ONA TILI VA ADABIYOT FANINI O'QITISHDA ZAMONAVIY TA'LIM TEXNOLOGIYALARI VA INNOVATSIYALAR
![ONA TILI VA ADABIYOT FANINI O'QITISHDA ZAMONAVIY
TA'LIM TEXNOLOGIYALARI VA INNOVATSIYALAR
1](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_1.png)
![MAVZU: ONA TILI VA ADABIYOT FANINI O'QITISHDA
ZAMONAVIY TA'LIM TEXNOLOGIYALARI VA INNOVATSIYALAR
MUNDARIJA:
Kirish. O’qitish texnologiyalari haqida
I.bob. Ona tilini o‘qitishning innovatsion texnologiyalari fanning
taraqqiyot bosqichlari
II.bob. Ona tili va adabiyot ta’limda o‘qituvchi va o‘quvchi
munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlari
III.bob. Ona tili va adabiyot darslarida o‘yin texnologiyalaridan
foydalanish.
IV.bob. Shaxsning individual imkoniyatlari va innovatsion
texnologiyalar.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_2.png)
![KIRISH. O’QITISH TEXNOLOGIYALARI HAQIDA
Muammoli, rivojlantiruvchi va evristik o’qitishning qiyosiy tavsiflari
O’qitishdagi evristik yondoshuvlarni rivojlantirish va boyitish innovatsion
didaktik tizimlar bilan bog’liq. Bunday tizimlar XX asrning ikkinchi yarmida
rivojlana boshladi. O’qitishning evristik aspekti muammoli (A.V.Brushlinskiy,
1983) va rivojlantiruvchi (D.B.Elkonin, 1995; V.V.Davidov, 1986, 1996;
L.V.Zankov 1986 va b.) o’qitish texnologiyalariga xos.
O’qitishning bu ikki texnologiyasi 60-70-yillarda yalpi qo’llanadigan
normativ yo’nalishli o’qitish usuliga muqobil bo’lib yuzaga chiqdi. Ta’lim
tizimida o’quvchining rolini oshirish amaliyoti kiritila boshladi. Muammolilik
printsipi axborot izlashni oddiy taqlid qilishdan boshlangan bo’lib, bunda
o’qituvchi o’quvchining nimani izlashi lozimligini ilgaridan bilgan, o’quvchini
to’g’ri javobga yo’naltirgan. Keyinchalik pedagogikaga ta’lim mahsuloti
nafaqat o’quvchiga, balki o’qituvchi uchun ham noma’lum bo’lishi mumkin,
degan g’oya kirib keldi (V.S.Bibler, 1975). Buning natijasida, o’qituvchi va
o’quvchi bir xilda noma’lumlik vaziyatida bo’lib, o’quvchi bilan o’qituvchi
o’rtasida dialogli o’qitish metodikasi paydo bo’ldi (S.Yu.Kurganov, 1989).
Muammolilik g’oyasi o’qitishda keng ko’lamda qo’llanila boshladi
(V.G.Kudryavtsev,1991).
Evristik o’qitishning uni muammoli va rivojlanuvchan o’qitishdan
farqlovchi xususiyatlarini qisqacha ko’rib chiqamiz. Muammoli o’qitish
maqsadi – o’qituvchi tomonidan taklif etilgan, maxsus bilim orttirishga xizmat
qiladigan masala – muammoni o’quvchilar o’z aql – idroklari bilan yechishdan
iborat. Muammoli o’qitish metodikasiga ko’ra, o’qituvchi o’quvchilarni
masalani yechishga yo’naltiradi. Ta’limda evristik yondoshish o’qituvchi va
o’quvchini oldindan noma’lum bo’lgan natijaga erishishlarini ko’zlagani uchun
muammoli o’qitish imkoniyatlarini kengaytirishga imkon beradi.
Evristik o’qitish maqsadi o’tgan tajribani oddiy uzatish emas, balki
o’quvchilarda mavjud ma’lumotlarga nisbatan yangi, kelajakni tuzishga
3](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_3.png)
![qaratilgan shaxsiy tajriba va uning mahsulini yaratish faoliyatiga erishishdan
iborat. Demak, talabalar ma’lum yechimlarni o’zlashtirish bilan cheklanmasdan,
faoliyat usullarini o’rganishlari lozim, shundagina ta’limdagi reproduktiv
faoliyat ijodga ko’maklashishi mumkin. Muammoli o’qitish umumqabul etilgan
shaklda, odatda, intellektual yondoshish talab etiladigan mavzu va fanlarda
qo’llaniladi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» yuksak umumiy madaniyatga
va kasb – hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, siyosiy hamda
ijtimoiy hayotda to’g’ri yo’l topa bilish mahoratiga ega bo’lgan, istiqbol
vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini
shakllantirish, shuningdek, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga
moslashgan, ta’lim va kasb – hunar dasturlarini ongli ravishda puxta
o’zlashtirgan, jamiyat, davlat va oila oldida o’z javobgarligini nazarda tutgan
pedagogik g’oyani ilgari suradi. Ushbu pedagogik g’oya ta’lim oldiga: - ta’lim
va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirilayotgan yangilanish,
rivojlangan huquqiy – demokratik davlat qurilishi jarayonlariga moslash; -
kadrlar tayyorlash milliy tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy –
iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat,
texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta
qurish; - ta’lim oluvchilarni ma’naviy–ahloqiy tarbiyalashning samarali
shakllari va uslublarini ishlab chiqish hamda joriy etishni hal etish vazifalarini
ko’ndalang qilib qo’ydi.
«Texnologiya» yunoncha so’z bo’lib, «techne» - mahorat, san’at,
«logos» - tushuncha, o’rganish demakdir. Pedagogik texnologiya atamasiga har
bir didakt olim o’z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda ta’rif beradi. Hali bu
tushunchaga to’liq va yagona ta’rif qabul qilinmagan. Ushbu ta’riflar ichida eng
maqsadga muvofig’i YuNESKO tomonidan berilgan ta’rif sanaladi.
Pedagogik texnologiya –ta’lim shakllarini optimallashtirish maqsadida
o’qitish va bilimlarni o’zlashtirish jarayonining inson salohiyati va texnik
resurslarni qo’llash, ularning o’zaro ta’sirini aniqlashga imkon beradigan tizimli
4](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_4.png)
![metodlar majmuasidir. Pedagogik texnologiya ta’lim amaliyotida uchta darajada
qo’llaniladi:
1 . Umumiy pedagogik daraja . Umumiy pedagogik (umumdidaktik,
umumtarbiyaviy) texnologiya ta’lim–tarbiya jarayonining yaxlit tizimliligi,
ma’lum bir hudud, o’quv yurti tomonidan uzluksiz ta’lim tizimining muayyan
bir bosqichidagi texnologiyaning umumiy qonuniyatlari, ilmiy nazariy asoslari,
printsiplari, amaliyotda qo’llashning umumiy xususiyatlari, shart–sharoitlarini
ifodalaydi.
Shu o’rinda qayd etish kerakki, uzluksiz ta’lim mazmuni orqali tegishli
o’ziga xos maqsad va vazifalarni amalga oshirish ko’zda tutilganligi sababli,
pedagogik texnologiya ham o’ziga xos xususiyatga ega bo’ladi. Bu darajada
pedagogik texnologiya pedagogik tizim tushunchasiga sinonim hisoblanadi.
Uningtarkibiga ta’lim–tarbiya jarayonining maqsad va vazifasi, mazmuni, vosita
va metodlari, tarbiya jarayonining ob’ekti va sub’ekti faoliyatining algoritmlari
kiradi.
2. Xususiy metodik daraja. Bunda pedagogik texnologiyaning muayyan
bir predmet, kursni o’qitish jarayonining maqsad va vazifalarini amalga oshirish
maqsadida foydalaniladigan ta’lim mazmuni, o’qitish vositalari, metodlari,
shakllarining majmuasi tushuniladi.
3. Lokal (modul) daraja. Bunda talim – tarbiya jarayonining ma’lum bir
qismining xususiy didaktik va tarbiyaviy maqsadini hal etishga qaratilgan
texnologiya tushuniladi. Unda o’quvchilarning mustaqil ishlashlarini tashkil
etish, o’quvchilar bilimini nazorat qilish, shaxsiy fazilatlarni shakllantirish kabi
masalalar ko’zda tutiladi. Pedagogik texnologiyaning yuqorida qayd etilgan
uchta darajasi bir–birini to’ldiradi va taqozo etadi.
Biz pedagogik texnologiyani qo’llash haqida so’z yuritishdan avval,
pedagogik texnologiyaning didaktikada ishlab chiqilgan tasnifiga to’xtashni
lozim topdik. Pedagogik texnologiyalar mazmuni, mohiyatiga ko’ra
quyidagicha tasniflanadi:
5](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_5.png)
![I. Shaxsga mo’ljallanganligiga ko’ra: - bilim, ko’nikma va malakalarni
shakllantirishga mo’ljallangan axborot texnologiyalari; - aqliy faoliyat usullarini
shakllantirishga qaratilgan aqliy faoliyat turlari; - estetik va axloqiy
munosabatlarni tarkib toptirishga mo’ljallangan hissiyotli– estetik va hissiyotli–
axloqiy texnologiyalar; - ijodiy faoliyatni rivojlantirishga qaratilgan evristik
texnologiyalar.
II. Mazmun va tuzilishiga ko’ra: - ta’lim–tarbiya berishga qaratilgan
texnologiyalar; - dunyoviy va diniy ta’limga mo’ljallangan texnologiyalar; -
umumta’lim va kasb ta’limi texnologiyalari; - insonparvarlik va texnokrat
texnologiyalari; - xususiy predmet texnologiyalari; - monotexnologiya va
kompleks (majmua) texnologiyalari.
III. Ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va
boshqarilishiga ko’ra V.P.Bespalko quyidagi texnolgiya turlarini tavsiya
etadi: 1. Klassik ma’ruza ta’limi. 2. O’TV yordamida ta’lim berish. 3.
”Maslahatchi - konsultant” tizimi. 4. ”Kichik guruhlar” tizimi–guruhli
differentsial o’qitish usuli. 5. Kompyuter ta’limi. 6. ”Repetitor” tizimi–
indvidual ta’lim. 7. Dasturli ta’lim. 8. Mustaqil ish.
IV. Ta’lim–tarbiya jarayonida o’quvchi shaxsining tutgan o’rni
muhim ahamiyat kasb etadi. Shunga ko’ra pedagogik texnologiyalar quyidagi
guruhlarga ajratiladi: A) avtoritar texnologiyalar; B) didaktotsentrik
texnologiyalar; V) shaxsni har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan
texnologiyalar; G) insonparvarlik va hamkorlik texnologiyalari; D) erkin tarbiya
texnologiyalari.
V. Hozirgi zamon ta’lim tizimida amal qilayotgan an’anaviy ta’limni
mazmunan yangilash va ta’lim jarayonini tashkil etishni tubdan
o’zgartirishga qaratilgan texnologiyalarni quyidagi guruhlarga ajratish
mumkin:
1. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish
asosidagi pedagogik texnologiya.
6](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_6.png)
![2. O’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va samaradorligini
oshirishga qaratilgan pedagogik texnologiya.
3. Ta’lim jarayonini tashkil etish va boshqarishning samaradorligini
oshirishga qaratilgan pedagogik texnologiya.
4. O’quv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish vaqayta ishlash
asosidagi pedagogik texnologiya.
5. Xalq pedagogikasi metodlaridan foydalanish pedagogik texnologiyasi.
6. Alternativ pedagogik texnologiya.
7. Majmuali politexnologiya.
Yuqorida tasniflangan pedagogik texnologiyalar ichida V guruh hozirgi
zamon ta’lim tizimida hukmronlik qilayotgan an’anaviy ta’limni mazmunan
yangilash va ta’lim jarayonini tashkil etishni tubdan o’zgartirishga qaratilgan
texnologiyalar eng katta guruhni tashkil etadi.
7](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_7.png)
![I.BOB. ONA TILINI O‘QITISHNING INNOVATSION
TEXNOLOGIYALARI FANNING TARAQQIYOT BOSQICHLARI
Metodika so’zi quyidagicha izohlanadi: 1. Biror ishni bajarish, amalga
oshirish, ado etish metodlarining, usullarining yig’indisi. Ilmiy tadqiqot
metodikasi.
2. O’qitish usullari haqida tahlimot. Ona tili metodikasi. Maqsadga
etishishdagi qo’llaniladigan usullar tizimi usul yoki yo’l – metodika deyiladi.
Metodologiya so’ziga “O’zbek tilining izohli lug’ati”da quyidagicha
izoh berilgan: ”Umuman, ilmiy metod haqidagi xususan, ayrim fanlarning
metodlari haqidagi tahlimot. Tarix metodologiyasi. (O’TIL. 2006. 583-b.) Kishi
maqsad sari qilgan harakatida unga tamoyil bo’lib xizmat qiladigan maqsad
ko’rsatkichlari bilan shu harakat davomida amal qilishi shart bo’lgan
qonuniyatlar majmuiga Metodologik asos deyiladi.
Inson faoliyati jarayonida umumiy va xususiy metodologiyalardan bir
xilda o’z ishlarini amalga oshiradilar, aks holda harakatlari zoe ketadi. «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi»da tahlim tizimiga ilg’or pedagogik texnologiyalarni
joriy qilish va o’zlashtirish zarurligi ta’kidlanadi.
Rus pedagogi B. T. Lixachyov tahkidlashicha, pedagogik texnologiya –
o’qitishning, tahlim shakllari, metodlari, usullari, yo’llari tarbiyaviy
vositalarning maxsus yig’indisi va kompanovkasi (joylashuvi)ni belgilovchi
tartiblar majmuasi; u pedagogik jarayonning tashkiliy – uslubiy vositalaridan
iborat. Pedagoik texnologiya o’quv jarayonini texnologiyalashtirishni
butunligicha aniqlovchi tizimli kategoriyadir. Ta’lim texnologiyalari pedagogik
faoliyatning mahlum sohasini qamrab oladi. Faoliyat sohasi, bir tomondan,
tanlangan texnologiyaga muvofiq uning asosini tashkil etuvchi qatorlar tizimini
hosil qilsa, ikkinchi tomondan, faoliyatning tarkibiy qismi sifatida yuzaga
chiqadi.
Texnologik yondashuv turli sohalarni kontseptual va loyihali
o’zlashtirish, tahlimiy, pedagogik, ijtimoiy faoliyat qirralarini ochishda yangi
8](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_8.png)
![imkoniyatlarni yaratadi. Jumladan: - natijalarni yuqori aniqlikda qayd etish va
pedagogik jarayonni samarali boshqarish; - mavjud amaliy tajribani ilmiy
asosda tahlil etish va qo’llash; - tahlimiy va ijtimoiy-tarbiyaviy muammolarni
yaxlit hal etish; - shaxs rivojlanishi uchun qulay sharoitni tahminlash; -
resurslardan oqilona foydalanishni yo’lga qo’yish; - samarador yangi
texnologiyalarni ishlab chiqarish va ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal etish
imkonini beradi.
Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi–o’quvchi shaxsini
rivojlantirish orqali tahlim maqsadiga erishishni tahminlashdan iboratdir.
Pedagogik texnologiya muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq
maqsadga yo’naltirilgan hamda ushbu maqsadning natijasini kafolatlovchi
pedagogik faoliyat jarayonining mazmunidir.
Tahlim-tarbiya jarayoni butun mashg’ulot davomida o’quvchi faolligi va
qiziquvchanligini muntazam ravishda uyg’otib borish maqsadini ko’zda tutadi.
O’quv ommilarini yaratishga asoslangan pedagogik texnologiya
o’quvchilarning tezkorlik bilan o’quv yoki o’quv ishlab chiqarish faoliyatiga
jalb qilish imkonini beradi. Aks holda, zaif, etarli darajada tushunarli bo’lmagan
yoki aniq natija ko’zlanmagan topshiriqlar mashg’ulotning samarasiz
yakunlanishiga olib keladi. Bunday holatlar o’qituvchining o’quvchiga nisbatan
salbiy munosabatda bo’lishiga zamin yaratadi hamda bu hol o’quvchining
ortiqcha hissiyotlarga berilishi, o’quv faoliyatiga undovchi rag’batning
pasayishi, o’qishdan bezishi hamda o’quv predmeti va o’qituvchiga nisbatan
salbiy munosabatda bo’lishiga sabab bo’ladi.
O’qituvchi va o’quvchi orasidagi munosabat insonparvarlik mezonlari
asosida tashkil etilib, noxush hissiyotlarni bartaraf etishga yo’naltirilishi lozim.
O’qituvchi va o’quvchi orasidagi munosabat erishilgan yutuqlardan zavqlanish,
o’quv faoliyatiga nisbatan chanqoqlik bilan intilish hamda birgalikdagi ijodiy
muloqotga chorlashi kerak. Bu esa pedagogik tahsirning yuzaga kelishi uchun
zarur bo’lgan o’zaro aloqa vositasi – “ko’prik”ni hosil qiladi.
9](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_9.png)
![Tahlim jarayonida o’quvchi shaxsiga nisbatan hurmatsizlik bilan
yondashilganda ko’zda tutilgan talabchanlikka, ayniqsa, ongli intizomni
o’rnatish mumkin emas. Boshqa bir tomondan olib qaraganda, pedagogik
munosabatning tarkibiy qismi bo’lgan muloqot (kommunikativ faoliyat)ni turli
shakllarda uyushtirish mumkin.
O’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi munosabat turlarini shartli
ravishda uch turga bo’lish mumkin: 1) sust ijobiy 2) barqaror ijobiy 3) barqaror.
1. Sust ijobiy. O’qituvchilarning umumiy hissiy-ijobiy holatdagi vaziyatlarda
o’quvchilar jamoasi bilan ijobiy, ammo faol bo’lmagan munosabatni tashkil
etishlari bilan tavsiflanadi. 2. Barqaror ijobiy. O’qituvchining o’quvchilarga
nisbatan barqaror – ijobiy munosabati, ularga g’amxo’rlik ko’rsatish,
qiyinchiliklarni engishga yordam berish, ular bilan vazmin va teng ohangda
muloqotda bo’lish bilan amalga oshadi. 3. Barqaror. Barqaror xususiyatga ega
munosabat o’qituvchilarning umumiy hissiy-ijobiy holatdagi vaziyatlarda
o’quvchilar jamoasiga nisbatan barqaror munosabatda bo’lishlari bilan
tavsiflanadi. O’quv omillarini yaratishga asoslangan pedagogik texnologiya
o’qituvchilarning o’quvchilarga muloqot asosida tahsir etish yo’llarini ham o’z
ichiga oladi. Keng tarqalgan metod yoki muloqot tahsirlari quyidagilardan
iborat: ishontirish, isbotli natijalarga asoslanish, bevosita hamda bilvosita tahsir,
o’z-o’zini tarbiyalash va o’zaro tahsir metodlari.
Ona tili tahlimida musobaqa darslarini o’tkazishdan maqsad
o’quvchining olgan bilimlarini sinab ko’rish, o’zaro munozara – muloqot
jarayonida til imkoniyatlaridan foydalana bilish, nutqiy mahorat, tez va aniq
fikrlash darajasini, muammoli vaziyatlardan chiqa olish malakasini baholashdan
iboratdir. Musobaqa darslari o’quvchilarda faollik, topqirlik, zukkolik
fazilatlarini shakllantiradi, ularni mustaqil ijodiy mushohada yuritishga
odatlantiradi, zarur va foydali ko’nikmalarni hosil qilishga yordam beradi.
Samarali dars shakllaridan bo’lgan musobaqa darsi til mashg’ulotlarining
qiziqarli o’tishi va o’quvchilarning faol ishtirokini tahminlovchi vositadir.
10](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_10.png)
![Musobaqa darslari uchun mavzular: “Nutq tovushlarining siri”, “So’z harfidan
so’z yasang”, “Tinish belgilar musobaqasi”, “So’zshunoslar anjumani”,
“Zakovat” darslari va h. O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan
ijtimoiy islohotlar jamiyat taraqqiyotini tahminlash, uzluksiz tahlim tizimini
joriy etish, shuningdek, mustaqil fikr egasi, erkin va ijodkor shaxsni tarbiyalab
voyaga etkazishda alohida ahamiyat kasb etmoqda. Tahlimiy islohotlarning
ikkinchi sifat bosqichi kechayotgan mavjud sharoitda O’zbekiston
Respublikasinig «Tahlim to’g’risidagida»gi Qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi»da belgilangan vazifalarni to’laqonli amalga oshirishga erishish
hamda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyatlariga tayangan holda dastur
mazmuniga tegishli o’zgartirishlarni kiritish yo’lida amaliy harakatlar olib
borilmoqda. Ta’lim jarayoniga yangi ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy
etishga qaratilgan mazkur sharoitda hosil qilingan muayyan tajribaga tayangan
holda tahlim muassasalarida barcha o’quv fanlarini o’qitish jarayonida yangi
pedagogik texnologiya larni faol joriy etish, uni o’qituvchi va o’quvchi
faoliyatining ijodiy hamkorligiga asoslangan yangi bosqichga ko’tarishga,
jumladan, ona tili fanidan o’quvchilarda mustaqil tahlim olish ko’nikma va
malakalarini shakllantirishga, tahlimni noanhanaviy shakl, metod va vositalar
yordamida tashkil etishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyatni yo’lga qo’yish
imkonini berdi. Bizga mahlumki, Kadrlar tayyorlash milliy modelining bosh
g’oyasi komil inson va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga etkazishdan
iborat.
Mustaqil fikrlash hamda ijodkorlik barkamol shaxs qiyofasida aks
etuvchi ifodalarni yanada boyitadi. Zero, ijtimoiy taraqqiyotning muayyan
bosqichida tashkil etiladigan faoliyatning ijobiy natijaga ega bo’lishida Ushbu
ikki xislat asosiy mezonlar sifatida eg’tirof etilmoqda. O’quvchi-talaba shaxsini
mustaqil fikrlash va ijodkorlik ko’nikmalarini shakllantirishda umumiy o’rta
tahlim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida tashkil etiladigan
ona tili tahlimi katta imkoniyatlarga ega.
11](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_11.png)
![Mazkur imkoniyat tubandagi holatlar bilan tavsiflanadi. 1) umumiy o’rta
tahlim muassasalarida, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida taxsil olish
shaxs tomonidan ijtimoiy borlik mohiyatini anglab olishida muhim o’rin
tutuvchi o’smirlik davrida kechadi, ushbu davr shaxsiy va psixologik
sifatlarning muayyan xususiyat (ijobiy va salbiy) kasb etishi va
barqarorlashuvida o’ziga xos o’rin tutadi. 2) ona tili mavzulari, ularga mos
yaratilgan jumla, matn vositasida o’quvchi- talabalarni ijtimoiy munosabatlar
mazmuni, shuningdek, yaxshilik va yomonlik, ezgulik va qabohat, olijanoblik
va qabihlikning mohiyatidan xabardor etish uchun zarur sharoitni yaratish
imkoniyatini yaratadi.
Ana shu munosabat negizida o’quvchi-talabaning dunyoqarashi, hayotiy
pozitsiyasi va maqsadi aks etadi. Hozirgi kunda amaliyotda pedagogik
texnologiyani qo’llash, dars jarayonini demokratlashtirish, o’qituvchi va
o’quvchi hamkorligini, ijodkorligini rivojlantirmoqda. O’quvchi va o’qituvchini
doimiy izlanishga, o’z ustida ishlashga, do’stona munosabatda bo’lishga undash
bilan dars samaradorligini oshirish va o’quvchi bilim doirasining o’sishiga
asosiy omil bo’lmoqda.
Interfaol degani bu – o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro hamkorligi
asosida do’stona muhit yaratish, dars samaradorligini oshirish, o’quvchilarda
mustaqil fikrlash, fikr – mulohaza yuritish, munosabat bildirish ko’nikmasini
shakllantirish demakdir. Bu usulda o’quvchi o’zi faol ishtirok etgan holda,
yakka, juftlikda, guruhlarda muammo va savollarga javob topishga harakat
qiladi, fikrlaydi, baholaydi, yozadi, so’zga chiqadi, dadil hamda asoslar orqali
qo’yilgan masalani yoritib borishga harakat qiladi. Bu esa o’quvchilarning
xotirasida uzoq saqlanadi. Yangi mavzu (axborot)ni o’zlashtirishda tanqidiy,
tahliliy yondosha oladi. O’qituvchi faqat fasilitator (yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi,
tashkil qiluvchi, kuzatuvchi) vazifasini bajaradi. Ilg’or pedagogik
texnologiyalarning juda ko’p usullari mavjud. Bu usullardan o’quvchining
yoshi, psixologik xususiyati, bilim darajasiga qarab foydalanish lozim bo’ladi.
12](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_12.png)
![5-7 sinflarda «Aqliy hujum», «Kichik guruhlarda ishlash», «Sinkvoyn», «B,B,B
usuli» (Bilar edim, bilishni xohlayman, bilib oldim»), «Menga oxirgi so’zni
bering», «Test» usullaridan foydalanish yuqori samara beradi. Yuqori sinflarda
ushbu usullar bilan birga «Tanqidiy tafakkur», «Debatlar» (yozma va og’zaki)
«Nuqtai nazaring bo’lsin», «Har kimga har kim o’rgatadi», «Kubiklar», «Insert»
usullaridan o’rinli foydalanish dars sifatining yuqori bo’lishi bilan birga,
o’quvchilarning shaxs sifatida shakllanishida, har qanday sharoitda ham o’z
nuqtai nazariga ega bo’lgan erkin fikrlovchi inson bo’lishida katta yordam
beradi.
Yangi pedagogik texnologiyaning ayrim o’yinlari tubandagilar: «Aqliy
hujum:» Sinfdagi har bir o’quvchiga o’qituvchi qo’ygan savol yoki muammo
yuzasidan o’z fikrini bayon etishiga imkon beruvchi o’quv uslulidir.
Usul mohiyati «bir kala – yaxshi, o’n beshtasi undan ahlo » printsipi
bo’yicha o’qituvchi tomonidan belgilangan muammo yoki savol yuzasidan
ehtimol tutiladigan hamma fikrlar variantlarining barcha fikrlari shu jumladan,
aytarli to’g’ri bo’lmaganlari ham inobatga olinadi. «Aqliy hujum» ni o’tkazish
usluli: 1) O’qituvchi sinfga savol, topshiriq yoki muammo beradi va
o’quvchilarga o’z fikrlarini aytishni taklif qiladi. 2) Istisno tariqasida barcha
fikrlar (qancha ko’p bo’lsa, shuncha yaxshi) sinf taxtasiga yozib boradi. 3)
barcha fikrlar yozib olinganidan keyin o’qituvchi o’quvchilar bilan birga
g’oyalarni aniqlashtiradi, aytilgan fikrlarga tuzatishlar kiritadi, keyinchalik
ishdan foydalanish maqsadida ulardan eng muhimlarini ajratib ko’rsatadi.
« Aqliy hujum »ni o’tkazish qoidalari: 1) «Aqliy hujum»ni o’tkazish
uchun belgilangan vaqt reglamentiga aniq rioya qilish lozim. 2) Belgilangan
vaqt doirasida barcha xohlovchilarga o’z fikrini bayon etish imkoniyatini berish
kerak. 3) O’quvchilar tomonidan aytilgan fikrlar tanqid va muhokama
qilinmasligi yoki baholanmasligi mumkin. 4) Zarur bo’lib qolgan taqdirda
bayon etilgan fikrga tuzatishlar kiritish kerakki, bu narsa g’oya yoki fikrni aniq
va qisqacha ifodalash imkonini beradi. Mazkur usulni ona tilidan o’tkaziladigan
13](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_13.png)
![murakkab mavzular: so’z tarkibi, o’zak, qo’shimchalarning turlari; ergash gapli
qo’shma gaplar haqidagi mavzularni o’tishda foydalanish mumkin.
Yangi pedagogik texnologiyaning tamoyillaridan biri tahlim-tarbiya
jarayonini individuallashtirish, yahni tahlim-tarbiya jarayonining o’ziga xos
yo’nalishda olib borish. Ikkinchisi, o’quvchi-o’qituvchi munosabati bo’lib,
tahlim jarayonida o’quvchi tahlimning ham obhekti, ham subhekti bo’la olishi,
o’qituvchi uning faoliyatini tashkil etuvchi, boshqaruvchi, asosiy mashuliyatni
o’z zimmasiga olgan subhektdir. O’quvchilarning fikrlashi, ongi
o’zgarayotgani, mustaqil fikrlash qobiliyati ham shakllanayotgan tahlimdagi
yangilanishlar samara bera boshlaganligi natijasi sifatida baholanishi kerak.
Hozirgi kunda tahlim jarayonida interaktiv metodlar, innovatsion-
integratsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarni o’quv
jarayonida qo’llashga bo’lgan qiziqish, ehtibor kundan-kunga kuchayib
bormoqda, bunday bo’lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha anhanaviy
tahlimda o’quvchi- talabalarni faqat tayyor bilimlarni egallashga o’rgatilgan
bo’lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarini o’zlari qidirib
topishlariga, mustaqil o’rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o’zlari
keltirib chiqarishlariga o’rgatadi.
O’qituvchi bu jarayonda shaxsning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi
va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik,
yo’naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Tahlim jarayonida o’quvchi-talabi
asosiy figuraga aylanadi. Shuning uchun oliy o’quv yurti talabalariga
zamonaviy o’qitish metodlari- integraktiv metodlar, innovatsion
texnologiyalarni o’qitishning o’rni va roli benihoya kattadir. Pedagogik
texnologiya va pedagogik mahoratga oid bilim, tajriba va interaktiv metodlar
o’quvchi – talabalarni bilimli, etuk malakaga ega bo’lishlarini tahminlaydi.
Innovatsiya (inglizcha inovation) – yangilik kiritish, yangilikdir.
Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o’qituvchi va talaba
14](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_14.png)
![faoliyatiga yangilik, o’zgartirishlar kiritish bo’lib, uni amalga oshirishda asosan
interaktiv metodlardan to’liq foydalaniladi.
Interaktiv metodlar – bu jamoa bo’lib fikrlash deb yuritiladi, pedagogik
ta’sir etish usullari bo’lib, tahlim mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Bunday pedagogik hamkorlik jarayoni o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib,
ularga quyidagilar kiradi:
- o’quvchi-talabalarning dars davomida befarq bo’lmaslikka, mustaqil
fikrlash, ijod eti shva izlanishga majbur etishi;
- o’quvchi-talabalarni o’quv jarayonida bilimga bo’lgan qiziqishlarini
doimiy ravishda bo’lishini tahminlash;
- o’quvchi-talabaning bilimga bo’lgan qiziqishini mustaqil ravishda har
bir masalaga ijodiy yondoshgan holda kuchaytirishi;
- pedagog va o’quvchi-talabaning hamisha hamkorlikdagi faoliyati.
Pedagogik texnologiyaning eng asosiy negizi – bu o’qituvchi va
o’quvchi- talabaning belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga erishishda
qo’llanadigan har bir tahlim texnologiyasi o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida
hamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa,
o’kuv jarayonida o’quvchi- talabalar mustaqil fikrlay olsalar, ijodiy ishlay
bilsalar, izlansalar, tahlil eta olsalar, o’zlariga, guruhga, guruh esa ularga baho
bera olsa, o’qituvchi esa ularning bunday faoliyatiga imkoniyat va sharoit yarata
olsa, o’qitish jarayonining asosi hisoblanadi. Har bir dars, mavzu, o’quv
predmetining o’ziga xos texnologiyasi bor, yahni o’quv jarayonidagi pedagogik
texnologiya – bu yakka tartibdagi jarayon bo’lib, u o’quvchining ehtiyojidan
kelib chiqqan holda bir maqsadga yo’naltirilgan, oldindan loyihalashtirilgan va
kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, maqsadning amalga oshishi va
kafolatlangan natijaga erishish, ham o’qituvchi, ham o’quvchining
hamkorlikdagi faoliyati hamda ular qo’ygan maqsad, tanlangan mazmun,
metod, shakl, vosita, yahni texnologiyaga bog’liq.
15](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_15.png)
![16](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_16.png)
![II.BOB. ONA TILI VA ADABIYOT TA’LIMDA O‘QITUVCHI VA
O‘QUVCHI MUNOSABATLARINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Pedagogik hamkorlik – ta’lim olishning asosiy shakli sifatida
O’qitishdan ko’zlanadigan maqsad bu davlat ta’lim standartlarida belgilangan
bilim va ko’nikmalarni o’quvchiga yetkazishdan iborat. Qachonki o’quvchi
tomonidan bilim qabul qilinsa va tushunib yetilsa hamda egallangan malaka va
ko’nikmalarini amalda namoyish etib bera olsa o’qitish muvaffaqiyatli kechdi,
deb hisoblasa bo’ladi.
An’anaviy dars – muayyan muddatga mo’ljallangan, ta’lim jarayoni
ko’proq o’qituvchi shaxsiga qaratilgan, mavzuga kirish, yoritish,
mustahkamlash va yakunlash bosqichlaridan iborat ta’lim modelidir.
Ma’lumki, ta’lim olish jarayoni – bu ma’naviy va aqliy qobiliyatlarni
tizimli rivojlantirib borish, bilim va tushunchalarni shakllantirish va olingan
bilimdan foydalana olish qobiliyatini tarkib toptirishdan iborat jarayondir. Bu
jarayon ta’lim oluvchi tomonidan mustaqil yoki ta’lim beruvchining ko’magida
amalga oshirilishi mumkin. Mutaxassislar ko’rsatishicha, an’anaviy o’qitish
shakli ta’lim olishning samarali shakllaridan (modellaridan) biri bo’lib
qolmoqda.
O’quv materiali yangi va ancha murakkab bo’lganda, an’anaviy dars
ko’p hollarda ta’lim jarayonining birdan-bir modeli bo’lib qolayotir. Ma’lumki,
an’anaviy darsda ta’lim jarayoni markazida o’qituvchi turadi. Shu bois, ba’zida
an’anaviy darsni “markazda o’qituvchi bo’lgan ta’lim modeli” , deb ham
atashadi. An’anaviy darsning asosiy maqsadi dars mavzusining asosiy
mazmuni, tushuncha va faktlarni o’qituvchi tomonidan o’quvchilarga yetkazish
va tushuntirishdan iborat.
Dars – oldin o’zlashtirilgan bilimlar bilan o’zlashtirilishi lozim
bo’lgan bilimlar o’rtasida aloqa o’rnatilishidan boshlanadi.
Yangi mavzuni yoritish, turli mashqlar yordamida mustahkamlash,
darsga yakun yasash, xulosalash, baholash va uyga vazifa topshirish bilan
17](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_17.png)
![yakunlanadi. An’anaviy dars o’tish modelida ko’proq ma’ruza, savol–javob,
amaliy mashq kabi metodlardan foydalaniladi. Shu sabab, bu hollarda an’anaviy
dars samaradorligi ancha past bo’lib, o’quvchilar ta’lim jarayoning passiv
ishtirokchilariga aylanib qoladilar. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, an’anaviy
dars shaklini saqlab qolgan holda, unga o’quvchilar faoliyatini faollashtiradigan
turli–tuman metodlar bilan boyitish o’zlashtirish darajasining ko’tarilishiga olib
kelar ekan.
Odatda, an’anaviy dars berishga passiv dars berish usuli sifatida
qaraladi. Lekin darsda o’quvchilarning faol yoki nofaolligi darsni qanday
o’tishga va uni rejalashtirishga bog’liq.
An’anaviy darsning samaradorligini oshirish va darsda o’quvchilarning
faolligiga erishish uchun yangi materialni kichik-kichik bo’limlarga bo’lib
o’tish tavsiya etiladi. Shuningdek, o’quvchilarning bu materialni qanday
o’zlashtirib borayotganliklarini nazorat qilib borish va bu maqsadda turli xil
mashq va topshiriqlarni bajarish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Buning uchun dars jarayonini oqilona tashkil qilish, o’qituvchi
tomonidan o’quvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida
faolligini muttasil rag’batlantirib turish, o’quv materialining mazmunini
ochishda bahs, munozara, aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, tadqiqot, rolli
o’yinlar metodlaridan foydalanish, rang–barang qiziqtiruvchi misollarni
keltirish, o’quvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash, turlicha
baholash usullari va ta’lim vositalarini o’z o’rnida qo’llash talab etiladi.
An’anaviy darsning asosiy bosqichlari An’anaviy dars o’tishning turli
xil tuzilmalari mavjud bo’lib, uning keng tarqalgan tuzilmasini e’tiboringizga
havola qilamiz. Quyida an’anaviy dars berishning bosqichlari haqida qisqacha
to’xtalamiz.
An’anaviy darsning quyidagi bosqichlari mavjud:
1. Tashkiliy qism–salomlashish, davomatni tekshirish, zarur ko’rgazmali
qurol va jihozlarni darsga hozirlash;
18](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_18.png)
![2. Yangi mavzuni boshlashga hozirlik, motivasiya – yangi mavzu bilan
bog’liq o’tgan dars mavzularini takrorlash, yangi mavzuni boshlashdan oldin
o’quvchilarning bu mavzuga oid bilim darajalarini aniqlash, baholash va yangi
materialni o’zlashtirishga tayyorlash, yangi dars maqsadini tushuntirish va
darsga qiziqtirish;
3. Yangi mavzuni yoritish–dars materiallarini kichik–kichik bo’limlarga
bo’lib, ketma-ket ma’lum uzviylikda va mantiqiy bog’liqlikda, ko’rgazmali
tarzda va turli xil o’qitish uslublaridan foydalangan holda berish;
4. Yangi mavzuni mustahkamlash–olingan nazariy bilimlarni yorqin
misollarda qo’llash va turli xil topshiriqlarni bajarish asosida o’quvchilarda
yangi mavzuga oid amaliy ko’nikmalarni hosil qilish va baholashdan iborat.
Bunda baholash uchun beriladigan savol topshiriqlar aynan dars maqsadidan
kelib chiqqan bo’lishi, unga erishilgan yoki erishilmaganligini aniqlashga
qaratilishi lozim.
Yangi mavzuni mustahkamlash butun sinf ishtirokida, turli xil tarqatma
materiallar bilan ishlash, kichik guruhlarda yoki juft-juft bo’lib ishlash asosida
amalga oshirilishi mumkin. O’quvchilar amaliy mashg’ulotni bajarayotgan
vaqtida o’qituvchi ularning faoliyatini kuzatishi, ba’zi o’quvchilarning
tushunmagan savollariga javob berishi mumkin. Shuningdek, bu bosqichda
o’quvchilarning mustaqil ishlashlariga ham sharoit yaratib berish lozim bo’ladi;
5. Darsga yakun yasash va baholash–darsning maqsadini yana bir bor
eslatish va unga qanchalik erishilganligini o’quvchilar bilpn birgalikda aniqlash
lozim. Shuningdek, o’quvchilarning mavzu bo’yicha savollariga javob berish,
darsning asosiy lahzalarini qayd qilish, o’quvchilarning o’zlashtirganlik
darajasini aniqlash, darsda faol qatnashgan o’quvchilarni tilga olish va baholash
ham ushbu bo’lim tarkibiga kiradi.
O’quvchilar bilimini baholashni butun dars davomida turli xil usullar
yordamida bajarish mumkin. Baholashdan maqsad o’quvchilarga faqat
qandaydir ballarni qo’yib borish emas, balki o’quvchilarning o’zlashtirish
19](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_19.png)
![darajasini nazorat qilib borishdan iboratdir. Kerak bo’lganda darsning borishiga
o’zgartishlar kiritish, tushunish qiyin bo’lgan joylarga qayta to’xtalish lozim
bo’ladi;
6. Uyga vazifa – o’tilgan mavzu bo’yicha bilim, malaka va
ko’nikmalarni yanada mustahkamlashga yoki kelgusi dars uchun hozirlik
ko’rishga qaratilgan, mustaqil bajarishga mo’ljallangan savol, mashq va
topshiriqlar majmuasidan iborat bo’lmog’i lozim.
Ta’lim olishning noan’anaviy shakllari
Ta’lim olishning noan’anaviy turlarini shartli ravishda uchga ajratish
mumkin: * modellashtirilgan dars * hamkorlikda o’rganish * tadqiqot-izlanish
Bu modellar asosan o’quvchi shaxsiga qaratilgan bo’lib, uni o’quvchi markazda
turgan ta’lim modellari deb ham atashadi. Modellashtirilgan dars real hayotda
va jamiyatda yuz berayotgan hodisa va jarayonlarning ixchamlashtirilgan va
soddalashtirilgan ko’rinishini (modelini) sinfxonada yaratish va ularda
o’quvchilarning shaxsan qatnashishi va faoliyat evaziga ta’lim olinishini ko’zda
tutuvchi metodlar majmuidir. Hamkorlikda o’rganish o’quvchilarning mustaqil
guruhlarda ishlashi evaziga ta’lim olishini ko’zda tutadigan metodlar majmuidir.
O’rganishning tadqiqot–izlanish modeli–o’quvchilarni muayyan
muammoni yechishga yo’naltiradigan, mustaqil tadqiqot olib borishini ko’zda
tutuvchi metodlar majmui hisoblanadi.
O’quvchiga markazlashgan o’quv jarayonining maqsadi va uning ijobiy
jihatlari quyida keltirilgan asoslarga tayanadi:
1. O’quvchining o’qishga bo’lgan ishtiyoqini oshirib borish
2. Ilgari egallangan bilimlarni ham inobatga olish
3. O’qish jarayoni tezligini muvofiqlashtirish
4. O’quvchi tashabbusi va majburiyatini qo’llab – quvvatlash
5. Amaliyot orqali o’rganish
6. Ikki tomonlama fikr – mulohazalar bilan ta’minlash
7. O’qish jarayonini to’g’ri yo’lga qo’yish
20](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_20.png)
![8. O’qituvchi–o’quvchilar uchun o’quv jarayonini yengillashtiruvchi
shaxs
9. O’quv jarayonini baholash
Ta’lim olishning hamkorlikda o’rganish shakli
Bu model o’quvchilarning guruhlarda mustaqil ishlashi evaziga ta’lim
olishini ko’zda tutadigan metodlar majmuidan iborat. Hamkorlikda o’rganish
“ta’lim beruvchi–ta’lim oluvchi” dialogidan voz kechishni va “ta’lim beruvchi –
guruh–ta’lim oluvchi” ko’rinishidagi uch tomonlama o’zaro munosabatga
o’tishni nazarda tutadi. Hamkorlikda guruhlarda ishlash orqali o’rganish guruh
a’zolari va guruhlar o’rtasida ta’lim oluvchilarning faoliyatini, ularning
mustaqilligini, bir-birlari bilan muloqatda bo’lish, hamkorlikda ishlash, o’zaro
bog’liq munosabatlarda mas’uliyatini sezish kabi ko’nikmalarni egallashni
ta’minlaydi.
Modellashtirilgan dars
Modellashtirilgan dars real hayotdagi voqyea hodisalarni o’yin shaklida
loyihalashtirib, undagi asosiy muammoni hal etishga qaratilgan yo’l – yo’riq va
usullardan iborat modeldir. Modellashtirilgan dars–ta’lim oluvchining real
hayotdagi hodisalarni tasavvur qilish asosida, unda ishtirok etishi hisobiga
malaka, ko’nikma va tajribalarni o’zlashtirish jarayoni hisoblanadi.
Modellashtirilgan darsning bosqichlari:
1. O’quv maqsadlarini aniqlashtirish: Modellashtirilgan dars uchun zarur
bo’lgan tushuncha va atamalarni va dars davomida o’zlashtirilishi lozim bo’lgan
malaka va ko’nikmalarni aniqlash; Modellashtirilgan darsning maqsadini
tushuntirish.
2. Tayyorgarlik: Rollarni taqsimlash; Qoidalarni tushuntirish; O’yinni
o’tkazish tartibi bilan tanishtirish; Qisqa sinov mashq raundi (zarur bo’lganda).
3. O’yinni o’tkazish: Mashqlarni bajarish; O’quvchilar bilan o’yin
vaqtida aloqani ta’minlash; Noto’g’ri hatti- harakatlarni , xatolarni tuzatish;
Mashqlarni davom ettirish
21](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_21.png)
![4. Tahlil: Sodir bo’lgan hodisalar bo’yicha umumiy xulosaga kelish;
Qiyinchiliklarni muhokama qilish va ularni bartaraf etish usullarini topish;
O’yin jarayonini tahlil qilish; O’yinni real hayot bilan solishtirib, ular o’rtasida
bog’lanish o’rnatish.
O’yin ijtimoiy tajribani to’plash va uzatishdan iborat bo’lib, u amaliy
jihatdan turli xil vaziyatlardagi xulq–atvor normalari va qoidalari orqali amaliy
faoliyat ko’nikmalarini o’zlashtirilishini ta’minlaydi. O’yin metodlarining
asosiy maqsadi tinglovchilarning faqat tinglashi emas, balki bilimlarni
o’zlashtirishda bevosita ishtirokini ta’minlash orqali ta’lim jarayoni
samaradorligini oshirishga qaratilgan. O’yin har xil muammolarni hal etishdagi
imitasion faoliyatlarni tuzish uchun eng qulay asos hisoblanadi.
Ta’lim olishning tadqiqot–izlanish shakli
Tadqiqot o’quvchilarga inson hatti–harakatiga nisbatan savollar
qo’yishni o’rganish va ularga javoblarni esa faktlarni jiddiy tahlil qilish
yordamida topishga ko’maklashadi. Tadqiqot o’quvchilarda savol qo’yish
jarayonida va javob qidirishda qiziqish uyg’otishni nazarda tutadi.
Muammolarni aniqlashda va berilgan ma’lumotlarni tahlil qilish
davomida o’quvchilar hissiyotlarga berilishdan chetlanishga va obyektiv
yondashuvga o’rganadilar. Ular har qanday bilim nisbiy ekanligini yangi
ma’lumotlar paydo bo’lishi bilan o’zgarishini mohiyatan tushunib yetadilar.
O’quvchilar o’zlarining taxminlarini tekshirish va boshqalarni tasdiqlash, turli
xil axborotlar va mantiqlarni qo’llashni o’rganadilar. Ta’lim olishning tadqiqot–
izlanish turi oliy darajada fikrlashga imkoniyat yaratadi.
Tadqiqot modeli bo’yicha tashkil etilgan dars bosqichlari
Darsda o’quvchiga qiziqish uyg’otadigan muammo yoki savol qo’yiladi.
O’quvchilarga shu masalini yechish haqida gipoteza (faraz) taklif qilinishi
mumkin yoki o’quvchilarning o’zlari gipotezalarni ilgari surishadi. O’quvchilar
o’zlari shu muammo haqida kerakli ma’lumotlarni topshiradi. Turli
adabiyotlarni o’qib, jadval, grafik, xaritalarni o’rganib, o’z tadqiqotlarini amalga
22](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_22.png)
![oshirashidi. Olingan ma’lumotlarga asoslanib, o’quvchilar qo’yilgan muammoni
yechish haqida xulosa qilishadi.
O’quvchilar ilgari surilgan gipotezalarni tekshirishadilar yoki yangi
gipotezani shakllantiradilar. Odatda seminar mashg’ulotlarining uch turi
farqlanadi: seminaroldi mashg’uloti, seminar va maxsus seminar. Seminaroldi
mashg’ulotlari, asosan, talabalarni mustaqil ishning o’ziga xos xususiyatlari
bilan tanishtirish maqsadida o’tkaziladi.
Unda adabiyotlar, ma’lumotnoma–adabiyotlar va boshqa manbalar bilan
ishlash usullari o’rgatiladi, talabalarni boshlang’ich shaklda ilmiy– tadqiqot
ishlariga o’tishga hozirlaydi. Seminaroldi mashg’ulotlari seminar
mashg’ulotlarining tayyorgarlik shakli hisoblanadi va odatda birinchi kurslarda
o’tkaziladi. Seminaroldi mashg’ulotlarida o’qituvchi yetakchilik qiladi, chunki
talabalar muayyan ixtisoslik bo’yicha o’quv ishlariga ham e’tibor beradilar,
shuning uchun ham yetarli darajada tashabbus ko’rsata olmaydilar.
Seminar mashg’ulotlarida seminaroldi mashg’ulotlariga nisbatan o’ta
muhim vazifalar hal qilinadi. Masalan, ayrim seminarlar tematik bog’langan
muayyan muntazam kursni chuqur o’rganishni maqsad qilib qo’yadi. Boshqalari
esa biror mavzuni yoki kursning alohida va nihoyatda muhim va umumiy
bo’lgan mavzularini metodologik jihatdan ishlab chiqishga bashlangan bo’ladi.
Maxsus seminarlar ma’ruza mavzulariga aloqador bo’lmaydi va ona tili
fanining dasturi mazmuniga kirmaydi. Odatda ona tili fanining xususiy
masalalarini chuqur o’rganish maqsadini ko’zlaydi. Seminar mashg’ulotlari
davomida o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida yaqin aloqa, ya’ni ular o’rtasida ikki
tomonlama do’stona aloqa o’rnatiladi.
Bu esa tarbiyaviy – ma’rifiy ahamiyatga molik bo’ladi: o’qituvchi
o’quvchilar bilan uzoq vaqt yaqin aloqada bo’ladi, ma’ruza guruhlariga nisbatan
talabalar bilan kichik guruhlarda jonli suhbat olib boriladi.
O’zaro fikr almashiladi, turlicha qarashlarni ifoda etadi. Noan’anaviy
dars shakllari: 1) Konferensiya darsi; 2) seminar darsi; 3) musobaqa darsi; 4)
23](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_23.png)
![debat- munozara darsi; 5) o’yin darsi; 6) muhokama, bahs darsi; 7) ijod darsi; 8)
ekskursiya-sayohat darsi; 9) suhbat darsi; 10) ssenariy darsi; 11) ma’ruza darsi;
12) sinov darsi kabi ko’rinishda bo’lishi mumkin. Yangi pedagogik texnologiya
talablari asosida turli usulda o’tkaziladigan dars shakllari xilma-xil bo’lib, ular
o’z ichiga ham an’anaviy, ham noan’anaviy dars tiplarini qamrab oladi. Ona tili
darslarida induktiv (o’rni bilan deduktiv) tavsifiy, savol- javob, munozara, ochiq
havoda dars o’tish, bumerang o’yin usullari yetakchi bo’lishi maqsadga
muvofiq. Ona tili darslarida tarqatma-didaktik materiallardan, munozarali
jadvallardan, turli rasmlardan, boshqotirmalardan, maqol, hikmatli so’zlardan,
Hadisi sharifdan unumli foydalanish, shuningdek, tadrijiy ravishda
o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqi, dastxati bilan ishlab borish shu
kunning talabi.
24](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_24.png)
![III.BOB. ONA TILI VA ADABIYOT DARSLARIDA O‘YIN
TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH.
O’quvchilarga “So’z tarkibi adashdi” o’yini orqali ularni topqirlikka,
zukkolikka o’rgatish mumkin. Zamonaviy ta’limni tashxis etishga qo’yiladigan
muhim talablaridan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt
ichida yuksak natijalarga erishishdir.
Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o’quvchilarga yetkazib
berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko’nikma va malakalarni hosil qilish,
shuningdek, o’quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan
bilim, ko’nikma hamda malakalar darajasini baholash o’qituvchidan yuksak
pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni
talab etadi.
Innovatsion pedagogik texnalogiya o’z mohiyatiga ko’ra subyektiv
hususiyatga ega, ya’ni, har bir pedagog ta’lim va tarbiya jarayonini o’z
imkoniyati, kasbiy mahoratidan kelib chiqqan holda ijodiy tashkil etishi lozim.
Qanday shakl, metod va vositalar yordamida tashkil etilishidan qat’iy nazar
pedagogik texnolagiyalar: pedagogik faoliyat (ta’lim–tarbiya jarayonining)
samaradorligini oshirishi; o’qituvchilar va o’quvchilar o’rtasida o’zaro
hamkorlikni qaror toptirishi; o’quvchilar tomonidan o’quv predmetlari bo’yicha
puxta bilimlarning egallanishini ta’minlashi; o’quvchilarda mustaqil, erkin va
ijodiy fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish; o’quvchilarning o’z
imkoniyatlarini ro’yobga chiqara olishlari uchun zarur shart – sharoitlarni
yaratishi; pedagogik jarayonda demokratik va insonparvarlik g’oyalarining
ustivorligiga erishishini kafolatlashi zarur.
Innovatsion texnalogiyalardan majburan foydalanish emas. Aksincha,
tajribali pedagoglar tomonidan asoslangan yoki ular tomonidan qo’llanilayotgan
ilg’or texnalogiyalardan maqsadga muvofiq foydalanish bilan birga, ular ijodiy
rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda bir qator rivojlangan
mamlakatlarda o’quvchilarning o’quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda
25](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_25.png)
![ta’lim–tarbiya jarayonining samaradorligini kafolotlovchi pedagogik
texnalogiyalarini qo’llash borasida katta tajriba to’plagan bo’lib, ushbu tajriba
asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfoal metodlar nomi bilan yuritilmoqda.
Quyidagi ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan interfoal metodlardan bir
nechtasining mohiyati va ulardan foydalanish borasida so’z yuritamiz. Ona tili
ta’limida mazkur metod mashg’ulotlar jarayonidagi faollikni ta’minlash, ularni
erkin fikr yuritishga rag’batlantirish hamda bir xil fikrlash inersiyasidan ozod
etish, muayyan mavzu yuzasidan rang- barang g’oyalarni to’plash, shuningdek,
ijodiy vazifalarni hal etish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo’lgan
fikrlarni yengishga o’rgatish uchun xizmat qiladi.
“ Fikriy hujum ” metodi. A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan bo’lgan,
uning asosiy tamoyili va shartli mashg’ulot (baxs)ning har bir ishtirokchisi
tomonidan o’rtaga tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo taqiqlash,
har qanday luqma va hazil-mutoyibalarni rag’batlantirishdan iboratdir. Bunday
ko’zlangan maqsad o’quvchilarning mashg’ulot (bahs) jarayonidagi erkin
ishtirokini ta’minlashdir. Ta’lim jarayonida ushbu metoddan samarali va
muvafaqqiyatli foydalanish o’qituvchining pedagogik mahorati va tafakkur
ko’lamining kengligiga bog’liq bo’ladi. “ Fikriy hujum ” metodidan foydalanish
chog’ida o’quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir.
Ushbu metodga asoslangan mashg’ulot bir soatga qadar tashkil etilishi mumkin.
“Yalpi fikriy hujum” metodi
Ushbu metod. J.Donal’d Filips tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, uni bir
necha o’n (20-60) nafar o’quvchilardan iborat sinflarda qo’llash mumkin.
Metod o’quvchilar tomonidan yangi g’oyalarning o’rtaga tashlanishi uchun
sharoit yaratib berishga xizmat qiladi.
Har biri 5 yoki 6 nafar o’quvchilarni o’z ichiga olgan guruhlarga 15
daqiqa ichida ijobiy hal etilishi lozim bo’lgan turli xil topshiriq yoki ijodiy
vazifalar beriladi. Topshiriq va ijodiy vazifalar berilgan vaqt ichida ijobiy hal
etilgach, bu haqida guruh a’zolaridan biri axborot beradi. Guruh tomonidan
26](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_26.png)
![berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy vazifaning yechimi) o’qituvchi va boshqa
guruhlar a’zolari tomonidan muhokama qilinadi va unga baho beriladi.
Mashg’ulot yakunida o’qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarning
yechimlari orasida eng yaxshi va o’ziga xos deb topilgan javoblarni e’lon qiladi.
Mashg’ulot jarayonida guruh a’zolarining faoliyatlari ularning ishtiroklari
darajasiga ko’ra baholab boriladi.
“Fikrlarning shiddatli hujumi” metodi
So’z yuritilayotgan metod Ye.A.Aleksandrov tomonidan asoslangan
hamda G.Ya.Bush tomonidan qayta ishlangan. Metodning mohiyati
quyidagichadir: jamoa orasida muayyan topshiriqlarni bajarayotgan har bir
o’quvchining shaxsiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga ko’maklashish;
o’quvchilarda ma’lum jamoa (guruh) tomonidan bildirilgan fikrga qarshi
g’oyani ilgari surish layoqatini yuzaga keltirishdan iboratdir.
Yuqorida mohiyati bayon etilgan “ Fikrlarning shiddatli hujumi ”
metodining ijtimoiy, gumanitar va tabiiy yo’nalishlardagi fanlar yuzasidan
tashkil etiladigan mashg’ulotlar jarayonida birdek muvaffaqiyatli qo’llash
mumkin. Ushbu metoddan foydalanishga asoslangan mashg’ulot bir necha
bosqichda tashkil etiladi. Ular quyidagilardir:
1-bosqich; Ruhiy (psixologik) jihatdan bir-biriga yaqin bo’lgan
o’quvchilarga o’zida biriktirgan hamda son jihatdan teng bo’lgan. 6x6x6
metodi Ushbu metod yordamida bir vaqtning o’zida 36 nafar o’quvchini
muayyan faoltiyatga jalb etish orqali ma’lum topshiriq yoki masalani hal etish,
shuningdek, guruhlarning har bir a’zosi imkoniyatlarini aniqlash, ularning
qarashlarini bilib olish mumkin. “6x6x6” metodi asosida tashkil etilayotgan
mashg’ulotlari har birida 6 nafardan ishtirokchi bo’lgan 6 ta guruh o’qituvchi
tomonidan o’rtaga tashlangan muammo (masala)ni muhokama qiladi.
Belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach o’qituvchi 6 ta guruhni qayta tuzadi.
Qaytadan shakllangan guruhlarning har birida avvalgi 6 ta guruhdan bittadan
vakil bo’ladi.
27](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_27.png)
![Yangi shakllangan guruh a’zolari o’z jamoadoshlari guruhi tomonidan
muammo (masala) yechimi sifatida taqdim etilgan xulosani bayon etib beradilar
va mazkur yechimlarni birgalikda muhokama qiladilar. Eng muhimi,
mashg’ulot ishtirokchilarining har biri qisqa vaqt (20 daqiqa) mobaynida ham
munozara qatnashchisi, ham tinglovchi, ham ma’ruzachi sifatida faoliyat olib
boradi. Ushbu metodni 5, 6, 7 va hatto 8 nafar o’quvchidan iborat bo’lgan bir
necha guruhlar ham qo’llash mumkin. Biroq yirik guruhlar o’rtasida “6x6x6”
metodi qo’llanilganda vaqtni ko’paytirishga to’g’ri keladi. Chunki bunday
mashg’ulotlarda munozara uchun ham, axborot berish uchun ham birmuncha
ko’p vaqt talab etiladi.
So’z yuritilayotgan metod qo’llanilayotgan mashg’ulotlarda guruhlar
tomonidan bir yoki bir necha mavzu (muammo)ni muhokama qilish imkoniyati
mavjud. “6x6x6” metodidan ta’lim jarayonida foydalanish o’qituvchidan
faollik, pedagogik mahorat, shuningdek, guruhlarni maqsadga muvofiq
shakllantira olish layoqatiga ega bo’lishni talab etadi. Guruhlarning to’g’ri
shakllantirmasligi topshiriq yoki vazifalarning to’g’ri hal etilmasligiga sabab
bo’lishi mumkin. “6x6x6” metodi yordamida mashg’ulotlar quyidagi tartibda
tashkil etiladi:
1. O’qituvchi mashg’ulot boshlanishidan oldin 6 ta stol atrofiga 6 tadan
stul qo’yib chiqadi.
2. O’quvchilar o’qituvchi tomonidan 6 ta guruhga bo’linadilar.
O’quvchilarni guruhlarga bo’lishda o’qituvchi quyidagicha yo’l tutish mumkin:
6 ta stolning har biriga muayyan obyekt (masalan kema, to’lqin, baliq, delfin,
kit, akula) surati chizilgan lavhani qo’yib chiqadi. Mashg’ulot ishtirokchilariga
kema, to’lqin, baliq, delfin, kit hamda akula surati tasvirlangan (jami 36 ta)
varaqlardan birini olish taklif etiladi. Har bir o’quvchi o’zi tanlagan varaqchada
tasvirlangan surat bilan nomlanuvchi stol atrofiga qo’yilgan stuldan joy
egallaydi.
28](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_28.png)
![3.O’quvchilar joylashib olganlaridan so’ng o’qituvchi mashg’ulot
mavzusini e’lon qiladi hamda guruhlarga muayyan topshiriqlarni beradi.
Ma’lum vaqt belgilanib, munozara jarayoni tashkil etiladi.
4. O’qituvchi guruhlarning faoliyatini kuzatib boradi, kerakli o’rinlarda
guruh a’zolariga maslahatlar beradi, yo’l–yo’riqlar ko’rsatadi hamda guruhlar
tomonidan berilgan topshiriqlarning to’g’ri hal etilganligiga ishonch hosil
qilganidan so’ng guruhlardan munozaralarni yakunlashlarini so’raydi.
5. Munozara uchun belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, o’qituvchi
guruxlarni qaytadan shakllantaradi. Yangidan shakllangan har bir guruhda
avvalgi 6 ta guruhning har biridan bir nafar vakil bo’lishiga alohida e’tibor
qaratiladi. O’qituvchilar o’z o’rinlarini almashtirib olganlaridan so’ng
belgilangan vaqt ichida guruh a’zolari avvalgi guruhlariga topshirilgan vazifa va
uning yechimi xususida guruhdoshlariga so’zlab beradilar. Shu tartibdan
yangidan shakllangan guruh avvalgi guruhlar tomonidan qabul qilingan
xulosalar (topshiriq yechimlari)ni muhokama qiladilar va yakuniy xulosaga
keladilar.
“Aqliy xujum” metodi Mazkur metod muayyan mavzu yuzasidan
berilgan muamolarni hal etishda keng qo’llaniladigan metod sanalib, u
mashg’ulot ishtirokchilarini muammo xususida keng va har tomonlama fikr
yuritish hamda o’z tasavvurlari va g’oyalaridan ijobiy foydalanish borasida
ma’lum ko’nikmalarni hosil qilishga rag’batlantiradi. Bu metod yordamida
tashkil etilgan mashg’ulotlar jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir
necha original yechimlarni topish imkoniyati tug’iladi.
“Aqliy hujum” metodi tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum
qadriyatlarni aniqlash va ularga muqobil bo’lgan g’oyalarni tanlash uchun
sharoit yaratadi. Dars jarayonida “Aqliy hujum” metodidan foydalanishda
quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi:
1. O’quvchilarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash,
ularning mantiqiy fikrlarni bildirishlariga erishish.
29](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_29.png)
![2. Har bir o’quvchi tomonidan bildirayotgan fikrlar rag’batlantirilib
boriladi. Bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullari tanlab olinadi. Fikrlarning
rag’batlantirilishi navbatdagi–yangi fikrlarning tug’ilishiga olib keladi.
3. Har bir o’quvchi o’zining shaxsiy fikrlariga asoslanishi va ularni
o’zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikrlarni umumlashtirish,
turkumlashtirish yoki ularni o’zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning
shakllanishiga zamin hozirlaydi.
4. Mashg’ulot jarayonida o’quvchilar faoliyatini standart talablar asosida
nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo’l
qo’yilmaydi. Ularning fikrlari baholanib borilsa, diqqatlarini shaxsiy fikrlarini
himoya qilishga qaratadilar, oqibatda yangi fikrlar ilgari surilmaydi. Metodni
qo’llashdan asosiy maqsad o’quvchilarni muammo bo’yicha keng fikr
yuritishga undash ekanligini yodda tutgan holda ularning faoliyatini baholab
borishdan voz kechish maqsadga muvofiqdir.
“Klaster” metodi Klaster (g’uncha, bog’lam) metodi pedagogik, didaktik
strategiyaning muayyan shakli bo’lib, u o’quvchilarga ixtiyoriy muammo
(mavzu)lar xususida erkin, ochiq o’ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon
etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Hozirgi kunda amaliyotda
pedagogik texnologiyani qo’llash dars jarayonini demakratlashtirish, o’qituvchi
va o’quvchi hamkorligini, ijodkorligini rivojlantirmoqda. O’quvchi va
o’qituvchini doimiy izlanishga, o’z ustida ishlashga,do’stona munosabatda
bo’lishga undash bilan dars samaradorligini oshirish va o’quvchi bilim doriasini
o’sishiga asosiy omil bo’lmoqda. Interfaol degani bu – o’qituvchi va
o’quvchilarning o’zaro hamkorligi asosida do’stona muhit yaratish, dars
samaradorligini oshirish, o’quvchilarda mustaqil fikrlash, fikr-mulohaza
yuritish, munosabat bildirish ko’nikmasini shakllantirish demakdir. Bu usulda
o’quvchi o’zi faol ishtirok etgan holda, yakka, juftlikda, guruhlarda muammo va
savollarga javob topishga harakat qiladi, fikrlaydi, baholaydi, yozadi, so’zga
30](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_30.png)
![chiqadi, dadil hamda asoslar orqali qo’yilgan masalani yoritib borishga harakat
qiladi.
Bu esa o’quvchilarning xotirasida uzoq saqlanadi. Yangi mavzu
(axborot)ni o’zlashtirishda tanqidiy, tahliliy yondosha oladi. O’qituvchi faqat
fasilitator (yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi, tashkil qiluvchi, kuzatuvchi) vazifasini
bajaradi. Ilg’or innovasion texnologiyalarning juda ko’p usullari mavjud. Bu
usullardan o’quvchining yoshi, psixologik xususiyati, bilim darajasiga qarab
foydalanish lozim bo’ladi. 5-6-7 sinflarda «Aqliy hujum», «Kichik guruhlarda
ishlash», «Sinkvoyn», «B,B,B usuli» (Bilar edim, bilishni xohlayman» bilib
oldim), «Menga oxirgi so’zni bering», «Test» usullaridan foydalanish yuqori
samara beradi. Yuqori sinflarda ushbu usullar bilan birga «Tanqidiy tafakkur»,
«Debatlar» (yozma va og’zaki) «Nuqtai nazaring bo’lsin», «Har kimga har kim
o’rgatadi», «Kubiklar», «Insert» usullaridan o’rinli foydalanish dars sifatining
yuqori bo’lishi bilan birga, o’quvchilarning shaxs sifatida shakllanishida, har
qanday sharoitda ham o’z nuqtai nazariga ega bo’lgan erkin fikrlovchi inson
bo’lishida katta yordam beradi.
Yangi pedagogik texnologiyaning ayrim tamoyillari tubandagilar:
«Aqliy hujum:» Sinfdagi har bir o’quvchiga o’qituvchi qo’ygan savol yoki
muammo yuzasidan o’z fikrini bayon etishiga imkon beruvchi o’quv uslubidir.
Uslub mohiyati «bir kala-yaxshi, o’n beshtasi undan a’lo prinsipi bo’yicha
o’qituvchi tomnidan belgilangan muammo yoki savol yuzasidan ehtimol
tutiladigan hamma fikrlar variantlarining barcha fikrlari shu jumladan, aytarli
to’gri bo’lmaganlari ham inobatga olinadi.
«Aqliy hujum»ni o’tkazish uslubiyati: 1) O’qituvchi sinfga savol,
topshiriq yoki muammo beradi va o’quvchilarga o’z fikrlarini aytishni taklif
qiladi. 2) Istisno tariqasida barcha fikrlar (qancha ko’p bo’lsa, shuncha yaxshi)
sinf taxtasiga yozib yuoradi. 3) barcha fikrlar yozib olinganidan keyin
o’qituvchi o’quvchilar bilan birga g’oyalarni aniqlashtiradi, aytilgan fikrlarga
31](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_31.png)
![tuzatishlar kiritadi, keyinchalik ishdan foydalanish maqsadida ulardan eng
muhimlarini ajratib ko’rsatadi. «Aqliy hujum»ni o’tkazish qoidalari:
1) «Aqliy hujum»ni o’tkazish uchun belgilangan vaqt reglamentiga aniq
rioya qilish lozim.
2) Belgilangan vaqt doirasida barcha xohlovchilarga o’z fikrini bayon
etish imkoniyatini berish kerak.
3) O’quvchilar tomonidan aytilgan fikrlar tanqid va muhokama
qilinmasligi yoki baholanmasligi mumkin.
4) Zarur bo’lib qolgan taqdirda bayon etilgan fikrga tuzatishlar kiritish
kerakki, bu narsa g’oya yoki fikrni aniq va qisqacha ifodalash imkonini beradi.
Mazkur usulni ona tilidan o’tkaziladigan murakkab mavzular: so’z tarkibi,
o’zak, qo’shimchalar turlari; ergash gapli qo’shma gaplar haqidagi mavzularni
o’tishda foydalanish mumkin.
Debatlar.
Debatlar – o’z nuqtai nazarini asoslashda barcha o’quvchilarning (yoki
asosiy qismining) bahslashuvida faol ishtirok etishini ta’minlovchi o’qitish
uslubidir. Bu uslubdan foydalanish tanqidiy tafakkkurni rivojlantiradi.
O’quvchilar o’z tuqtai nazarini ishlab chiqsh, uni tanqid etishi va himoya qlishi,
so’ngra raqib nuqtai nazarini rad etish kerak. Bahs haqiqatni yuzaga keltirgani
bois o’qituvchi sinf o’quvchilarini ikki guruhga bo’lgan holda muammolarni
atayin avj oldiradi. Masalan, gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari mavzusini
o’tishda (akademik liseyning 3- guruhi) guruh o’quvchilari mavzuni uyda ko’rib
kelgan bo’lishlari kerak. O’qituvchi guruhlarga savollar, bahsli topshiriqlar
beradi.
Yozma debat o’tkazish usullari: 1. Ta’lim oluvchilarga yozma
debatlar uslubiyati haqida gapirib bering. -- debatlar-ikki tomon o’rtasidagi
yozma muloqat shaklidir; -- debatlar ikki o’quvchi yoki o’quvchilar guruhlari
o’rtasida o’zaro olib borilishi mumkin; -- ushbu uslub bahsli. Masalan, sodda
gap sintaksisi bilan qo’shma gap, ergashgan gap, qo’shma gap mavzularini
32](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_32.png)
![muhokama qilganda ayniqsa foydalidir; -- munozara paytida o’quvchilar nafaqat
o’z asosli dalillarini jumla- misollar asosida tushuntiradilar, qolaversa boshqa
tomonning asosli dalillariga javob beradi; -- bunday ish turi o’quvchilarning
muhokama qilinayotgan muammolarga doir bilimlarini chuqurlashtiradi,
munozara madaniyatiga o’rgatadi, nutqini o’stiradi, asoslab berish malakasini
oshiradi. -- o’qituvchi qo’lga kiritgan ajoyib material baholash uchu nasos
bo’lib xizmat qiladi.
3. Ishtirokchi 8 guruhga bo’ling. Guruhlarni stul-stollarga o’tkazing. Bu
mashqda 1-4 guruhlar mavzuni qo’llab-quvvatlashini, 5-8 guruhlar esa qarshi
chiqishini tushuntiring. 1-guruh 5-guruh; 2-guruh 6-guruh, 3-guruh 7- guruh, 4-
guruh 8-guruh bilan bahs yuritadi. 1-4-guruhlarga qizil, 5-8- guruhlarga qora
rangli flamaster tarqating.
Debat yuritiladigan jadvllarni tanishtiring va batafsil tushuntiring.
Asosiy tamoyillarni eslating, 1-4-guruhlarga jadvallarni topshirib, mashq
boshlanishi uchun signal bering. 4. Mashq yakunlanganidan keyin debatlarni
birinchi tugatgan guruhlar vakillaridan plakatlarni o’kishni iltimos qiling
(Biron-bir sharhsiz). Agar ixtiyoringizda vaqt qolsa, boshqa guruhlardan ham
o’z plakatlarini o’qib berishni iltimos qilish mumkin. Yangi pedagogik
texnologiyaning tamoyillaridan biri ta’lim-tarbiya jarayonini
individuallashtirish, ya’ni ta’lim-tarbiya jarayonining o’ziga xos yo’nalishda
olib borish. Ikkinchisi, o’quvchi-o’qituvchi munosabati bo’lib, ta’lim
jarayoninida o’quvchi ta’limning ham obyekti, ham subyekti bo’la olishi,
o’qituvchi uning faoliyatini tashkil etuvchi, boshqaruvchi, asosiy mas’uliyatni
o’z zimmasiga olgan subyektdir. O’quvchilarning fikrlashi, ongi
o’zgarayotgani, mustaqil fikrlash qobiliyati ham shakllanayotgan ta’limdagi
yangilanishlar samara bera boshlaganligi natijasi sifatida baholanishi kerak.
33](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_33.png)
![IV.BOB. SHAXSNING INDIVIDUAL IMKONIYATLARI VA
INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR.
Individuallik – insonning takrorlanmas havasi, qiziqishi, iste’dodi,
qobiliyati, darsga munosabati, tayyorlanish darajasi, ruhiy holati hisobga olinadi
va yillar davomida o’rganib boriladi. Har bir o’quvchi dastur asosida yaratilgan
darslik bilan o’qitiladi. Demak, har kim individual ta’lim oladi. Agar o’quvchi
o’tilgan darslarni o’zlashtirib bilib bormasa berilayotgan bilimlarni tadrijiy
ravishda o’zlashtira olmaydi. Ayrim o’quvchilarning o’quv faoliyati o’ziga xos
bo’lib (sekinlik, sustlikda), boshqa o’quvchilardan farq etadi.
O’qituvchi qiziqarli, eng munosib, eng qulay tushuntirish usulini tanlashi
lozim. Individual ta’lim berish ma’nosi shundaki, o’qituvchi sinfdagi
o’zlashtirishi turlicha bo’lgan o’kuvchilarga bir xil munosabatda bo’la olmaydi.
(Har xil munosabatda bo’lish ham oson emas, buning o’ziga xos xususiyatini
topa bilish kerak). O’quvchilarni yaxshi o’rgangan o’qituvchi o’qitish usulini
ham topa biladi. O’qiy olmaslik, bila olmaslik o’quvchining doimiy holati emas,
u ta’lim jarayonida asta-sekin rivojlanib, o’sib, o’zgarib boradi. Bu ichki ruhiy
holatning o’zgarib borishi bilan bog’liq.
O’quvchining o’ziga nisbatan bo’lgan talabchanligini o’zgartirish uning
mahoratiga, ishga munosabatiga bog’liq.
Shuni ham bilishimiz, hisobga olishimiz kerakki, o’quvchining
individual rivojlanishining genetik 1 (irsiyat) jihatdan shartli ravishda ilmiy
g’oyalarga asoslanadi. (Bolalar qobiliyatlarining tengsizligini belgilab berishi
hayotiy hodisadir). Hayotda uchraydigan voqyea hodisalardan yana biri,
masalan, bir o’quvchi rasm chizishda a’lo, o’zi zo’rg’a o’qiydi, ikkinchi
o’quvchi esa fizikani, uchinchi o’quvchi adabiyotni berilib o’qiydi, o’zining
bilimi bilan (ko’rsatilgan fanlardan boshqalardan ajralib turadi.
Bularning boshqa fanlardan bilimi o’rtacha). Bunday o’quvchilar bilan
fan o’qituvchilari alohida ishlashlari zarur. Ayrim o’quvchilar ortiqcha mehnat
sarf qilmay ham qisqa muddat ichida yuksak darajalarga erishadi. Boshqa
34](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_34.png)
![o’quvchi esa qanchalik intilmasin, harakat qilmasin yuqori darajaga ko’tarila
olmaydi. - Bugungi kunda hyech kim «Yomon o’quvchi yo’q, yomon o’qituvchi
bor», - degan fikrni qabul qilolmaydi. Bu muammoning yechimi ko’p narsaga
bog’liq. To’g’ri 100% o’zlashtirish talab qilinadi.
Bunga tabiiy holat vijdonan ishlash bilan erishish kerak. Sun’iy yo’l
bilan emas (yomon bahoni qalamda yaxshiga aylantirish yo’li bilan emas).
O’qiy olishlik – kishining individual xususiyatlari yig’indisi bo’lib, unga barcha
teng sharoitlarda ta’limning muvaffaqiyati o’zlashtirishda, fikrlash faoliyatining
xususiyatlari bilan bog’liqdir. (Z.I.Kalmakova).
Shuni ham aytish kerakki, o’qiy olishdagi individual farqlar shu qadar
kattaki, har xil xususiyatga ega bo’lgan o’quvchilar uchun bir xilda optimal
bo’lgan umumiy ta’lim shart-sharoitlarini yaratib bo’lmaydi. O’qishi past
darajada bo’lgan (yoki sekin rivojlanuvchi) o’quvchilarning psixologik
xususiyatlarini, shuningdek, ularning shaxsiga oid ba’zi xususiyatlarini
sinchiklab tahlil qilish asosida, umuman, o’zlashtirmaslikning oldini olish va
unga barham berish yo’llari psixologik tomondan asoslab berilgan.
Yuqoridagi holat aqliy faoliyat davrida haddan tashqari charchashdan
ham kelib chiqadi (ayniqsa, sekin o’zlashtiruvchi, passivlarda), buni hisobga
olish zarur. Shuning uchun o’qishni bilishga oid qiziqishlarni rivojlantirishga
qaratilgan ta’limning qiziqarli usullariga ko’proq e’tibor berilishi kerak.
Bu o’quvchilar bilan ishlashda ularning aqliy rivojlanishi faol ta’sir
ko’rsatish tamoyil bo’lmog’i zarur. To’g’ri ta’lim berish hamisha
o’quvchilarning ma’naviy tomondan o’sishiga, yuksalishiga yaqindan yordam
beradi. Vazifamiz o’quvchilarning har tomonlama rivojlanishini ta’minlaydigan
shart-sharoitlarni yaratish va ZPTdan unumli foydalanish, ya’ni ta’limning turli
usullaridan ijodiy foydalanish shu kunning talabi.
Ta’limni tashkil etishga nisbatan innovasion yondashuvlvr mazmuni
zamonaviy ta’limning eng muhim unsurlari qadimdan shakllanib kelgan. Ta’lim
maqsadi, mazmuni, shakl, uslub va vositalari ta’lim jarayonlari mazmunini
35](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_35.png)
![tahlil qilish uchun qo’llanilgan an’anaviy kategoriyalar bo’lib hisoblanadi.
Aynan shu kategoriyalar ma’lum predmet, mutaxassislik yoki ixtisoslik
bo’yicha o’vuv-tarbiyaviy jarayonni tashkil qiluvchi pedagog faoliyatining
predmeti sifatida yuzaga chiqadi.
Pedagogik yordamning asosiy mohiyati pedagogik jarayonining tafsifi,
uning ma’lum maqsadga yo’naltirilganligi, shuningdek, shaxsni shakllantirish
va tarbiyalash borasida hal etiladigan vazifalar bilan ifodalanadi.
Pedagog axborotlarni e’lon qilish, ko’rsatish, eslatish, tushuncha yoki
maslahat berish, yo’naltirish, haqqoniylashtirish, kengashish, bartaraf etish,
hamdardlik qilish, ilhomlantirish, qiziqish va xurmatni izhor qilish,
talabchanlikni qo’llab-quvvatlash kabi ko’rinishlarda yordam beradi. Bu o’rinda
ta’lim maqsadlarining belgilanishi (kimga va nima uchun?), mazmunni tanlash
va ishlab chiqish (nima?), ta’lim jarayonlarini tashkil qilish (qanday?), ta’lim
metod va vositalarining belgilanishi (nimalar yordamida?), shuningdek,
o’qituvchilar malaka darajasi (kim?), erishilgan natijalarni baxolash metodi
(qanday qo’l bilan?) inobatga olinishi lozim. Keltirilgan mezonlarining
majmuaviy tarzda qo’llanilishi o’quv jarayonlarining mohiyati va
texnologiyasini belgilab beradi.
Pedagogik vazifalarning hal etilishini taminlovchi o’qitish
texnologiyasini loyihalashga qaratilgan o’qituvchi faoliyatining mazmuni
metod, shakl va vositalar asosida shakllantiriladi. O’qitish jarayoniga faoliyat
nuqtai nazaridan yondashish konsepsiyasiga asoslanib, uni tashkil etish quyidagi
mantiqiy ketma–ketlikka asoslanishi mumkin: dastlab o’quv materiali
mazmunining tavsifi, uni o’rganishdan ko’zlangan maqsad (o’zlashtirish
darajalari), shuningdek, pedagogik vazifaning qo’yilish shartlari tahlil etiladi.
So’ngra, o’qitishning mos ravishdagi metodlari hamda o’quvchilarning
bilish faoliyatini boshqarish tizimi ishlab chiqariladi. Shu asosda o’qitish
vositalarining ro’yxati tuziladi. Ushbu usul bilan hosil qilingan metod va ta’lim
36](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_36.png)
![vositalarining yaxlit tizimi tashkiliy shakllar bilan uyg’unlashtiriladi, ya’ni,
muayyan texnologiya ishlab chiqiladi.
Umumlashgan pedagogik texnologiyalar ma’lum pisixo–pedagogik
asoslarda qurilgan “ sintetik nazariya ” sifatida qaraladi. Tatbiqiy pedagogik
texnologiyalar oldindan rejalashtirilgan natijaga erishishga yo’naltirilgan kasbiy
tayyorgarlik jarayonini loyihalash muammosini metodik jihatdan hal etishga
yo’naltiriladi. Bugungi kunda pedagogik texnologiyalar tatbiqiy asosini shaxsiy
faoliyatli yondashuv, tanqidiy – ijodiy fikrlash, muammolarini hal etish, qaror
qabul qilish va jamoada hamkorlikni qaror toptirishga oid pedagogik
texnologiyalarni ishlab chiqish ehtiyoji yuzaga kelmoqda. Ayni vaqtda ta’lim
muassasalari amaliyotida quyidagi pedagogik texnologiyalardan samarali
foydalanmoqda:
Pedagogik texnologiya turi maqsadi mohiyati mexanizmi
Muammoli o’qitish o’quvchilarning bilish faolligi hamda ijodiy
mustaqilligini oshirish o’quvchilarga bilimlarni o’zlashtirish borasidagi faollikni
yuzaga keltirishga xizmat qiluvchi masalani maqsadga muvofiq, ketma– ket
berib borish Tadqiqotchilik metodlari, bilish faoliyatiga yo’naltirilgan
masalalarni yechish Mujassamlashirilgan ta’lim Shaxsning his qilish
xususiyatlariga maksimal darajada yaqinlashtirilgan ta’lim jarayoni tuzilmasini
yaratish Mashg’ulotlarni bloklarga biriktirish hisobiga fanlarni chuqur
o’zlashtirishga erishish.
O’quvchilar ish qobiliyati dinamikasini hisobga oluvchi ta’lim
metodlari .
Modul tizimi Ta’lim mazmunini shaxsning indvidual ehtiyojlari va uning
bazaviy tayyorgarligi darajasida muvofiqlashtirish O’uvchilarning individual
o’quv dasturi assosida mustaqil ishlari Muammoli yondashuvni amalga
oshirishning individual maromi Rivojlantiruvchi ta’lim Shaxs va uning
qobiliyatlarni rivojlantirish O’quv jarayonini shaxsning ichki imkoniyatlari va
ularni ro’yobga chiqarishga yo’naltirish O’quvchilar faoliyatini turli sohalarga
37](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_37.png)
![yo’naltirish Differensiyalashgan ta’lim O’quvchilarning layoqati, qiziqish va
qobiliyatlarini aniqlash uchun qulay sharoitlarni Turli o’zlashtirish darajalari
bo’yicha majburiy me’yor Individual ta’lim metodlari yaratish (standart)dan
kam bo’lmagan hajmdagi dastur materialini o’zlashtirish Faol o’qitish
(majmuaviy ta’lim) O’quvchilar faolligini yuzaga keltirish Bo’lajak kasbiy
faoliyatning predmetli va ijtimoiy mazmunini modellashtirish Faol o’qitish
metodlari O’yin texnologiyalari Bilim, ko’nikma va malakalarni
o’zlashtirishning shaxsiy faoliyat tavsifida bo’lishini ta’minlash O’quv
axborotlarini qayta ishlash va o’zlashtirishga yo’naltirilgan mustaqil bilish
faoliyati O’quvchilarni ijodiy faoliyatga jalb etishning o’yin metodlari Shunday
qilib, avvaldan loyihalashtirilgan ta’lim–tarbiya jarayonining pedagogik
texnologiyasi o’zida metodlar tizimi, ta’lim metodik usullari, maqsad, vositalari,
o’qituvchilarning birgalikda faoliyat ko’rsatish imkoniyatlari hamda yakuniy
natijalarga erishish borasidagi majmuani mujassamlashtiradi. Ta’lim jarayoni
ta’lim texnologiyasining asosini, yadrosini tashkil etadi hamda ta’lim maqsadi,
ta’lim mazmuni, o’quvchi, ta’lim shakli, metod, vositalar va ta’lim beruvchi
kabi unsurlardan iborat tizim sifatida nomayon bo’ladi.
Ta’lim jarayoni bir necha shartlarga muvofiq tashkil etiladi. Ular
quyidagilardir:
1. Ta’lim olish, muayyan nazariy hamda amaliy bilimlarni uzlashtirishga
bo’lgan ijtimoiy (yoki shaxsiy) ehtiyojlarning yuzaga kelishi (TE).
2. Ta’lim olish, muayyan nazariy hamda amaliy bilimlarni
o’zlashtirishga nisbatan rag’batning uyg’onishi (TR);
3. O’quvchining o’quv-bilish faoliyati mazmuni (O’FM)ni belgilash.
4. O’quvchining o’quv-bilish faoliyatini boshqarish (O’FB)ni yo’lga
qo’yish omillarining mavjudligi.
Ta’lim texnologiyasining funksional tuzilmasi bevosita ta’lim
jarayonining mohiyatining to’laqonli yoritishga xizmat qiladi Ya’ni, ushbu
tuzilma o’zida ta’lim jarayonining umumiy ko’rinishi (tashkiliy shakli va ichki
38](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_38.png)
![mohiyati), obrazini ifoda etadi. Ta’lim texnologiyasining funksional tuzilmasini
tasvir orqali quydagichia aks ettirishga harakat qildik.
Bozor munosabatlariga asoslangan ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlaridan
biri- ijtimoiy raqobatning paydo bo’lishidir. Ijtimoiy raqobat mavjud bo’lgan
sharoitda mo’tadil faoliyat yuritish,raqobatga nisbatan ishchanlik immunitetini
hosil qilish manfaatlar to’qnashuvida “omon” qolish, yuqori mavqyega ega
bo’lish uchun imkoniyat yaratadi.
Shu bois fuqarolarda ta’lim olish, nazariy va amaliy bilimlarni
o’zlashtirishga nisbatan ongli yondashuv hissi qaror topmoqda. Bu esa ularda
ta’lim olishga bo’lgan rag’batni hosil qilmoqda. Endilikda ta’lim olish,
muayyan kasb-hunar yoki mutaxasislik ma’lumotlarini egallash, bu borada
ma’lum ko’nikma va malakalarini shakllantirish hayotiy ehtiyojga aylanmoqda.
Ta’lim olishga bo’lgan rag’bat va uning mazmuni ta’lim jarayoni
muvaffaqiyatining garovi, kafolati bo’la oladi.
Ta’lim olishga bo’lgan rag’bat o’quvchi hamda o’qituvchi ishtirokidagi
o’quv-bilish faogiyati asosining shakillanishida ham muhim ahamiyat kasb
etadi. Yaqin o’tmishda o’quvchining ta’lim jarayonidagi ishtiroki nazariy
bilimlarni qabul qilib oluvchi va o’zlashtirilgan nazariy bilimlar, amaliy
ko’nikmalarni namoyish etuvchi subyekt sifatidagi roli bilan aifoyalangan
bo’lsa, ta’lim texnalogiyasi talablariga ko’ra o’quvchi ta’lim jarayonining
yetakchi subyekt, asosiy ijrochisi sifatida ko’riniladi. Endilikda o’quvchi
o’qituvchi tomonidan uzatilayotgan axborot (bilim)larni qabul qilmaydi. Balki
ta’lim beruvchining yo’llanmasi, ko’rsatmasiga qarab bilim oladi.
39](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_39.png)
![XULOSA
O`zbekistonda ta`lim-tarbiya soxasini islox qilishning asosiy omillaridan biri
“shaxs manfaati va ta`lim ustuvorligi“dir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy
siyosatini belgilab berganligi tufayli ta`limning yangi modeli yaratildi.
Prezidentimiz tomonidan bu modelni amalga oshirish bilan hayotimiz
jabxalarida ruy beradigan “portlash effekti“ natijalari ruy-rost ko`rsatib berildi,
ya`ni:
- ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta`sir qiladi va natijada mamlakatimizdagi
mavjud muhit butunlay o`zgaradi.;
- insonning hayotidan o`z o`rnini topish jarayoni tezlashadi;
- jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin Shaxsning shakllanishiga olib keladi;
-jamiyatimizning potensial kuchlarini ruyobga chiqarishda juda katta
ahamiyat kasb etadi;
- fuqarolik jamiyati qurishni ta`minlaydi, model vositasida dunyodan munosib
o`rin olishga, o`zbek nomini yanada keng yoyib tarannum etishga erishiladi .
“Portlash effekti“ sari shijoat bilan qadam tashlash, yo`llarda uchraydigan
qiyinchiliklarni bosqichma-bosqich va izchil xal etish masalalari nafaqat pedagog
nazariyachi va amaliyotchilarni junbushga keltiradi, balki jamiyatimizni to`liq
pedagoglashtirish muammosini ijtimoiy buyurtma sifatida keltirib chiqaradi.
Demak, jamiyatimizning har bir fuqarosini tarbiyashunoslik asoslari bilan
tanishtirish, yosh avlodni barkamol inson qilib voyaga yetkazish jarayonini yangi
pedagogik “qurol“ va vositalar bilan ta`minlash davr taqozosidir.
Pedagogik texnologiya (PT) - shunday bilimlar soxasiki, ular yordamida 3-
ming yillikda davlatimiz ta`lim soxasida tub burilishlar yo`z beradi, o`qituvchi
faoliyati yangilanadi, talaba yoshlarda xurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga
mehr-muhabbat, insonparvarlik tuyg`ulari tizimli ravishda shakllantiriladi
40](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_40.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Adabiyot o`qitish metodikasi (tuzuvchilar. Q.Yo`ldoshev, O.Madayev,
A.Abdurazzoqov). Toshkent. 1994 yil.
2. Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq»
1998
3. Bobokalonov R, Ne’matova G. Ona tili o’qitishning yangi
texnologiyasi haqida. — T.: 1998. 4.
4. http:// www.ziyonet.uz
5. http:// www.pedagog.uz ;
6. Karimov I. Barkamol avlod orzusi. –T. «Sharq», 1999
7. Mirqosimova M. Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993
8. Nazarova S. «O’zbek tili o’qitish metodikasi». «O’qituvchi», 1992.
9. Rahmatullaev Sh. va boshq. «O’zbek tilining imlo lug’ati». — T.:
«O’qituvchi», 1995.
10. To`xliyev B. Adabiyot o`qitish metodikasi. Toshkent «Yangi asr
avlodi», - 2006
11. To’xliyev B . va boshqalar «O’zbek tili o’qitish metodikasi». T.
2010.
12. Yu.K.Babanskiy. Hozirgi zamon umumiy ta`lim maktabida o`qitish
metodlari. Toshkent. «O`qituvchi» 1990 yil.
13. Ziyodova T. O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish. — T.:
«O’qituvchi», 2000.
41](/data/documents/c6841b67-cf7b-4140-93f6-d9b3b1b6d9e9/page_41.png)
ONA TILI VA ADABIYOT FANINI O'QITISHDA ZAMONAVIY TA'LIM TEXNOLOGIYALARI VA INNOVATSIYALAR 1
MAVZU: ONA TILI VA ADABIYOT FANINI O'QITISHDA ZAMONAVIY TA'LIM TEXNOLOGIYALARI VA INNOVATSIYALAR MUNDARIJA: Kirish. O’qitish texnologiyalari haqida I.bob. Ona tilini o‘qitishning innovatsion texnologiyalari fanning taraqqiyot bosqichlari II.bob. Ona tili va adabiyot ta’limda o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlari III.bob. Ona tili va adabiyot darslarida o‘yin texnologiyalaridan foydalanish. IV.bob. Shaxsning individual imkoniyatlari va innovatsion texnologiyalar. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 2
KIRISH. O’QITISH TEXNOLOGIYALARI HAQIDA Muammoli, rivojlantiruvchi va evristik o’qitishning qiyosiy tavsiflari O’qitishdagi evristik yondoshuvlarni rivojlantirish va boyitish innovatsion didaktik tizimlar bilan bog’liq. Bunday tizimlar XX asrning ikkinchi yarmida rivojlana boshladi. O’qitishning evristik aspekti muammoli (A.V.Brushlinskiy, 1983) va rivojlantiruvchi (D.B.Elkonin, 1995; V.V.Davidov, 1986, 1996; L.V.Zankov 1986 va b.) o’qitish texnologiyalariga xos. O’qitishning bu ikki texnologiyasi 60-70-yillarda yalpi qo’llanadigan normativ yo’nalishli o’qitish usuliga muqobil bo’lib yuzaga chiqdi. Ta’lim tizimida o’quvchining rolini oshirish amaliyoti kiritila boshladi. Muammolilik printsipi axborot izlashni oddiy taqlid qilishdan boshlangan bo’lib, bunda o’qituvchi o’quvchining nimani izlashi lozimligini ilgaridan bilgan, o’quvchini to’g’ri javobga yo’naltirgan. Keyinchalik pedagogikaga ta’lim mahsuloti nafaqat o’quvchiga, balki o’qituvchi uchun ham noma’lum bo’lishi mumkin, degan g’oya kirib keldi (V.S.Bibler, 1975). Buning natijasida, o’qituvchi va o’quvchi bir xilda noma’lumlik vaziyatida bo’lib, o’quvchi bilan o’qituvchi o’rtasida dialogli o’qitish metodikasi paydo bo’ldi (S.Yu.Kurganov, 1989). Muammolilik g’oyasi o’qitishda keng ko’lamda qo’llanila boshladi (V.G.Kudryavtsev,1991). Evristik o’qitishning uni muammoli va rivojlanuvchan o’qitishdan farqlovchi xususiyatlarini qisqacha ko’rib chiqamiz. Muammoli o’qitish maqsadi – o’qituvchi tomonidan taklif etilgan, maxsus bilim orttirishga xizmat qiladigan masala – muammoni o’quvchilar o’z aql – idroklari bilan yechishdan iborat. Muammoli o’qitish metodikasiga ko’ra, o’qituvchi o’quvchilarni masalani yechishga yo’naltiradi. Ta’limda evristik yondoshish o’qituvchi va o’quvchini oldindan noma’lum bo’lgan natijaga erishishlarini ko’zlagani uchun muammoli o’qitish imkoniyatlarini kengaytirishga imkon beradi. Evristik o’qitish maqsadi o’tgan tajribani oddiy uzatish emas, balki o’quvchilarda mavjud ma’lumotlarga nisbatan yangi, kelajakni tuzishga 3
qaratilgan shaxsiy tajriba va uning mahsulini yaratish faoliyatiga erishishdan iborat. Demak, talabalar ma’lum yechimlarni o’zlashtirish bilan cheklanmasdan, faoliyat usullarini o’rganishlari lozim, shundagina ta’limdagi reproduktiv faoliyat ijodga ko’maklashishi mumkin. Muammoli o’qitish umumqabul etilgan shaklda, odatda, intellektual yondoshish talab etiladigan mavzu va fanlarda qo’llaniladi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» yuksak umumiy madaniyatga va kasb – hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, siyosiy hamda ijtimoiy hayotda to’g’ri yo’l topa bilish mahoratiga ega bo’lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirish, shuningdek, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta’lim va kasb – hunar dasturlarini ongli ravishda puxta o’zlashtirgan, jamiyat, davlat va oila oldida o’z javobgarligini nazarda tutgan pedagogik g’oyani ilgari suradi. Ushbu pedagogik g’oya ta’lim oldiga: - ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirilayotgan yangilanish, rivojlangan huquqiy – demokratik davlat qurilishi jarayonlariga moslash; - kadrlar tayyorlash milliy tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish; - ta’lim oluvchilarni ma’naviy–ahloqiy tarbiyalashning samarali shakllari va uslublarini ishlab chiqish hamda joriy etishni hal etish vazifalarini ko’ndalang qilib qo’ydi. «Texnologiya» yunoncha so’z bo’lib, «techne» - mahorat, san’at, «logos» - tushuncha, o’rganish demakdir. Pedagogik texnologiya atamasiga har bir didakt olim o’z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda ta’rif beradi. Hali bu tushunchaga to’liq va yagona ta’rif qabul qilinmagan. Ushbu ta’riflar ichida eng maqsadga muvofig’i YuNESKO tomonidan berilgan ta’rif sanaladi. Pedagogik texnologiya –ta’lim shakllarini optimallashtirish maqsadida o’qitish va bilimlarni o’zlashtirish jarayonining inson salohiyati va texnik resurslarni qo’llash, ularning o’zaro ta’sirini aniqlashga imkon beradigan tizimli 4
metodlar majmuasidir. Pedagogik texnologiya ta’lim amaliyotida uchta darajada qo’llaniladi: 1 . Umumiy pedagogik daraja . Umumiy pedagogik (umumdidaktik, umumtarbiyaviy) texnologiya ta’lim–tarbiya jarayonining yaxlit tizimliligi, ma’lum bir hudud, o’quv yurti tomonidan uzluksiz ta’lim tizimining muayyan bir bosqichidagi texnologiyaning umumiy qonuniyatlari, ilmiy nazariy asoslari, printsiplari, amaliyotda qo’llashning umumiy xususiyatlari, shart–sharoitlarini ifodalaydi. Shu o’rinda qayd etish kerakki, uzluksiz ta’lim mazmuni orqali tegishli o’ziga xos maqsad va vazifalarni amalga oshirish ko’zda tutilganligi sababli, pedagogik texnologiya ham o’ziga xos xususiyatga ega bo’ladi. Bu darajada pedagogik texnologiya pedagogik tizim tushunchasiga sinonim hisoblanadi. Uningtarkibiga ta’lim–tarbiya jarayonining maqsad va vazifasi, mazmuni, vosita va metodlari, tarbiya jarayonining ob’ekti va sub’ekti faoliyatining algoritmlari kiradi. 2. Xususiy metodik daraja. Bunda pedagogik texnologiyaning muayyan bir predmet, kursni o’qitish jarayonining maqsad va vazifalarini amalga oshirish maqsadida foydalaniladigan ta’lim mazmuni, o’qitish vositalari, metodlari, shakllarining majmuasi tushuniladi. 3. Lokal (modul) daraja. Bunda talim – tarbiya jarayonining ma’lum bir qismining xususiy didaktik va tarbiyaviy maqsadini hal etishga qaratilgan texnologiya tushuniladi. Unda o’quvchilarning mustaqil ishlashlarini tashkil etish, o’quvchilar bilimini nazorat qilish, shaxsiy fazilatlarni shakllantirish kabi masalalar ko’zda tutiladi. Pedagogik texnologiyaning yuqorida qayd etilgan uchta darajasi bir–birini to’ldiradi va taqozo etadi. Biz pedagogik texnologiyani qo’llash haqida so’z yuritishdan avval, pedagogik texnologiyaning didaktikada ishlab chiqilgan tasnifiga to’xtashni lozim topdik. Pedagogik texnologiyalar mazmuni, mohiyatiga ko’ra quyidagicha tasniflanadi: 5