’oz navlari applikatsiya uchun foydalansa applikatsiya ishini sifatli qiladi. Applikatsiya ustida ishlash jarayoni ma’lum izchillikda olib boriladi. Avval eskiz chizilib, so’ngra kerakli detallar o’lchami va miqdori aniqlanadi, tayyor detallar ma’lum tartibda joylashtirilib yopishtiriladi. 18 Hozirgi kunda applikatsiya har bir xalq san’atida juda keng tarqalgandir. Applikatsiya eng yosh turi flaristikadir. 1960-yilda dnyoda birinchi florist rassomlar jamiyati tashkil etiladi. Dekorativ applikatsiya u naqsh, gullardan tashkil topib, alohidaalohida tasvirlardan tarkib topuvchi predmetli hodisa, harakatlar uyg’unligini aks ettiruvchi syujetdan iborat bo’lishi mumkin. Eng oddiy applikatsiyalar bu geometrik figuralardan qilingan ornamental applikatsiyalardir. Applikastiya san’atida kartina, pano, naqshlarni yaratish shuningdek, ko’rgazmali qurollar, turli o’yinlar uchun qo’llanmalar, o’yinchoqlar, bayroqlar, suvenirlar, devoriy gazetalar, stendlar, ko’rgazmalar va kostyumlarni tayyorlash va bezash maqsadlarida ham keng foydalaniladi. Applikastiya san’atining manzarali bezash (dekorativ) turi naqsh, gullardan tashkil topib, alohida-alohida tasvirlar (barg, shox, qo’ziqorin, qush, mashina, odam, uy va shu kabilar) dan tarkib topuvchi predmetli, hodisa, harakatlar uyg’unligini aks ettiruvhi syujetdan iborat bo’lishi mumkin. Dekorativ applikastiya o’zining naqshinligi, shaklining umumlashganligi, rangi bilan ajralib turuvchi tasvirlardir. Qog’ozdan qilinadigan dekorativ apshshkatsiya keng qo’llaniladi. Applikatsiyaning bu turi bilan tabrik telegrammalari, taklifnomalar, albom va shu kabilar bezatiladi. Gazlama applikatsiyasidan esa mato parchalarini fon xizmatini o’tovchi materialga tikib naqsh yaratilshda foydalaniladi. Ayrim xalylar gazlamadan yasalgan applikastiya bilan kiyim-bosh, uy-ro’zg’or predmetlarini bezatadilar. Qog’ozdan naqsh qirqish applikastiyasi san’at turi sifatida Ukraina va Belorussiyada naqshli parda-firanklar qirqishgan. Qog’ozdan kartinalar yaratib, oynalarga yopishtirilgan. Polshada bezak sifatida qirqilgan naqshlar yangi oqlangan devor va shiplarga yopishtirilgan, bu ijod xalqda visinanki deb ataladi. Applikatsiya bilan shug’ullanish o’quvchilarni garmonik rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Applikatsiya ijodini rivojlantirishda katta yordam beradi, tasavvurni boyitadi, kuzatuvchanlik va diqqatni faollashtiradi, irodani tarbiyalaydi, 19 chamalash va rangni sezishni o’stiradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini ijodkorligini oshirishda applikatsiya ishlaridan foydalanishda turli metod va usullardan unumli foydalansagina dars samaradorligini oshirishiga imkon yaratilgan bo’ladi. Mozaika (koshin, naqsh) san’ati qadama (terma) naqsh va shunday ishlash san’atidir. Mozaika monumental dekorativ san’at turlaridan biridir. Turli davrlarda va turli mamlakatlarda mozaika qo’llaniladigan materialiga ko’ra ham, naqsh va rasmlariga ko’ra ham o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan. O’rta Osiyo madrasalari, maschidlar, hukmdorlarning saroylari mozaika bilan bezatilgan. Mozaika hozirgi kunda monumental san’atga aylangan. Mozaika bilan binolarning tashqi qismlari, devorlari va xalq amaliy san’ati asarlari bezatiladi. Mozaika ishlarida oyna, sapol plitalaridan foydalaniladi. Loyda rangli ko’zgu parchalaridan ajoyib mozaika asarlari yaratiladi, ular quyoshda bir-biriga qo’shilib va porlab, shodlik kayfiyatini yaratadi. Keyingi yillarda yog’ochning turli navlaridan mozaika qilish keng tarqaldi. Bu ish unchalik murakkab emas, uni ustaxona sharoitlarida xam amalga oshirish mumkin. Buning uchun yupqa yog’och plastinkalar (bir qavatli fanera) dan tasvir yig’iladi va keyin ularni asosga yelimlab, ustidan lak yoki politura beriladi. Mozaika bilan mebellarni, jurnal stollari, yodgorliklar va ko’pchilik shu kabi narsalarni bezash mumkin. Applikatsiya bilan ishlash texnologiyasi. Applikatsiya ishini bajarishda asosiy e’tibor uning umumiy ko’rinishiga qaratilishi kerak. Yaxshi o’ylangan kompozitsiya, ya’ni tasvirlash lozim bo’lgan narsalarni joylashtirish applikatsiyaning muvaffaqiyatining garovidir. Tasvirlash lozim bo’lgan narsalar yordamida shakl va narsalarning holati aniqlanadi, tasvirlangan hodisalarning uyg’unligiga erishiladi. Tasvirning barcha detallari, hatto eng kichiklari ham qog’ozdan qirqiladi, ularni chizmaslik kerak. Tayyorlangan qismlar (detal)lar yelimlanadigan sath, yangi fonga joylashtiriladi va o’ylangan tasvir hosil qilinadi, agarda bu tasvir mahqul bo’lmasa qismlar boshqacha joylashtiriladi. Qismlarni yopishtirishda joyni adashtirmaslik uchun ularning o’rnini qalam bilan belgilab qo’yiladi. Misol tariqasida eng oddiy geometrik shakl kvadratni olib, uning 20 almashinishini hosil qilish uchun turli holatlarda joylashtirib ko’ramiz. Ishni boshlash uchun markazni topish, simmetriya o’qini o’tkazish va elementlarni shunga ko’ra joylashtirish lozim. Ish mavzu va fikrni tanlashdan boshlanadi. Ko’pincha ochiq tondagi qog’oz va fon tanlanadi. Applikatsiya mo’ljallangan tasvir va elementlar miqdori qog’ozni tanlashni belgilaydi. Tasvir ustida ishlanganda asosiy e’tibor tanlangan mavzuning mazmuniga, kerakli materiallar, ularning o’lchamlari, ranglarini tanlashga qaratiladi. Tasvir hajmiga ko’ra eng katta element asosiy tematik element bo’lishi kerak. Namuna tariqasida 1-sinf o’quvchilari 8-mart uchun tabriknoma yasashlari mumkin (1-rasm). Bu ishda bolalar andoza bilan ishlaydilar, taxlash va simmetrik qirqishni eslaydilar, chamalash ko’nikmalarini sinaydilar va rangli qog’ozdan ingichka oq va sariq to’g’ri chiziqlarni qirqadilar. Quyosh uchun kvadrat qog’ozdan doira qirqsa bo’ladi. Bolalar yasagan gullar turlicha bo’lishi mumkin. Novdalar ham qo’lda qirqiladi. Suhbatni o’qituvchi “8-Mart kuni” haqida olib boradi va bunda sovg’a masalasini eslatib o’tadi. Eng yaxshi sovg’a o’z qo’li bilan yasagan sovg’adir. Suhbatni mehribon buvijonlarimi onajaonlarimiz, opa-singillarimiz haqida bo’lishi 21 mumkin. Shundan keyin namuna ko’rib chiqiladi, uning elementlari, ish usullari, kerakli materiallar aniqlanadi va ishning borishi belgilanadi. 1. Tabriknoma uchun qog’oz tayyorlanib u ikkiga buklanadi; 2. Ko’k rangdagi qog’ozga to’g’ri burchak chiziladi, uning o’lchami uzunasiga, tabriknoma ustining uzunligidan 1 sm kam, eniga esa enining yarimidan 2sm atrofida kattaroq; 3. Ko’k qog’ozdan qirqilgan to’g’ri burchak taklifnomaning ustiga yopishtiriladi, bunda ko’k qog’oz taklifnomani bo’yashda halaqit bermasligi uchun bukish chizig’ining chap tomonidan ozgina joy qoldirib yopishtiriladi; 4. Endi quyosh va uning nurlari uchun yoy qirqiladi. Buning uchun kvadrat shakldagi qog’ozni kerakli o’lchamda qirqiladi; 5. Namuna asosida quyosh nuri qirqiladi; 6. Och ko’k va jigar rang qog’ozdan ikkita shox qirqib, namunadagidek yopishtiriladi; 7. Gullar qirqib yopishtiriladi. Ish ijodiy tarzda bo’lganligi uchun o’quvchilar gullarni shoxlarga o’zlari mustaqil joylashtiradilar. Barglarni o’qituvchi tarqatgan andoza bo’yicha qirqadilar. Tabriknomaning ichki tomoni naqsh bilan bezatilib, tabrik so’zi yoziladi. 22 4-sinf Texnologiya darsligida “Tabiiy materiallardan applikatsiya usulida gul yasash” mavzusi berilgan (2-rasm). Bunda o’quvchilar applikatsiya tayyorlashni bilishadi, faqat turli tabiiy materiallar jamlanadi va ijodkorlik bilan applikatsiya tayyorlashadi. Masalan, turli mahsulotlarning ( tarvuz, qovoq) urug’lari, daraxt barglari va shu kabi boshqa turli xildagi tabiiy materiallardan applikatsiya usulida gullar tayyorlashadi. Mozaika bilan ishlash texnologiyasi Mozaika bu rasm sathida ayrim-ayrim parchalar (qog’oz, oyna, sapo, gul tojibarglari, tuxum po’sti va shu kabilar) qo’yib chiqishdir. Mozaika bilan ishlash texnologiyasi bilan o’quvchilar 1-sinfdanoq tanishtiriladi. 1-sinf Texnologiya darsligida qog’ozlardan mozaika usulida mevalar shaklini yasash darsi berilgan (3-rasm). 2-sinfga kelib o’quvchilar urug’lardan mozaika yasashni o’rganadilar Turli meva va sabzavot, poliz ekinlarining urug’lari, danak, baliq tangalari, chig’anoq, mayda toshlar bilan xilma-xil mozaika ishlarini bajarish mumkin. Mozaika bu rasm sathida ayrim-ayrim parchalar (qog’oz, oyna, sapo, gul tojibarglari, tuxum po’sti va shu kabilar) qo’yib chiqishdir. Tuxum po’chog’ini maydalangan va butun holda saqlash mumkin. Tuxum pg’chog’ini 23 butun saqlash uchun tuxumning ikki uchi teshiladi va unining ichidagilari puflab chiqariladi. Buning natijasida ichi bo’sh tuxum p о ’chog’iga ega bo’linadi. Bunday po’chog’ni sinuvchan bo’lganligi uchun qutichalarda saqlash kerak. Tuxum po’chog’ini maydalanganligini har qanday xom va pishgan tuxumdan tayyorlash mumkin. Faqat ichki pardasi olib tashlanishi kerak. 1.Tuxum po’stidan mozaika ishlarini bajarish uchun yuvib qo’ritilgan tuxum po’sti mo’yqalam yordamida akvarel bo’yoqlari bilan kerakli ranglarga bo’yaladi. 2. Bo’yoq qurigandan keyin tuxum po’stini tanlangan rasmga ko’ra mayda va yirik bo’laklarga bo’linadi. 3.Tuxum po’stidan mozaika qilishda shunday tasvirni tanlash kerakki ularning konturlari mumkin qadar tekis va mayda egribugrilari bo’lmasin. 4.Kontur qora qog’oz orqali o’tkaziladi yoki shablondan aylantirib chiziladi. 5.Avval rasm sathining bir qismiga elim surtiladi. U erga tuxum po’sti terib siqiladi, keyin ikkinchi qismiga ham shu tartibda davom ettiriladi. 6.Ortiqcha elim toza latta bilan artib tozalanadi, po’st yaxshiroq yopishishi uchun ustidan sekin bosib qo’yiladi. Bunday ish odatda eng oddiy konturlardan boshlanadi. Keyinroq konturlar ancha murakkablashadi. Turli meva va sabzavot, poliz ekinlarining urug’lari, danak, baliq tangalari, chig’anoq, mayda toshlar bilan xilma-xil mozaika ishlarini bajarish mumkin (5- rasm). Bu ishlar o’quvchilarda ijodiy va atroflicha tasavvurni, badiiy didni o’stirishga yordam beradi. Bolalarda qo’yilgan maqsadga erishish yo’lida qat’iyatlilik, tartiblilik tarbiyalanadi, uyushqoqlik bilan ishlash, ko’rsatmalarga rioya qilish, tashabbuskorlik ko’rsatish ko’nikmalari shakllanadi. O’quvchilar tayyorlagan applikastiyalar ona tili va matematika darslari uchun ajoyib didaktik material, 24 o’quvchilar nutqini o’stirish vositasi bo’lishi, ularning predmetlar shakli, rangi, fazoda joylashishi haqidagi tushunchalarini boyitishga xizmat qilish mumkin. Bunday applikastiyalar bilan ishlash o’quvchilarga stirkul bilan ishlashni, stirkul yordamida aylanani kismlarga ajratishni o’rgatadi. 2.2. Turli xil materiallar bilan ishlashda ijodkorlikni shakillantirish. Turli materiallar bilan ishlash. Plastilin va noorganik materiallar: loy, qum, sement, yog’och, folga, yumshoq sim, tunuka bilan ishlash. Turli materiallar bilan ishlash 1-sinf Texnologiya darsligida tabiiy materiallar bilan birgalikda o’tiladi. Bunda o’quvchilar tabiiy va turli materiallardan foydalanib turli hayvonlar, gullar yasashni o’rganadilar. Yog’och bilan ishlash. Yog’och zagotovkalarini qirqish bo‘yicha barcha operatsiyalarni taxtaning ustida bajaradilar. Arra, qo‘larra yoki lobzik bilan ishlanganda, belgilangan detallarni kichik tiskalar yoki iskanja (lobzik nabori) bilan siqib qo‘yiladi. Yog‘ochdan yasalgan detallarni kozein yoki o’qituvchi tayyorlagan yog’och elim vositasida yopishtirish nazarda tutiladi. Bunday ishlar uchun o’qituvchii bolalar elimlagan yog‘och detallarni press yoki iskanjada qurita olishlari uchun joyni oldindan tayyorlab qo‘yishi kerak. O’quvchilar yog‘ochdan yasalgan detallarni mayda mixlar yordamida mustahkamlash bilan tanishadilar, bslg‘a bilan to‘g‘ri ishlash usullarini o‘rganadilar. Buning uchun ularga mix qoqiladigan joyni bur bilan qanday belgilash, bolg‘ani qanday ushlash, yog‘och detallarga jilvir bilan qanday ishlov berish kerakligini ko‘rsatish lozim. Bolalar gigiena va texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilishlarini, mehnat madaniyati qoidalarini bilishlari va unga amal qilishlarini qat’iy nazoratda tutmoqlik lozim. Masalan, ish vaqtida haddan tashqari ortiqcha egilmaslik, yog‘och changini yutmaslik, chiqindilarni ehtiyotkorlik bilan to‘plash, ish joyini ish tugashi bilanoq yig‘ishtirish va shu kabilardan iboratdir. 25 «Texnik modellash» oddiy uchadigan, suzadigan, yuradigan texnik o‘yinchoqlarni, shuningdek, sxematik namunalar asosida modellarni yasash mehnatning maxsus turi sifatida ajratilgan. Shuni aytish kerakki, ilgarilari klub-to‘garak tipidagi darsdan tashqari mashg‘ulotlarning vazifa va mazmuni bilan mustahkamlangan texnik modellash bo‘yicha temalar texnik texnologiya darslarining boshqa barcha temalari bilan organik birikib ketadi. Dastlabki darslaridayoq o‘quvchilar tabiiy materiallar, qog‘oz va karton, gazmol, turli materiallar bilan ishlar ekanlar, texnika elementlari bilan tanishadilar, qism va detal, oddiy razvyortka, detallarni biriktirishning kattiq, suriladigan, olinadigan usullari va buyumlar haqidagi tasavvurga ega bo‘ladilar. Bolalar detallarni biriktirishning turli usullari, shuningdek, mix bilan «tirqish qoldirib biriktirish» kabilar bilan tanishadilar. Bir yoki bir nechta detallardan tashkil topuvchi oddiy narsalar misolida bolalar pishiqlikni oshirish, ishqalanishning zararli ta’sirini bartaraf etib, foydali ta’siridan foydalanish, o‘zlari ishlayotgan materiallarning tuzilishi haqida tasavvurga ega buladilar. Bolalarda narsalarni yasash ustida ishlash tartibi mo‘ljallash, tayyorlash, yig‘ish, bezash, amal (harakat)da tekshirish, nuqson va kamchiliklarni bartaraf qilish, ish joyini to‘g‘ri tashkil qilish kabilar xaqida tasavvuri shakllanadi. Bularning barchasidan keyinchalik modellar hamda texnik o‘yinchoqlarni yasashda foydalaniladi, ular bolalarning ijodiy fikrini o‘stiradi, bolalarga to‘plagan mehnat tajribalarini atroflaridagi texnika bilan bog‘lashlariga yordam beradi. Qishloq xo‘jalik mehnati gul-dekorativ va sabzavot ekinlarini maktab tajriba uchastkasi hamda xona sharoitlarida o‘stirish ishlarini uz ichiga oladi. Qishloq xo‘jalik tajribashunosligiga katta e’tibor beriladi. Bolalar o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan sharoitlar, o‘simliklarni «urug‘dan-urug‘gacha» o‘stirish, qalamcha qilish, ko‘chatdan o‘stirish, bachki shoxlarni qirqish, mevali bog‘dagi bir qator ishlar bilan tanishadilar. Bolalar o‘z kuzatishlarida ko‘rib va ularni takrorlab o‘zlari yaratgan sharoitlarda o‘simliklarning turlicha o‘sishi va rivojlanishi yuzasidan olib borgan ishlarining natijalarini qiyoslash va tahlil qilishni o‘rganadilar. Ilgari 26 planlashtirilgan tajribalarning yakun va xulosalari bolalarni biliminn mustaqil egallashga, oddiy tadqiqotlar olib borishga, tabiatda sodir bo‘layotgan hodisalarning sabablarini axtarish va asoslashga o‘rgatadi. Qishloq xo’jalik mehnati darslarining aqlni o’stiruvchi xususiyatlari va ahamiyati mana shundadir. III-sinf texnologiya fani programmasi boshlangich ta’lim yillari davomida egallangan bilimlarni mehnatda qo‘llashga oshirilgan talablar qo‘yishni nazarda tutadi. Texnologiya fani mazmunidan kelib chiqib bolalar o‘qituvchi rahbarligi ostida oddiy yigma chizmalarni o‘qishni o‘rganadilar, bu narsalarning detallarini uzlari chizadilar yoki belgilaydilar. Bu maqsadda predmet chizmada 2-3 ko‘rinishda («oldindan ko‘rinishi», «tepadan ko‘rinishi» va «yon tomondan kurinishi») ifodalanadi. Bu bolalarning har bir detal o‘lchamlarini topishlari uchun zarurdir. Detallar, odatda, predmet (parsa, buyum) namunasi yoki uning texnik rasmi mavjud bo‘lganda razmetka qilinadi. Bolalarga avval texnologiya darslarini planlashtirish va o‘tkazishda ajratilgan yangi bir qator programm bilim hamda ko‘nikmalar beriladi. III-sinf texnologiya fani programmasi talablari qisqacha ko‘rinishda quyidagichadir. O’quvchilar yasashlari lozim bo‘lgan narsaning chizmasini tuzish bilan tanishadilar. Bu maqsadda ular chizmada aks ettirilishi lozim bo‘lgan predmet va detallarning o‘lchamini bilish uchun namunalarni o‘lchaydilar, predmetlardan andaza oladilar. Sungra ular uz chizmalari bo‘yicha razmetka qiladilar. Chizmalar berilgan razmer, va texnik, shartlar, shuningdek, o‘quvchining o‘zi o‘ylab topgan fikr bo‘yicha ham chizilishi mumkin. Asosiy e’tibor turli materiallarga ishlov berishning kiritilishi turli materiallardan tayyorlangan bir necha detalli narsalar tayyorlash, bu detallarni buyumda birlashtirish va ularni turli usullar bilan biriktirish, kartonchani pichoq bilan kesib ishlov berish, lobzik arra bilan tanishish, yogoch, karton, yumshoq 27 tunukadan tayyorlangan zagotovkalarda teshiklar ochishni o‘rgatishga qaratiladi. Imkoniyati bor joylarda yangi sun’iy materiallar: shaffof plyonka, yumshoq plastik massa (pirolon, penoplast) kleyonka, plastik - materiallar, sun’iy mo‘yna va shu kabilardan narsalar tayyorlashni kiritish lozim. Hozirgi kunda bu materiallarning chiqindisi ko‘p bo‘lib, maktablar ularni bemalol topa oladilar. Ish vaqtida «ish qoidalariga» qat’iy rioya qilinadi. Butun e’tibor xilma-xil qoidalar «asbob va materiallarni asra, avayla», «doimo ishni yaxshiroq qilishni o‘yla» kabi rioyalarga qaratiladi. Bolalar elektr modellashga mo’ljallangan ish joyini tayyorlash va uni tartibli saqlash bilan maxsus tanishadilar. Bolalarning uch yil davomida ishlatgan va to‘qnash kelgan turli materiallarining xususiyatlari haqidagi programma bilimlariga yakun yasaladi hamda umumlashtiriladi. Bu ish asosan ikki yo‘nalishda olib boriladi: 1) o‘qituvchi o‘quvchilardan materiallarning xususiyatlari haqidagi bilimlaridan xilma-xil narsalarni yasashdagi amaliy ishlarida foydalanishni talab qiladi; 2) ayni bir namunani turli belgilari kelib chiqishi, mo‘ljallanishi, xususiyatlari, tashqi bezagiga kura kvalifikatsiya qila bilishni talab qiladigan material va detallar namunalarining turli kolleksiya va naborlarini tuzish; O’qituvchining programma talablarini amalga oshirish bo‘yicha intilishlarini, birinchidan, mexnat darslariga rahbarlik qilish metodikasini egallash, ikkinchidan, texnologiya darslari uchun asbobuskuna va materiallar zapasini yaratishga yo‘llash zarur. 1. Butun yoz va o‘quv yili davomida maktabning ma’lum belgilangan joyida tabiat, uydan, otaliqqa olgan korxonalardan keltirilgan materiallar: korobka, upakovka materiallari, qog‘oz, ip, shpagat, sim, laxtak, tunuka, folga, reyka, faner, gula, tabiiy materiallar, yangi sun’iy materiallarning chiqindilaridan tayyorlangan zagotovkalar. 28 2. Yuqori sinflar aktiv o‘quvchilari pionerlardan maxsus komissiya yoki brigadalar tuzilib, ular boshlang‘ich sinflar texnologiya darslari da qo‘llaniladigan asbob-uskunalar va detallarni mustahkamlaydigan materiallarning holati, saqlanishi va remontnini o‘z zimmalariga oladilar. Texnologiya resurslarida foydalaniladigan asbob va uskunalar komplekta, detallar, moslamalar ro‘yxati 1-ilovada hamda I va II sinflar qo‘llanmalarida berilgan. Boshlang‘ich sinf, ayniqsa III sinfda, texnologiya darslarining moddiy jihozlangan bo‘lishi boshlang‘ich ta’limning yangi programmasiga ko‘chgan har bir maktab direktori, ilmiy bo‘lim mudiri, barcha pedagoglarning vazifasidir. Biroq hamma gap faqat asbob-uskunaga taalluqli deb o‘ylash xatodir. Shunday misollar borki, maktabda hamma material va asbobuskunalar mavjud, ammo texnologiya darslarining darajasi juda past. Bu o‘rinda asosiy narsa o‘qituvchilarning boshlang‘ich sinflardagi politexnik tayyorgarlik bo‘yicha mexnat darslarining programmasidagi barcha yangi narsalarni chuqur o‘zlashtirilishi lozimligini anglashlaridir. Texnologiya politexnik tayyorgarlik programmasi boshlangich ta’lim predmetlar sistemasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Obrazli qilib aytganda, «aql ishini qo‘l ishi bilan boglamay turib» matematika va rus tili, tabiatshunoslik va rasm programma talablarini bolalar o‘zlashtira olmaydi, oktyabryat va pionerlar kollektivini, har bir o‘quvchi shaxsini rivojlantirish bo‘yicha darsdan tashqari ishlarni etarlicha yuqori darajada amalga oshirib bo‘lmaydi. O’qituvchilar buni tushunib, qalblari bilan his qilganlaridan so‘nggina, texnologiya darslarining samaradorligini oshirishning yo‘l va vositalarini har qanday qiyin sharoitda ham axtarib topadilar. Ular uchinchi sinf texnologiya programmasini o‘z sinf va maktablarining turli sharoitlarida eksperimental tekshiradilar, demak, I-III sinflar uch yillik texnologiya darslari programmasini bolalar qay darajada uddalashlarini 29 tekshirish bo‘yicha katta va muhim ishni muvaffaqiyatli yakunlashga o‘z hissalarini qo‘shadilar. III sinfda texnologiya darslari to‘g‘ri tashkil etilsa o‘quvchilar texnologiya darsida istalgan predmetlarni yasay biladi. O’quvchilar mehnatini to‘g‘ri tashkil etishda eng muhimi, amaliy ishga mo‘ljallangan topshiriqni to‘g‘ri tushuntirishdir. Har bir topshiriqning mazmuni bolalarda ko‘nikma va malakalar, texnik tafakkur, mehnatga qanday yondashishning shakllanishi va rivojlanishiga yordam berishi, shuningdek ularning ishdagi mustaqilliklarini ta’minlashi lozim. Bu o‘rinda o‘quvchilarning qiziqishlari va individual xususiyatlarini nazarda tutish kerak. Shuning uchun mexnat topshiriqlarini tuzishda ularga quyidagi o‘quv vazifalarini hal etish uchun zarur bo‘lgan bir qator ma’lumotlarni kiritish lozim. 1. Buyumning konstruksiyasi, tuzilishi, asosiy qismlarini biriktirish usullari va nimaga mo‘ljallanganligini tushuntirish. 2. BolalarniBolalarni narsani tayyorlash ishining umumiy plani va ishni bajarish tartibi bilan tanishtirish. 30 3. O’quvchilarni material-zagotovkani tanlash bilan tanishtirish. 4. RazmetkaRazmetka qilish jarayoni bilan tanishtirish. 5. O’quvchilarni narsani yasash bo‘yicha boshqa operatsiyalar va ularni kontrol qilish bilan tanishtirish. 6. O’quvchilarda turli texnologik, texnik, shu jumladan, konstruktorlik masalalarini hal etish ko‘nikmalarini shakllantirish. O’quvchilarga topshiriqni quyidagi tartibda, ya’ni o‘qituvchi buyumning namunasini tayyorlab, sinf doskasida ayrim detallarning texnik rasmlarini va ularning razvyortkasini aks ettirib berishi o‘zini oqlaydi. O’qituvchi narsaning rasmini ko‘rsatib, uning asosiy qismlari nomini (masalan, fyuzelaj, old qismi, qanoti, stabilizator) tartibi bilan aytadi. Bunday tushuntirish o‘qituvchi oldindan tayyorlab qo‘ygan modelni ko‘rsatish davrida ham qilinishi mumkin. So‘ngra o‘qituvchi detallarning texnik rasmlari va razvyortkalari yordamida bolalarni mehnat ob’ektining detallari hamda ularni tayyorlash va yigishning umumiy ish plani bilan tanishtiradi. Samolyot modelining qismlarini o‘rganish (rasm buyicha). 2. Qog’oz tanlash. 3. Detallarni razmetka qilish (shablon bo‘yicha). 4. Detallarni qirqish. 5. Detallarni egish va elimlash. 6. Modelni yig‘ish. 7. Modelni uchirib sinash va tekshirish. Birinchi navbatda bolalarga zagotovkani tanlashni o‘rgatish kerak: avval rasm va namuna bo‘yicha detal shaklini, uni tayyorlash mumkin bo‘lgan materialni, so‘ngra razvyortka bo‘yicha detalning o‘lchamlarini aniqlab chiqish lozim. Bolalarga belgilangan razmerlar detalning gabarit o‘lchamidan 5-10 mm katta bo‘lishi (ya’ni, pripusk kattaligida) kerakligi aytib qo‘yiladi. Agarda tayyor zagotovkalar bo‘lsa o’quvchilarga ularni o‘lchab chiqish, uning detal tayyorlash uchun yaroqliligini, undan detal chiqish- chiqmasligini aniqlash topshiriladi. Topshiriqlarni tushuntirishda razmetka jarayoniga katta e’tibor beriladi. 31 Topshiriqning murakkabligi razmetkaning qaysi usulda texnik rasm yoki shablon bo’yicha qilinishiga bog‘liq buladi. III sinfda bolalarga razmetkaning izchilligini rasmdan ko‘rsatishda eng oddiy texnologik kartaga murojaat etilib, uning quyidagi bosqichlari tushuntiriladi: Asosiy chiziqlarni tanlash va to‘g‘ri burchakni razmetka qilish. 2. Gorizontal chiziqlarni, 3. Vertikal chiziqlarni, 4. Qiya chiziqlarni utkazish. 5. Detallarda teshik, kesma elementlari va shu kabilarni razmetka qilish va tekshirish. Topshiriqlarni tushuntirish va o‘quvchilarga instruktaj berishni kontrol savol, texnik va texnologik savollar berish bilan yakunlash foydalidir. Bu savollar taxminan quyidagicha bo‘lishi mumkin. 1. Narsaning nomi nima? U qanday qismlardan tarkib topgan? 2. Narsaning detallarini qanday materialdan tayyorlagan ma’qul? Nima uchun? 3. Detalning qanday qismlari bor? Nima uchun detalning aynan shu formasi tanlangan? 4. Detallarning forma va razmerini (qurilmani yaxshilash maqsadida) qanday o‘zgartirish mumkin? 5. Detallarning materiallarini almashtirish mumkinmi? Nima uchun? 6. Detallarni qanday izchillikda tayyorlash lozim? 7. Zagotovka qanday tartibda razmetka qilinadi? 8. Detallar qaysi asbob va moslamalar yordamida tayyorlanadi? 9. Boshqa asbob va moslamalardan foydalanish mumkinmi? 32 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga texnologiya fani ni berishning muhim vazifalaridan biri texnik texnologiya darslaridagi amaliy ishlarni bajarish jarayonida bolalarning konstruktorlik ko‘nikma va qobiliyatlarini o‘stirishdir. Ishga konstruksiyalash vazifalarining kiritilishi o‘qituvchiga texnik modellar yasash mashg‘ulotlarini o’tkazishida yordam beradi, chunki konstruksiyalash texnik modellar yasashning tarkibiy elementi hisoblanadi. Texnik modellashda oddiy predmetlarni qog‘oz yoki gazmoldan konstruksiyalash bo‘yicha ishlar amalga oshirilgach, bolalarning ijodkorliklarini, texnik tafakkurlarini o‘stirish uchun juda qulay sharoit yaratiladi. Ishlab chiqarishda konstruksiyalash, odatda, inson turmush faoliyatining turli sohalaridagi talablarini yaxshiroq qondirishni nazarda tutuvchi qulay, chiroyli, sanoat, ro‘zg‘or va boshqa buyumlarni loyihalash, tayyorlash jarayoni bilan aloqadordir. Estetik ifodalanganlikni, kompanovkaning ratsionalligini, foydalanishning kulayligi, pishiqligi, chidamliligini ta’minlovchi badiiy konstruksiyalash alohida muhim ahamiyatga egadir. Texnologiya darslaridagi konstruksiyalash ishlari bolalarning politexnik tasavvurlarini rivojlantiradi, narsalar yasashdagi mustaqilliklarini, tashabbus va ijodlarini ustiradi. Biror predmet shaklini yaratishdagi texnologik asoslarni pishiq egallashlariga, konstruktorlik fikrlarini materialda mujassamlashtirishlariga yordam beradi. Qog’ozdan narsalar yasash bo’yicha ishlarni bajarishda konstruksiyalash elementlariga o’rgatish o’z xususiyatlariga ega bo’lib, buni o‘qituvchi nazarda tutishi lozim. Narsalar konstruksiyasi va texnologik jarayonlarni o‘qituvchi quyi sinflar o‘quvchilarini o‘qitish xususiyatlari, shunga muvofiq ishlarni texnologiya darslarida amalga oshirish imkoniyatlarini hisobga olib tanlaydi. Buning uchun o‘qituvchi qog‘ozdan predmetlarni konstruksiyalashning mazmuni va xususiyatlarini bilishi, bu ishning quyi sinf o‘quvchilariga texnologiya fani berishdagi vazifalarini tushunishi, konstruksiyalash ishini tarkib toptiruvchi bosqichlarni egallab olishi zarur. O’qituvchi o‘quvchilarda konstruksiyalash bo‘yicha xilma-xil, avvaliga konstruksiyaning o‘zini, asl nusxalarini, o‘z fikrini amaliy ro‘yobga chiqarishga 33 asta-sekin yondashishi uchun oddiy masalalarni hal etish ko‘nikmasini shakllantirishda ularga individual yondashishni amalga oshirishi zarur. Narsalarni Narsalarni konstruksiyalash ishlarining asosiy mazmuni quyidagichadir: 1. Ob’ektni, narsaning nimaga mo‘ljallanganligi hamda uning pishiqligi, chidamliligi, bezalishi, foydalanishga qulayligi, jihozlanishiga qo‘yilgan talablarga muvofiqligini hisobga olib tanlash. 2. Narsaning ratsional konstruksiyasini asosiy va qo‘shimcha detallarning shakli, o‘lchami va sonini, ularni biriktirish usullarini aniqlash. 3. Ratsional va foydalanishga qulay texnologiyani izlash, materiallar, bajarishning usul, vosita, tartib va sharoitlarini, yordamchi ishlov beradigan, yig‘ish va bezash operatsiyalarini tanlash. Texnologiya darslariga konstruksiyalash elementlarining kiritilishi o‘quvchilar tomonidan yangi narsalarning yasalishini shart qilib qo‘ymaydi. Agarda o‘quvchilar, masalan, karnaval bosh kiyimlarini hech qachon tayyorlamagan bo‘lsalar, ularga bu narsani konstruksiyalashning topshirilishi xato bo‘lgan bo‘lur edi, Konstruksiyalash bo‘yicha dastlabki ishlar uchun tanish predmetlar, operatsiyalar va mehnat usullaridan foydalanish zarur. 34 III-BOB. Tajriba-sinov natijalarini tashkil etish, o'tkazish va tahlil qilish. 3.1 Tajriba-sinov ishlari va natijalar tahlili O'zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligiga erishganidan so‘ng ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida asosiy bo‘g‘in hisoblangan umumiy o‘rta ta’lim maktablari faoliyatida o‘quvchilarni hayotga tayyorlash va kasb tanlashga yo‘naltirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. O'quvchilarni kasb- hunarga yo‘naltirish o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilar tomonidan bajariladigan aqliy va jismoniy harakat jarayonlaridan iborat bo‘lib, buning natijasida ular mehnat predmetlari, vosita va jarayonlari haqidagi bilimlarni hamda ma’lum sohadagi ishlab chiqarish mehnati va kasbga yo‘naltirish amaliy ko‘nikma va malakalarini egallaydilar, ongli ravishda kasb tanlashga hamda jamiyat va shaxs farovonligi yo‘lida mehnat faoliyatiga tezda qo‘shilishlariga imkon beruvchi shaxsiy sifatlari hamda tafakkurlarini rivojlantiradilar. Yangi iqtisodiy munosabatlar kasb-hunarga yo‘naltirishning yangicha munosabati sharoitida mehnat ko‘nikmalari va malakalarini maqsadli shakllantirishdan iborat bo‘lib, ongli va har tomonlama rivojlangan fuqoroni tarbiyalashning tarkibiy qismi hisoblanadi. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘llash ishlari maqsadli texnologiya fanining maqsad va vazifalari bilan uyg‘unlikda namoyon bo‘ladi. Kasbga yo‘naltirishdan asosiy maqsad - o‘sib kelayotgan yosh avlodni ongli va mustaqil ravishda kasb tanlashga tayyorlashdan iborat bo‘lib, bu jarayon shaxsning bo‘lg‘usi kasbiy faoliyat subyekti sifatida shakllanishini nazarda tutadi hamda uning bozor iqtisodiyoti munosabatlariga moslashib borishiga ko‘maklashadi.Shu munosabat bilan o‘quvchilarga ilm-fan asoslarining mustahkam bilimlarini singdirish, ularda yuksak onglilikni tarbiyalash, 35 umuminsoniy qadriyatni shakllantirish, yosh avlodni turmushga va mehnatga, ijtimoiy zarur kasblami ongli ravishda tanlashga tayyorlash mehnat ta’lim va tarbiyasining vazifalaridir. Hozirgii vaqtda ijtimoiy va ilmiy texnikaviy taraqqiyot sharoitida maktab o‘quvchilarini kasb va hunarga yo‘naltirishning muhimligi ancha oshdi. O‘quvchilarni to‘g‘ri va erkin kasb tanlashga yo‘naltirish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. To‘g‘ri kasb tanlash insonning kelajagini, hayot tarzini belgilashda katta ahamiyat ega. Har bir shaxs kasbni o‘z qiziqishi, qobiliyati va ijtimoiy muhit nuqtayi nazaridan tanlaydi. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish ishlarini olib borishda “Kasb o‘zi nima?” degan savol tug‘iladi. Kasb to‘g‘risida bir qancha ta’riflar berilgan. • Kasb bu - insonga ma’lum bir talablar qo‘yuvchi faoliyat turidir. • Kasb - insonni jamiyat tomonidan tan olinishidir. • Kasb - tiriklik va tirikchilik manbayi. O‘quvchilami kasb tanlashga yo‘naltirishning asosiy yosh bosqichlari mazmuni quyidagilardan iborat: 1. Maktabgacha ta’lim yoshidagi I bosqich; 2. Boshlang‘ich kichikyoshdagi (1-4 sinflar) II bosqich; 3. O‘rta yoshdagi (5-7 sinflar) III bosqich; 4. Katta yoshdagi (8-9 sinflar) IV bosqich. O‘quvchilarning kasbiy tayyorgarligini aniqlash mezoni, ko‘rsatkich va o‘lchovlari. Birinchi bosqich maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda ularning mashg‘ulotlarida qo‘llaridan keladigan faoliyat turlari bo‘yicha dastlabki mehnat ko‘nikmalarini ijobiy, hissiy ta’sirchan shakllantirish: 36 Ikkinchi bosqich kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni bilishga oid va o‘yin ko‘rinishdagi ijtimoiy foydali mehnat faoliyatini amalga tadbiq qilish orqali mehnatga hurmat, mehnat kasb turlari, yo‘nalishlari bilan tanishtirib borishini hamda ommaviy kasblarga bo‘lgan qiziqishini shakllantirish. Uchinchi bosqich o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish mazmuni ulardagi qiziqish, qobiliyat, layoqat va shaxs sifatida jamiyatdagi o‘z o'rnini topishdagi hamda ma’naviy-moddiy qadriyatning izlanuvchansinchkov ko‘rinishlarini shakllantirish. To‘rtinchi bosqich o‘quvchilarda kasbiy o‘zlikni anglashni shakllantirish davri, ya’ni o‘quvchilami aniq bir kasbni tanlashning shaxsiy ma’noga egalligini tushunib yetishi, jamiyat oldidagi burchini, javobgarlik xislatlarini shakllantirish. O'quvchilarni kasbga yo‘naltirishni quyidagi mezonlar asosida amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. 1. O‘quvchilami kasb-hunar turlari bilan tanishtirish. 2. Kasblar, mehnat yutuqlari talqin etilgan asarlami o‘qishni tavsiya etish. 3. Har bir kasb haqida maxsus darslar o‘tish. 4. Ishlab chiqarish korxonalari, firma, fan, maorif, madaniyat, san’at muassasalariga sayohatlar tashkil etish. 5. Mehnat ilg‘orlari bilan ular erishgan yutuqlari haqida suhbatlar o‘tkazish. 6. Texnologiya fani yo‘nalishi bo‘yicha multimedialar ko‘rsatish. 7. O ‘quvchilarni turli xil to‘garaklarga jalb etish. 8. Kasblar haqida o‘yinlar tashkil etish. 37 9. Yangi kasb va mutaxassisliklar, fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish texnologiyalari bilan muntazam tanishtirib borish. O'quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishda pedagoglarning oldida turgan muhim vazifalar quyidagilar: - o‘quvchilarni kasbga bo’lgan qiziqishlarini yanada takomillashtirish; - uni kasb tan lash darajasiga yetkazish; - ko‘p qirrali qiziqishga ega bo‘lgan o‘quvchilarda o‘ziga ko‘proq yoqqan sohani, kasbni tanlashga amaliy yordam berish; - o‘quvchilarda mehnat qiluvchi kishilarga nisbatan hurmat xislatlarini tarbiyalab borish; - o'quvchilarning o‘ziga xos qiziqishlarini e’tiborga olgan holda ularni asta- sekin jamiyat ijtimoiy mehnatiga jalb qilib borish; - kasblar to‘g‘risida ma’lumotlami yetarlicha berib borish; -inson mehnati bilan yaratilgan moddiy boyliklami har tomonlama tejash tarbiyalash; -o'quvchilaming o‘zi qiziqadigan kasb yo‘nalishiga jalb qilish va egallangan bilimlami amalda qo‘llashlariga erishish; - o‘quvchilarda mehnat va kasb tanlashga qiziqish uyg‘otish. Bu jarayon to‘g‘ri tashkil etilganda shaxsning bo‘lg‘usi kasbiy faoliyat subyekti sifatida shakllanishini ta’minlaydi.Kasbga yo‘naltirish uzoq muddatli yalpi dasturlar asosida va milliy xalq hunarmandchilik kasblarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Ayrim turdagi kasblarga yo‘naltirish bilan cheklanib 38 qolmasdan, balki aniq iqtisodiy hududning turli sohalaridagi kadrlarga bo'lgan ehtiyojlarini hisobga olgan holda yoshlarni sanoat, qishloq xo‘jaligining boshqa tarmoqlaridagi kasblar va milliy hunarmandchilik kasblariga umumta’lim maktablarining texnologiya darslarida yo‘naltirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. O‘quvchilarni kasb tanlashdagi asosiy omillar ota-ona, muhit va ta’lim-tarbiyadir. Kasb tanlashning asosiy vazifasi o‘quvchilarni politexnik mehnat va malakalari bilan qurollantirishdan, ularni mehnat va ijtimoiy faoliyatga, kasblarni ongli ravishda tanlashga, moddiy va ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarishda ishtirok etishga tayyorlashdan iboratdir. Maktabda kasb tanlash ishlari quyidagi maqsadlardan iborat: 1. O'quvchilarni kichik sinflardan boshlab xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari bilan tanishtirib borish. 2.O'quvchilarni xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari bilan tanishtirib, ommaviy kasblarning mazmuni, sinfdan tashqari o‘tkaziladigan tadbirlarni amalga oshirish. 3.Kasb tanlashga yo'llash ishlarini olib borishda o‘quvchilarni asosan maktab joylashgan hududning korxona, tashkilotlarining ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan kasb va mutaxassislarga yo'llash.Kasb tanlash juda muhim masala bo‘lib, ko‘pincha o‘quvchilar uni mustaqil hal qila olmaydilar.O‘qituvchilarning ish tajribasi o‘quvchilarni kasb tanlashga yo’llashning farq va metodlarini belgilab beradi. Ulardan asosiylari quyidagilardan iborat: 1.Darslarda kasb tanlashga yo’lIash. Masalan, o‘qituvchi o‘quvchilami mehnat mashg‘ulotlarida bajaradigan ish bilan bog‘liq kasblar bilan tanishtiradi. Chunonchi, yog‘och kesuvchi, duradgorlik, tikuvchilik, oshpazlik va boshqa kasblar haqida bilim oladilar va tanishadilar. 39 2.Ekskursiyalarda kasb tanlashga yo‘llash. Odatda, ekskursiyalarda o‘quvchilarni o‘quv rejasi doirasidan chiquvchi material bilan tanishtirishga qulay sharoit yuzaga keladi. Bu imkoniyatdan o‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llash uchun foydalanish mumkin. 3. To‘garak mashg‘ulotlarida kasb tanlashga yo’llash. To‘garak mashg‘ulotlarida o‘quvchilarni turli kasblar bilan tanishtirishga ko‘proq imkoniyatlar vujudga keladi. 4. Har xil mavzuda uchrashuvlar o‘tkazish. Odatda, umumta’lim maktablarni bitirgandan key in ishlab chiqarish sanoati muassasalarida ishlayotgan kishilar bilan suhbatlari o‘quvchilarda katta taassurot qoldiradi. Texnologiya fani jarayonida o‘quvchilar turli kasb egalari bilan tanishadilar. 5. Har xil madaniy-ommaviy tadbirlar o‘tkazish. Kasb tanlashga yo‘llash ishining muvaffaqiyatli olib borilishiga yordam beruvchi har xil madaniy-ommaviy tadbirlar maktablarning ish tajribasidan ma’lum. Masalan, “Kasblar dunyosi”, “Kasb tanlashda shaxsiy va jamoa fikri” mavzusida munozaralar uyushtirish, kinofilmlani muhokama qilish shular jumlasidandir. 6. Kasblar mazmunini chuqur o‘rganish. O‘qituvchi muayyan kasblar to‘g‘risida tasavvur berish uchun bir yo‘la barcha o‘quvchilar bilan ish olib borishdan tashqari bu kasb bilan yaxshilab tanishish istagi bo‘lgan o‘quvchilar bilan jiddiyroq ish olib boradi. o‘quvchilarni qiziqishlariga qarab guruh yoki mikroguruhlarga birlashtiradi. Bunda ishning turli-tuman tashkiliy formalari qo‘llaniladi. O‘quvchilar o‘z kuchi bilan referat yozadilar, ekskursiyalar o‘tkazadilar. 7. Fakultativ mashg‘ulotlar. Ayrim maktablarda fakultativ mashg‘ulotlarga ajratilgan soatlaming ma’lum qismidan kasb tanlashga yollash ishi uchun foydalaniladi.Kasb to‘g‘ri tanlanganda ular o‘z qobiliyatlarini va qiziqishlarini yaxshiroq ro‘yobga chiqarishlari hamda jamiyatga ko‘proq foyda keltirishi 40 mumkin. Kasbga yo‘llsh, qiziqtirish hamda malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishda o‘quv jarayonidagi ta’lim-tarbiya ishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Kasblar haqida ma’lumot. O'qituvchi kasbi sharafli kasb. O'qituvchi bizga bilim beruvchi inson. O‘qituvchidan olgan bilimi bilan inson kelajakda komillik yo‘lini topadi. Buning uchun, albatta, o‘qituvchi berayotgan bilimni chuqur egallash lozim. Bilim olib chinakam, O'rganamiz harf, raqam. Hammaga berar ta’lim, О ‘qituvchi-muallim. Haydovchi kasbi. Haydovchi - erta tongdan kun botgunga qadar odamlami o‘z manzillariga bexatar yetib olishlari uchun xizmat qiladi. Haydovchi kasbi doim ziyraklik, hushyorlikni talab etadi. Haydovchi mashina, avtobus, tramvay, yuk mashinalarini boshqaradi. MashinadaMashinada, poezdda, Tramvayda - temir izda Ziyrak, mohir haydovchi, Tashir yuk va yo‘lovchi.Quruvchi kasbi. Quruvchi uy va binolar quradi. Quruvchi qurgan uylarda yashaymiz, binolarda o‘qiymiz, mehnat qilamiz. Quruvchilar qurgan uylar mustahkamligi, shinamligi bilan shahrimiz ko‘rkiga ko'rk qo‘shadi. Demak, quruvchilik sharafli kasb. Suvoqchi, g‘ishtteruvchi, tomni yorib beruvchi. Ko‘p ishlarni biluvchi, Ular bari quruvchi. Baliqchi kasbi Baliqchi baliq mahsulotlarini dasturxonimizga yetkazib beradi. Baliq inson salomatligi uchun zarur oziq-ovqat mahsuloti hisoblanadi. BaliqchiBaliqchi fursat kutar, Baliqchi baliq tutar. Baliq tutish vaqti bor, Bunga berar e’tibor Bank xodimi Bank xodimlari, davlat va nodavlat banklarining faoliyatini yo‘lga qo‘yadilar. Bankda davlatning pul mablag‘lari aylanishi, fuqarolar mablagini saqlanishini tashkil etiladi. BankirBankir bankda ishlaydi, U hisobni xushlaydi. Kredit, lizing va foiz, Joyida bo‘lmoq joiz. Jurnalist kasbi. Jurnalist biz sevib tomosha qiladigan televideniya ko‘rsatuvlarini tayyorlab olib boradigan, qiziqib o‘qiydigan gazeta-jurnallarimizga lavhalar tayyorlab beradigan kasb egalaridir. Jurnalistlaming tayyorlagan ma’lumotlari tanlangan mavzu mazmunini yoritib berishi maqola yoki ko'rsatuvning dolzarbligini belgilaydi. Jurnalist o‘z kasbining ustasi bo'lsa, xalqning ongi, bilimi oshadi.Yurtimizda jurnalistlarning faoliyat yuritishi uchun 41 barcha shart-sharoitlar hamda imkoniyatlar yaratilgan. Mahoratli jurnalist Ma’lumotni juda tez Qizlar bizga havola, Yozar qiziq maqola. O'quvchilarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o'ziashtirish va bilim sifatini oshirish ko‘p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarning samarali ishlashiga bog‘liqdir. Sinfdan tashqari tashkil qilingan ishlar o‘quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatini to'ldiradi. Ularning dunyoqarashi to‘g‘ri shakllanishiga, kasb-hunar tanlashiga, axloqiy kamol topishiga ko‘maklashadi. Har bir yangi mavzuni bayon qilish jarayonida krossword va boshqotirmalardan foydalanish o’quvchilarning ko’proq ma’lumot olishlari va darsga bo’lgan qiziqishlarini yanada oshiradi va yangi bilim, ko’nikmalarga ega bo’lishadi. O’quvchilarni kasbga yo’naltirish va kasbga bo’lgan qiziqishlarini yanada oshirish maqsadida turli boshqotirmalardan namunalar keltiriladi. Quyida ular bilan tanishib chiqamiz: 1. Jadval ichidagi harflar yordamida kasblar nomini toping va ularni belgilang 42 2. Quyida keltirilgan ustunchalar yordamida kasb va hunar nomlarini ikki qismga ajratib davom ettiring! “KASBNI TOPING” O’YINI O’yinning maqsadi. O’quvchilarni kasblarning psixologik sxemasi bilan tanishtirishdan iborat. O’yindan o’quvchilar xalq xo’jaligining turli tarmoqlaridagi kasblar bilan tanishtirishda foydalaniladi. O’yining sharti. O’yin sinf bilan ishlashga mo’ljallangan. O’yinning dastlabki ijrosi 10-15 daqiqaga mo’ljallanadi. O’yinda sinf doskasi, kasblar ro’yxati aks ettirilgan jadvaldan foydlaniladi. O’yin g’oliblarini aniqlash uchun mezonlar ishlab chiqiladi. Agar kasblarni topish bilan bog’liq savollarga javob berishda 10 ta xatoga yo’l qo’yilsa, ular mag’lubiyatga 43 uchragan sanaladi. O’yin yakunida g’oliblar aniqlanadi. O’yinning diagnostik imkoniyatlari. O’quvchilarning kasblar to’g’risida bilimlarni va kasblarni tahlil etishga o’rganganligini aniqlashga yordam beradi.O’yinda uchraydigan qiyinchiliklar: “Kasbni top” o’yini nisbatan ancha murakkab o’yin sanaladi. Shu sababli, o’yin davomida ishtirokchilar mag’lubiyatga ko’p uchrayversalar, bunga odatlanib qoladilar. Natijada o’yinning ahamiyati yo’qoladi. Agar o’yin ijrosi yaxshi chiqmasa, ikkinchi bora o’yinni tashkil etish kerak emas. Agar topshiriqqa murakkab kasb taqdim etilsa, uning ba'zi bandlar bo’yicha tavsiflash qiyinchilik tug’diradi. SHuning uchun tavsiflash qiyin bo’lgan bandlar boshqalari bilan almashtirish lozim bo’ladi. O’yinning takomillashtirish istiqbollari: O’yinni rivojlantirishning eng maqbul yo’li va kasblarni tasiflashning eng optimal yo’llarini topishdan iborat. Shuningdek, o’yinni o’tkazish tartibini takomillashtirish ham lozim. O’yin bosqichlari. Tayyorlov bosqichi: O yindanʻ oldin o’quvchilar “kasblar formulasi” bilan tanishtiriladi. Bunda faqat formula tushuntirilib qolmasdan, balki bir necha kasblar sinf bilan birgalikda muhokama qilinadi. Ayrim hollarda faqat sinf, balki psixolog ham ayrim bandlar bo’yicha kasbni tavsiflashda muammoga duch kelishi mumkin. Bu hollarda kasblar haqida yetarlicha ma'lumotga ega emaslikni tan olish lozim. Hattoki kichkina shubhalanish holatini ham bartaraf etish lozim. O’quvchilarni o’yinning ijro etishga tayyorlash kerak. 1. Sinfning oldida kasblar formulasi yoki kasblarni tahlil etish jadvali turishi lozim. 2.Guruh a’zolarining ixtiyoriga ko’ra uch kishilik Guruhchalar tashkil etiladi. 3.Umumiy yo’nalish berish: "Hozir uch kishi auditoriyadan chiqib ketadi. Ular sinfxona uchun kasblar bo’yicha topishmoq tayyorladilar va taqdim etadilar. So’ngra tashqaridagi uch kishi sinfxonaga kiradi. Sinf a'zolarining har biri 3-5 daqiqa davomida kasbning tahlil etish sxemasi bo’yicha ularni kuzatadi. 3-5 44 daqiqadan so’ngra topishmoqni taqdim etuvchilar guruhchalarning a'zolaridan birini tanlaydi. Tanlangan o’quvchi sinf doskasida kasbni tahlil etish bo’yicha o’zini variantini taqdim etadi. Kasbni tahlil etish sxemasini kengaytirilgan varianti taqdim etiladi. Mazkur variant amaliy jihatdan foydalanishga mo’ljallangan. Masalan, “matematika o’qituvchisi” kasbi quyidagicha tahlil etiladi: mehnat predmeti-odam, belgi; mehnat maqsadi-gnostik, ixtirochilik va tub o’zgarishlarga qaratilgan; mehnat vositalari - funksional; shart-sharoitlari – maishiy mikromuhit va boshqalar. Shundan keyin kasbni topuvchi har bir ishtirokchi bitta imkoniyatga ega va 1 daqiqadan so’ngra o’zining javob variantini taqdim etadi. Agar komandaning bitta variantidan bitta to’g’ri bo’lsa, komanda g’olib sanaladi. 4.Topganlar sinfxonadan tashqariga chiqadilar. Ular ham sinfdagilar uchun topishmoq taqdim etadilar. 5.Boshlovchi topishmoq taqdim etuvchilarni sinfxonaga taklif etadi Ular auditoriyaning kasblar tahlil etish sxemasi bo’yicha topishmoq sinfga taqdim etadilar. 6. Topishmoqni topish Guruhchalardan bittadan ishtirokchi tanlab olinadi.. 7. So’ngra bir daqiqa davomida ular o’zlarining javob variantlarini taqdim etishlari lozim bo’ladi. 8.Ularning kasbni topgan va topmaganliklari baholanadi. Buning uchun topishmoq sifatida taqdim etilgan kasb nomi aytiladi. O’yinning muhokama qilish. 45 Xulosa. Insoniyat yaralibdiki, o zgarishlar, yangilanishlsr va rivojlanishlararoʻ jadal va tezkor rvishda yashab, mehnat qilib yashab kelmoqda.Odamlar asrlar davomida kishilik jamiyatining eng qadimgi davrlaridan to hozirgi kungacha atrofimizni o rab turgan borliq, tabiat, jamiyat, iqtisodiyot, sanoat, fan- ʻ ta lim, tibbiyot, tarix va boshqa barcha sohalarda eng kichik va boshlang ich ʼ ʻ tushunchalardan tortib, hali hanuz tadqiq etilmagan birmuncha murakkab, anglab bo lmas narsa va tushunchalarning ibtidosi va intihosiga guvoh bo lib, ʻ ʻ bilvosita yoki bevosita ushbu jarayon va hodisalarda qatnashib kelmoqdalar.Jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichigacha ham insoniyat juda ulkan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va tarixiy yo lni bosib o tgan. Ko pchilik ʻ ʻ ʻ hodisalar rivojlanishga yuz tutgan bo lsa , ba zilari dunyoga keliboq zavol ʻ ʼ topgan. Xuddi shuningdek, xalq, millat hunarmandchiligi odamlar hayotining nafaqat, ibtidoiy jamoa tuzumidan boshlangan eng qadimiy davrlarida, balki hozirgi kunda ham eng kerakli, eng dolzarb va muhim tarkibiy qismi hisoblangan. Xuddi shuningdek, milliy hunarmandchilik tarixini, uning xilma-xil turlarini va rivojlanish bosqichlarini o rganishga bo lgan ehtiyot ʻ ʻ ham ortib borgan. Chunonchi, hozir ham O zbekiston Respublikasining barcha ʻ viloyat, tuman, shahar va qishloqlardagi har bir ta lim muassasasida milliy ʼ hunarmandchiligimizning har xil turlarini amaliy va nazariy jihatdan o qitish ʻ va o rgatish asoslangan texnologiya fani va darslarining xarakteri va mazmuni ʻ ham kundan-kunga ortib bormoqda. Idrok qilib ko radigan bo lsak, haqiqatdan ʻ ʻ ham, odamlar yashar ekan o zlarining tabiiy ehtiyojlarini qondirish uchun harakat ʻ qilishadi ya ni ular yashash uchun o zlari amalga oshira oladigan qo llaridan ʼ ʻ ʻ keladigan barcha xatti-harakatlarni qilishadi: Ishlashadi, o qishadi, ovqatlanishadi va boshqa shu kabi jarayonlarni uzluksiz ʻ ravishda takrorlashadi. Texnologiya fani aynan odamlar eng oldingi davrlardan o rganib, sayqallab kelgan va hozirda ham shu orqali kun kechirayotgan turli xil ʻ kasb-hunarlarni ilmiy va amaliy jihatdan o rganadi va o rgatadi. O z o rnida ʻ ʻ ʻ ʻ 46 texnologiya fani insonlarni hayotga tayyorlashga yuksak talablar qo‘yadi. Ushbu dars jarayonlarini tashkil etishning asosiy maqsadi o quvchilarningʻ butun kuch va qobiliyatlarini hayotiy bilimlar va amaliy mashg ulotlar orqali ʻ kengaytirish, ularni zamonaviy bilimlar bilan qurollantirish va o quvchilarda ʻ mehnat tushunchasini amaliy tajribalar bilan har tomonlama uyg‘unlashtira olishga o‘rgatishdan iboratdir. Bunda albatta turli amaliy mashg ulotlar va nazariy ʻ bilimlar orqali dars jarayonlari tashkil etiladi. Shu o rinda, aynan texnologiya ʻ darslarida o quvchilarni milliy hunarmandchiligimizga qiziqtirish, xalq amaliy ʻ san atining yuksak ijodkorligi bilan tanishtirish asosiy maqsad sifatida olinadi. ʼ Hunarmandchilik bu milliy-an anaviy mayda tovar ishlab chiqarishga ʼ asoslangan oddiy va murakkab mehnat qurollari yordamida yoki yakka tartibda, yoki jamoa tarzida qo l mehnati mahsulotlarini tayyorlashga asoslangan sanoat ʻ turidir.Hunarmandchilik jamiyatlararoyirik sanoat ishlab chiqarish tarmoqlari vujudga kelgunga qadar keng tarqalgan va keyinchalik ham hunarmandchilikning ko plab sohalari jamiyat hayotida saqlanib qolgan. Aytish joizki, ʻ hunarmandchilik insonning ishlab chiqarish faoliyati orqali vujudga kelib, jamiyat rivojlanishi davomida bosqichma-bosqich ravishda eng qadimiy madaniy va iqtisodiy mashg ulotlardan hisoblangan –dehqonchilik va chorvachilikdan ʻ ajralib chiqdi va turli ijtimoiy tarixiy davrlar mobaynida ilm-fan va texnika rivoji bilan aloqador holda takomillashdi. Vaqt o tishi bilan ʻ hunarmandchilik turli ixtisosliklarga ajralib chiqdi. Jumladan: kulolchilik, duradgorlik, misgarlik, binokorlik, toshtaroshlik, o ymakorlik, temirchilik, ʻ kashtado zlik, ko nchilik, tikuvchilik, to quvchilik, zargarlik, degrezlik, zardo zlik, ʻ ʻ ʻ ʻ bo yoqchilik, kemasozlik, taqachilik, tunukasozlik kabi kasb-hunarlarni milliy ʻ hunarmandchiligimizning eng qadimiy va bebaho turlari safiga kiritishimiz numkin. O‘zbekistonning barcha hududlarida xalq san‘atining o‘ziga xos markazlari bo‘lib, ular jahon madaniyatiga buyuk badiiy qadriyatlari bilan o zining munosib ʻ hissasini qo‘shgan. Bu qadriyatlar haqli ravishda xalq, san‘atining ramzi bo‘lib 47 qoldi. Samarqand, Buxoro, Toshkent, Farg‘ona vodiysi, Xorazm va Qoraqalpog‘istonda yuzaga kelgan kulolchilik (sirkor va guldor sopol buyumlar), yog‘och va ganch o‘ymakorligi, naqshinkor bezak va kandakorlik, kashtachilik, gilamdo‘zlik, sholchado‘zlik va chitgarlik, zargarlik san‘ati, charmga bezak tushirish san‘ati, lokli miniatyura hamda kitob miniatyurasi hozir ham mavjud. Hozirgi kunda ham o zbek milliy hunarmandchiligiga katta e tiborʻ ʼ qaratilmoqda. Xususan, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, «Hunarmandchilik faoliyatini qo llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish ʻ chora-tadbirlari to g risida»gi 30.12.2021 yildagi PQ-77-son qarori fikrimizning ʻ ʻ yorqin dalilidir. Unga ko ra: « Milliy hunarmandchilik, xalq badiiy va amaliy ʻ san’atini rivojlantirish, soha vakillarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha amalga oshirilayotgan kompleks chora-tadbirlar natijasida so‘nggi besh yilda mamlakatimizdagi usta hunarmandlar soni 7 barobarga, shogirdlar 9 barobarga ko‘payib, sohada band bo‘lganlar soni 230 ming nafarga yetdi.Hunarmandlarning xalq amaliy san’ati milliy katalogi yaratilib, faxriy va xalqaro ko‘rgazma hamda tanlovlarda g‘olib bo‘lgan 340 nafar ustalar ushbu katalogdan o‘rin oldi. Shuningdek, 1,5 mingga yaqin hunarmandlar turizm reyestriga kiritilib, ushbu soha rivojiga munosib hissa qo‘shib kelmoqdaMilliy hunarmandchilik, xalq badiiy va amaliy san’atini rivojlantirish, soha vakillarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha amalga oshirilayotgan kompleks chora-tadbirlar natijasida so‘nggi besh yilda mamlakatimizdagi usta hunarmandlar soni 7 barobarga, shogirdlar 9 barobarga ko‘payib, sohada band bo‘lganlar soni 230 ming nafarga yetdi.Hunarmandlarning xalq amaliy san’ati milliy katalogi yaratilib, faxriy va xalqaro ko‘rgazma hamda tanlovlarda g‘olib bo‘lgan 340 nafar ustalar ushbu katalogdan o‘rin oldi. Shuningdek, 1,5 mingga yaqin hunarmandlar turizm reyestriga kiritilib, ushbu soha rivojiga munosib hissa qo‘shib kelmoqda». 48 Haqiqatdan ham, o zbek milliy hunarmandchiligiga, amaliy va badiiyʻ san at turlari barcha davrlardagidek bugungi kunda ham o z ahamiyatini ʼ ʻ yo qotmay kelmoqda. Shu o rinda, yoshlarimiz ayniqsa, o rta maktab ʻ ʻ ʻ o quvchilarida milliyligimizni, milliy qadriyatlarimizni aks ettiruvchi xalq ʻ hunarmandchiligi turlarini targ ib etish, yoshlarni turli milliy kasb va ʻ hunarlarimizni o rganishga va o z o rnida, vaqti kelganda aynan ular milliy ʻ ʻ ʻ kasb-hunarlarimizni o sib kelayotgan yosh avlodga o rgatishlari lozim. ʻ ʻ Zero, dono xalqimiz aytganidek: «Yoshlikda olingan bilim –toshga o yilgan ʻ naqsh kabidir ». Ushbu yuksak maqsadni amalga oshirishda ta lim sohasida ʼ texnologiya darslarining o rni beqiyosdir. Chunonchi, aynan boshlang ich va ʻ ʻ yuqori sinf o quvchilari ushbu yoshlarida milliy hunarmandchiligimizning ʻ qaysidir sohasini chuqur o rganishlari va albatta, kelajakda ushbu qadriyatlarimizni ʻ avlodlarimizga ham o rgatishlari eng muhim ustuvor vazifalarimizdan biridir. ʻ Ushbu maqsadni amalga oshirishda muhim omil bo layotgan texnologiya darslari ʻ shunday tashkil etilishi lozimki, maktabdagi har bir o quvchi aynan, texnologiya ʻ darsiga kirishga shoshilishi, o zitayyorlab kelgan amaliy mehnati mahsulini ʻ o zgacha tarzda taqdim etishga harakat qilmog i lozim. Bunda albatta, yuqori ʻ ʻ ilmiy va amaliy malakaga ega o qituvchiga va bevosita ta lim oluvchi yoshlarga ʻ ʼ ham bog liqdir. Har bir ta lim muassasasi texnologiya fan o qituvchilari milliy ʻ ʼ ʻ hunarlarning deyarli barchasidan xabardor bo lishi, ulardan kamida uch ʻ to rttasini mukammal tarzda bilmog i va o quvchilarga ham dars jarayonida ʻ ʻ ʻ ushbu hunarlarni o rgatmog i maqsadga muvofiqdir. Xususan, bir-biriga bog liq ʻ ʻ ʻ bo lganduradgorlik, yog och o ymakorligi va naqqoshlik hunarlarini puxta ʻ ʻ ʻ egallagan o qituvchi bemalol o z darsini qiziqarli, ko rgazmali va amaliy tarzda ʻ ʻ ʻ o ta olishi, o quvchilarda ushbu kasblarga qiziqishni orttirish bilan birgalikda ʻ ʻ ularni o rganishga ham turtki bo ladi. Xulosa qilib aytganda, milliy ʻ ʻ an analarimiz va qadriyatlarimizni o zids mujassamlashtirgan o zbek milliy ʼ ʻ ʻ hunarmandchiligining har bir turini nafaqat jamiyatimiz hayotida va aynan ta lim ʼ tizimida o rgatish va o rganish biz uchun eng zarur ta limiy vazifalardan biri ʻ ʻ ʼ bo lib qoladi. ʻ 49 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1.Sanoqulov X.R, Xodieva D.P. Satbaeva “Texnologiya va uni o’qitish metodikasi” Darslik . Texnologiya;TDPU. 2. Mavlonova R.A, Sanoqulov X.R, Xodiyeva D.P Texnologiya va uni o’qitish metodikasi” O’quv qo’llanma. 2018-yil TDPU. 3. Sanaqulov X., Xaydarov M “Boshlang’ich sinflarda qog’ozdan amaliy ishlar” o’quv-metodik qo’llanma .T.;Navruz. 2013- yil. 4. I.Mannopova, R.Mavlonova, N.Ibragimova TEXNOLOGIYA umumiy o’rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik .Toshkent2017 5. I.Mannopova, R.Mavlonova, N.Ibragimova TEXNOLOGIYA umumiy o’rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik .Toshkent2017 6. Matlab Tilavova ”Mehnat va uni o’qitish metodikasi ”.Toshkent ”Turon Zamin Ziyo” 2017. 7. The Exquisite Book of Paper Flowers: A Guide to Making Unbelievably Realistic Paper USA, 2014 Blooms. USA, 2014. Paperback New York, Boston. 8. Matlab Tilavova “Texnologiya va uni o’qitish metodikasi”. Toshkent “Muharrir nashriyoti”. 2019 9. “Buyuk va muqaddassan, mustaqil Batan’’. Ilmiy-ommabop risola. “O’qituvchi” nashriyot-matbaa uyi. Toshkent-2011 10.Ta’lim to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasining qonuni (Barkamol avlod O’zbekiston taraqiyotining poydevori 1997-yil Toshkent “Sharq” nashriyoti) 11. adrlarr tayyorlash bo’yicha milliy dastur (Barkamol avlodO’zbekiston taraqiyotining poydevori, 1997-yil Toshkent “Sharq” nashriyoti). 50 12. I.A. Karimov. .O’zbekiston buyuk kelajak sari. Toshkent. O’zbekiston 1998-yil 13.I.A. Karimov. O’zbekiston XVI asrga intilmoqda Toshkent O’zbekiston 1999-yil. 14.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004-yil 21-mayda “2004- 2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummiliy dasturi to’g’risida”gi Farmoni Ma’rifat 2004-yil 22-may. 15.Umumiy o’rta ta’limning davlat talim standarti va o’quv dasturi. Boshlang’ich ta’lim (Ta’lim taraqqiyoti N7 maxsus son 1999- yil) 16. Boshlang’ich ta’lim fanlari bo’yicha standart tekshiruv ishlari to’plami “Marifat-madatkor” Toshkent-2002-yil) R.Safarova, U.Musayeva, P.Musayev, F.Yunusova. 17. O’zbekiston Respublikasida umum o’rta ta’lim strategiyasi muammolari va ta’lim mazmuning yangi moddalari ularni tadbiq etish yo’llari. (Fan nashriyoti Toshkent-2005-yil) 18. Sanaqulov X.R., Xodiyeva D.P., Sanaqulova A.K. “Texnologiya ta’limi” 2-sinf darsligi, “Nafis bezak” 19. Sanaqulov X.R., Xodiyeva D.P., Sanaqulova A.K. “Texnologiya ta’limi” 3-sinf darsligi. “Nafis bezak” 20. Applikatsionniye raboti v nachalnix klassax Moskva “Prosveshiniy” 1990-yil 21. V.G. Nechayova “Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni mehnatda tarbiyalash Toshkent “O’qituvchi” 1985-yil 22. E.K. Tulamov. Bolalarga ustachilikni o’rgating. Toshkent (O’qituvchi) 23. E.G’o’ziyev “Texnologiya” Toshkent. O’qituvchi 1994-yil. 51 24. I.A.Vorobey, “Pedagigichiskiye osnoviy trudovogo vaspitaniy shkolnikov. “O’qituvchi” Toshkent-1978. I.K.Sheplikina, V.I.Romanina. 25. I.P е r е v е rtin S а m о d е lki iz bum а gi. M о skv а 1983. 26. Kaykovus “O’qituvchi” nashriyoti Toshkent 2006-yil 2. Karim Maxmudov “Texnologiya” Toshkent “Yosh avlod” nashriyoti 2019-yil. 28. K.K. Sultonova “Badiy mehnat” Toshkent ”O’qituvchi” 1993- yil. 29. L.P Maltsevo “Tikuvchilik material shunosligi” Toshkent “O’qituvchi” 1986-yil. 30. M а ’rif а t-M а d а dk о r B о shl а ng’ich t а ’lim bo’yich а st а nd а rt t е kshiruv ishl а ri to’pl а mi Toshkent 2002-yil 52 Mundarija . Kirish ………………………………………………………………………….…..1 I-BOB. Xalq hunarmandchiligi haqida umumiy ma’lumotlar…………….......4 1.1.Adabiyotlar sharhi.……………………………… …………………………..4 1.2. O’zbek milliy xalq hunarmandchiligi va uning turlari.………………....…7 1.3. O‘zbek milliy xalq hunarmandchiligi tarixi va rivojlanish bosqichlar…....9 1.4. Xalq hunarmandchiligi sohasida Respublikamizda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar.…………………………………………………13 II-BOB. Texnologiya darslarini tashkil etishda ijodkorlik faoliyatini shakllantirish. …………………………………………………………………… 18 2.1. Applikatsiya va mozaika bilan ishlashda ijodkorlikni shakillantirish...18 2.2. Turli xil materiallar bilan ishlashda ijodkorlikni shakillantirish………...23 III-BOB. Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish, o’tkazish va tahlil qilish……..35 3.1 Tajriba-sinov ishlari va natijalar tahlili…………………………………....35 Xulosa . …………………………………………………………………………...46 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………….....50 Ilova . 53 54

Mavzu: Texnologiya darslari jarayonida o quvchilarni milliyʻ hunarmandchilikda ijodkorligini shakillantirish. Mundarija. Kirish. I-BOB. Xalq hunarmandchiligi haqida umumiy ma’lumotlar. 1.1. Adabiyotlar sharhi. 1.2. O’zbek milliy xalq hunarmandchiligi va uning turlari. 1.3. O‘zbek milliy xalq hunarmandchiligi tarixi va rivojlanish bosqichlar. 1.4. Xalq hunarmandchiligi sohasida Respublikamizda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar. II-BOB. Texnologiya darslarini tashkil etishda ijodkorlik faoliyatini shakllantirish. 2.1. Applikatsiya va mozaika bilan ishlashda ijodkorlikni shakillantirish. 2.2. Turli xil materiallar bilan ishlashda ijodkorlikni shakillantirish. III-BOB. Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish, o'tkazish va tahlil qilish. 3.1 Tajriba-sinov ishlari va natijalar tahlili. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. Ilova. 1

Kirish. Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi: Ta’lim jarayoniga xalq, jumladan, mintaqaviy madaniyat boyliklarini o‘rganish ham kiritilishi kerak. Asrlar va hatto ming yillar davomida to‘plangan ko‘p avlodlar tajribasini o‘zida aks ettiruvchi xalq amaliy san’ati, xalq hunarmandchiligi bilan tanishishda xalq an’analarini o‘rganish nihoyatda muhimdir. Milliy va jahon badiiy madaniyatining bir qismi sifatida ko'p asrlik kollektiv ijodiyotning donishmandligi va iste'dodini o'ziga singdirgan san'atning ana shunday turlari bolalarning estetik tarbiyasi uchun keng imkoniyatlar ochish, ularning hayotini ma'naviy jihatdan boyitishga imkon beradi. Xalq hunarmandchiligi mahalliy o ziga xos madaniy an analarniʻ ʼ rivojlantirishga, xalq badiiy dunyoqarashini, jamoaviy mehnat estetikasini ifodalashga xizmat qiladi. Xalq madaniyati an'analari yosh avlodni estetik qadriyatlar bilan tanishtirishga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan ulkan tarbiyaviy salohiyatga ega ijodiy darsni o'rganish. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi : Texnologiya darslarida umumta'lim maktablari o'quvchilarining xalq hunarmandchiligini o'rganish darsini ishlab chiqish. Belgilangan maqsad quyidagi vazifalarni belgilab berdi: texnologiya darslarida ta’limning noan’anaviy shakllari tushunchasining mohiyatini ochib berish; Texnologiya darslarini tashkil etish va o‘tkazishning o‘quv-uslubiy majmuasini o‘rganish; Texnologiya darsida milliy-mintaqaviy komponentdan foydalanish orqali umumta’lim maktablari o‘quvchilarining ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishni aniqlash; 6-sinfda “Shimol xalqlarining milliy san’ati.Tilsim yasash” mavzusida dars ishlanmasi. Bitiruv malakaviy ishning gipotezasi quyidagicha shakllantirilgan : o‘qituvchi o‘rta yoshdagi maktab o‘quvchilarining ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun darsga milliy-mintaqaviy komponentni kiritish elementlari bilan texnologiya darsini tashkil qiladi. Bitiruv malakaviy ish davomida quyidagi usullardan foydalanilgan : 2

1) tadqiqot muammosini qamrab oluvchi pedagogik va psixologik adabiyotlarni nazariy tahlil qilish; 2) Ilg‘or pedagogik tajribani tahlil qilish va umumlashtirish; 3) Tajribani aniqlash: a) Ijodiy qobiliyatlarning rivojlanish darajasini aniqlash maqsadida kuzatish; b) O quvchilarning Shimoldagi tub xalqlarning xalq hunarmandchiligiʻ haqidagi bilimlarini aniqlash maqsadida talabalar bilan suhbat; 4) Formativ eksperiment: a) Texnologiya darsining mazmunini xalq hunarmandchiligini o‘rganish elementlari bilan ishlab chiqish; 5) Nazorat tajribasi: a) Ijodiy qobiliyatlarning shakllanish darajasini aniqlash maqsadida so`roq qilish. Bitiruv malakaviy ishning uslubiy asoslari: G.S. Altshuller TRTL (ijodiy shaxsni rivojlantirish nazariyasi) muallifi, V.A. Suxomlinskiy, A.V.Xutorskoy, D.Rosman, A.S.Makarenko. Bitiruv malakaviy ishning birinchi bosqichida mavzu bo'yicha bibliografik ro'yxat ishlab chiqildi. Ilmiy manbalar bilan ishlash jarayonida olingan nazariy tahlil ma'lumotlari ishning nazariy qismini tizimli ravishda taqdim etish uchun asos bo'ldi. Ishning ikkinchi bosqichida "Shimol xalqlarining milliy san'ati. Tumor yasash" mavzusida dars ishlandi. Darsni ishlab chiqish milliy- mintaqaviy komponentni hisobga olgan holda amalga oshirildi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi: Diplom ishi birinchi o’rinda “Kirish” ikkinchi o’rinda “I-BOB” uchinchi o’rinda “II-BOB” va diplom ishning so’ngida “Xulosa” va “Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati” dan iborat shu bilan Bitiruv malakaviy ishimiz yakunlanadi. 3

I-BOB. XALQ HUNARMANDCHILIGI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR. 1.1. Adabiyotlar sharhlari Sanoqulov X.R, Xodieva qD.P. Satbaeva “Texnologiya va uni o’qitish metodikasi” Darslik . Texnologiya;TDPU.2. Mavlonova R.A, Sanoqulov X.R, Xodiyeva D.P Texnologiya va uni o’qitish metodikasi” O’quv qo’llanma. 2018-yil ushbu adabiyot Texnologiya fanidan turli xil o qitish metodlaridan foydalanishgaʻ juda qulay o quv jarayonida o quvchilarning ijodkorligini oshiradiSanaqulov X., ʻ ʻ Xaydarov M “Boshlang’ich sinflarda qog’ozdan amaliy ishlar” o’quv-metodik qo’llanma .T.;Navruz. 2013- yil. I.Mannopova, R.Mavlonova, N.Ibragimova TEXNOLOGIYA umumiy o’rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik .Toshkent 2017. I.Mannopova, R.Mavlonova, N.Ibragimova TEXNOLOGIYA umumiy o’rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik .Toshkent 2017 Matlab Tilavova ”Mehnat va uni o’qitish metodikasi ”.Toshkent ”Turon Zamin Ziyo” 2017. The Exquisite Book of Paper Flowers: A Guide to Making Unbelievably Realistic Paper USA, 2014 Blooms. USA, 2014. Paperback New York, Boston. MatlabMatlab Tilavova “Texnologiya va uni o’qitish metodikasi”. Toshkent “Muharrir nashriyoti”. 2019 “Buyuk va muqaddassan, mustaqil Batan’’. Ilmiy-ommabop risola. “O’qituvchi” nashriyot- matbaa uyi. Toshkent-2011 Ta’lim to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasining qonuni (Barkamol avlod O’zbekiston taraqiyotining poydevori 1997-yil Toshkent “Sharq” nashriyoti) kadrlar tayyorlash tayyorlash bo’yicha milliy dastur (Barkamol avlodO’zbekiston taraqiyotining poydevori, 1997-yil Toshkent “Sharq” nashriyoti). I.A. Karimov. .O’zbekiston buyuk kelajak sari. Toshkent. O’zbekiston 1998-yil .I.A. Karimov. O’zbekiston XVI asrga intilmoqda Toshkent O’zbekiston 1999-yil. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004-yil 21-mayda “2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummiliy dasturi to’g’risida”gi Farmoni Ma’rifat 2004-yil 22-may. Umumiy o’rta ta’limning davlat talim standarti va o’quv dasturi. Boshlang’ich ta’lim (Ta’lim taraqqiyoti N7 maxsus son 1999- 4

yil) Boshlang’ich ta’lim fanlari bo’yicha standart tekshiruv ishlari to’plami “Marifat-madatkor” Toshkent-2002-yil) R.Safarova, U.Musayeva, P.Musayev, F.Yunusova. O’zbekiston Respublikasida umum o’rta ta’lim strategiyasi muammolari va ta’lim mazmuning yangi moddalari ularni tadbiq etish yo’llari. Bu adabiyot o qituvchilarni texnologiya jarayonida milliy hunarmandchilikʻ ijodkorligini shakillantirish terisidagi asosiy vazifalari belgilangan. (Fan nashriyoti Toshkent-2005-yil). Sanaqulov X.R., Xodiyeva D.P., Sanaqulova A.K. “Texnologiya ta’limi” 2-sinf darsligi, “Nafis bezak”. Sanaqulov X.R., Xodiyeva D.P., Sanaqulova A.K. “Texnologiya ta’limi” 3-sinf darsligi. “Nafis bezak”. Applikatsionniye raboti v nachalnix klassax Moskva “Prosveshiniy” 1990-yil. V.G. Nechayova “Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni mehnatda tarbiyalash Toshkent “O’qituvchi” 1985-yil. E.K. Tulamov. Bolalarga ustachilikni o’rgating. Toshkent (O’qituvchi). E.G’o’ziyev “Texnologiya” Toshkent. O’qituvchi 1994-yil. I.A.Vorobey, “Pedagigichiskiye osnoviy trudovogo vaspitaniy shkolnikov. “O’qituvchi” Toshkent-1978. I.K.Sheplikina, V.I.Romanina. L.Pеrеvеrtin Sаmоdеlki iz bumаgi. Mоskvа 1983. Kaykovus “O’qituvchi” nashriyoti Toshkent 2006-yil. Karim Maxmudov “Texnologiya” Toshkent “Yosh avlod” nashriyoti 2019-yil. K.K. Sultonova “Badiy mehnat” Toshkent ”O’qituvchi” 1993- yil. L.P Maltsevo “Tikuvchilik material shunosligi” Toshkent “O’qituvchi” 1986-yil. Mа’rifаt-Mаdаdkоr Bоshlаng’ich tа’lim bo’yichа stаndаrt tеkshiruv ishlаri to’plаmi Toshkent 2002-yil Sanoqulov X.R, Xodieva D.P. Satbaeva “Texnologiya va uni o’qitish metodikasi” Darslik . Texnologiya;TDPU. Mavlonova R.A, Sanoqulov X.R, Xodiyeva D.P Texnologiya va uni o’qitish metodikasi” O’quv qo’llanma. 2018-yil TDPU. Sanaqulov X., Xaydarov M “Boshlang’ich sinflarda qog’ozdan amaliy ishlar” o’quv-metodik qo’llanma .T.;Navruz. 2013- yil. I.Mannopova, R.Mavlonova, N.Ibragimova TEXNOLOGIYA umumiy o’rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik .Toshkent2017. I.Mannopova, R.Mavlonova, N.Ibragimova TEXNOLOGIYA umumiy o’rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik .Toshkent2017. Matlab Tilavova ”Mehnat va uni o’qitish metodikasi ”.Toshkent ”Turon Zamin Ziyo” 2017. The Exquisite Book of Paper Flowers: A 5

Похожие

Tarbiya jarayonida milliy qadryatlarning o'rni.
JAMOANI SHAKILLANTIRISH USLUBIYOTI
TEXNOLOGIYA FANI O'QUVCHILARGA QO'YILADIGAN TALABLAR
ONA TILI VA ADABIYOT FANINI O'QITISHDA ZAMONAVIY TA'LIM TEXNOLOGIYALARI VA INNOVATSIYALAR
Boshlang‘ich sinflarda o‘zlashma so‘zlarni o‘rgatish metodikasi