logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. TEXNOLOGIYA FANI O'QUVCHILARGA QO'YILADIGAN TALABLAR

TEXNOLOGIYA FANI O'QUVCHILARGA QO'YILADIGAN TALABLAR

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

74.634765625 KB
Скачать
TEXNOLOGIYA FANI O'QUVCHILARGA QO'YILADIGAN TALABLAR Reja: Kirish I bob. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING RIVOJI. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING ILMIY ASOSLARI. 1.1. Pedagogik texnologiya fan sifatida, uning asosiy kategoriyalari, metodologik asoslari va o`ziga xos jixatlari 1.2. “Texnologiya” va “pedagogik texnologiya” tushunchalari, uning paydo bo`lishi, tarixiy rivojlanish davrlari va pedagogik olimlarning “pedagogik texnologiya” tushunchasiga ta`riflari 1.3. Pedagogik texnologiyaning darajalari, tuzilishi va nazariy asoslari II bob. TA`LIM JARAYONIDA TA`LIM OLUVCHI SHAXSI. PEDAGOGIK TIZIM PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING ASOSI. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR TASNIFI 2.1.O`quvchi shaxsi ta`lim jarayoning obyekti va subyekti sifatida 2.2.Pedagogik jarayon tizim sifatida, pedagogik texnologiyaning asosiy belgilariva tasnifi 2.3.Pedagogik texnologiya turlari III bob.MAQSADNI BELGILASH TA`LIMNI TEXNOLOGIYALSHTIRISHNING ASOSIY ELEMENTI.O`QITISHNI TEXNOLOGIYALASHTIRISHDA METOD VA VOSITALAR 3.1.Ta`lim oluvchilar tomonidan bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirish darajalari, ularga erishishning maqsad va natijalarini shakllantiriash va talabalarning o`quv yutuqlarini nazorat qilish. 3.2.Ta`limni tashkil etish shakllariining mohiyati, mazmuni, guruxlarni shakllantirish tamoyillari, ta`lim texnologiyasida o`qitish metodlarining o`rni, ahamiyati, tasniflanishi va ularni tanlash omillari XULOSA FOYDALNILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1 Kirish Pedagogik texnologiyadan tayyorlangan mazkur o`quv qo`llanma o`zida shu moduldan ma`ruzalar matni, amaliy mashg`ulotlar ishlanmasini mujassamlashtirgan bo`lib, oily ta`lim talabalari, o`qituvchilari uchun mo`ljallangan. O`quv qo`llanmada pedagogik texnologiya fanining maqsadi va vazifalari, ilmiy-tadqiqot metodlari, dolzarb muammolari, ta`lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiya metodlaridan foydalanish istiqbollari va muammolari, pedagogik texnologiyaning darajalari, tuzilishi va nazariy asoslari, o`quvchi shaxsi ta`lim jarayoning obyekti va subyekti sifatida, pedagogik jarayon tizim sifatida, pedagogik texnologiyaning asosiy belgilari va tasnifi, pedagogik texnologiya turlari, ta`lim oluvchilar tomonidan bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirish darajalari, ularga erishishning maqsad va natijalarini shakllantiriash va talabalarning o`quv yutuqlarini nazorat qilish, ta`limni tashkil etish shakllariining mohiyati, mazmuni, guruxlarni shakllantirish tamoyillari, ta`lim texnologiyasida o`qitish metodlarining o`rni, ahamiyati, tasniflanishi va ularni tanlash omillari, “keys-stadi” tushunchasining mohiyati, kelib chiqish tarixi, tipologiyalari va “keys-stadi” texnologiyasini tuzilishi, “hamkorlik pedagogikasi” texnologiyasi, uning mazmuni va o`ziga xosliklari, loyixa” tushunchasining mazmuni, mohiyati, loyixaviy ta`limning o`ziga xosliklari, o`quv loyixasi tushunchasi va “loyixa” texnologiyasini ishlab chiqish qoidasi, tabaqalashtirilgan va individual ta`lim texnologiyasi, axborot texnologiyalari va ta`limning jamoaviy hamda guruxiy texnologiyasi, insonparvarlik pedagogikasi, tarbiya san`ati va tenologiyasi, yaxlit yondashuv va tarbiyaviy ish kabilar yoritilgan. O`quv qo`llanmadan umumiy o`rta ta`lim muassasalari, oily va o`rta maxsus ta`lim muassasalari pedagog xodimlari, tadqiqotchi-izlanuvchilar ham foydalanishi tavsiya etiladi. 2 I bob. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING RIVOJI. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING ILMIY ASOSLARI. 1.1.Pedagogik texnologiya pedagogikaning mustaqil soxasi sifatida Pedagogik texnologiya pedagogikaning mustaqil soxasi sifatida XIX-asrning 2yarmida rivojlandi va fanga kirib keldi. Pedagogika fani differensiyalash jarayonida pedagogika fani tarkibidan alohida yo’nalish, mustaqil fan bo’lib ajralib chiqdi. Pedagogik texnologiya fani hozirda pedagogikaning mustaqil soxasi sifatida OTM.larida o’qitilib kelinadi. Pedagogik texnologiya fanining asosiy maqsadi-yosh avlodda mazkur fan orqali BKM.larni shakllantirish, ta’lim-tarbiya jarayonini yuksak mahorat va san’at bilan bosqara olishdir. Pedagogik texnologiya ta’lim – tarbiya jarayonini yuksak mahorat san’at bilan boshqarishdir. Pedagogik texnologiya – texnologiyaga nisbatan tor tushuncha bo’lib-unda faqat ta’lim-tarbiyaning nazariy va amaliy asoslarini mahorat, san`at bilan o’rganish. Pedagogik texnologiyalar pedagogik jarayonning ijtimoiy maqsadga yo’naltirilgan usul, shakl va uyushmalar yigindisiga asoslangan loyihadir. Shuningdek, pedagogik texnologiyalar-pedagogik jarayonni yangicha qurish boshqarish tashkil etishning mexanizmidir. Pedagogik texnologiya fan sifatida, uning asosiy kategoriyalari, metodologik asoslari va o`ziga xos jixatlari Pedagogik texnologiya (PT) – shunday bilimlar sohasiki, ular yordamida 3 – ming yillikda davlatimiz ta’lim sohasida tub burilishlar yuz beradi, Ta`lim beruvchifaoliyati yangilanadi, talaba yoshlarda hurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, vatanga mehr-muhabbat, insonparvarlik tuyg’ulari tizimli ravishda shakllantiriladi. «Texnologiya»ning fan sifatida vujudga kelishiga – XVII asrda, sanoat ishlab chiqarishini paydo bo`lishi metallurgiya, mashinasozlik, jumladan sanoat jihozlari, paroxod, parovoz, o`q otuvchi qurollarni ishlab chiqarish jadal rivojlana boshlanishi, sabab bo`ldi. Bunday murakkab va mehnattalab mashina va jihozlarni 3 ishlab chiqarishni, faqat texnologik jarayoni aniq ishlab chiqilgan texnologik hujjatlar asosida tashkil etish mumkin edi. Ushbu hujjatlarda – xom ashyo, materiallar, yarim fabrikat va mahsulotlarni olish, ishlov berish, qayta ishlash yo`llari va usullarining murakkab jarayonlarini o`zaro bog’liq, ketma-ket va aniq bajariladigan harakat, operatsiyalarga bo`lib, rejalashtirilgan natijaga erishish tasvir etiladi. Bu kengaytirilgan va ommaviy ishlab chiqarishga asos bo`ladi. Bizning davrda, texnologiya deb, ma’lum ishni bajarish san’ati tushuniladi. Uni egallash uchun u aks ettirilgan texnologik hujjatlarni chuqur o`rganish taqozo etiladi. «Texnologiya»ning fan sifatida shakllanishi, texnologiyani ko`paytirish va shu asosda mutaxassislarni ommaviy tayyorlash, hamda ommaviy ishlab chiqarishni tashkil etish imkoniyatini keltirib chiqardi. «Texnologiya» va «Pedagogika»ning fan sifatida bir tarixiy davrda shakllanganligi, bu qonuniy hodisadir. PT – bu Ta`lim beruvchi(tarbiyachi)ning o’qitish (tarbiya) vositalari yordamida ta`lim oluvchi(talaba)larga muayyan sharoitda ta’sir ko’rsatishi va aks ta’sir mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarining jadal shakllanishini kafolatlaydigan jarayondir. Yuqorida keltirilgan ta’rifdan ko’rinib turibdiki, PT tushunchasini izohlashda texnologiya jarayoni asos qilib olindi. Aslini olganda ham bu tushunchaga berilgan ta’riflar soni pedagogik adabiyotlarda nihoyatda ko’pdir. Pedagogik nashrlarda «texnologiya» atamasining xilma-xil ko’rinishlarini uchratish mumkin: «o’qitish texnologiyasi», «o’quv jarayoni texnologiyasi», «ma’lumot texnologiyasi» va hokazo. O’qitish texnologiyasi PTga yaqin tushuncha bo’lsa-da, aynan o’xshash ma’noni anglatmaydi, chunki u ma’lum predmet, mavzu va savollar doirasidagi aniq o’quv materialini o’zlashtirish yo’lini muayyan texnologiya atrofida ifoda etadi. U ko’proq xususiy metodika bilan bir jinslidir. 4 PT esa ma’lumot texnologiyasini joriy etish taktikasini ifodalaydi va «Ta`lim beruvchi– moddiy muhit – ta`lim oluvchi (talaba)» funksional tizim qonuniyatlariga tegishli bilimlar asosida quriladi. Hozirgi kunda o’qituvchilar metodikani ko’p hollarda texnologiyadan ajrata olmayaptilar. Shu boisdan bu tushunchalarni aniqlashtirish kerak bo’ladi. Metodika o’quv jarayonini tashkil etish va o’tkazish bo’yicha tavsiyalar majmuasidan iborat. Metodikadan ko’zlangan aniq maqsad predmet mavzulariga oid nazariyalarni aniq hodisalar tekisligiga ko’chirishdir. Misol uchun, gaz qonunlari tushunchalarini shakllantirish metodikasi yoki energiyaning saqlanish qonunini fizika kursining elektr bo’limida qo’llash metodikasi va h.k. PT o’qitish jarayonining o’zaro bog’liq qismlarini tashkiliy jihatdan tartibga keltirish, bosqichlarini qurish, ularni joriy etish shartlarini aniqlash, mavjud imkoniyatlarni hi-sobga olgan holda belgilangan maqsadga erishishini ta’minlay-di. Yoxud PT o’qituvchining kasbiy faoliyatini yangilovchi va ta’limda yakuniy natijani kafolatlaydigan muolajalar yig’in-disidir. Texnologiya o’zining egiluvchanligi, natijalarning turg’unligi, samaradorligi, oldindan loyihalanish zarurati bilan metodikadan farqlanib turadi. SHu bilan birgalikda ma’lum vaqt davomida PT o’quv jarayonini texnik vositalar yordamida amalga oshirish, deb qarab kelinadi. Faqat 70- yillardan boshlab pedagogik adabiyotlarda bu tushunchaning mohiyati yangicha talqin etila boshlandi. YApon olimi T.Sakamoto tomonidan «o’qitish texnologiyasi - bu o’qitishning maqbulligini ta’minlovchi yo’l-yo’riqlar tizimi bilan bog’liq bilimlar sohasi» ekanligi e’tirof etiladi. Obyektiv borliqni o’rganishning tizimli yondashish metodi fanda keng ko’lamda qo’llanilgach, uning ta’siri ostida asta-sekinlik bilan PT mohiyatiga ham aniqlik kiritildi: rus olimasi N.F.Talizina texnologiyani «belgilangan o’quv maqsadiga erishishning oqilona usullarini aniqlashdan iborat»deb tushuntiradi. Shuningdek, olima zamonaviy o’qitish texnologiya-si haqida fikr yuritib, uni alohida fan sifatida qarash lozimligini o’qtiradi: «O’qitish texnologiyasi – bu o’quv 5 jarayonini nima real tavsiflasa o’sha, o’qituvchiga o’rnatilgan maqsadlarga erishish uchun nimaga tayanish zarur bo’lsa o’sha» Bu alohida fan . ILMIY ADABIYOTLARDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING UCH ASPEKTI TO‘G‘RISIDA FIKR YURITILADI: ILMIY TAVSIFIY AMALIY ASPEKTda ASPEKTda SPEKT da o‘qitishning rejalashtirilgan o‘qitish pedagogik maqsadi, mazmuni natijalariga texnologiya va metodlari ilmiy erishishning maqsadi, jarayoni amalga asoslanadi hamda mazmuni, metodlari va oshiriladi pedagogik jarayon vositalarining ishtiroki loyihalashtiriladi. asosida algoritm jarayoni ishlab chiqiladi. 1-rasm. Ppedagogik texnologiyaning asosiy aspektlari 1.2.“Texnologiya” va “pedagogik texnologiya” tushunchalari, uning paydo bo`lishi, tarixiy rivojlanish davrlari va pedagogik olimlarning “pedagogik texnologiya” tushunchasiga ta`riflari Tarixan “Texnologiya” tushunchasi texnik taraqqiyot bilan bog‘liq ravishda yuzaga kelgan va bu tushuncha san’at, hunar va fan haqidagi ta’limotga muvofiq keladi. 6 Texnologiya deganda, odatda ashyolarni qayta ishlash metodlari va ishlab chiqarish jarayoni hamda ulaming ilmiy tavsiflarining majmui tushuniladi. Siyosiy lug‘at ( М .,1989)da texnologiyaga shunday izoh beriladi: 1) ishlab chiqarish jarayonida ashyolar, materiallar, yarim tayyor ashyolamiqayta ishlash, tayyorlash holati, xususiyati, shaklining o'zgarish metodlari yigindisi; 2) ashyolar, materiallar va yarim xom ashyolarga muvofiq ishlab chiqarish qurollari orqali ta ’sir o`tkazish usullari to'g'risidagi fan. «Qomusiy lug‘at»da ham shunga yaqin izoh beriladi, lekin unda birmuncha kengroq yoritiladi: «Fan sifatida texnologiyaning vazifasi har tomonlama samarali va tejamli ishlab chiqarish jarayonlarini aniqlash va amaliyotda undan foydalanish maqsadida fizika , kimyo, mexanika va boshqa qonuniyatlarini bajarish.» (M., 1979) Texnologiya grekcha so‘z bo‘lib, “texnos”- san’at, mahorat, “logos”- ta’limot degan ma’nolami bildiradi. Pedagogik texnologiya tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida turli qarashlar mavjud bo‘lgan: u texnik vositalar haqidagi ta’limot deb, hamda o‘qitish jarayonini loyihalashtirilgan holda izchil va muntazam tashkil etish deb talqin qilingan. Hozir pedagogik texnologiyalarning bir qancha ta’riflari mavjud. V.P. Bespalko pedagogik texnologiyani amaliyotga tatbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim loyihasi sifatida belgilaydi. U pedagogik tizim texnologiyalar ishlab chiqish uchun asos boladi, deb hisoblaydi. Bunda asosiy diqqat о ‘quv- pedagogik jarayonni oldindan loyihalashga qaratiladi, didaktik vazifa va o‘qitish texnologiyalari tushunchasidan foydalaniladi. Shu tariqa V.P. Bespalko o‘quv jarayonini loyihalash g‘oyasini ilgari suradi. Afsuski, hozirigi qadar pedagogik texnologiya va loyiha tushunchalari haqida aniqlik yo‘q. N.F.Talizina har bir pedagog real pedagogik jarayonni tashkil etishdan oldin o‘quv jarayoni haqida texnologik darajada bilimlar tizimini bilib olgan bo`lshi shart deb hisoblaydi, U fan va amaliyot oralig‘ida tamoyillarni olg‘a suruvchi, metodlar 7 ishlab chiquvchi, ulami izchil qo‘llash kabi masalalar bilan shug‘ullanuvchi alohida fan bo‘lishi kerak, deb hisoblaydi. Ularsiz pedagogik jarayon texnologiya real o‘qitish jarayoni sifatida asoslanmay qoladi. Ayrim mualliflar o ‘qitish texnologiyalariga fan va san’at oralig‘idagi fan deb qaraydilar, boshqalari uni loyihalash bilan bog‘laydilar. Shunday qilib, bir yondashuvda o‘qitish texnologiyalari o‘qitishning barcha vositalarini qamrab olgan qandaydir jihozlash sifatida ham belgilanadi. Unda texnologiya o‘quv jarayonini texniklashtirishni taqozo qiladi. Boshqa yondashuvda texnologiyaga ta’lim amaliyotini yangi yoki zamonaviylashtirilgan bilimlar bilan ta’minlashning usuli sifatida qarashga imkoniyat beradi. Bunda texnologiyaga ta’limning ilmiy tamoyillari va amaliyotini tatbiq etish sifatida qaraladi. Texnologiya tushunchasi 60-yillardagi Amerika va G‘arbiy Yevropada ta’limni isloh qilinishi bilan bog‘liq ravishda kirib keldi. B.Blui, J. Koroll, P.Ya.Galperin, V.I.Davidov, N.A.Menchinskaya, Z.I.Kalmikova, L.I.Zankov texnologiyalari mashhur. O‘qitishni tashkil qilishning texnologik yondashuvlari V.P.Bespalko, N .F.Talizina, L.M.Fridman, Yu.N.Kulyutkina, G.S.Suxobskoy, T.V.Kudryavsev, A.M. Matyushkin, M.l.Maxmutov kabi aksariyat psixolog va didaktikachilarga taalluqlidir. Texnologik yondashuvlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, aksariyat o ‘qitish texnologiyalari bo‘sh texnologiyalanganligi bo‘yicha qolib ketmoqda. Bir qator texnologiyalarda nazariy asoslar kuehaytirilgan bo‘lib, amaliy tomoni u qadar oydinlashtirilmagan. T.A.Ballo texnologiyaning bir tomonini, ya’ni o ‘qitishda topshiriqli yondashuvni yoritadi. BoshqaJarida yo kompyuter orqali dasturlashtirilgan o‘qitish yoki o‘qitishning muammoli tuzilmasi ajralib turadi. L.V. Zankov, T.Ya.Galperin, V.l.Davidov tadqiqotlarida bosqichli o‘qitishning yaxlit texnologiyalari haqida fikr yuritiladi. 8 1. Pedagogik texnologiyada hali ko‘p aniqlanmagan masalalar bor. Bu muammoni tadqiq etish, o‘qitish texnologiyasining tushunchasi va metodologik mohiyatini aniqlash bilan bog‘liq. Pedagogik texnologiya o‘ziga xos va potensial yaratiladigan pedagogik natijalarga erishish uchun, pedagogik tizinuiing barcha tashkiliy tomonlariga aloqador nazariy va amaliy (ta’lim tizimi doirasida) tadqiqotlar sohasi sifatida belgilanadi. «Pedagogik texnologiya — psixologik va pedagogik o‘gitlar yig‘indisi bo‘lib, shakllar, metodlar, usullar, o‘qitish yo‘llari, tarbiyaviy vositalaming maxsus to‘plamidir. Ayni zamonda u pedagogik jarayonning tashkiliy-metodik omilini ham bildiradi» (B.Lixachev). «Pedagogik texnologiya — o‘quv jarayonini amalga oshirishning mazmuniy texnikasi» (V.P. Bespalko). «Pedagogik texnologiya — rejalashtirilgan o ‘qitish natijalariga erishish jarayoni tavsifi» (I.P. Volkov). «Texnologiya — ishlov berish, holatni o ‘zgartirish san'ati, mahorati, malakasi va metodlar yig‘indisi» (V.M. Shepel). «Pedagogik texnologiya — talaba va o ‘qituvchining ularga zarur sharoit yaratish orqali o ‘quv jarayonini loyihalashtirish, tashkil etish hamda o ‘tkazish bo'yicha ular pedagogik faoliyatining har tomonlama o‘ylangan modelidir.» (V. M. Manaxov). «Pedagogik texnologiya — bu ta’lim shakllarini jadallashtirish vazifasini ko‘zlagan o ‘qitish va bilimlarni o ‘zlashtirishning barcha jarayonlarini texnika va inson omillarida va ulaming birgalikdagi harakatlari vositasida yaratish, tatbiq etish va belgilashning izchil metodidir» (YUNESKO). «Pedagogik texnologiya — pedagogik maqsadlarga erishishda foydalaniladigan shaxsiy imkoniyatlar, jihozlar va metodologik vositalarda amalda boMishning tizimli yig‘indisi va tartibini bildiradi» (M.V.Clarin). «Pedagogik texnologiya — o‘zida turli mualliflar (manbalar)ning barcha ta’riflari mazmunini qamrab olgan mazmuniy umumlashma hisoblanadi».(G.K. Selevko). 9 Texnologiyalar va pedagogik texnologiyalarga quydagicha ta’riflar berilgan: -“Faoliyatda, biror ishda, mahoratda, san’tda qo’llaniladigan usullar yig’indisidir” ( Izoxli lug’at ta’rifi) -“Texnologiya – ishlov berish, axvolni o’zgartirish san’ati, mahorati, qobiliyati, metodlari yig’indisidir” ( V. M. Shepelh) -“Pedagogik texnologiya ta’limni rejalashtiriladigan natijalarga erishish jarayoni tafisloti” ( I. P Volkov ta’rifi) -“Ta’lim texnologiyasi – didaktik tizimning tarkibiy jarayonli qismi” ( M. Chorshanov ta’rifi) - “Pedagogik texnologiya- muayyan vaziyatlarda pelagogik maslaxatlarni yechishning optimal usuli” ( A. Kushnir) -“ Aniq natijani qo’lga kiritishga yo’naltirilgan aniq faoliyat” ( V. P. Yudin ta’rifi) -“O’qituvchining mahoratiga bog’liq bo’lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlaydigan, ta`lim oluvchi shaxsini shakllantirish jarayonning loyixasidir” ( V.P. Bespalhko ta’rifi) -“O’qituvchining o’qitish ( tarbiya) vositalari yordamida ta`lim oluvchilarga muayyan sharoit va izchillikda ta’sir ko’rsatish xamda mazkur faoliyatning maxsuli sifatida ularda oldindan belgilangan sifatlarni shakillantirish jarayonidir” (N. Saidaxmedov ta’rifi.) Texnologiya va pedagogik texnologiyaga berilgan tahrif mazmunidan mahlumki mahorat sanhat bilan ta’lim jarayonini tashkil etish boshkarish amalga oshirish ma’nolari kelib chikadi. Faqat, V.P.Bespalkoning ta’rifida pedagogik texnologiyani o’qituvchining mahoratiga bogliq bo’lmay ammo pedagogik jarayonning ijobiy muvaffaqiyatli bo’lishini taminlashini, ta`lim oluvchilar shaxsini esa ijobiy tomonga shakllantirishini ta’kidlagan. Bizningcha, olim Ta`lim beruvchimahoratiga bogliq bo’lmay deganda mulhtimediyani nazarda tutgan bo’lsa ajab emas. Chunki, mulhtimediya asosida dars o’tish jarayonida Ta`lim beruvchiboshqaruvchi rolini o’taydi, asosiy vazifani, dars 10 loyixasini mulhtimediya (ovozli, rejali, ko’rgazmali, ma’lum bir soatga muljallangan, DTS ga mos keladigan dars shakli) boshqaradi ya’ni dars mulhtimediya asosida tashkil etiladi. Unda Ta`lim beruvchideyarli boshqaruvchi rolini o’taydi va passiv ishtirok etadi.Ta’kidlash joizki mulhtimediya asosida o’tilgan darslar yuqori saviyada bo’ladi.Unda ta`lim oluvchilarning ilmiy saloxiyati, bilish faoliyati shakllanadi. Pedagogik texnologiyalarning rivojlanish tarixi turli davrlarda turlicha ko’rinishlarda bo’lagan. Masalan, pedagogik texnologiya-1940-1950-yillarda “ta’lim texnologiyasi”deb nomlanib ta’lim jarayonida texnik vositalardan (diafilm kineskop magnit metalari va boshqalar) dan foydalanib dars o’tishga nisbatan pedagogik texnologiya deb atalgan. 1950-1970-yillarda bilimlarni o’zlashtirishning barcha tomonini qamrab olib kompleks integrativ jarayonga nisbatan qo’llanilgan ta’lim turiga pedagogik texnologyalar deb atalgan. Hozirgi kunda pedagogik texnologiyalar deb ta’limning komphyuterli va axborot texnologiyalarini yaratish va dars jarayonida ulardan foydalanishga nisbatan aytiladi. Hozirgi kunda pedagogik texnologiyalar bu ta’lim jarayonini tubdan islox etish, yangicha shakl, usul, vositalar asosiga qurish boshqarish va tashkil etishning mexanizmi va loyixasidir. Klaster usulining mazmuniga ko’ra texnologiya va pedagogik texnologiyani quyidagicha izoxlash mumkin. 11Texnologiya san’at bilan boshqarish maxorat tushunchasiyunoncha so’zdan iborat san’at h aqidagi fan, tushuncha yuksak maxorat h aqida ta’limot 3-rasm “Texnologiya” so`zining “Klaster” usulining mazmuniga ko`ra izohlanishi 4-rasm “Pedagogik texnologiya” so`zining “Klaster” usulining mazmuniga ko`ra izohlanishi 1.3.Pedagogik texnologiyaning darajalari, tuzilishi va nazariy asoslari Ta’lim amaliyotiga nisbatan pedagogik texnologiyaning uch sathi, ya`ni darajalari quyidagicha belgilanadi: umumpedagogik, xususiy metodik, lokal (modul). 1. Umumiy pedagogik daraja . Umumiy pedagogik (umumdidaktik, umumtarbiyaviy) texnologiya ta’lim-tarbiya jarayonining yaxlit tizimliligi, ma’lum bir region, o`quv yurti tomonidan uzliksiz ta’lim tizimining muayyan bir bosqichidagi texnologiyaning umumiy qo`nuniyatlari, ilmiy-nazariy asoslari, tamoyillari, amaliyotda qo`llashning umumiy xususiyatlari, shart-sharoitlarini ifodalaydi. Shu o`rinda qayd etish kerakki, uzliksiz ta’lim tizimining har bir bosqichida ta’lim mazmuni orqali tegishli o`ziga xos maqsad va vazifalarni amalga oshirish ko`zda tutilganligi sababli, pedagogik texnologiya ham o`ziga 12PEDAGOGIK T EXNOLOGIYA pedagogik jarayonni yuksak mahorat va san’at bilan boshqaraishT a ` lim - tarbiyani yangicha, yuksak mahorat bilan tashkil et ishning loyxasi, m exanizimidir tarbiyani san’at darajasida tashkil etishta’limni mahorat bilan boshqarish xos xususiyatga ega bo`ladi. Bu darajada pedagogik texnologiya pedagogik tizim tushunchasiga sinonim xisoblanadi. Uning tarkibiga ta’lim-tarbiya jarayonining maqsad va vazifasi, mazmuni, vosita va metodlari, tarbiya jarayonining ob’ekti va sub’ekti faoliyatining algoritmlari kiradi. 2. Xususiy metodik darajada pedagogik texnologiyaning muayyan bir predmet, kursni o`qitish jarayonining maqsad va vazifalarini amalga oshirish maqsadida foydalaniladigan ta’lim mazmuni, o`qitish vositalari, metodlari, shakllarining majmuasi tushuniladi. 3. Lokal (modul) darajada ta’lim-tarbiya jarayonining ma’lum bir qismining xususiy didaktik va tarbiyaviy maqsadini hal etishga qaratidgan texnologiya tushuniladi. Unda o`quvchilarning mustatsil ishlarini tashkil etish, o`quvchilar bilimini nazorat qilish, shaxsiy fazilatlarni shakllantirish kabi masalalar ko`zda tutiladi. Pedagogik texnologiyaning yuqorida qayd etilgan uchta darajasi birbirini to`ldiradi va taqozo etadi. Biz pedagogik texnologiyani qo`llash haqida so`z yuritishdan avval, pedagogik texnologiyaning ilmiy asoslariga to`xtalib o`tamiz. Pedagogik texnologiya bir qancha asoslarga ega. Bulardan eng ahamiyatlilari ijtimoiy, falsafiy, metodologik, didaktik, pedagogik, psixologik, fiziologik, gigienik, mafkuraviy, huquqiy-me’yoriy, iqtisodiy, tarixiy, nazariy, amaliy va boshqa asoslar xisoblanadi. Ular bilan qisqacha tanishib chiqamiz. Pedagogik texnologiyaning ijtimoiy asosi har bir shaxs, jamiyat va davlatning ta’limtarbiya sohasidagi ehtiyojlaridan kelib chiqadi va shu ehtiyojlarni qondirishning maqsad va talablarini, tashkiliy shakllari va usullarini belgilaydi. U shaxsning, jamiyatning va davlatning rivojlanishida asosiy omillardan hisoblanadi. Pedagogik texnologiyaning falsafiy asosi uning maqsadlari hamda tashkiliy shakl va usullarining falsafiy jihatdan to’g’ri yo’nalishda bo’lishini ta’minlashga xizmat qiladi. Falsafiy oqimlar va yo’nalishlarning har biri ta’lim-tarbiya masalalariga o’ziga xos yondashadi. Shu sababdan pedagogik texnologiyaning falsafiy yo’nalishi uning to’g’ri yoki noto’g’riligini, jamiyatning ma’lum 13 maqsadlariga muvofiq yoki zidligini ko’rsatadi. Bu pedagogik texnologiyalarga baho berishda asosiy ko’rsatkichlardan hisoblanadi. Pedagogik texnologiyaning metodologik asosi uni amalga oshirishda qaqday metodlarga asoslanilishini belgilaydi. Insonlarning olamni hamda o’zlarini bilishlari turli tarixiy davrlarda turlicha asoslarga ega bo’lgan va ular o’ziga xos metodlarni keltirib chiqargan. Hozir olam va uning xususiyatlari haqida xolis ma’lumotlar olish, haqqoniy bilimlar hosil qilishning ilmiy metodologiyasi pedagogik texnologiyalarning metodologik asosi hisoblanadi. Metodologik asosning ilmiy jihatdan to’g’ri bo’lishi pedagogik texnologiyalar uchun zaruriy shartdir. Pedagogik texnologiyaning didaktik asosi uning ta’lim-tarbiya qoida va tamoyillariga muvofiqligini belgilaydi. Didaktik talablar ta’lim-tarbiyaviy vazifalarning nazariy jihatdan to’g’ri bajarilishini ta’minlaydi. Pedagogik texnologiyaning didaktik jihatdan to’gri bo’lishi uning yuqori samaradorligining zaruriy sharti hisoblanadi. Buning uchun zamonaviy didaktikaning ilmiy xulosalaridan ijodiy foydalanish talab qilinadi. Pedagogik texnologiyaning pedagogik asosi zamonaviy pedagogika fanining ilmiy xulosalaridan kelib chiqadi. Bunda pedagogik texnologiyaning umumiy tarkibiy tuzilishi, mazmuni, shakli, usullari, vositalari, pedagogik jarayonning tashkil qilinishi, olib borilishi, uning diagnostikasi, monitoringi, o’quvmavzu rejalar va shu kabilarning ilmiy jihatdan to’g’ri bo’lishi ta’minlanadi. Pedagogik texnologiyalar hozirgi pedagogika fanining rivojlanishida katta o’rin egallab bormoqda. Pedagogik texnologiyaning psixologik asosi psixologiya fanining ilmiy xulosalari va tavsiyalari bilan belgilanadi. Ulardan ta’lim-tarbiya jarayonida to’g’ri foydalanish orqaligana kutilgan natijaga erishish mumkin. Shu sababli pedagogik texnologiya psixologiya qonunlarini to’liq hisobga olishi talab qilinadi. Ta’limning har bir bosqichida tegishli yosh psixologiyasi xususiyatlariga moslashtirilgan pedagogik texnologiyalar qo’llaniladi. Har bir bosqichda tegishli darajadagi bilim va tarbiya beriladi. Bu masalalarni o’rganish bilan pedagogik psixologiya fani shug’ullanadi. 14 Pedagogik texnologiyaning fiziologik asosi ta`lim oluvchilar-ning turli yoshdagi fiziologik xususiyatlarini hisobga olishdan iborat. Bunda o’gil va qiz bolalar fiziologiyasidagi farqlar aloxida xisobga olinishi lozim. Pedagogik texnologiya jarayonida fiziologik talablarni hisobga olish sog’lom avlodnivoyaga etkazishning zaruriy sharti hisoblanadi. 15 II bob.TA`LIM JARAYONIDA TA`LIM OLUVCHI SHAXSI. PEDAGOGIK TIZIM PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING ASOSI. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR TASNIFI 2.1.O`quvchi shaxsi ta`lim jarayoning obyekti va subyekti sifatida Zamonaviy ta’lim tizimi fuqaroning bilim olishi, ijodiy qobiliyatlarini namoyon etishi, individual jixatdan rivojlanishi, kasbi bo`yicha mehnat q`ilish xuquqini ro`yobga chiqarish omili. Shaxs - insonning ruxiy, ma’naviy moxiyati bo`lib, unda quyidagi sifatlar umumlashgan tizim xolatida bo`ladi: • Ijtimoiy ahamiyatga molik xususiyatlar majmuasi; • Atrof-muxitga, o`ziga va dunyoga bo`lgan munosabatlar tizimi; • Hayot davomida turli ijtimoiy vazifalarni bajarishi orq`ali vujudga keladigan faoliyat tizimi, xulq`-atvor majmuasi; • Dunyoni va unda o`zining o`rnini anglash; • Extiyojlar tizimi; • Q`obiliyat va ijodiy imkoiiyatlar majmuasi; • Tashqi muxit ta’sirlariga javob berish reaktsiyasi va x.k. Shaxs sifatlari taxlil q`ilinganda unda nasliy (biologik) va hayotda orttirilgan ijtimoiy sifatlar uygun xolatda bo`lishini ko`rish mumkin. Shaxsda biologik va ijtimoiy sifatlarning nisbatiga ko`ra ular to`rt darajaga bo`linadi: Temperament darajasi Shaxsda biologik va Shaxs tajribasi darajasi ijtimoiy sifatlarning nisbatiga ko`ra Ruxiy jarayonlarning darajalarga bo`linishi Shaxsning yo`naltiril o`ziga xoslik darajasi ganlik darajasi 1-rasm. Shaxsda biologik va ijtimoiy sifatlarning nisbatiga ko`ra darajalarga bo`linganligi I. Temperament darajasi insonlarping irsiyat orqali belgilangan nerv sistsmasiningxususiyatlari tushiniladi. Ular jumlasiga instinkt va extiyojlarning o`ziga osligi, jinsiy, yosh, milliy va boshqa xususiyatlar kiradi. 16 II. Ruxiy jarayonlarning o`ziga xoslik darajasi - iroda, sezgi, tafakkur, xotira, diqqat, tasavvur, axborotni qabul qilish va xarakterning o`ziga xos tomonlarini o`z ichiga oladi. Shaxsning mantiqiy fikr yuritish operatsiyalari (taqqoslash, abstrakt tasavvur, induktsiya, dedukiya), aqliy faoliyat usullarini egallaganligi muxim rol o`ynaydi. III. Shaxs tajribasi darajasi - bunga shaxs egallagan bilim, ko`nikma, malakalar va odatlarining majmuasi kiradi. Bo`larning ichida uzluksiz ta’lim tizimi, o`quvchilarni o`q`itish, o`quv faoliyatida bilim, mexnat va amaliy faoliyatida ko`nikma va malakalarli shakllantirish muxim axamiyatga ega. IV. Shaxsning yo`naltirilganlik darajasi - shaxsning ijtimoiy axamiyatga ega bo`lgan, atrof-muxitga munosabati, shuningdek, xulq-atvorining ruxiy asoslarini yo`naltiruvchi va boshqaruvchi sifatlarini mujassamlashtiradi. Bunga shaxsning qiziqishi, nuq`tai nazari, ijtimoiy faoyaligi, ichki dunyosi, axloqiy-yetik tamoyillari va dunyoqaraish kiradi. Shaxsning yo`naltirilganligi, extiyojlari va «men» kontseptsiyasi bilan birgalikda shaxsning o`z-o`zini boshqarish mexanizmining asosini tashkil etadi. Shaxsning axloqiy yetik qarashlari va xususiyatlari u o`zlashtirilgan bilim, ko`nikma va malakalar bilan birgalikda estetik va axloqly xususiyatlarni tashkil etadi. Yuqorida q`ayd etilgan darajalarni insonlarning ijtimoiy moxiyatini, shaxsning irsiy xususiyatlarini tashkil etuvchi yadro atrofidagi xalqalar shaklida tasavvur etish mumkin. Lekin shaxs strukturasida qator xususiyatlar bo`lib, ular barcha darajalarga radius shaklida singib ketadi. Ular guruxiga extiyoj, xarakter, q`obiliyat va «men» kontseptsiyasi kirib, shaxs strukturasining tayanchini xosil q`iladi. Shunday q`ilib, shaxs xususiyatlarining guruxlari bir-biri bilan uzviy bog`langan, bir-birini to`ldiradi va taqozo etadi va murakkab yaxlit tizimni tashqil etadi. Zamonaviy uzluksiz ta’lim tizimi avvalo shaxsning davlat ta’lim staidartlari darajasida bilim olishini ta’minlashi lozim. Bilim - atrof-muxitli urganish jarayonida tekshirilgan nzzariy va amaliy faoliyatning natijasi bo`lib, uning inson miyasida to`gri aks ettirilishi sanaladi. 17 Ta’lim tizimi bilim, ko`nikma va malakalarning individual tarzda, har bir shaxsda aks etishni ta’minlashi lozim. Bilimlar quyidagi guruxlarga ajratiladi: - Belgili, belgi va til shaklida, kodlangan verbal bilimlar, - Obrazli, sezgi organlari orq`ali obrazlar shaklida qabul qilingan bilimlar. - Moddiy bilimlar - mexnat faoliyati natijasida paydo bo`ladigan bilimlar. - Texnik bilimlar- insonning ijodiy va mehnat jarayonida vujudga keladigan bilimlar. Bilimlar asosini tushunchalar tashkil qiladi. Tushunchalar - atrof-muxitdagi predmet va xodisalarning mavjud xususiyatlari haqidagi bilimlar bilan ulardagi aloqa va bogliklikni aks ettiradi. Biologik ta’limda tushunchalar ikki guruxga ajratmladi: 1. Umumiy biologik tushunchalar. 2. Xususiy biologik tushunchalar. Shaxsning o`zlashtirgan bilimlarini amaliyotga q`o`llashda ko`nikma va malakalar muxim rol o`ynaydi. Ko`nikma va malakalarni til bilan tushuntirib bo`lmaydi, ularni amaliy faoliyatda ko`rsatish kerak bo`ladi. Shu sababli inson hayotining asosini faoliyat usullari (ko`nikma va malakalar) tashkil etib, u shaxsning muxim sifati sanaladi. Ko`nikma - shaxsning muxim sifati, ya’ni o`zlashtirgan bilimlari asosida, yangi vaziyatlarda muayyan faoliyatni samarali bajarishi xisoblanadi. Oddiy ko`nikmalar etarli darajada mashq qilganda u avtomatik xolatga - malaka darajasiga etadi. Malaka - biror bir faoliyatni avtomatik ravishda bajarilishi sanaladi. Malaka bu avtomatlashgan ko`nikmadir. Demak, o`quv dasturidan o`rin olgan mavzular bo`yicha o`quvchilarda bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirish samaradorligini oshirish muxim sanaladi. Aq`liy faoliyat usullari deganda fikr yuritish uchun zarur bo`lgan usullar tushuniladi. Ular quyidagi guruxlarga ajratiladi: 1. Xarakteriga ko`ra: predmet-faoliyatli, kurgazmali-obrazli, abstrakt, intuitiv. 2. Mantiq`iy yo`nalishiga ko`ra: taq`q`oslash, taxlil q`ilish, 18 abstrakt tasavvur qilish, umumlashtirish, sintez, tasniflash, induktsiya va deduktsiya, gipoteza va eksieriment. 3. Olinadigan natija shakliga ko`ra: fanga avvaldan ma’lum bo`lgan kashfiyotlarni q`ayta kashf q`ilish, tushunchalarning ta’rifi va tasdigini topish, , qonuniyat, qonun va nazariyalar yaratish. 5. Fikr yuritish tipiga ko`ra: emperik, dialektik, mantiq`iy. Ta’lim tizimida aqliy faoliyat usullariiing tarkibiga kiruvchi o`quv faoliyati usullari muhim axamiyat kasb etadi. O`quv faoliyati usullari quyidagilarni o`z ichiga oladi: • O`quv faoliyatini rejalashtirish ko`nikma va malakalari: o`quv topshiriq`larini anglash, maq`sadni belgilash, unga erishish uchun optimal va samarali yullarini faoliyatning bosq`ichlari va davomiyligiii aniq`lash, faoliyat algaritmnii to`zish, mustaq`il ish rejasini tuzish. • O`z o`quv faoliyatini tashkil etish ko`nikma va malakalari: o`z o`quv faoliyatini tashqil etish, o`quv adabiyotlari va jixozlarning mavjudligi va ulardan foydalana olishi, gigienik talablarga javob beradigan sharoit yaratishi, ish rejimini tashkil etish, uy vazifalarini mustaq`il bajarishni tashkil etish. • Axborotni qabul qilish ko`nikma va malakalari: turli axborot manbalari ustidaishlash, matn tuzish, bibliografik izlanish olib borish, spravochniklar bilan ishlash, axborotni diqqat bilan tinglash va yozish, diqqatini boshq`arish, kuzatish o`tkazish va eslab q`olish. • Fikr yuritish faoliyati ko`nikma va malakalari: o`quv materialining mazmuninianglash, asosiy goyani ajratish, taxlil q`ilish, sintezlash, abstraktsiya va aniq`lash, induktsiya va deduktsiya, tasniflash, umumlashtirish, dalillash, xikoya, xisobot, ma’ro`za to`zish, xulosalarni ishlab chiq`ish, muammolariing yechimini topish. • O`z o`quv faoliyati natijasini anglash va baholash ko`nikma va malakalari: o`quv faoliyati natijasini anglash, o`z-o`zini va o`zaro nazorat q`ilish, muammo yechimining to`griligini aniqlash, xodisalarga turli jixatdan baho berish, nazariy 19 va amaliy ko`nikmalarning to`g`riligi va mustaxkamlashni tekshirish ko`nikmalari. Shaxsning o`z-o`zini boshq`arishi va nazorat q`ilish muxim sistema sanaladi. Bu sistema asosida shaxs rivojlanishining psixologik omillari: extiyojlari, yo`naltirilganlik va "Men" kontseptsiyasi tashkil etadi. An`anaviy ta’limda o`uvchilar faoliyati passiv tinglovchi sifatida tashkil etilib, yappasiga o`qitish nazarda tutilsa, zamonavny pedagogik texnologiyalarga asoslangan ta’lim-tarbiya jarayonida o`quvchilarning kizi-q`ishi, q`ibiliyati, extiyoji, motivi xisobga olingan xolda shaxsning xar tomonlama rivojlanishiga zamin tayyorlanadi. Shu sababli barcha texnologiyalar shaxsga yunaltirilgan bo`ladi. Shaxs — muayyan ijtimoiy guruhning vakili bo‘lgan, biror faoliyat turi bilan shug‘ullanadigan, atrof-muhitga ongli munosabatda bo‘la oladigan, o‘ziga xos individual — psixologik xislatiarga ega bolgan konkret inson. Shaxsning psixologik xislatlariga quyidagilar taalluqli: xarakter, temperament, qobiliyat, kuchli hissiyotlari va motivlari, shuningdek, psixik jarayonlaming kechish xususiyatlari yig‘indisi (majmui). Har bir kishidagi bu takrorlanmas individual xislatlar to‘plami (majmui)undagi barqaror yaxlitlikni vujudga keltiradi. Bu yaxlitlik shaxsning nisbiy turg‘un psixologik qiyofasi va boyligi sifatida qaraladi. U psixik holatlar va jarayonlaming to‘xtovsiz o‘zgarib turishiga qaramasdan saqlanib qoladi. Shuningdek, shaxsning psixik boyligi shaxsning yashash sharoiti va ijtimoiy tarbiya jarayonlarida yuz berayotgan o‘zgarishlarning oqibati sifatida ma’lum darajada harakatchanligini hamda o‘zgaruvchanligini saqlab qoladi. Shaxs atrof-muhit, insonlar bilan faol aloqada bo‘lish jarayonida shakllanadi. Shaxs faolligining manbai bo‘lib inson -shaxsiy ehtiyojlarining ko‘p qirraliligi, u o‘zi mansub bo‘lgan jamiyat, jamoa ehtiyojlari hisoblanadi. Murakkab hosila ehtiyojlariga qiziqish, moyillik, did, ko`rsatma, e’tiqod, istak kiradiki, ular yig‘indisi «motivatsiya doirasi»ni, shaxsning «yo‘nalganligi»ni hosil qiladi. 20 2.2.Pedagogik jarayon tizim sifatida, pedagogik texnologiyaning asosiy belgilari va tasnifi «Pedagogik texnologiya» tushunchasining qo`llanilishi, shuningdek, asosiy e’tiborni faqat ta’lim jarayonini samarali tashkil etishgagina qaratmay, balki ham ta’lim, ham tarbiya jarayonining samaradorligini ta’minlashga birdek qaratish lozimdir. «Ta’lim texnologiyasi» tushunchasi «ta’lim metodikasi» tushunchasiga nisbatan kengdir. Ta’lim metodi — o`quv jarayonining majmuaviy vazifalarini yechishga yo`naltirilgan o`qituvchi va o`quvchilarning birgalikdagi faoliyati usuli bo`lsa, ta’lim metodikasi esa muayyan o`quv predmetini o`qitishning ilmiy asoslangan metod, qoida va usullar tizimini ifodalaydi. Ta’lim texnologiyasi — ta’lim maqsadiga erishish jaraenining umumiy mazmuni, ya’ni, avvaldan loyixalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida, bosqichma —boskich amalga oshirish, aniq maqsadga erishish yo`lida muayyan metod, usul va vositalar tizimini ishlab chiqish, ulardan samarali, unumli foydalanish hamda ta’lim jarayonini yo`qori darajada boshqarishni ifodalaydi. O`qituvchining samarali faoliyat ko`rsatishga undovchi darsning metodik ishlanmasidan farqli o`laroq, ta’lim texnologiyasi o`quvchilar faoliyatiga nisbatan yo`naltirilgan bo`lib, u o`quvchilarning shaxsiy xamda o`qituvchi bilan birgalikdagi faoliyatlarini inobatga olgan xolda, o`quv materiallarini mustakil u'zlashti rishlari uchun zarur shart — sharoitlarni yaratishga xizmat kiladi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi — o`quvchi shaxsini rivojlantirish orkali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Pedagog olim V.P.Bespalko pedagogik tizimni pedagogik texnologiyaning asosi ekanligini e’tirof etgan xolda uning quyidagi unsurlaridan iboratdir deya ta’kidlaydi: 1) o`quvchi; 2) ta’lim —tarbiyaning maqsadi; 3) ta’lim — tarbiya mazmuni; 4) o`quv jarayoni; 21 5) o`qituvchi yoki texnik vositalar; 6) ta’lim — tarbiyaning tashkiliy shakllari Xalq xo`jaligining moddiy ishlab chikarishga asoslangan soxalarida qo`llanilayotgan texnologiyalar moxiyatini urganish xamda muammo doi rasida nashr etilgan risolalar mazmuni bilan tanishish «pedagogik texnologiya» ta’lim —tarbiya faoliyatining yaxlit jarayoni tugrisidagi fan ekanligini e’tirof etish imkonini berdi. Pedagogik texnologiyaning quyidagi tarkibiy unsurlari uning asosini belgilashga xizmat qiladi : - ta’lim jarayonining umumiy loyixasi - ta’limni tashkil etishga bo`lgan ijtimoiy extiyoj - o`qituvchi faoliyati - ta’lim mazmuni, shakl, metod, usul va texnik vositalari - o`quvchi faoliyati - ta’lim maqsadi - ta’lim natijasi - Auditoriya Pedagogik texnologiyalar mazmuni, moxiyatiga ko`ra quyidagicha tasniflanadi: 1. Shaxs strukturasiga muljallanganligiga ko`ra: - bilim, ko`nikma va malakalarii shakllantirishga mo`ljallangan axborot texnologiyalari; - aqliy faoliyat usullarini shakllantirishga qaratilgan aqliy faoliyat texnologiyalari; II. Mazmuni va tuzilishiga ko`ra: - ta’lim-tarbiya beruvchi texnologiyalar; - dunyoviy va diniy ta’limga muljallangan texnologiyalar; - umumta’lim va kasb ta’limi texnologiyalari; - insonparvarlik va texnokrat texnologiyalari; - xususiy predmet texnologiyalari; - monotexnologiya va kompleks (majmua) texnologiyalari. 22 III. Ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatyani tashkil etish va boshkarilishiga ko`ra V. P. Bespalko quyidagi texnologiya turlarini tavsiya etadi: - klassik ma’ruza ta’limi; - UTV yordamida ta’lim berish; «Maslaxatchi-konsultant» tizimi; - mustaqil ish; - «Kichik guruxdar» tizimi-guruxli differentsial o`qitish usuli; - kompyuter ta’limi; - «Repetitor» tizimi - individual ta’lim; - dasturli ta’lim. IV. Ta’lim-tarbiya jarayonida o`quvchi shaxsining tutgan o`rni muxim axamiyat kasb etadi, shunga ko`ra pedagogik texnologiyalar quyidagi guruxlarga ajratiladi: a) Avtoritar texnologiyalar b) Didaktotsentrik texnologiyalar v) Shaxsni rivojlantirishga qaratilgan texnologiyalar g) Insonparvarlik va xamkorlik texnologiyalari d) Erkin tarbiya texnologiyalari V. Hozirgi zamon ta’lim tizimida xukmronlik qilayotgan an’anaviy ta’limni mazmunan yangilash va ta’lim jarayonini tashkil etishni tubdan o`zgartirishga qaratilgan texnologiyalarni quyidagi guruxlarga ajratish mumkin: 1.Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratizatsiyalash asosidagi-pedagogik texnologiya; 2. O`quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va samaradorliginioshirishga qaratilgan pedagogyak texnologiya; 3. Ta’lim jarayonini tashkil etish va boshqarishning samaradorligini oshirishgaqaratilgan pedagogik texnologiya; 5. O`quv materialini didaktik jixatdan takomillashtirish va qayta ishlash asosidagi pedagogik texnologiya; 23 5. Xalq, pedagogikasi metodlaridan foydalanish pedagogik texnologiyasi; 6. Alternativ pedagogik texnologiya; 7. Majmuali (kompleks) politexnologiya; Yangi o’zbek davlatchiligining tamal toshi qo’yilyapti: ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, mafkuraviy sohalarda tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Ta’lim-tarbiya sohasining isloh qilinishi pedagogika fanini fivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar yaratib berdi. Endilikda kishilik jamiyati tomonidan uzoq yillar davomida yaratilgan tarbiya tajribalarini o’rganish vat adqiq qilish ishlari keng yo’lga qo’yildi. Sho’rolar tuzumi davrida barcha ijtimoiy fanlar kabi pedagogika ham kommunistik mafkura qobig’i bilan o’ralgan, uning rivojlanish me’yori cheklangan, ilg’or chet mamlakat g’oyalari esa burjua g’oyalari, deb tanqid qilinar va rad etilar edi. Holbuki har qanday g’oya ham o’zida ma’lum ijobiy jihatlarni mujassamlashtirishi mumkin, ularni amaliyotga joriy etish foydadan xoli emas edi. Jumladan, pedagogik texnologiya (PT) ham burjua didaktikasiga tegishli yo’nalish sifatida qarab kelindi va bu muammoni tadqiqot ob’ektiga aylantirishning iloji yo’q edi. Bugun malakatimiz istiqloli sharofati tufayli barcha fan sohalarini rivojlangan davlatlarda to’plangan tajribalar asosida tahlil qilish va yanada takomillashtirish imkoniyatlari mavjud. Umuminsoniy qadriyatlarni ijodiy o’rganish va hayotimizga tatbiq etish davri keldi. Milliy dasturda ta’kidlanganidek, yaqin kelajakda «kadrlar tayyorlash sohasidagi hamkorlikning xalqaro huquqiy bazasi yaratiladi, xalqaro hamkorlikning ustivor yo’nalishlari ro’yobga chiqariladi, xalqaro ta’lim tizimlari rivojlantiriladi» . 2.3.Pedagogik texnologiya turlari O‘yinli texnologiyalardan foydalanishning asosini talabalarning faollashtiruvchi va jadallashtinivchi faoliyati tashkil etadi. O‘yin olimlar tadqiqotlariga ko‘ra mehnat va o‘qish bilan birgalikda faoliyatning asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Psixologlarning ta’kidlashlaricha, o‘yinli faoliyatning 24 psixologik mexanizmlari shaxsning o‘zini namoyon qilish, hayotda o‘z o‘mini barqaror qilish, o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirishning fundamental ehtiyojlariga tayanadi. O‘yin ijtimoiy tajribalami o‘zlashtirish va qayta yaratishga yo‘nalgan vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi va unda shaxsning o‘z xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi. L.S.Vigodskiy o‘yinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni o‘zlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi. A.N.Leontev o‘yinga shaxsning xayolotdagi amalga oshirib bo‘lmaydigan qiziqishlari (manfaatlari)ni xayolan amalga oshirishdagi erkinligi sifatida qaraydi. Psixologlar ta’kidlaydilarki, o‘yinga kirishib ketish qobiliyati kishi yoshiga bog`liq emas, lekin har bir yoshdagi shaxs uchun o‘yin o‘ziga xos bo‘ladi. O‘yinli faoliyat muayyan funksiyalami bajarishga bag‘ishlangan bo‘ladi. Ular quyidagilar: • maftunkorlik ; • kommunikativlik ; • o'z imkoniyatlarini amalga oshirish; • davolovchilik ; • tashxis; • millatlararo muloqot; • ijtimoiylashuv . Tadqiqotchilar o‘yin xususiyatlarini ishlab chiqqanlar. o‘yinlarning muhim qirralari S.V.Shmakov tomonidan yoritilgan. U erkin rivojlanuvchi faoliyatni farqlaydi. Bunday faoliyat faqat natija (tadbir) tufayli bahra olish uchun emas, balki xohishlariga ko‘ra, faoliyat jarayonining o‘zidan bahra olish uchun qo‘llanadi. O‘yin ijodiyligi bilan ajralib turadi. U mumkin qadar boy, faol xarakteiga -«ijod maydoni»ga ega bo`ladi. O‘yin uchun hissiy ko‘tarinkilik xosdir. U o‘zaro kurash, musobaqalashish, raqobat shaklida namoyon bo‘ladi. O‘yinning o‘yin mazmunini 25 aks ettiruvchi, uni rivojlantirishning mantiqiy va vaqtincha izchilligini ko‘zda tutgan bevosita tegishli va unga nisbiy aloqador qoidalari bo‘lishini ko‘rsatadilar. Tadqiqotchilar nazariy aspektda o‘yinga faoliyat, jarayon va o‘qitish metodi sifatida qaraydilar. O‘yin faoliyat sifatida maqsadni belgilab olish, rejalashtirish va amalga oshirish, natijalami tahlii qilishni qamrab oladi va bunda shaxs subyekt sifatida o‘z imkoniyatlarini tola amalga oshiradi. O‘yinli faoliyatni motivatsiyalash o‘yin xarakterining musobaqalashish shartlari, shaxsning o‘zini namoyon qila olishi, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish ehtiyojlarini qondirishdan kelib chiqadi. O‘yindan tushunchalar, mavzu va hatto o‘quv predmeti bo‘limini o‘zIashtirishda o‘qitish metodi va mustaqil texnologiya sifatida foydalaniladi. O‘yin bilish va uning bir qismi (kirish, mustahkamlash, mashq, nazorat) tarzida tashkil etiladi. O‘yinlar turli maqsadlaiga yo‘naltirilgan bo`ladi. Ular didaktik, tarbiyaviy, faoliyatni rivojlantiruvchi va ijtimoiylashuv maqsadlarida qo`llaniladi. O‘yinning didaktik maqsadi bilimlar doirasi, bilish faoliyati, amaliy faoliyatda bilim, malaka va ko‘nikmalarni qo`lash, umumta’l'im malaka va ko‘nikmalarini rivojlantirish, mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirishni kengaytirishga qaratilgan bo`ladi. O‘yinning tarbiyaviy maqsadi mustaqillik, irodani taibiyalash, muayyan yondashuvlar, nuqtai nazarlar, ma’naviy, estetik va dunyoqarashni shakllantirishdagi hamkorlikni, kollektivizmni, jamoaga kirishib keta olishni, kommunikativlikni tarbiyalashga qaratilgan bo`ladi. Faoliyatni rivojlantiruvchi o‘yinlar diqqat, xotira, nutq, tafakkur, qiyoslash malakasi, chog‘ishtirish, o‘xshashini topish, faraz, xayol, ijodiy qobiliyat, empatiya, refleksiya, optimal yechimni topa olish, o‘quv faoliyatini motivatsiyalashni rivojlantirishga qaratilgan bo`ladi. 26 Ijtimoiylashuv o‘yinlari jamiyatning me’yorlari va qadriyatlariga jalb qilinish, muhit sharoitlariga ko‘nikish, ehtiroslami nazorat qilish, o‘z- o‘zini boshqarish, muloqotga o‘rgatish hamda psixoterapiyani nazarda tutadi. Pedagogikaga oid adabiyotlarda pedagogik o‘yin degan tushuncha mavjud. Pedagogik jarayonni tashkil etishning bir qator metodlari va usullari hamda turli shakldagi pedagogik o‘yinlar «o‘yinli pedagogik texnologiyalarni tashkil etadi. Pedagogik o‘yinda ta’limning pedagogik maqsadlari aniq qilib qo‘yiladi. Pedagogik o‘yinlar asosida talabalarni o‘quv faoliyatiga yo‘llovchi o‘yinli usullar va vaziyatlami vujudga keltirish yotadi. Pedagogik o‘yinIar faoliyat turlari, pedagogik jarayon xarakteri, о ‘yin metodikasi, soha xususiyati, o‘yin muhiti bo‘yicha tasnif qilinadi. O‘qitishni jadallashtirish texnologiyasini Viktor Fedorovich Shatalov ishlab chiqdi va hayotga joriy qildi. U o‘qitishning an’anaviy sinf-dars usulining hali ochilmagan katta imkoniyatlarini ko‘rsatib berdi. V.F. Shatalovning maqsad- mo‘ljali: 27 III bob.MAQSADNI BELGILASH TA`LIMNI TEXNOLOGIYALSHTIRISHNING ASOSIY ELEMENTI.O`QITISHNI TEXNOLOGIYALASHTIRISHDA METOD VA VOSITALAR 3.1.Ta`lim oluvchilar tomonidan bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirish darajalari, ularga erishishning maqsad va natijalarini shakllantiriash va talabalarning o`quv yutuqlarini nazorat qilish Zamonaviy pedagogik texnologiya ta’lim maqsadini aniq o'rnatishdan boshlab to uning natijalarini baholashgacha bo'lgan bosqichlarning har biri uchun ijodiy faoliyatni talab etadi. Pedagog faoliyatining texnologiyalanuvchanlik darajasini prof N.Sayidahmedov quyidagi mezonlar asosida alohida ajratib ko'rsatgan: 1. Tashxislanuvchan o'rnatilgan maqsad — ta`lim oluvchi-talaba tomonidan didaktik jarayon mahsuli sifatida o'zlashtirilgan aniq o'lchamli tushunchalar, amallar va faoliyat turlari. 2. Ta’lim mazmunini o'quv element lari yordamida bayon qilishda abstraksiya pog'onalarining va axborotlarni o'zlashtirish darajasining hisobga olinishi. 3. O'quv materiallarini o'zlashtirish bosqichlarining yetarlicha mantiqiyqat’iyanligi —didaktik jarayon tuzilmasiga mosligi. 5. O‘quv jarayoniga yangi vositalar va axborotlashtirish usullarining joriy etilishi. 5. O‘qituvchining qoidabop (algoritmli) va erkin, ijodiy faoliyatidagimumkin bo'lgan chetga chiqish chegarasining ko'rsatihshi. 6. Ta`lim oluvchi-talaba va Ta`lim beruvchifaoliyatida shaxsiy motivlashganlikning ta'minlanishi (erkinlik. ijodiyot, kurashuvchanlik. hayotiy, kasbiy mohiyat va boshqalar). 7. O'qitish jarayonining har bir bosqichida kommunikativ munosabatlarning,axborot texnikalari bilan muomala qilishning maqsadga muvofiqligi. 28 Yuqorida berilgan ko'rsatkichlar loyihalangan o'quv jarayonining texnologik darajasini to 'liq ifodalaydi, amalda joriy etilishi esa pedagogni yuqori malakali mutaxassisga aylantiradi, talabaning nufuzini ham birmuncha oshiradi va ijodiy faoliyatni rivojlantirishning yangi qirralarini ochadi. Ta’lim-tarbiya mazmuni, maqsad elemen tlari va vazifalari davrlar o`tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda. Hozirda inson faoliyatining asosiy yo`nalishlari shu faoliyatdan ko`zda tutilgan maqsad elementlarini to`liq, amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, ya’ni texnologiyalarga aylanib bormoqda. Xuddi shu kabi maqsadni belgilash ham ta’lim-tarbiya sohasida ta`limni texnologiyalashtirishning asosiy elementi sifatida e`tirof etiladi, ya`ni pedagogik texnologiyada maqsadni belgilashtexnologiyalashtirishning asosiy omili hisoblanib, quyidagi bosqichlarni o`z ichiga oladi: - pedagogik texnologiyani loyihalashtirish; - o’quv jarayonini tuzish; - o’quv jarayonini tashkillashtirish. Har bir bosqich ostida tаълим олувчилар томонидан БМК ўзлаштириш даражаси yotadi va maqsad elementlari ham aynan mazkur daraja orqali belgilanadi. Quyida keltirilgan jadval orqali maqsad elementlari ning qo`yilishi fikrimizga isbotdir: Zamonaviy pedagogik texnologiyani muntazam tahlil qilib borish, loyihalashtiruvchi vositalarning eng zarurini tanlash metodlarining maqsadga muvofiqligini aniqlay bilish (ta'lim metodlari), olinishi zarur bo'lgan natijani oldindan tahlil qilish (maqsadlarning amalga oshishiga erishish), o'quv jarayonining yaxlitligini ta’minlash kabi tamoyillarga asoslanadi. Pedagogik texnologiyalarni ta ’lim jarayoniga joriy qilish, ayniqsa, xorijiy davlatlardagi pedagogik texnologiyalar tajribalaridan foydalangan holda o'zimizning tizimlashtirilgan ta'lim jarayonining zamonaviy pedagogik texnologiya tizimini vujudga keltirish borasidagi amalga oshiriladigan ishlarni umumlashtirish va hayotda qo'llash uchun quyidagi tadbirlarga amal qilish maqsadga muvofiqdir: 29 1. Ta'lim jarayoni ishtirokchilari — ta`lim beruvchi(pedagog) va ta`lim oluvchitalabalar o'rtasida: O'quv rejasini ishlab chiqish. Ya'ni ta`lim beruvchi (pedagog) bo'lim va bobni o'rganish rejasini tuzar ekan, ushbu rejada ta`lim oluvchi-talaba va ta`lim beruvchi (pedagog) faoliyati o 'z ifodasini topmog'i lozim. Zamonaviy pedagogik texnologiya tamoyillaridan biri bo'lgan o'quv mehnatining ta`lim beruvchi (pedagog) va ta`lim oluvchi-talaba o'rtasida izchil rejalashtirilgan taqsimoti ta`lim beruvchi(pedagog)dan ta'lim jarayonini izchil boshqarishni talab qiladi. 2. Fanning ichki bog'lanishi va fuqarolararo bog'lanish imkoniyatlaridan maqsadli foydalanish. Har bir o'rganiladigan kichik va yirik o'quv birliklari oldin o'rganilganlarga tayanadi. Bunda fanlararo bog'lanishlar va ta`lim oluvchi- talabalarning tayyorgarlik darajalarini bilish ham muhim tomonlardan biridir. Demak, ta`lim oluvchi-talabani yangi bo'lim, bobni o'rganishga olib kirishda undagi mavjud bilimlarga tayanish, agar mavjud bilimlar yangi bobni, bo'limni o'rganishga yetarli bo'lmasa, oraliq tayyorgarlik olib borish va shundan keyingina bilimlarni o'rganishning navbatdagi bosqichiga o ‘tish mumkin. 3. O'quv birliklarini (mezonlarini) belgilash. O'quv birliklari ta`lim oluvchi-talaba o'rganishi lozim bo'lgan tushunchalar, ta’riflar, qoidalar, qonunlar, hodisalar- voqealardan iborat bo'lib, ular orasidagi mantiqiy bog'lanishning ta'minlanishi shu bob yoki bo'limning o'zlashtirilishiga olib keladi. Ta`lim beruvchi(pedagog) bob, bo'lim uchun ajratilgan soatlarda ta`lim oluvchi-talabalar o'rganishi lozim bo'lgan mezonlar hisoblanib, ta`lim oluvchi-talaba bilimini baholashning chegaraviy qiymati aniqlab olinadi. O‘quv rejasini tuzishda ta`lim beruvchi (pedagog) va ta`lim oluvchi-talabalar bilishi kerak bo'lgan o'quv birliklarini bo'limlar, boblar bo'yicha aniqlaydi va ularga mustaqil topshiriq sifatida bo'limni o'rganishdan oldin vazifa qilib beradi. 5. Diagnostik tahlil. 30 Ta`lim oluvchi-talabalar bilimidagi notekisliklarni aniqlash, ularni to'ldirib va navbatdagi o'zlashtirish bosqichiga ko'tarish maqsadida diagnostikalash amalga oshiriladi. Diagnostikalash quyidagi maqsadlarni amalga oshiradi: - ta`lim oluvchi- talabalar o'zlashtirish darajasini diagnostikalash; - ular bilimidagi yetishmovchiliklaming oldini olish; - aniqlangan yetishmovchiliklarni to'ldirish maqsadida maxsus topshiriqlar ishlab chiqish; - maxsus topshiriqlar bajarish soatlarini belgilash; - yakuniy diagnostik tahlil qilish. Diagnostika ta ’lim texnologiyasining asosiy elementlaridan biri hisoblanib, asosiy o'zlashtirishdagi kamchiliklar soatini aniqlash, har bir ta`lim oluvchi-talabaning bilim darajasini aniqlash, rejaning borishiga tuzatishlar kiritish yoki bilan ta ’lim jarayonining natijasi kafolatlanganligini ta ’minlaydi. 5. Tuzatish kiritish. Bo‘lim yoki bobning o‘zlashtirilish darajasining diagnostik tahlili natijasi 50 foizdan kam ko'rsatkichni bersa, ta`lim beruvchi (pedagog) ta ’lim jarayonining borishiga tuzatish kiritishi shart. 6. Qayta to'ldirish (nuqsonlarni yo'qotish). Qayta tuzatish kiritilishidan (korreksiya) maqsad olingan bilimlardagi kamchiliklarni bartaraf etishdan iborat. Kamchiliklami bartaraf etish to'ldirish asosida amalga oshiriladi. 7. Kutilishi lozim bo'lgan natijani olish. Bu element zamonaviy pedagogik texnologiyalarning markaziy g'oyasi hisoblanadi. Pedagogik texnologiya ta’lim jarayoni natijasi kafolatli bo'lishini talab qilar ekan, jarayon borishidan ko'zda tutilgan maqsad amalga oshirilishi va natijali bo'lishning rejalashtirilishini ta`lim beruvchi (pedagog)lar oldiga vazifa qilib qo'yadi. Ta’lim texnologiyasi asosida o'tkaziladigan mashg'ulotlar an’anaviy pedagogik amaliyotdan qator xususiyatlariga ko'ra farq qiladi: 31 - mashg'ulotlar ta`lim oluvchi-talabalarning o'quv maqsadlarini oydinlashtirishdan boshlanadi; - ta’lim-tarbiya jarayoni oldindan qayd etilgan natijaga mo'ljallab tashkil etiladi; - har bir ta`lim oluvchi-talaba o'z faoliyati xususiyatlariga mos keladigan sur'atda ishlaydi; - jamoa a’zolarining har bin o'zlari erishgan natijadan tez-tez ogohlantirib turiladi; - erishilgan natija ta ’limning har bir bosqichida etalonga birlashtirib turiladi; - natija ta`lim oluvchi-talabalaming asosiy o'quv maqsadlariga ko'ra aniqlanadi; - o'quv materialini to'liq o'zlashtirgan ta`lim oluvchi-talaba keyingi mavzuni o'rganishga o'tadi; - etalondan past o'zlashtirgan ta`lim oluvchi-talabalar uchun ta ’lim o'xshash sharoitlarda takrorlanadi; - ta`lim oluvchi-talaba uchun o'qish-o'iganish harakatiga teng maqsadlami amalga oshirishdan boshlanadi; - ta`lim oluvchi-talaba harakatga teng maqsadlardan oraliq maqsadga — bilimlarga, undan umumiy o'quv maqsadiga qarab boradi; - harakatga teng maqsaddan umumiy o'quv maqsadiga qarab borish o'qisho'rganishning sikliyligini ta ’minlaydi; - yakuniy (nazorat) baho o'quv kursi to'liq o'rganilgach chiqariladi. Texnologik yondashuv, eng avvalo, yuzakilikda emas, balki rejalashtirilgan natijani amalga oshirish imkonini, beruvchi konstruktiv, ko'rsatmali sxemada o'z ifodasini topadi. Maqsadga yo'naltirilganlik, jarayon natijalarini tashxisli tekshiruv, ta’limni alohida o'rgatuvchi epizodlarga bo'lish, o'quv jarayonining barcha bunday qirralarini bugungi kunda ta ’limni qayta ishlab chiqish sikli g'oyasiga mujassamlashtirish imkonini tug'diradi. U asosan o'z ichiga quyidagilarni oladi: - ta’limda umumiy maqsadning qo'yilishi; - tuzilgan umumiy maqsaddan aniq maqsadga o'tish; 32 - ta`lim oluvchi-talabalarning bilim darajalarini dastlabki (tashxisli) baholash; - bajariladigan o'quv ishlari majmuasi (bu bosqichda teskari bog‘lanish asosida zudlik bilan ta ’lim jarayoniga tuzatish kiritish imkoniyati bo'lishi lozim); - natijani baholash. O‘quv maqsadlarining to‘liq standartlashtirilishining me’yori quyidagicha bo'lishi mumkin: a) yuqori, ammo mutlaq emas: b) mutlaq. Birinchi holatda maqsadning murakkabligi tufayli uni to'liq kuzatuvchan xattiharakatlar tipigaaylantirish imkonini bermaydi, sikl to'laligicha qayta ishlab chiqilmaydi. Ikkinchi holatda konveyerli jarayon bo'lgan ta’limning reproduktiv tipi bilan ish yuritiladi. O'quv jarayonini pedagogik texnologiya asosida tashkil etishning rejalashtirish bosqichida, yetakchi pedagog olimlar, metodist o'qituvchilar pedagogik texnologiyaning qonun-qoida va prinsiplari asosida uslubiy materiallami islilab chiqish paytlarida ulardan yuksak malaka talab etiladi. Materiallar tayyor bo'lgach, pedagog, asosan, tashkiliy va konsultativ (ijodiy qo'shimchalar kiritish imkonini saqlagan holda) vazifalarni bajaradi. O'quv jarayonining barcha bosqichlarida butun tizimning asosiy texnologik jihati — o'quv jarayonining so'nggi natijalariga yo'naltirilganligini kuzatish mumkin. Umumiy ko'rinishda pedagogik texnologiya tarkibiga quyidagilar kiradi: - identifikatsiyalangan o'quv maqsadlarini ishlab chiqish; - o'quv maqsadlari taksonomiyasi; - o'quv maqsadlarini nazorat (test) topshiriqlariga aylantirish; - maqsadga erishish usullari; - erishilgan o'quv maqsadlarini baholash. Pedagogik texnologiyani tushunishning asosiy yo'li aniq belgilangan maqsadlarga qaratilganlik, ta ’lim oluvchi bilan muntazam o'zaro aloqani 33 o'rnatishdir. O'zaro aloqa pedagogik texnologiyaning asosini tashkil qilib, o'quv jarayonini to 'liq qamrab oladi. Ta`lim beruvchi (pedagog) o'z oldiga ta`lim oluvchi-talabalar o'quv materialining mazmunini tushunib, o'zlashtirib olsin, ma’lum bilimlarni egallab, amaliyotga qo'llashga o'rgansin degan maqsadni qo'yadi. Biroq o'zlashtirish, tushunish, qo'llash nimani anglatadi? Ta`lim beruvchi (pedagog) o'z oldiga qo’ygan maqsadga erishganligini qanday biladi? Pedagogik maqsadga erishganlik yoki erishmaganlikni bilishning aniq vositalari bo`lgandagina, ta`lim beruvchi (pedagog) o’zining mehnati samarali ekanligiga va tanlagan metodlarining maqsadga muvofiqligiga, yoki, aksincha, samarasiz ekanligiga ishonch hosil qilishi mumkin. M.V.Klarin fikri bo'yicha, ta`lim bervchi (pedagog)lar tomonidan maqsadlarni belgilashning tipik usullari quyidagicha: 1. O‘quv materialining rejasidan kelib chiqib, maqsadni belgilash. 2. Maqsadni o ‘qituvchi (pedagog) faoliyati orqali aniqlash. 3. Ta`lim oluvchi-talabaning intellektual, emotsional, shaxsiy rivojlanish ichki jarayonlari va qonuniyatlari orqali o ’quv maqsadini qo‘yish. O’qitishning maqsadi va ta’lim mazmunini ta`lim bervchi (pedagog) yoki ta`lim oluvchi-talabaning faoliyati orqali belgilash ta’limda kutilayotgan natijalar haqida aniq taassurotga ega bo’lishga imkon bermaydi. Bu natijalar haqida ta`lim oluvchi-talabalar faoliyatining faqat tashqi tomondan namoyon bo’lishini kuzatish mumkin. Bu maqsadga erishishning juda sodda va samarasiz yo'lidir. Rivojlangan davlatlarda o ’quvchi-talaba va ta`lim beruvchi (pedagog)lar uchun maqsadlarni alohida-alohida belgilash odat tusiga kirgan. Bu mantiqan to’g’ri, chunki o’qitish jarayoni pedagog va ta`lim oluvchi- talabaning o’zaro hamkorlikdagi faoliyati hisoblanadi. Bunda maqsadlar ta`lim beruvchi (pedagog)ning faoliyatidan kelib chiqqan holda qo'yiladi (o‘rgatish, tushuntirish, ko'rsatish, aytib berish va hokazo), ta`lim oluvchi -talabaning xarakterlarida ifodalanadigan natijalar esa 34 ta’limning vazifalari deyiladi. Bunday ma’noda ta’lim vazifalari ta`lim oluvchitalaba mashg’ulotning oxirida bilishi yoki bajara olishi mumkin bo’lgan narsani anglatadi. Umuman olganda, ta ’lim jarayonida vazifalarni o’lchash, aniqlash, o'qitishni qayta takrorlash imkoniga ega bo’lish uchun har bir maqsadga erishish mezonini bilish kerak, ya’ni ta’lim maqsadi shunday qo’yilishi kerakki, unga erishganlik haqida aniq xulosa chiqarish mumkin bo’lsin. Xullas, Professor N.Saydahmedov yuqorida bayon qilingan fikrlarini hisobga olgan holda ta`lim oluvchi-talabalarning o'quv materiallarini o'zlashtirish faoliyatini quyidagi 4 daraja asosida ko'rsatgan: 3.2.Ta`limni tashkil etish shakllariining mohiyati, mazmuni, guruxlarni shakllantirish tamoyillari, ta`lim texnologiyasida o`qitish metodlarining o`rni, ahamiyati, tasniflanishi va ularni tanlash omillari Metod – grekcha atama bo'lib, aynan “nimagadir yo'l” degan ma'noni anglatadi, ya'ni maqsadga erishish yo'lini bildiradi. Metodlarni har qanday muammoni, ya`ni maqsadni uzatish va qabul qiish xarakteriga qarab quyidagi turlarga ajratish mumkin: - so'z orqali ifodalanadigan metod; - ko'rgazmali metod; - amaliy metod. Metodlar quyidagi guruhlarni o'z ichiga oladi: - birinchi guruh metodlari: so'z orqali uzatish va informatsiyasini eshitish orqali qabul qilish metodlari bo`lib, og'zaki metodlarni: - hikoya, ma'ruza, suhbat va boshqalar; - ikkinchi guruh metodlari: o'quv informatsiyasini ko'rgazmali uzatish va ko'rish orqali qabul qilish metodlari bo`lib, ko'rgazmali metodlarni: - tasviriy namoyish qilish va boshqalar; - uchinchi guruh metodlari: o'quv informatsiyasini amaliy mehnat harakatlari orqali berish bo`lib, amaliy metodlarni: - mashqlar, labaratoriya ishlari, dastur tuzish, pedagogik masalalarni yechish, mehnat harakatlari va boshqalarnio`z ichiga oladi. 35 Ta`lim texnologiyasida o`qitish metodlarining tanlash omillari: Ta'lim mazmunini o'zlashtirishda ta`lim oluvchilarning: - bilim saviyasi, - o'zlashtirish qobiliyati, - ta'lim manbai, - didaktik vazifalariga qarab, munosib ravishda quyidagi metodlar qo'llaniladi: - o'qitishning ma'ruza (suhbat) metodi; - o'qitishning amaliy ishlar metodi; - laboratoriya ishlar metodi; - mustaqil ishlar metodi; - ilmiy tatqiqot meiodlari; - o'qitishning muammoli – izlanish va reproduktiv metodi; - o'qitishning induktiv va diduktiv metodi; - o'qitishning nazorat va o'z – o'zini nazorat qilish metodi. Interfaol metodlar asosida tuzilgan dars tizimlarida turli strategiyalardan foydalaniladi. Bunda talabalarga yashirincha usullardan (kitob, konspektlar va h.k.) foydalanish taqiqlanmaydi, aksincha, bunday usullarni qo'llash rag'batlantiriladi. Talabalarning ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirish, muammolarni hal qilishda tayyor standart yechimlar bilan birga nostandart yechimlar qilishga undash, talabalar ichki hissiyotlarini yuzaga chiqarib, ularni mantiqiy fikrlashga chorlash, ularni solishtirish, xususiy analitik fikr yuritishga o'rgatish, ularning intellektual. zukkolik xislatlarini shakllantirish va ma'lum yo'nalishda yanada yuqori darajada rivojlantirish maqsadida muammoli uslubdan foydalaniladi. Muammoli vaziyat qanday hosil qilinadi? Buning uchun bajarilishi lozim bo'lgan topshiriq e’lon qilinadi. Endi shu vazifani bajarish uchun talaba bor bilim va ko'nikmalarini eslaydi, topshiriqni bajarishda shu paytgacha egallagan bilimlarining yetishmasligini sezish bilan birga talaba shaxsida ma’lum psixologik qarama-qarshilik shaklidagi holat yuz beradi. Galdagi muammo topshiriqni bajarish va shu topshiriqni bajarish uchun yangi bilim, iqtidor va ko'nikmalarni 36 izlash muammosi paydo bo'ladi. Ana shu vaziyat esa muammoli tahsilning boshlanish jarayoni hisoblanadi. Pedagog talabalarning topshiriqni mustaqil bajarish jarayonini zukkolik bilan boshqaradi, e’tibor bilan kuzatadi, kerak bo'lganda jonli muloqotga chorlaydi. Talabalar mantiqiy fikrlash davomida ularning jonli mushohadasi, fikr doirasi pedagog tomonidan izchillik bilan hisobga olinadi va tahsil oxirida faol talabalarga qo’yilgan ballar yoki baholami e’lon qiladi. Talabalarda umumlashgan psixologik va uslubiy bilim, iqtidor va ko'nikmalarni shakllantirish, o 'z tajribalarini tanqidiy nuqtai nazardan yanada mustahkamlash, real haqiqiy amaliyotdagi sharoitda sinash va amaliy ko'nikmalarni yangi bilimlar bilan yanada boyitish maqsadida shu uslubdan foydalaniladi. Ma'lumki, har qanday fan o'qitilishi uchun belgilangan maqsadga ko'ra, uning mazmuni tanlanadi. Uni o'zlashtirish uchun unga mos metodlar tanlanadi. So'ngra o'quv vositalari va nihoyat, bularga mos ravishda o'qitish shakli tanlanadi. Talabalarning psixologik tayyorgarliklari va fikrlash yoki olingan bilimlarni o'zlashtirish darajalariga qarab har bir ta’lim bosqichi uchun mos mazmun va metodlar tanlanadi. Har bir bosqichning o'ziga xos mazmunini bayon qilish mantiqi va metodlari bor. Ta’limda har doim mazmun va metodlar muammosi mavjud, bu muammolar bir-biri bilan uzviy bog'langan. Ta’lim metodlaridagi muammolar «Kimni qanday o'qitamiz?» degan savol bilan bog'liq bo'lib, bundan ta'lim metodlarini ishlab chiqish uning mazmuniga bog'liq ekanligi kelib chiqadi. Bu ikki muammo o'zaro qarama-qarshilikda bo'lib, bir-birini to'ldirib boradi. Metodikaning maqsadi mazkur fandan yangi o'quv fani (o'quv predmeti) yaratish va bu fanning o'zlashtirilishini ta ’minlashdan iborat. Bunday o'quv fanlari talabaning barcha talab va ehtiyojlarini qoniqtirishi, zamonaviy pedagogik texnologiyalar talablari asosida «avval o'qish, so'ngra, bu o'qishga o'rgatish uchun o'qitish» prinsipiga asoslanishi, talabaning o'quv materialini o'zlashtirishidagi ko'rsatkich va o'zlashtirish darajalari, nazariy va amaliy bilimlarini egallashda «soddadan-murakkabga» qoidasiga asoslangan nazorat topshiriqlarini belgilash 37 hamda talabalarga individual va tabaqalashgan holda yondashuvlar xususiyatlarini hisobga olishi lozim. An’anaviy metodikada talaba shaxsining rivojlanishini hisobga olgan holda uning bilimi ko'nikmaga, undan esa malakagacha rivojlanishiga ahamiyat berilmasligi ayon. An’anaviy ta`limda ta`lim beruvchi talabaga iloji boricha o'rganilayotgan mavzudan ko'proq axborot berishga harakat qiladi. Ta`lim beruvchi axborotlarni to'plash, axborotlarni tanlash va qayta ishlash, o'rganilgan axborotlarni qo'llash kabi bilishning uchta bosqichdan iborat modeliga har doim ham rioya qilavermaydi. Keyingi navbatda talabaning bilish faoliyati (olgan bilimi) uni bilish faoliyatining yangi pog'onasiga, ya’ni bu bilish faoliyatining faollashuv jarayoniga ko'tarishi kerak. Shundagina bilim ko'nikmaga, ko'nikma esa malakaga aylanadi. 38 XULOSA Hozirgi kunda bilimlar juda ko’p bo`lib, ularni egallash uslublari ham zamon va makon talablari asosida tubdan o’zgarmoqda, ular nafaqat zamonaviy zarur bilimlar yig’indisida, balki yangi bilimlarni o’rganish uslublarida ham katta o’zgarishlar ro’y bermoqda. respublikamizda ta’lim tizimining modernizatsiyasi amalga oshirilayotgan ayni paytda yangi mazmun, yondashuv, pedagogik mentalitet taklif etilmoqda. Bunday sharoitlarda fan o’qituvchilari zamonaviy innovatsion texnologiyalar, g’oyalar, yo’nalishlarning keng qamrovida harakatlanishlariga to’g’ri keladi. Ma’lum narsalarni ochish emas, balki respublikamizda mavjud, qolaversa, xalqaro ijobiy pedagogik tajribalardan foydalanishlari zarur. Bugungi ta’lim texnologiyalarini o’rganmay turib, pedagogik savodli mutaxassis bo’lishi mumkin emas. Zero, “Har bir avlod oldida insoniyat yaratgan jamiki boyliklarni, bilimlarni o’rganish, o’zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Hayot taraqqiyoti va jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu vazifani amalga oshirishning birdan bir yo’li ta`lim tizimini tinmay takomillashtirib borish orqali yosh avlodni barkamol, komil inson qilib tarbiyalash” 1 ekanligi doimo pedagoglarning e`tiboridadir. Demak, bugungi ta`lim oluvchi kelajakdagi savodli mutaxassis bo’lishi uchun bizning bosh maqsadimiz ham ma`nan barkamol, mustaqil fikrli shaxs tarbiyalashni izchil amalga oshirish shartdir. Bu borada ta`lim sohasida olib boriladigan ishlar katta ahamiyat kasb etadi. Toki hayot davom etar ekan, ta`lim ham, tarbiya ham zamon o’rtaga qo’yayotgan yangi- yangi talablarga ko’ra muttasil ravishda o’zgarib-yangilanib boraveradi. Biz ham “Pedagogik texnologiya” o`quv qo`llanmasini yaratish drqli ta`lim sohadagi dastlabki qadamlarimizni to’g’ri qo’ydik, deb o`ylaymiz. Mazkur o`quv qo`llanma ustozlarningilg`or tajribalari, fikr-mulohazalari, yaratgan asarlari, turli manbalar asosida etildi. “Pedagogik texnologiya” o`quv qo`llanmasi ilk bor chop etilayotganligi bois kamchilik va nuqsonlardan holi bo`lmasligi tabiiy, shu sababli 1 39 ustozlar tomonidan bildirilgan fikr-mulohazalar uchun biz mualliflar minnatdorchilik bildiramiz. 40 FOYDALNILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. SH.M.Mirziyoev. Konstitutsiya-erkin va farovon hayotimiz, mamlkatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir-Toshkent: O’zbekiston, 2017. 22b 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni.// O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to’plami. –T., 2017. –B.39. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish to’g’risida”gi Farmoni // QHMMB: 06/17/5264/0339-son 01.12.2017 y. 4. Azizxodjayeva N .N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat (darslik). - T.. 2006 y. 5. Ishmuxammedov P., Abdukodirov A., Pardaev A. Tarbiyada innovatsion texnologiyalar. (o`quv qo`llanma). T., 2010. 6. Kolechenko A. K. Entsiklopediya pedagogicheskix texnologiy - SPb.: KARO, 2005g. 7. Selevko G. Pedagogicheskie texnologii na osnove didakticheskogo i metodicheskogo usoversh yenstvovaniya UVP (uchebnoe posobiya). - M. 2005 g. 8. Pedagogicheskie texnologii / Pod. red. Kukush ina V. S. (uchebnoe posobiya). - M .: 2006 g. 9. Podlasiy I. P. Pyedagogika V 2 kn. - M., 2003 g. 10. Kaldibekova A.S., Xodjaev V.X. O‘quvchilarning bilish faolligini oshirish yo`llari - T., 2006 u. 11. Ishmuhamedov R.J. Bolalarni tarbiyalash va sog‘lomlashtirish ishlarida pedagogik texnologiya (o ‘zbek va rus tillarida). - T.,2004 u. 12. Ishmuxamedov R.J. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yullari. - T., 2005 y. 13. Tolipov O ., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari.- T .: 2005 u. 41 14. Sayidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar - Т ., 2003 у . 15. N .N . A zizxo'jayeva pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg' armasi nashriyoti Toshkent2006 16. Sh.S.Shodmonova va boshqalar. Pedagogik texnologiyalar.-T: “Fan va texnologiya”, Tosshkent 2011 17. D.Ro’zieva, M.Usmonboeva, Z.Holiqova. Interfaol metodlar: mohiyati va qo’llanilishi / Metodik qo’llanma.– Toshkent: Nizomiy nomidagi TDPU nashriyoti, 2013. 18. Golish L.V., Fayzullaeva D.M. Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish: O’quv-uslubiy qo’llanma. Innovatsion ta’lim texnologiya seriyasi. – T.: “Iqtisodiyot” nashr., 2011. 19. Golish L.V. Texnologii obucheniya na lektsiyax i seminarax/ Uchebnoe posobie/ Pod ob щ red. Akad. S.S. Gulyamova. - T.: TGEU, 2005. 20. O’. Tolipov, M. Usmonboeva. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. - T.: Fan, 2005 21. A.A.Abduqodirov «Pedagogika» va «Psixologiya» fanlaridan keyslar va ulardan foydalanish uslubiyoti .-T.: «Fan va texnologiyalar», 2015. 22. O`Tolipov, D.Ro`ziyeva. Pedagogik texnologiya va pedagogik maxorat.-T.:Innovatsiyo-ziyo, 2019. 23. Komilov N. Komil inson – millat kelajagi. – Toshkent: O’zbekiston, 2001. Elektron ta’lim resurslari 1. www. tdpu. uz 2. www. pedagog. uz 3. www. Ziyonet. uz 4. www. edu. uz 5. tdpu-IN TRA NET. Ped 42

TEXNOLOGIYA FANI O'QUVCHILARGA QO'YILADIGAN TALABLAR Reja: Kirish I bob. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING RIVOJI. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING ILMIY ASOSLARI. 1.1. Pedagogik texnologiya fan sifatida, uning asosiy kategoriyalari, metodologik asoslari va o`ziga xos jixatlari 1.2. “Texnologiya” va “pedagogik texnologiya” tushunchalari, uning paydo bo`lishi, tarixiy rivojlanish davrlari va pedagogik olimlarning “pedagogik texnologiya” tushunchasiga ta`riflari 1.3. Pedagogik texnologiyaning darajalari, tuzilishi va nazariy asoslari II bob. TA`LIM JARAYONIDA TA`LIM OLUVCHI SHAXSI. PEDAGOGIK TIZIM PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING ASOSI. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR TASNIFI 2.1.O`quvchi shaxsi ta`lim jarayoning obyekti va subyekti sifatida 2.2.Pedagogik jarayon tizim sifatida, pedagogik texnologiyaning asosiy belgilariva tasnifi 2.3.Pedagogik texnologiya turlari III bob.MAQSADNI BELGILASH TA`LIMNI TEXNOLOGIYALSHTIRISHNING ASOSIY ELEMENTI.O`QITISHNI TEXNOLOGIYALASHTIRISHDA METOD VA VOSITALAR 3.1.Ta`lim oluvchilar tomonidan bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirish darajalari, ularga erishishning maqsad va natijalarini shakllantiriash va talabalarning o`quv yutuqlarini nazorat qilish. 3.2.Ta`limni tashkil etish shakllariining mohiyati, mazmuni, guruxlarni shakllantirish tamoyillari, ta`lim texnologiyasida o`qitish metodlarining o`rni, ahamiyati, tasniflanishi va ularni tanlash omillari XULOSA FOYDALNILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1

Kirish Pedagogik texnologiyadan tayyorlangan mazkur o`quv qo`llanma o`zida shu moduldan ma`ruzalar matni, amaliy mashg`ulotlar ishlanmasini mujassamlashtirgan bo`lib, oily ta`lim talabalari, o`qituvchilari uchun mo`ljallangan. O`quv qo`llanmada pedagogik texnologiya fanining maqsadi va vazifalari, ilmiy-tadqiqot metodlari, dolzarb muammolari, ta`lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiya metodlaridan foydalanish istiqbollari va muammolari, pedagogik texnologiyaning darajalari, tuzilishi va nazariy asoslari, o`quvchi shaxsi ta`lim jarayoning obyekti va subyekti sifatida, pedagogik jarayon tizim sifatida, pedagogik texnologiyaning asosiy belgilari va tasnifi, pedagogik texnologiya turlari, ta`lim oluvchilar tomonidan bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirish darajalari, ularga erishishning maqsad va natijalarini shakllantiriash va talabalarning o`quv yutuqlarini nazorat qilish, ta`limni tashkil etish shakllariining mohiyati, mazmuni, guruxlarni shakllantirish tamoyillari, ta`lim texnologiyasida o`qitish metodlarining o`rni, ahamiyati, tasniflanishi va ularni tanlash omillari, “keys-stadi” tushunchasining mohiyati, kelib chiqish tarixi, tipologiyalari va “keys-stadi” texnologiyasini tuzilishi, “hamkorlik pedagogikasi” texnologiyasi, uning mazmuni va o`ziga xosliklari, loyixa” tushunchasining mazmuni, mohiyati, loyixaviy ta`limning o`ziga xosliklari, o`quv loyixasi tushunchasi va “loyixa” texnologiyasini ishlab chiqish qoidasi, tabaqalashtirilgan va individual ta`lim texnologiyasi, axborot texnologiyalari va ta`limning jamoaviy hamda guruxiy texnologiyasi, insonparvarlik pedagogikasi, tarbiya san`ati va tenologiyasi, yaxlit yondashuv va tarbiyaviy ish kabilar yoritilgan. O`quv qo`llanmadan umumiy o`rta ta`lim muassasalari, oily va o`rta maxsus ta`lim muassasalari pedagog xodimlari, tadqiqotchi-izlanuvchilar ham foydalanishi tavsiya etiladi. 2

I bob. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING RIVOJI. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING ILMIY ASOSLARI. 1.1.Pedagogik texnologiya pedagogikaning mustaqil soxasi sifatida Pedagogik texnologiya pedagogikaning mustaqil soxasi sifatida XIX-asrning 2yarmida rivojlandi va fanga kirib keldi. Pedagogika fani differensiyalash jarayonida pedagogika fani tarkibidan alohida yo’nalish, mustaqil fan bo’lib ajralib chiqdi. Pedagogik texnologiya fani hozirda pedagogikaning mustaqil soxasi sifatida OTM.larida o’qitilib kelinadi. Pedagogik texnologiya fanining asosiy maqsadi-yosh avlodda mazkur fan orqali BKM.larni shakllantirish, ta’lim-tarbiya jarayonini yuksak mahorat va san’at bilan bosqara olishdir. Pedagogik texnologiya ta’lim – tarbiya jarayonini yuksak mahorat san’at bilan boshqarishdir. Pedagogik texnologiya – texnologiyaga nisbatan tor tushuncha bo’lib-unda faqat ta’lim-tarbiyaning nazariy va amaliy asoslarini mahorat, san`at bilan o’rganish. Pedagogik texnologiyalar pedagogik jarayonning ijtimoiy maqsadga yo’naltirilgan usul, shakl va uyushmalar yigindisiga asoslangan loyihadir. Shuningdek, pedagogik texnologiyalar-pedagogik jarayonni yangicha qurish boshqarish tashkil etishning mexanizmidir. Pedagogik texnologiya fan sifatida, uning asosiy kategoriyalari, metodologik asoslari va o`ziga xos jixatlari Pedagogik texnologiya (PT) – shunday bilimlar sohasiki, ular yordamida 3 – ming yillikda davlatimiz ta’lim sohasida tub burilishlar yuz beradi, Ta`lim beruvchifaoliyati yangilanadi, talaba yoshlarda hurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, vatanga mehr-muhabbat, insonparvarlik tuyg’ulari tizimli ravishda shakllantiriladi. «Texnologiya»ning fan sifatida vujudga kelishiga – XVII asrda, sanoat ishlab chiqarishini paydo bo`lishi metallurgiya, mashinasozlik, jumladan sanoat jihozlari, paroxod, parovoz, o`q otuvchi qurollarni ishlab chiqarish jadal rivojlana boshlanishi, sabab bo`ldi. Bunday murakkab va mehnattalab mashina va jihozlarni 3

ishlab chiqarishni, faqat texnologik jarayoni aniq ishlab chiqilgan texnologik hujjatlar asosida tashkil etish mumkin edi. Ushbu hujjatlarda – xom ashyo, materiallar, yarim fabrikat va mahsulotlarni olish, ishlov berish, qayta ishlash yo`llari va usullarining murakkab jarayonlarini o`zaro bog’liq, ketma-ket va aniq bajariladigan harakat, operatsiyalarga bo`lib, rejalashtirilgan natijaga erishish tasvir etiladi. Bu kengaytirilgan va ommaviy ishlab chiqarishga asos bo`ladi. Bizning davrda, texnologiya deb, ma’lum ishni bajarish san’ati tushuniladi. Uni egallash uchun u aks ettirilgan texnologik hujjatlarni chuqur o`rganish taqozo etiladi. «Texnologiya»ning fan sifatida shakllanishi, texnologiyani ko`paytirish va shu asosda mutaxassislarni ommaviy tayyorlash, hamda ommaviy ishlab chiqarishni tashkil etish imkoniyatini keltirib chiqardi. «Texnologiya» va «Pedagogika»ning fan sifatida bir tarixiy davrda shakllanganligi, bu qonuniy hodisadir. PT – bu Ta`lim beruvchi(tarbiyachi)ning o’qitish (tarbiya) vositalari yordamida ta`lim oluvchi(talaba)larga muayyan sharoitda ta’sir ko’rsatishi va aks ta’sir mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarining jadal shakllanishini kafolatlaydigan jarayondir. Yuqorida keltirilgan ta’rifdan ko’rinib turibdiki, PT tushunchasini izohlashda texnologiya jarayoni asos qilib olindi. Aslini olganda ham bu tushunchaga berilgan ta’riflar soni pedagogik adabiyotlarda nihoyatda ko’pdir. Pedagogik nashrlarda «texnologiya» atamasining xilma-xil ko’rinishlarini uchratish mumkin: «o’qitish texnologiyasi», «o’quv jarayoni texnologiyasi», «ma’lumot texnologiyasi» va hokazo. O’qitish texnologiyasi PTga yaqin tushuncha bo’lsa-da, aynan o’xshash ma’noni anglatmaydi, chunki u ma’lum predmet, mavzu va savollar doirasidagi aniq o’quv materialini o’zlashtirish yo’lini muayyan texnologiya atrofida ifoda etadi. U ko’proq xususiy metodika bilan bir jinslidir. 4

PT esa ma’lumot texnologiyasini joriy etish taktikasini ifodalaydi va «Ta`lim beruvchi– moddiy muhit – ta`lim oluvchi (talaba)» funksional tizim qonuniyatlariga tegishli bilimlar asosida quriladi. Hozirgi kunda o’qituvchilar metodikani ko’p hollarda texnologiyadan ajrata olmayaptilar. Shu boisdan bu tushunchalarni aniqlashtirish kerak bo’ladi. Metodika o’quv jarayonini tashkil etish va o’tkazish bo’yicha tavsiyalar majmuasidan iborat. Metodikadan ko’zlangan aniq maqsad predmet mavzulariga oid nazariyalarni aniq hodisalar tekisligiga ko’chirishdir. Misol uchun, gaz qonunlari tushunchalarini shakllantirish metodikasi yoki energiyaning saqlanish qonunini fizika kursining elektr bo’limida qo’llash metodikasi va h.k. PT o’qitish jarayonining o’zaro bog’liq qismlarini tashkiliy jihatdan tartibga keltirish, bosqichlarini qurish, ularni joriy etish shartlarini aniqlash, mavjud imkoniyatlarni hi-sobga olgan holda belgilangan maqsadga erishishini ta’minlay-di. Yoxud PT o’qituvchining kasbiy faoliyatini yangilovchi va ta’limda yakuniy natijani kafolatlaydigan muolajalar yig’in-disidir. Texnologiya o’zining egiluvchanligi, natijalarning turg’unligi, samaradorligi, oldindan loyihalanish zarurati bilan metodikadan farqlanib turadi. SHu bilan birgalikda ma’lum vaqt davomida PT o’quv jarayonini texnik vositalar yordamida amalga oshirish, deb qarab kelinadi. Faqat 70- yillardan boshlab pedagogik adabiyotlarda bu tushunchaning mohiyati yangicha talqin etila boshlandi. YApon olimi T.Sakamoto tomonidan «o’qitish texnologiyasi - bu o’qitishning maqbulligini ta’minlovchi yo’l-yo’riqlar tizimi bilan bog’liq bilimlar sohasi» ekanligi e’tirof etiladi. Obyektiv borliqni o’rganishning tizimli yondashish metodi fanda keng ko’lamda qo’llanilgach, uning ta’siri ostida asta-sekinlik bilan PT mohiyatiga ham aniqlik kiritildi: rus olimasi N.F.Talizina texnologiyani «belgilangan o’quv maqsadiga erishishning oqilona usullarini aniqlashdan iborat»deb tushuntiradi. Shuningdek, olima zamonaviy o’qitish texnologiya-si haqida fikr yuritib, uni alohida fan sifatida qarash lozimligini o’qtiradi: «O’qitish texnologiyasi – bu o’quv 5

Похожие

Texnologiya darslari jarayonida oʻquvchilarni milliy hunarmandchilikda ijodkorligini shakillantirish
INGLIZ TILI DARSLARIDA TA’LIM SIFATINI TA’MINLOVCHI ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA
“KIMYO” FANIDA O‘QITUVCHILARI UCHUN CROCODILE DASTURIDA VIRTUAL LABORATORIYALARNI TASHKIL ETISHNI O‘RGATUVCHI ELEKTRON RESURS ISHLAB CHIQISH
BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHISIGA QO`YILADIGAN DIDAKTIK TALABLAR
Pedagogik dasturiy vositalar