logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Uchinchi Rennesans yaratishda jadid mutafakkirlarini o‘rni

Uchinchi Rennesans yaratishda jadid mutafakkirlarini o‘rni

Загружено в:

27.11.2024

Скачано:

0

Размер:

54.47265625 KB
Скачать
Uchinchi Rennesans yaratishda jadid mutafakkirlarini o‘rni Mundarija: Kirish....... ..... ............................................................................................................... .3 Asosiy qism: I-BOB.Uchinchi Rennesansning vujudga kelishi ………………………............... 5 1.1. Jadidchilik harakatining o‘rni......................................................................... ......5 1.2. Jadidlarning o‘sha davrda tutgan roli............................................................. ........8 II-BOB. Jadid mutafakkirlarining siyosiy va ijtimoiy muammolarga ta'siri........................................................................................................................ ...17 2.1.Uchinchi rennesans yaratishda jadidlarning siyosiy ta‘siri .................................... 17 2.2.Jadid mutafakkirlarining paydo bo‘lgan ijtimoiy muammolarga ta'siri ................. 20 III-BOB. Jadidlar tomonidan olib borilgan ishlar ................................................ 28 3.1.Jadidlar tomonidan ijtimoiy muammolarni hal etilishi.......................................................................................................................... 28 3.2.Jadidlar taklif etgan ijtimoiy islohotlar………………………………………..…31 Xulosa..........................................................................................................................3 6 Foydalanilgan adabiyotlar.........................................................................................3 8 1 Kirish Jadidchilik dastlab 19-asrning 80-yillarida Qrimda Ismoilbek Gasprinskiy rahbarligida qrimtatarlar o rtasida vujudga keldi. Jadidchilik harakati namoyandalariʻ ko pincha o zlarini taraqqiyparvarlar, keyinchalik jadidlar deb atashgan. O sha ʻ ʻ ʻ davrning ilg or taraqqiyparvar kuchlari, birinchi navbatda, ziyolilar mahalliy ʻ aholining umumjahon taraqqiyotidan orqada qolayotganligini his etib, jamiyatni isloh qilish zaruriyatini tushunib yetgandilar. Jadidchilik mohiyat e tibori bilan avvalo ʼ siyosiy harakat edi. Uning shakllanish va mag lubiyatga uchrash davrlari bo lib, ʻ ʻ ularni shartli ravishda to rtga bo lish mumkin.Turkiston, Buxoro va Xiva hududida bu ʻ ʻ davrlar 1895-1905; 1906-1916; 1917-1920; 1921-1929-yillarni o z ichiga oladi. ʻ Birinchi davrda Turkistonda podsho Rossiyasining mustahkam o rnashib olishi ʻ kuzatiladi. U o z siyosiy agentlari (vakillari) yordamida mahalliy xon va amir ʻ vakolatlarini cheklabgina qolmay, ularni qo g irchoqqa aylantirib, rus va g arb ʻ ʻ ʻ sarmoyadorlarining ishlashi va yashashi uchun sharoit yaratadi, turli kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlari manfaatini ko zlaydi.Ayni chog da mahalliy aholining talab ʻ ʻ va ehtiyojlari nazarga olinmay qo yildi, diniy e tiqodlari, urf-odatlari bilan ʻ ʼ hisoblashmaslik, ularni mensimaslik kuchaydi. Hayotiy, ilmiy saviyasi yuqori bo lgan ʻ qozilar tajribasiz kishilar bilan almashtirildi, poraxo rlik, ijtimoiy-siyosiy adolatsizlik ʻ avj oldi. Madrasa va maktablar faoliyatini cheklash, mahalliy joy nomlarini ruscha atamalar bilan almashtirish, hatto mahkama jarayonida qozilar bo yniga xoch ʻ taqtirishgacha borildi. O sha davr ahvolini Muhammadali xalfa Sobir o g li (Dukchi ʻ ʻ ʻ eshon) xalqqa qarata o z „Xitobnoma“si (1898)da yaxshi bayon qilgan.Millat ʻ 2 istiqbolini o ylovchi taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha tabaqalari —ʻ hunarmand, dehqon, savdogar, mulkdor, ulamolar orasida mavjud edi. Ziyolilar dastlab chorizmga qarshi kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uyg otish — siyosiy- ʻ ma rifiy jabhadan boshlashga qaror qildilar. ʼ Jadidchilik harakati ana shunday tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida rivojlanish uchun o ziga qulay zamin topdi. ʻ Xalqimizning ulug‘vor qudrati jo‘sh urgan hozirgi zamonda O‘zbekistonda yangi bir uyg‘onish – uchinchi Renessans davriga poydevor yaratilmoqda, desak ayni haqiqat bo‘ladi. Chunki bugungi O‘zbekiston — kechagi O‘zbekiston emas. Bugungi xalqimiz ham kechagi xalq emas”, — degan davlat rahbari.Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va o z vatanlarini mustaqil ko rishni ʻ ʻ orzu qildilar va shu yo lda kurashdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun ʻ kurashida asosan quyidagi yo nalishlar ustuvor edi: yangi usul maktablari tarmog ini ʻ ʻ kengaytirish; qobiliyatli yoshlarni chet elga o qishga yuborish; turli ma rifiy ʻ ʼ jamiyatlar va teatr truppalari tuzish; gazeta va jurnallar chop qilish, xalqning ijtimoiy- siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurish. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi. 1 1 Mirziyoyev Sh.M Yangi O 'zbekiston strategiyasi. -Т.: O 'zbekiston, 2021 , 57-bet 3 I-BOB. Uchinchi Rennesansni vujudga kelishi. 1.1.Jadidchilik harakatining o‘rni. Jadid mutafakkirlar, uchinchi rennesans yaratishda muhim o‘rni egallashgan. Ular, tarixiy rivojlanishda, ma'naviyat va madaniyat sohasida katta o‘zgarishlar kiritganlar. Jadid mutafakkirlarning o‘rni rivojlanishda o‘zgarishlarni keltirib chiqish, to‘qnashuvlar va yuksak qadrlash holatlarini o‘rganishda muhim bo‘ladi. Uchinchi rennesansning asosiy o‘zgarishlari.Uchinchi rennesansning asosiy o‘zgarishlari darsliklarni o‘qish, ilmiy tadqiqotlar va boshqa odamlar bilan faoliyat olib borish, ma'rifatni o‘z qo‘liga olishdan iborat. Bular, jadid mutafakkirlarning o‘rni va tarixiy rivojlanishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan sabablar sifatida ko‘rsatiladi.Jadid mutafakkirlar tarixiy rivojlanishda, ishlab chiqarish, iqtisodiyot va boshqa sohalarda katta o‘zgarishlarni keltirish bilan bog‘liq bo‘lib turadi. Ularning o‘rni tarixiy rivojlanishga ko‘p yo‘nalishda ta'sir qilgan va dunyoning boshqa mamlakatlarida ham ma'rifatning oshishiga olib keldi. Jadid mutafakkirlarning o‘rni ma'naviyat va madaniyatda jadid mutafakkirlar, ma'naviyat va madaniyat sohasida ahamiyatli o‘rni egallashgan. Ular, ijtimoiy muammolar bilan ishlash, adabiyot, san'at va falsafa sohalarida yaratishlarini e'tirof etingan. Jadid mutafakkirlarning ma'naviyat va madaniyat sohasida o‘rnini o‘rganish, ularning yaratgan asarlar va o‘zgarishlarni tahlil qilishda muhimdir.Uchinchi rennesans muhim asr bo‘lib, u 19-20 asrlarning o‘rtalarida O‘zbekiston, to‘g‘ridan to‘g‘ri Rossiyadagi Turkestondan boshlab uchraydi. Bu davrda jahon madaniyatining to‘laqonli ishlanishi va rivojlanishi jarayonida jadid mutafakkirlar samarali o‘rni va ahamiyati bilan ajralib turar. Uchinchi rennesans davrida russkiy, fransuz va ingliz adabiyoti eserlari ushbu mutafakkirlarga nafas olish imkoniyatini berdi va ularning butun dunyoning asarlariga qiziqish uyg‘otti. Bu jarayonda jadid mutafakkirlar orasida to‘qquz ahamiyatli shaxslar o‘rnini egalladi. 4 Uchinchi rennesans davrida jadid mutafakkirlar madaniyat, ilm-fan va san‘at sohasida katta ahamiyatga ega bo‘lgan o‘zbek adebiyoti shaxslardir. Ularning faoliyati tarixiy o‘rinda nufuzli va aniq o‘rtiqcha tajriba va tadqiqotga asoslangan edi. Shu deb, jadid mutafakkirlar milliy adabiyotimizni asrab turib, ijodiy qo‘llanma va maqolalar, dostonlar, hikoyalar va yangiliklar bilan zakirlashganlar. Ularning ko‘plab asarlarida o‘zbek tili va adabiy yuzalariga qiziqarli tutqazishlar, ma'naviyat, millat va davlat, xayotiy falsafa va qadriyatlar, ijtimoiy va iqtisodiy muammolar hamda milliy voqelik kabi mavzular jihozlanib turadi.Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va o z vatanlarini mustaqil ko rishni orzu qildilar va shuʻ ʻ yo lda kurashdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun kurashida asosan ʻ quyidagi yo nalishlar ustuvor edi: yangi usul maktablari tarmog ini kengaytirish; ʻ ʻ qobiliyatli yoshlarni chet elga o qishga yuborish; turli ma rifiy jamiyatlar va teatr ʻ ʼ truppalari tuzish; gazeta va jurnallar chop qilish, xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurish. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi hamda milliy matbuotga asos solinishi edi. Bu esa o‘z navbatida progressiv g‘oyalarni tarqatish uchun muhim vosita bo‘lib xizmat qildi. Turkiston taraqqiyparvar sarmoyadorlari yoshlarni chet ellarga yuborib, zarur kasblarni egallab, xalqqa foydali xizmat qiladigan yoshlarni va ular uchun qayg‘urgan jadidlarni qo‘llab-quvvatladilar. Andijonlik Mirkomil Mirmo‘minboyev o‘z hisobidan ana shu ishga katta miqdorda mablag‘ ajratgan. 1910-yilda Buxoroda mudarris Hoji Rafiy, Mirza Abduvohid, Hamidxo‘ja Mehriy, Usmonxo‘ja va Muhammaddin maxdum kabilar Tarbiyayi ʻʻ atfol ( Bolalar tarbiyasi ) jamiyatini tashkil qilib, 1911-yilda 15 nafar, 1912-yilda ʼʼ ʻʻ ʼʼ esa 30 nafar talabani Turkiyaga o‘qishga yuborishgan.Jadidlar harakatining milliy xususiyatlari.Ma’rifatparvarlar keng ma’noda bilim tarqatuvchi kishilar hisoblanadi. Siyosiy ma’noda ma’rifatparvarlik xalqni ozodlikka olib chiqish va milliy davlatchilik 5 g‘oyalarini ilgari surish bilan ifodalanadi. Turkiston ma’rifatparvarlari jaholat, bilimsizlik, madaniyatsizlik, mutaassiblik, diniy aqidaparastlikni inson azob- uqubatlarining asl sabablari deya talqin etdilar. Ular podsho yakkahukmronligi (absolyutizm)ga qarshi kurashdilar, siyosiy erkinlik va inson huquqlarini yoqlab chiqdilar. Turli mamlakatlarda ma’rifatchilik harakatlari o‘ziga xos, milliy xususiyatlarga ega bo‘lgan, ammo ularning mushtarak jihatlari ham mavjud edi. Bu jihatlar Turkiston jadidlari faoliyatida ham namoyon bo‘ldi. Jumladan, ular mavjud tuzum, uning iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy sohalardagi barcha salbiy ko‘rinishlariga va kamchiliklariga qarshi kurashish; maorif, erkinlik, hayotning insoniy-madaniy jihatlarini shakllantirish, ularni qo‘llab-quvvatlash va himoya qilish, ma’naviy va axloqiy me’yorlarni takomillashtirish; xalq manfaatlarini himoya qilish, farovonligini oshirishga sidqidildan intilish yo‘lidan bordilar. Jadidlar Turkistonda azaldan mavjud bo‘lgan, ya’ni Alisher Navoiy, Mirzo Bedil va Boborahim Mashrabdan qolgan merosdan foydalangan holda Turkistonda demokratik va taraqqiyparvar g‘oyalarni davom ettirdilar. Turkiston ilg‘or ziyolilari erishgan yutuqlari orasida eng salmoqlisi hukmron mafkuradan mustaqil bo‘lgan xalq ta’limi tizimining yaratilishi.Dastlabki paytlarda madaniy-ma’rifiy, keyinchalik siyosiy-ijtimoiy xususiyat kasb etgan islohotchilik harakati faol ishtirokchilaridan biri Abdulla Avloniy 1878-yil Toshkent shahrida hunarmandlar oilasida tug‘ildi. U maktab va madrasada ta’lim olib, o‘z zamonining ma’rifatli va chuqur bilim sohibiga aylandi. Abdulla Avloniy o‘lkada ta’lim, matbuot, teatr sohalarining rivojlanishiga katta hissa qo‘shib, 1907-yil Shuhrat gazetasiga asos soldi.ʻʻ ʼʼ O‘zi tashkil qilgan yangi usul maktabi uchun Birinchi muallim , Ikkinchi ʻʻ ʼʼ ʻʻ muallim , Turkiy guliston yoxud axloq kabi darsliklarni yaratdi. Behbudiy, ʼʼ ʻʻ ʼʼ Munavvarqori, Abdulla Avloniy kabi boshqa milliy taraqqiyparvarlar ham ma’rifatparvarlik faoliyatini olib borib, yangi maktablar, xayriya jamiyatlari, 6 kutubxona va kitob do‘konlari ochdilar.Munavvarqori Abdurashidxonov (1878–1931) — Turkiston o‘lkasida ozodlik, millat kelajagi uchun kurashgan ma’rifatparvar siyosiy arbob, jadidchilik harakatining yirik namoyandalaridan biri. 1904-yildan boshlab o‘lkadagi ijtimoiy-siyosiy, ma’rifiy harakatlarning faol ishtirokchisi. U jadid maktablari ochilishining tashabbuskori va amaliyotchisi, milliy gazeta va jurnallar asoschisi, muharriri hamda jadid teatri targ‘ibotchisi bo‘lgan. Munavvarqori maktablar uchun Adibi avval , Adibi soniy , Yer yuzi kabi darsliklarniʻʻ ʼʼ ʻʻ ʼʼ ʻʻ ʼʼ yaratdi. Turkiston jadidlarini birlashtirishda O‘rta Osiyo jadidlarining otasi deb tan ʻʻ ʼʼ olingan Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875–1919) ning xizmati katta bo‘ldi. U 1875- yilning 19-yanvarida Samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishlog‘ida tug‘ilgan. Dastlab Samarqand, so‘ngra Buxoro madrasalarida tahsil olib, imom-xatib, qozi, keyin muftiy darajasiga ko‘tarildi. Behbudiy O‘rta Osiyo jadidchilik harakatining asoschisi va yo‘lboshchisi edi. Turkistonda ma’rifatparvarlik harakatining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan shaxs hisoblanadi. Behbudiyning tashabbusi bilan o‘z otasi sharafiga Behbudiya kutubxonasi deb atalgan kutubxona tashkil qilingan. ʻʻ ʼʼ 1.2. Jadidlarning o‘sha davrda tutgan roli: XX asr boshlariga kelib Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi shaharlarida o’nlab jadid usulidagi maktablar ochildi. Jadidlar maktablarda yoshlarni bilimli va ma’rifatli qilib tarbiyalab, ular orqali Turkistonda mustaqil davlat barpo etish uchun milliy davlatchilik g’oyalarini ilgari surgan. XX asr boshiga kelib Turkistonda jadid ziyolilarining butun bir avlodi, o’lka ma’naviy-ma’rifiy soha taraqqiyotiga, milliy madaniyatning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan namoyandalari vujudga keldi. Bular Samarqandda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Said ahmad Siddiqiy Ajziy, Toshkentda Munavvarqori 7 Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jayev, Buxoroda Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Fayzulla Xo’jayev, Farg’ona vodiysida Hamza Hakimzoda Niyoziy, Obidjon Mahmudov, Abdulhamid Cho’lpon, Is’hoqxon Ibrat, Xivada Bobooxun Salimov, Polvonniyoz hoji Yusupov va boshqalar edi.Turkiston jadidlarini birlashtirishda O‘rta Osiyo jadidlarining otasi deb tan olinganʻʻ ʼʼ Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875–1919) ning xizmati katta bo‘ldi. U 1875-yilning 19- yanvarida Samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishlog‘ida tug‘ilgan. Dastlab Samarqand, so‘ngra Buxoro madrasalarida tahsil olib, imom-xatib, qozi, keyin muftiy darajasiga ko‘tarildi. Behbudiy O‘rta Osiyo jadidchilik harakatining asoschisi va yo‘lboshchisi edi. Turkistonda ma’rifatparvarlik harakatining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan shaxs hisoblanadi. Behbudiyning tashabbusi bilan o‘z otasi sharafiga Behbudiya kutubxonasi deb atalgan kutubxona tashkil qilingan.XX asr boshlariga ʻʻ ʼʼ kelib Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi shaharlarida o’nlab jadid usulidagi maktablar ochildi. Jadidlar maktablarda yoshlarni bilimli va ma’rifatli qilib tarbiyalab, ular orqali Turkistonda mustaqil davlat barpo etish uchun milliy davlatchilik g’oyalarini ilgari surgan. XX asr boshiga kelib Turkistonda jadid ziyolilarining butun bir avlodi, o’lka ma’naviy-ma’rifiy soha taraqqiyotiga, milliy madaniyatning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan namoyandalari vujudga keldi. Bular Samarqandda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Said ahmad Siddiqiy Ajziy, Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jayev, Buxoroda Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Fayzulla Xo’jayev, Farg’ona vodiysida Hamza Hakimzoda Niyoziy, Obidjon Mahmudov, Abdulhamid Cho’lpon, Is’hoqxon Ibrat, Xivada Bobooxun Salimov, Polvonniyoz hoji Yusupov va boshqalar edi. “Jadidlar”ning o‘ziga xos jihati nimada? “Kitoblar maktab o‘quvchisiga tushunarli bo‘lishi uchun yozildi” 8 Bu savolga to‘plamning “Abdulla Qodiriy” kitobi muallifi, filologiya fanlari doktori, professor Bahodir Karimov javob berar ekan, kitobga har qachongidan ham ishonchli bo‘lgan, bahsli bo‘lmagan ma’lumotlar kiritilgani, ayrim ma’lumotlar keng jamoatchilik uchun ham yangi ekanini ta’kidlaydi. — Kitobning 8ta bo‘lishining sababi yon tomondan qaraganda “Jadidlar” degan yozuv ko‘rinishi uchun edi. Lekin jadidlar bundan ancha ko‘p. Agentlik tashabbus qiladigan bo‘lsa, yana 8tasini chiqarishimiz mumkin. Kitoblar maktab o‘quvchisiga tushunarli bo‘lishi uchun yozildi. Dalillar o‘quvchilarni ikkilantiradigan bahsli, muammoli bo‘lmasligi kerak edi. O‘quvchilarning qo‘liga yetib borayotgan kitoblarga mutaxassislar 1-2 yil emas, 10 yil, chorak asr davomida yig‘ib yurgan fikrlarning qaymog‘ini kiritdilar va bu yerda muhim bir jihat bor: jadidlarning o‘zi kimlar, jadidlar degan so‘zning ma’nosi nima, jadidlarning maqsadlari nimadan iborat bo‘lgan, degan qirralarni qamrab olishga va o‘quvchilarga taqdim etishga harakat qilindi. Bu kitobning muhim jihati – bugungi o‘quvchi fikrini tarbiyalaydi, Vatan, millat taqdiriga befarq bo‘lmaslikka undaydi. Yana bir jihat bu – kitobga kiritilgan ayrim gaplar yangi. Chunki mualliflar ayrim ma’lumotlarini noyob fondlardan topib, ilmiy konferensiyalarda yoki 100-200 dona nashr qilingan kitoblarida ma’lum qilgan. Ular ko‘pchilik uchun yangi, deydi olim. “Maqsadimiz kitobni o‘qitish emas, manbani izlab topib o‘qishsin” 2 To‘plamni nashr etilish maqsadlari haqida “Abdurauf Fitrat” kitobini tayyorlagan professor fitratshunos Hamidulla Boltaboyev ham fikr bildirdi. Olim kitobning rasmini ijtimoiy sahifalarga qo‘ygandan ko‘ra, uni o‘qib xulosalarni ommaga bildirgan afzalroq deydi. 2 Hamidullo Boltaboyev “Abdurauf Fitrat” 2015 107-bet 9 — Kitobni tarqatishda avvalo uni egasiga, qiziquvchiga berish kerak. Kimnidir targ‘ib qilib qiziqtirish masalaning bir tomoni, lekin ikkinchi tomoni – kitob o‘z egasiga yetib borishi kerak. Ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boryapman. Ko‘proq kitob o‘qiganlar emas, kitob olmoqchi bo‘lgan va olganlarning minnatdorchiliklaridan iborat bo‘lib qolyapti. Mana shu 8 ulug‘ jadid bobolarimizning hayotini birdaniga hammasini o‘qib bo‘lmaydi: tanlab olib o‘qib, shular bo‘yicha savol-javob bo‘lishini istardim. Ertaga mening kitobimni o‘qigan odam, Fitratning asarini o‘qishga rag‘bat sezsa, ana shunda maqsadimizga yetgan bo‘lamiz. Maqsadimiz – kitobni o‘qitish emas, manbani izlab topib o‘qisin, deydi u.Tekinga tarqatilish sababi:Kitobning jadidlar haqida oldin nashr etilganlaridan yana bir farqi – u tekinga tarqatilmoqda. Agentlik rahbari to‘plamni avgust-sentabr oylari davomida maktablar, professional ta’lim muassasalari, oliy ta’lim muassasalariga – barcha ta’lim tashkilotlarining kutubxonalariga mutlaqo bepul yetkazish rejalashtirilgani, kitob barcha ta’lim muassasalariga to‘liq yetkazib berilganidan keyin sotuvga chiqarilishini aytdi. “Agar ta’lim muassasalariga to‘liq yetib bormasdan turib sotuvga chiqsa, bitta narsadan qo‘rqyapmiz, yarim yo‘lda o‘sha kitob sotuvga chiqib ketishi mumkin”, – deya tushuntirdi Sa’dullayev kitob tekin tarqatilishi sababini. 3 To‘plamning Fitratga bag‘ishlangan kitobini professor Hamidulla Boltaboyev yozgan. 144 betdan iborat kitob adib hayoti, ijodi, hikmatli so‘zlar, e’tirof, foydalanilgan adabiyot kabi 5 bo‘limga ajratilgan. Fitratning hayoti yozilgan qism maktab darsliklariga kiritilmagan, ko‘pchilikka noma’lum bo‘lgan ma’lumotlar bilan to‘yintirilgan. 3 Alisher Sa’dullayev 2017 yil https://www.gazeta.uz 10 Masalan, kitobning 9-sahifasida o‘zbek tilidagi ilk darslik “Ona tili”ni nashr qildirgan Fitrat bo‘lgani, u shuningdek, Buxoro ilmiy jamiyatini tuzgani va jamiyat bilan “Buxoro arki tarixi” asarini chop ettirgani aytilgan. Shuningdek, kitobda frunzechilar tomonidan to‘pga tutilib, vayrona holiga kelgan Buxoro me’moriy obidalari va shahar suv inshootlarini tiklash ishlariga ham Fitrat bosh bo‘lgani aytilgan. Bu ma’lumotlar Fitrat asarlari joy olgan 8-sinf adabiyot darsligidan topilmaydi. Yana bir muhim jihat shuki, jadid hayoti qismiga 1921 yil 23 sentabrda Fitrat tahriridan chiqqan Buxoro xalq sho‘rolar jumhuriyati Konstitutsiyasi qabul qilingani ma’lumoti kiritilgan. Bu kitobxonni o‘sha paytda uzoq yillar monarxiya yo‘li bilan boshqarilgan davlatni demokratik islohotlarga yetaklagan yo‘lboshlovchilar kim bo‘lgani bilan tanishtiradi. Ijodiga bag‘ishlangan qismida Fitrat asarlarining shirasi: uning she’riyati, publitsistikasi, nasriy asarlari, dramalari, ilmiy merosi, tilshunosligi, adabiyotshunosligiga oid sara namunalardan parchalar berilgan. Masalan, Fitratning “Qiyomat” hikoyasidan berilgan parchalarni o‘qib, kitobxon uni topib o‘qishga rag‘bat sezadi. Shuningdek, adibning “Xudosizlar” jurnalida chop etilgan “Zahroning iymoni”, “Qiyshiq eshon”, “Me’roj”, “Oq mozor” hikoyalari bosilgani ham keng jamoatchilik uchun yangilik bo‘lsa kerak. Kitobda Fitratning tilshunoslik sohasiga qo‘shgan hissasi ham ixcham va tushunarli usulda yoritilgan. Uning “Tilimiz” maqolasidan keltirilgan ushbu parcha bugun ham ahamiyatini yo‘qotmagan: 11 “Dunyo sahnasida iyaru taqlidning rolin hech bir millat biz turklar kabi ado eta olmaganlar. Biz qaysi bir millatning qaysi bir narsasiga taqlid etmoqchi bo‘lsak, o‘zimizning milliy ruhimizga qaramasdan taqlid etamiz”. 4 Kamchiliklar Kitobning o‘lchami o‘qishga biroz noqulaylik tug‘diradi. To‘g‘ri, uni cho‘ntakda olib yurish mumkin, lekin kitob kichikligi uchun mutolaa davomida qo‘ldan chiqib ketaveradi. Ikkinchidan, satrlarning bir tarafi kitob sahifasi tikilgan joyga yaqin, bu esa satrni to‘liq o‘qishni qiyinlashtiradi. Buning uchun kitobni kuch bilan ochish talab etiladi va natijada kitobga shikast yetishi mumkin. Fitratning hayoti haqida berilgan ma’lumotlar tadrijiylik asosida berilgani kitobxonni chalg‘itmay voqealarni kuzatish imkonini beradi. Biroq hayotiga oid ma’lumotlar biroz xronologiyaga o‘xshab qolgan. Ya’ni bo‘lgan voqea va yili keltirilganidan tashqari, o‘sha paytdagi siyosiy vaziyat va voqea sabablariga oydinlik kiritilishi kerak. Masalan, kitobda “…. Bunday maktablar Abduvohid Burhonov va Mirkomil Burhonovlar tomonidan ochilgan bo‘lib, 1919-1920 yillarda Buxoro inqilobiy xodimlarining katta qismini tayyorlab bergani manba bo‘ldi… Eski jadidlarga A. Burhonov, so‘l jadidlarga Fitrat boshchilik qildi. Nihoyat ular murosaga kelishib, “Yosh buxorolilar” partiyasini tashkil qildilar”, degan ma’lumot bor. Shu o‘rinda savol tug‘iladi, nega jadidlar 2 toifaga bo‘lingan va matndagi “murosaga kelishib” 5 deyilgani nimaga ishora? Jadidlar orasida qandaydir kelishmovchilik bo‘lganmi? Agar shunday bo‘lsa, eski jadidlar nimani xohlagan va yangi jadidlar-chi, degan savol tug‘iladi. Shularga izoh berib ketilsa, foydali bo‘lar edi. Chunki voqeaning sababi uni eslab qolishni oson va qiziqarli qiladi. 4 Fitrat “Tilimiz” maqolasi 1919 yil 32 son 5 Fitrat “Tilimiz” maqolasi 1919 yil 32 son 12 Uchinchi rennesans yaratishda jadidlarning dinga ta‘siri :“ So‘l jadidlar” namoyish boshlamoqchi bo‘lgani haqida gapirilgan o‘rinda ularda namoyish o‘tkazish fikri qanday paydo bo‘lganiga izoh berilmagan. Shuningdek, amir namoyishchilarni o‘qqa tutgani haqida ma’lumot berilib, darhol Fitrat Samarqandga ketgani haqida gapirilgan. Tarixiy manbalarda amir va “So‘l jadidlar” o‘rtasida jiddiy to‘qnashuv bo‘lgani, jadidlar halok bo‘lgani, namoyishchilar nega yengilgani haqida ham ma’lumotlar bor. Taxminimizcha, bu kabi ma’lumotlar kitobni kattalashtirib yubormaslik uchun kiritilmagan bo‘lishi mumkin. Lekin kitobxon uchun amir va jadidlar orasidagi tarixning burilish nuqtasi doimo qiziq. Bir so‘z bilan aytganda, Fitratning siyosiy faoliyati haqida kam ma’lumot berilgan. Fitratning Buxoroda o‘zbek tilini davlat tili deb e’lon qildirishda qo‘shgan hissasi haqida yozilgan o‘rinda Buxoroda o‘sha paytda qaysi til davlat tili bo‘lgani haqida ham ma’lumot berib ketish o‘rinli bo‘lardi. Til masalasida qandaydir chalkashliklar yoki ziddiyat bo‘lgani tushuntirilib, o‘zbek tilini davlat tili deb e’lon qilishning ahamiyatini ko‘rsatib berish kerak edi. Chunki til masalasi hamma davrlarda ham katta islohot sanaladi. Kitobda Fitratning qamoqqa olinishi, unga qanday ayblar qo‘yilgani va vafoti haqidagi ma’lumotlarga o‘rin berilmagan. Fikrimizcha, millat fidoyisining so‘nggi kunlari, unga qo‘llangan adolatsizliklar haqida avlodlar ko‘proq bilishga haqli. Kitob maqsadiga erishganini bilish mumkinmi? Tayyor yo‘llarni buzib, ularni qayta qurish yoki turli tadbirbozliklar uchun milliardlar ajratishdan ko‘ra, kitobga mablag‘ ajratib, uni yozishni olimlarga topshirish e’tirofga loyiq, albatta. Aholimizning jadidlar faoliyatidan xabardorligi 13 uyuyatli darajada ekanini hisobga olsak, bu borada qilinishi kerak bo‘lgan ishlar hali ko‘p. Afsuski, to‘plab tarqatila boshlaganiga 2 oydan oshgan bo‘lsa-da kitob kim uchun qay darajada foydali bo‘lgani haqida kam gapirilyapti. Kitobxonlarning shaxsiy sahifalarini asosan kitob bilan tushilgan rasmlar egallayapti, taqriz va mutolaa mulohazalarini deyarli uchratmaysiz. Yana bir ochiq qolayotgan savol shuki, kitobni tekin tarqatish uni ko‘proq odam o‘qishiga yordam beradimi, bu targ‘ibot usuli ish berarmikan? Balki kitob qanchalik o‘z maqsadiga erishganini bilish uchun bir necha yil vaqt kerakdir. Agar kitob olganlar o‘z sahifalarida kitobni olganlari haqida emas, o‘qiganlari, undagi ma’lumotlar haqida ham postlar qo‘ysalar, kitob ma’lum ma’noda o‘z maqsadiga yetgan bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, kitobni olganlar yoki uni o‘qiganlar o‘rtasida tadqiqot, so‘rovnomalar o‘tkazish orqali ham buni aniqlasa bo‘ladi. Biroq ko‘pchilikning ichida bir hadik kezib yuribdi: kitobga mehrimiz bilan maqtana olmay qolganimizni inobatga olsak, to‘plamlar targ‘iboti bilan har qancha shug‘ullanmaylik, ular maktablar, tashkilotlar, o‘quvchilar tokchalarida chang bosib qolmasmikan? Umuman, maqsad aholining, ayniqsa yoshlarning jadidlar haqidagi xabardorligini oshirish ekan, ular kunini o‘tkazayotgan internet va mediada targ‘ibotning zamonaviy, original va badiiy ta’sirchan usullarini ham qo‘llash kerak emasmikan? Zuhra Abduhalimova, jurnalist Mahmudxo'ja Behbudiy XX asr boshlarida Turkiston ijtimoiy-siyosiy harakatchiligining eng yirik namoyandasi, xalq ommasi ijtimoiy ongining 14 uyg'onishida beqiyos hissa qo'shgan mutafakkir olim, yangi davr o'zbek madaniyatining asoschisidir. Turkiston jadidlarining yo'l boshchisi hamda mustaqillik g'oyasining targ'ibotchisi, yangi maktablar g'oyasining nazariyotchisi hamda amaliyotchisi hisoblanadi. Mahmudxo'ja Behbudiy o'zbek tarixining g'oyat og'ir va murakkab bir davrida yashab, faoliyat ko'rsatishga to'g'ri kelgan. 16 asrda boshlangan inqiroz, o'zaro janjallar, mahalliy urug'-aymoqchilik nizolari millatni charchatgan, mazkur vaziyatdan foydalanib, Ruslar zo'rlik bilan tutqun saqlashga urinardi. Mana shunday bir sharoitda Vatanni butunlay yo'q bo'lish xavfidan saqlab qolish, avlodlarni erk va ozodlik, mustaqillik ruhida tarbiyalash, ma'rifat va taraqqiyotga boshlash jadidlar nomi bilan tarixga kirgan, istiqlol uchun kurash yo'lida jonini garovga tikkan buyuk vatandoshimiz Behbudiy zimmasiga tushgan edi.Behbudiyning ta'limiy- axloqiy qarashlarida insonning ma'naviy barkamol shaxs egallashi zarur bo'lgan talablariga ilmdan orttirilgan xislat, ichki va tashqi ko'rinishidan topilgan haqiqat, aql tufayli hosil qilingan xulq-atvor, mol-mulkdan ham ziyoda bo'lgan salomatlik hisoblangan [1]. Ushbu talablar hozirgi kunda barkamol insonni tarbiyalashda mardlik, to'g'rilik, adolatparvarlik, vafodorlik, halollik, saxiylik, mehr-oqibat, insonparvarlik kabi xislatlarni tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etadi. 15 II-BOB.Jadid mutafakkirlarining dinshunoslikka va ijtimoiy muammolarga ta'siri. 2.1.Uchinchi rennesans yaratishda jadidlarning dinga ta‘siri. Behbudiyning ma'rifiy qarashlari o'sha davrning yetakchi g'oyasi sifatida shakllanib, safdoshlari uchun ushbu qarashlar yo'lboshchi bo'lib xizmat qildi. Uning millatni qullik changalidan qutqarish yo'llari va ma'naviy jihatlarini yuksaltirishni ko'zda tutgan holda fidoiylik bilan faoliyatini olib bordi. Behbudiy yangi maktablarda diniy va dunyoviy bilimlarni mukammal o'qitishni tashkil etib, yoshlarni komillik darajasiga ko'tarish, gazeta va jurnallar tashkil qilib, xalqning ma'naviyatini oshirishni, teatr orqali madaniy darajasini rivojlantirishni o'z oldiga maqsad qildi. Dunyo ilm-fanida jadidchilik harakati,jadid adabiyotiga doir eng yangi ilmiy izlanishlar olti yo'nalishda olib borilyapti.Teatr san'ati orqali xalqni uyg‘otish,ma'rifatli qilish,muammolarni gavdalantirish jadid bobolarimiz g‘oyaviy qarashlarining muhim jihatlaridan.Shu kunga kelib jadid adabiyotshunosligiga yondosh tarzda jadid tilshunosligi,folklorshunosligi,tarjimashunosligi,pedagogikasi kabi yo'nalishlar ham shakllandi.Shunisi ahamiyatliki,jadid adabiyoti,badiiyatiga doir asosiy nazariy tadqiqotlar aynan O‘zbekistonda olib borilgan. Dunyo ilm-fani jadidchilik harakatlarini ko‘proq siyosiy-tarixiy jarayon sifatida o‘rganadi va manbalarga shu nuqtai nazardan yondashadi. Shu tariqa jadidchilik va jadid adabiyotiga doir ilmiy izlanishlar xalqaro miqyosda erishilgan ilmiy natijalarni umumlashtirish va qiyoslash yo'liga chiqdi. Xalqaro fan tarmog'i sifatida 2002-yildan beri an'anaviy tarzda zamonaviy turkologik tadqiqotlar simpoziumi o‘tkazib kelinadi. Zero,mazkur davrdagi milliy adabiyotga yangilanish omillari va tamoyillarini tadqiq etish milliy adabiyotning dunyo adabiyotidagi o‘rni va qiyofasini belgilash imkonini beradi.Xorijdagi materiallarni aniqlash,yig'ish,olib 16 kelish,avvalo,ularni belgilangan tartibda talab qilish uchun aniq huquqiy asoslarga va harakat doirasiga ega bo‘lish zarur. Jadidchilik islomiy islohotlar harakati o‘laroq boshlandi, Islom harakat uchun markaziy masala bo‘lib qoldi. Dastlabki jadidlarning aksariyati an’anaviy islomiy ta’lim olgan ulamolar edi. Mahmudxo‘ja Behbudiy muftiy edi, Sadriddin Ayniy mudarris edi, Munavvar qori Abdurashidxon o‘g‘li, Abdurauf Fitrat, Abdulqodir Shakuriy (va ko‘plab boshqalar) esa Buxoro va boshqa joylardagi madrasalarda tahsil olgan edi. Ammo jadidlarni jadid qilgan narsa shuki, ular markaziy osiyoliklar haqiqiy Islomdan yiroqlashib, o‘z e’tiqodlari buzilishiga yo‘l qo‘ygan, deb hisoblar edilar. Darhaqiqat, ular o‘z jamoalarining «tanazzuli» va «degeneratsiyasini» hamda mustamlakaga aylantirilganini haqiqiy Islom yo‘lidan chiqish bilan izohladilar. Jadidlarga ko‘ra, musulmonlar haqiqiy Islomga amalga qilgan davrda ular ilm sohasida dunyoda yetakchi edilar, musulmon imperiyalar esa qudratli edi. Imonning buzilishi ularni jaholatga hamda siyosiy va harbiy zaiflikka yo‘liqtirgan edi. Ushbu muammoga yechim «haqiqiy Islomga» qaytish edi.Jadidlarning fikriga ko‘ra, ularning jamiyatlari haqiqiy e’tiqoddan yiroq edi. Ajdodlardan meros bo‘lib qolgan ko‘plab urf-odatlar va an’analar buzuq edi, ularning Islomga zid jihatlari bor edi. Islohotga muhtoj ko‘plab masala bor edi.Mozorlarni ziyorat qilish va u yerda ko‘milgan avliyolardan shafoat so‘rash eng keskin tanqidga uchragan odat bo‘ldi, deyish mumkin. Jadidlar avliyolarga sig‘inishni shirk va butparastlikning bir turi deb hisoblar edilar. Fitratning taniqli «Bayonoti sayyohi hindi» («Hind sayyohi qissasi») asarida Bahouddin Naqshband maqbarasini ziyorat qilgani kelgan hindistonlik musulmon sayyoh u yerda ko‘rganlaridan hayratga tushadi. Ziyoratchilar qo‘chqor shoxlari va mozor bayrog‘i ilingan bayroq ustuni kabi muqaddas hisoblangan yodgorliklarni o‘pib, dafn etilgan avliyoga ibodat qilayotgan edi. Sayohatchi bu holatdan lol qoladi: 17 «Chi qadar shoyoni hairat ast, ki shumo digaronro ba illati butparast va sa dai salibӣ ҷ kofir medoned va xudaton am ba ch bi alami mazorho sa da ovarda, ho ati ӯ ҷ ҷ xudatonro az Bahouddin mexohed va bozxudatonro musulmon medoned». (« Hayratlanarli joyi shundaki, sizlar boshqalarni butparastlik va salibga sig‘inish jihatidan kofir deb ataysiz, shu qatori o‘zingiz ham mozor cho‘plari va yalovlariga sajda qilib, hojatingiz ravo bo‘lishini Bahovuddindan tilaysiz va yana o‘zingizni musulmon deb ataysiz») 6 Darhaqiqat, so‘fiylik udumlarining aksariyati keskin tanqidga uchradi. Mahmudxo‘ja Behbudiy uchun so‘fiylik, xonaqohdorlik, muridgarlik kabi so‘fiylik bilan bog‘liq amallar Islomning asl ta’limotini chalkashtiradigan va musulmonlarni jaholat zulmatida saqlaydigan safsata va xurofot shakllari edi. Bachchabozlik tanqidga uchragan yana bir masala bo‘ldi. Nihoyat, jadidlar tug‘ilish va sunnat to‘ylarini, oila qurish to‘ylarini va motam marosimlari isrofgarchilik o‘laroq tanqid qildilar.Ushbu buzuqliklar maktablar va madrasalar ham buzuq bo‘lgani uchun mavjud edi. Maktablar nafaqat samarasiz edi, balki ularda bolalar anglay olmaydigan so‘fiy she’riyatdan foydalanilar edi (jadidlar bunday she’rlar kattalar uchun ham foydasiz deb hisoblardi). «Madrasalarda biz dunyoviy ilm nari tursun lo-aql diniy ilmlarning asli bo‘lgan tafsir va hadis ham o‘qitilmaydi», [deb yozgan edi jadid muallif]. Islomning bu yo‘sin buzilishi Markaziy Osiyo tanazzulga yuz tutishi va ruslar tomonidan zabt etilishiga sababchi bo‘lgan edi. Munavvar qori yozgan edi: «Bo‘zaxo‘rlik, qimorbozlik, bachchabozlik, bazm qilmoq, … zino qilmoq, shikoyat qilmoq va bir-birlarini haqorat qilmoq … bu af’oli qabihalarimizni sababidan mulk- mamlakatimiz tag‘ayyur va tabaddul bo‘lub, asir-u, xor-u zalil bo‘lduk».To‘g‘ri javoblarni Qur’on va hadislarda topish mumkin edi – agar ular faqat qonuniy 6 Mahmudxo’ja Behbudiy “Tanlangan asarlar” – Toshkent. Ma’naviyat 1997 18 matnlarga sharhlar (hoshiya) bilan cheklanuvchi madrasalar yo‘lida emas, balki to‘g‘ri o‘rganiladigan bo‘lsa. Jadidlar uchun hidoyat yo‘lida to‘g‘ridan-to‘g‘ri Qur’on va hadisga qaytish juda zarur edi. Fitrat uchun Qur’on «rohbari najot» edi. Fitrat shunday nomlanuvchi kitobida to‘g‘ri hayot kechirish to‘g‘risida Qur’ondan iqtibos (arab tilida) keltirgan holda ko‘rsatmalar berdi. Shuningdek, u «Oila» deb nomlanuvchi kitobni ham nashr etdi. Unda oilaviy hayot haqidagi o‘z tasavvurlarini bayon qildi. Uning tasavvurlari Qur’ondan olingan iqtiboslarga tayangan bo‘lib, madrasalarda o‘qitiladigan kitoblar ta’limotidan farq qilardi. 2.2.Jadid mutafakkirlarining paydo bo‘lgan ijtimoiy muammolarga ta'siri. Chor hukmronligi davrida shar’iy mahkamalar o‘z faoliyatini davom ettirdi. Qozilar shariat haqidagi tushunchalariga tayangan holda hukm chiqarardilar. Jadidlar ushbu sudlarni isloh qilmoqchi edilar, chunki shariat zamonadan xabardor bo‘lganlar tomonidan va zamona «iqtizosicha» talabicha talqin qilinishi lozim edi. Mahmudxo‘ja Behbudiy 1906 - yilda ilgari surgan bu fikr 1917 - yilgi jadidlar dasturida muhim o‘rin tutdi.Ushbu masalalarda jadid ziyolilar mustamlakachilik tug‘dirgan savollarga javob izlar ekan, musulmon dunyosida boshlangan keng islohotlar oqimi bilan hamnafas edilar. Ko‘p holatlarda bahslar keskin tus oldi va islohotchilar hamda ularga qarshi bo‘lgan bir-birlarini qattiq tanqid qildilar. Ammo bu «dunyoviylar» va «islomchilar» o‘rtasidagi bahs emas edi. Ikkala tomon ham islomiy argumentlarni keltirdi. Aksincha, bahs-munozaralar Islomning turli talqini atrofida edi – Islom nimani anglatishi, kim uni ta’riflash vakolatiga ega ekani va, pirovardida, musulmonlik nimani anglatishi [asosiy bahs mavzulari edi]. Bugungi kunda sharoit umuman boshqacha bo‘lsa-da, bunday bahslar hali ham bor. Jadidlar uchun agar Islom to‘g‘ri talqin qilinadigan bo‘lsa, zamonaviy dunyo fuqarosi, millat a’zosi va musulmon bo‘lish o‘rtasida hech qanday ziddiyat yo‘q edi. Ularning 19 an’anaviy odatlarni xurofot va safsata deb tanqid qilish, Qur’on va hadisdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanishga chorlash, turli marosimlardagi isrofgarchilikni qoralash va mozorlarga borishga keskin qarshi chiqish kabi qarashlari musulmon dunyosidagi turli xil islomiy islohot harakatlarining bir qismidir. Bugungi kunda ushbu qarashlarning ayrimlari «vahhobiylar» qarashlariga o‘xshaydi. Ammo jadidlar nazarida isloh qilingan Islom zamonaviy dunyoda taraqqiyotga, xususan, millat taraqqiyotiga erishishga sog‘lom zamin yarata olar edi. Markaziy Osiyoning mustaqil davlatlari va ularning fuqarolari dunyoda o‘z o‘rinlarini belgilash uchun kurashar ekan, jadidlarning din va millatni murosaga keltirish haqidagi qarashlari hali-hanuz dolzarb bo‘lib qolmoqda. Jadidlar mafkurasiga ko‘ra islom dini shaxsning ma’naviy kamoloti va jamiyat rivojida muhim o‘rin tutgan. Ular ushbu vazifani hal etmay turib, boshqa muammolarni bartaraf qilishning iloji yo‘qligini anglab yetgan. Ana shu maqsadda 1909-yilda Mahmudxo‘ja Behbudiy, 1910-yilda Abdulla Avloniy, 1915-yilda Abdurauf Abdurahim o‘g‘li Fitrat tomonidan islom tarixiga oid asarlar yaratildi. Ushbu asarlarda ular islomning paydo bo‘lishi va tarqalishining eng muhim bosqichlarini yoritib berishdi, shuningdek, islom aqidalarining noto‘g‘ri talqin qilinishiga qarshi chiqishdi. Turkiston taraqqiyparvarlari tomonidan birinchi navbatda amalga oshirilgan chora-tadbirlar qatorida islom dini me’yorlarini, Qur’on oyatlari va hadislarni, shariat hukmlarini to‘g‘ri talqin etish, ta’lim tizimini isloh qilish, uni zamon talablariga moslashtirish kabilar bor edi. G ozi Yunus o zining “Al-Ulamo varasatul anbiyo” (Ulamolar payg ambarlarningʻ ʻ ʻ me rosxo ridir) nomli maqolasida: “Islom dinining qabulina musharraf bo lg on va ʼ ʻ ʻ ʻ islomiyat tarbiya ila tarbiyalanmish har bir musulmon yuqoridagi hadisi sharifni janob sayyidil-a zam va rasuli karimimizning qavli sharifi bo lg oniyg a inonmishlar. ʼ ʻ ʻ ʻ Demakki, bir pok musulmon ulamo laqabi va a losig a yetushkan vaqtida anbiyo ʼ ʻ 20 sifatlari ila mutassif bo lib va anbiyolarning o z millatlarig a fidokoronaʻ ʻ ʻ xizmatlarinda sabot etganlari kabi vorisliqg a yetushkanlari uchun din va millatlarig a ʻ ʻ fidokorona xizmatlar ila isbot huquq etsalar vorisi anbiyo bo lurlar. Ulamo laqabi va ʻ a losig a yetushkan zoti kiromning vorisi anbiyo bo ldiqlarinda hech bir ʼ ʻ ʻ musulmonning shubhag a tushurajak yer yo qdir. Nabiylar har birlari shaxs vohid ʻ ʻ bo ldiqlari holda sabot va matonatlarining soyasida o z qavmlarini ruhoniyatg a ʻ ʻ ʻ da vatlari ila barobar madaniyatg a targ iblari soyasida o z qavmlarini boshqa ʼ ʻ ʻ ʻ qavmlarg a qiyos qabul etilmas darajada yuqori ko tarmishdir” ʻ ʻ 7 deb yozadi. XX asr boshlarida butun Turkistonda yangi kuchga kira boshlagan jadidchilik harakati o‘lkaning barcha sohadagi ishlarining kelajagini belgilab berdi. Jumladan, yangi adabiyot, publitsistika, siyosat va hokazolar. Davr ushbu yo‘nalishlarning xarakterini aniqlab bergan namoyandalarini ham o‘rtaga chiqardi. Ushbu islohotchilik, ya’ni jadidchilik nomi bilan tarixga kirgan keng qamrovli harakat jamiyatning barcha sohalarini teng qamrab oldi. O‘sha davr ko‘zga tashlangan islohotchi shaxslaridan biri Abdurauf Fitrat (1886 – 1938) bo‘lib, uning faoliyati va ijodi yaqin tariximizning eng porloq sahifalaridan birini tashkil qiladi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Jadidshunos olim, Alisher Navoiy nomidagi o‘zbek tili va adabiyoti universiteti prorektori Zaynobiddin Abdurashidov buyuk mutafakkir hayoti va ijodi haqida s‘oz yuritadi. Fitrat yoshlik chog‘ida haj amalini bajarish uchun sayohatga chiqqan va Sharqda Turkiya, Hindiston, Arabiston hamda markaziy Rossiya – Moskva, Peterburg bo‘ylab sayohat qiladi. Fitrat o‘sha vaqtda haj safarining an’anaviy yo‘li hisoblangan Hindiston orqali emas, balki temir yo‘l bilan Odessa, Turkiya orqali Arabistonga safar qilgan va Hindiston orqali Buxoroga qaytib kelgan. 7 G’ozi Yunus “Al-Ulamo varasatul anbiyo” 117-bet 21 Fitrat, o‘zi yozishiga qaraganda, dastlab jadidlarga qarshi bo‘lgan va ayrim kishilarning ta’siri ostida unda yangi usul maktabi va umuman, jadidchilikka moyillik, qiziqish paydo bo‘lgan. U buxorolik yoshlarning birinchilari qatorida Turkiyaga o‘qishga ketdi. 1910-1914-yillar davomida Turkiyada tahsil olgan Fitrat Turkistonga anchagina mashhur shaxs sifatida qaytib keldi. Uning 1911-1912-yillarda Istanbulda nashr qilingan “Munozara” va “Bayonoti sayyohi Hindiy” kabi birinchi nasriy asarlari hamda “Sayha” she’riy to‘plami nafaqat Buxoro, balki butun Turkiston jadidlarini yana-da kuchlantirdi. Sadriddin Ayniyning ta’biri bilan aytganda, Fitratning birgina “Munozara”si davr taraqqiyotiga g‘oyat kuchli va samarali ta’sir ko‘rsatdi. XIX asrning oxirigi choragida Qrimda dunyoga kelgan “usuli jadid” maktablari Rossiya imperiyasining musulmonlar yashaydigan mintaqalarida keng yoyila boshladi. Maktablar Turkistonga ham yoyildi. Lekin bu maktablar dinga zid kelishini da’vo qilgan ulamo qarshiligiga duch keldi. Ayniqsa, bunday qarshilik Buxoroda 1908-yilda ochilgan maktab atrofida juda katta janjalga sabab bo‘ldi. Fitrat ana shu maktab janjali ta’sirida yaratgan “Munozara” asari yangi usul maktablardan musulmon dunyosi shariat yuzasidan foydalanishi mumkinligini isbot eta oldi. Faqat shu asarning bosilib chiqishi tufayligina Buxoroda yangi usul maktablari qayta ochildi va ulardan mulla-mudarrislarning tavqi la’natlari olib tashlandi. “Munozara”ning markazida buxorlik yoshlar tashkil etgan birinchi “usuli jadid” maktabi va uning atrofida paydo bo‘lgan janjal voqealari turadi. Ushbu maktabning tarixiga qisqacha nazar tashlaymiz. Maktab 1908-yil 5-oktabr kuni Sadriddin Ayniy, Abdulvohid Munzim, Homidxo‘ja Mehriy va Ahmadjon mahdum Hamid (bu ikkisi Ayniyning madrasadosh do‘stlari edi) tarafidan Abdulvohid Munzim hovlisida ochiladi. Oradan deyarli bir yil o‘tib, 1909-yil 6-sentabr kuni maktabda tantanali ochiq imtihon o‘tkaziladi. Buxoroda jadid maktablarini taqiqiga olib kelgan voqealar 22 aynan shu kuni sodir bo‘ldi. Fitrat bu haqda oradan 20 yil o‘tib yozgan bir maqolasida shunday eslaydi:“1908-yilda (Fitrat bu yerda yilni yanglish ko‘rsatadi, asarning markazida turgan voqealar 1909-yil bo‘lgan edi. Yuqorida bu haqda yozib o‘tildi – A.Z.) yozganim bir asarimda Buxoro amiriga qaratilgan bir xatim bor... (bu xat “Munozara”ning so‘ngida ilova qilingan – A.Z.) Lekin 8-yilda Buxoro xonligida hukm surgan diniy taassubni va shunga tayangan idora usuli... hibs qilish, o‘ldirish, sangsor (toshbo‘ron – A.Z.) qilish kundagi odatlardan edi. U zamonlarda kitob yozishning o‘zi “kofirlik” edi. Men shu vaqtlarda birinchi asarimni yozdim. Buxoroning idora usulini, ta’lim-tarbiya usulini, bir ko‘p rasmiy idoralarni tanqid qildim”. “Munozara” Istanbulda chop etilganidan keyin Buxoroga turli yo‘llar bilan yashirincha olib kelindi. “Munozara”ning asl forscha matni hatto 1914-yilda ham Rossiya impriyasi hududiga olib kirilishi Peterburgdagi chet el nashrlari senzorligi tarafidan taqiqlandi. “Munozara” Mahmudxo‘ja Behbudiyning yaqin izdoshlaridan bo‘lgan Hoji Muin ibn Shukrulloh tarafidan o‘zbekchaga tarjima qilinib, oldin “Turkiston viloyatining gazeti”ning 1912-yilgi sonlarida, so‘ng 1913-yili kitobcha shaklida Toshkentda bosilib chiqdi. Ushbu asarga birinchi bo‘lib Mahmudxo‘ja Behbudiy, so‘ngra rus olimi V.Andreyevning taqrizlari e’lon qilindi. Turkiyadan qaytgan Fitrat maktab ishlari bilan shug‘ullanar ekan 1915-1916-yillar davomida qator asarlar ham nashr qildi. Bular “Oila”, “Rahbari najot”, “Qisqacha islom tarixi” va boshqalar. 1920-yillarda Fitratning “Chin sevish”, “Hind ihtilolchilari”, “Abo Muslim” dramalari sahnaga qo‘yildi va o‘z davri adabiy tanqidchilari tarafidan juda iliq kutib olindi. Ayniqsa, uning bu davrdagi ijodi ozodlik tuyg‘ulari bilan to‘lib toshgan edi. Yuqoridagi asarlarning barchasida bir maqsad – millat ozodligi, mustaqillik nashidasi, hurriyat, erkinlik mavzusi ilgari surildi. Bu holat uning she’rlarida yaqqol seziladi. Uning “Mirrix yulduziga” she’rida davrning 23 manzarasi, bolsheviklar siyotsatining tub mohiyati, ular olib borgan siyosat bus- butunligicha ochib berilgan edi. 1917-yildan boshlab Fitrat maorif ishlaridan biroz chekinib, siyosiy faoliyat bilan shug‘ullana boshladi. Buxoro jadidlarining tashabbusi bilan tuzilgan “Yosh buxorolilar” partiyasi sarkotibligi vazifasini bajardi, Samarqandda nashr qilingan “Hurriyat” gazetasida avval faol muallif sifatida qatnashgan bo‘lsa, qisqa vaqt o‘tishi bilan uning bosh muharriri sifatida faoliyat olib bordi. Fitrat bu davrda Rossiyadagi Muvaqqat hukumat bilan o‘zaro tenglik asosida aloqalarni yo‘lga qo‘yish borasida juda ko‘plab maqolalari bilan siyosiy faoliyatini davom ettirdi. Ammo Fitrat orzu qilgan tenglik, hurriyat orzusi bolsheviklar tomonidan chil parchin qilindi. Shu sabab “bolshevik balosi” bosh ko‘targan 1917- yilning oktabrida sodir bo‘lgan to‘ntarishni “yurt qayg‘usi” sifatida qabul qildi. 1918-yili Toshkentga kelgan Fitrat o‘z atrofiga yoshlarni yig‘ib “Chig‘atoy gurungi”ni tashkil qildi. Bu jamiyat 3 yil faoliyat olib borgan bo‘lishiga qaramay, nafaqat o‘zbek tili va adabiyoti, balki umuman yangi o‘zbek madaniyatining shakllanishi va taraqqiyot tarixni butkul yangi, zamonaviy ilm asosida o‘rganishni boshlab berdi. “Chig‘atoy gurungi” yangi O‘zbekiston tarixidagi mahalliy ziyolilar tarafidan tuzilgan birinchi ilmiy tadqiqot jamiyati sifatida tarixga kirdi. Ayni shu jamiyat hozirgi O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi O‘zbek tili, adabiyoti va folklori institutining ham tamaltoshini qo‘ydi. Gurung a’zolari tomonidan qator ilmiy risolalar, ayniqsa, til, imlo masalasiga oid nashrlar e’lon qilindi. 1920-1923-yillar davomida yangi tuzilgan Buxoro hukumati tarkibida turli yuqori lavozimlarda ishlagan Fitrat turli siyosiy ayblovlar bilan ishdan bo‘shatildi va 24 Moskvadagi “Jonli sharq tillari” institutiga yuborildi. Shu davrdan boshlab Fitrat umrining oxiriga qadar faqat ilmiy izlanishlar bilan mashg‘ul bo‘ldi. Fitratning adabiy asarlari, xususan, uning dramaturg sifatidagi faoliyati zamondoshlari tomonidan yakdillik bilan e’tirof etildi. 1916-1930-yillar oralig‘ida u o‘ndan ortiq dramalar yozdi. Ayniqsa, 1920-yillarda yozgan “O‘g‘uzxon”, “Chin sevish”, “Hind ihtilolchilari”, “Abulfayzxon” kabi dramalari katta shuhrat qozondi. “Chin sevish” dramasida biz oldingi Fitrat, ya’ni g‘arb ilm-fanini o‘rganishga bo‘lgan targ‘ibotning boshqa bir darajaga o‘tgani, ya’ni siyosiy jihatdan yetuklikka erishgan Fitratni ko‘ramiz. U asar qahramoni Karimbaxsh tilidan bu kabi g‘oyalarini quyidagicha ifodasini kuzatish mumkin: “Ovrupo ishlarini o‘rganmak albatta kerakdir. Ovrupoda o‘qimoq oprupolilarni insofli, adolatli deb maqtamoq uchun emas, ulardan o‘zimizni saqlamoq, tishli-tirnoqli bo‘lish uchun kerakdir.” Fitrat bundan biroz avvalroq yozilgan “Sharq siyosati” nomli maqolasida G‘arbga bo‘lgan munosabatini, uning haqiqiy siyosati nimada ekanligini ochib tashlagan edi. Bir vaqtlar “Sharqg‘a madaniyat maktablari, insoniyat madrasalari ocharmiz” degan bahona bilan Turkistonni qonga botirib, uning yuzini toptagan bosqinchi “jahongirlari fohishaxona va mayxonadan boshqa bir narsa” olib kelmadi. Fitrat shu o‘rinda o‘ziga o‘zi savol beradi: “Ajabo, Ovrupa jahongirlari bu ishlarini bilibmi qildilar, bilmasdanmi qildilar?” Javobi esa “Albatta, bilib qildilar, jo‘rttaga qildilar”. Fitrat maqolasida mustamlakachilarning asosiy maqsadlari qo‘l ostiga olingan mazlum xalqqa “madaniyat berish”, “maorif tarqatish”, “taraqqiy etdurmak” emas, “turli fohishaxonalar, mayxonalar ochib, bizning axloqimizni buzmoq” va oxir oqibatda “bizni ishdan chiqarmoq va o‘z qo‘llarig‘a muhtoj qilib qo‘ymoqdir”. Fitrat bu fikrlarni yozar ekan, siyosiy jihatdan ancha yetishgan, xalqni haqiqiy ahvoldan boxabar qilish uchun hech narsadan tap tortmay fikr yuritadigan shaxs sifatida ko‘rinadi. 25 Mantiqan olib qaraganda “Hind ihtilolchilari”ni “Chin sevish”ning davomi deyish mumkin. Lekin ular ayri ikki asar. “Hind ihtilolchilari”da Fitratning ona Vatanga bo‘lgan muhabbati, uning erki uchun hamma narsaga tayyor bo‘lgan “Yurtimizni qutqaramiz. Yashasin istiqlol!”, deb mustabid tuzumga qarshi qo‘zg‘algan isyonkorni ko‘ramiz. Uning 1922-yili nashr etilgan “O‘zbek yosh shoirlari” to‘plamidan joy olgan “O‘gut” she’rida Fitratning yurt erkinligi uchun kurash, bir daqiqa ham hurriyatga erishish maslagidan qaytmaslikka undov juda yaxshi ko‘rinadi. Fitrat tarixiy drama janriga asos soldi. U “Abulfayzxon”, “Abo Muslim” kabi dramalarida tarixga yuzlanar ekan, o‘tmishdagi voqelikning mazmun-mohiyatini tarixiy shaxslar obrazi orqali ularning taqdirlari misolida qayta jonlantirishga hamda ulardan zamon uchun kerakli xulosalar chiqarishga muvaffaq bo‘lgan ijodkordir. Jadidlar harakati Turkiston o lkasida tasodifan shakllanib qolgan harakat bo lmay,ʻ ʻ balki chuqur asoslarga ega, tarixiy ildizlardan oziqlangan holda vujudga keldi, shakllandi va kuchli ijtimoiy, siyosiy va amaliy mohiyatga ega bo lgan harakatga ʻ aylandi. Bu harakat bir tomondan islom dinining asoslariga, uning ma rifatparvarlik ʼ g oyalariga, ikkinchi tomondan ilg or ilm-fan yutuqlariga tayanishni, milliy qadriyat ʻ ʻ va o zlikni saqlab qolgan holda zamon kishisini tarbiyalashni o z oldiga maqsad qilib ʻ ʻ olgan edi. Bu harakatni yuzaga keltirgan yana bir omil Chor hukumati amaldorlarining Rossiyadagi musulmonlarga bepisandlik qilishi va musulmon aholini oyoq uchida ko rsatishi va buning natijasida mahalliy musulmon qatlamida paydo ʻ bo lgan xo rlik hissi edi. ʻ ʻ Garchi chor ma murlari musulmonlar yashaydigan hududlarda qanday yaxshi ʼ narsalarni joriy qilgan bo lsalar, bu gimnaziyalarning ochilishi bo ladimi, zavod va ʻ ʻ fabrikalarning qurilishimi, bularning barchasini ular eng avvalo o zlarining ʻ manfaatlari uchun amalga oshirdi. Qurol va quvvat nuqtayi nazaridan ojiz bo lgan ʻ 26 mahalliy xalq orasidan maydonga chiqqan bir guruh taraqqiyparvarlar mustamlaka va xo rlik balosidan xalqni qutqarish uchun jadidlar harakatiga asos soldi.ʻ 27 III-BOB. Jadidlar tomonidan olib borilgan ishlar. 3.1.Jadidlar tomonidan ijtimoiy muammolarni hal etilishi Turkistondagi jadidlar harakatining rivojlanishi ham silliq kechgani yo q. Bu yerdaʻ ham Buxoroda bo lgani kabi jadid-qadim munozaralari, ikki qatlamning o zaro ʻ ʻ tushunmasligi kabi muhit hukmron edi. “Sadoyi Turkiston” gazetasining 1914-yil 23- may kungi sonida chop etilgan “Jadid va qadim nedur?” maqolasi so zimizga isbot ʻ bo la oladi. Maqola muallifi Abdulloh Shoshiy jadid va qadim kalimalarida hech ʻ qanday gunoh yo qligini ta kidlab, balki haqiqiy gunoh “rasmiy qabihchamiz ila odati ʻ ʼ shar iyyadadir”, deydi. Shu boisdan ham o zaro ixtiloflarni tugatib, ikki tomon ham ʼ ʻ bir-birini eng avvalo tushunib olishlari lozimdir. Shuningdek, muallif musulmonlarning ikkinchi manbasi bo lmish hadisdan “Binobarin Hazrati Imom ʻ Rabboniyni mujaddidi soniy derlar. Yani sanoyi hijriyaning ikkinchi minggida dinni jadid qilg uvchi, rivojlantirguvchi va nusrat yuborguvchi deyiladir va ham hadisda ʻ kelibdurki, “Alloh taolo hazrati yuborur va paydo qilur bu ummat marhamatining nafi uchun va dini islomning rivoji va taraqqiysi uchun har yuz yil boshida mujaddid yuboradur”, 8 misolini keltirib, ilohiy mohiyat va dinning o zi jadidlikni ya ni ʻ ʼ islohotchilikni talab qilishini yozadi. Turkistondagi jadidlar harakatining rivojlanishiga G ozi Yunus ham o zining ʻ ʻ salmoqli hissasini qo shdi. U ham taraqqiyparvarlar bo lgan Mahmudxo ja Behbudiy, ʻ ʻ ʻ Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdurauf Fitrat, Obidjon Mahmudov va boshqa shu kabi insonlarning maslak va maqsadlari yo lida xizmat qildi. U bir tomondan turli xil ʻ bid at va xurofotlarga chirmashib ketgan islomni pok va musaffo holatga keltirish ʼ lozimligini ta kidlasa, boshqa tomondan xalqni yangi usul maktablarida o qishga ʼ ʻ targ ib etdi. G ozi Yunus ham aksariyat ziyolilar kabi eski usul maktablari o z umrini ʻ ʻ ʻ o tab bo lganini, undan endi hech qanday foyda yo qligini aksincha qaytaga zarar ʻ ʻ ʻ 8 Abdullox Shoshiy “Jadid va qadim nedur?” 28 keltirishini ta kidladi. Jumladan, u o ziningʼ ʻ 9 “Eski maktablar haqinda” nomli she rida ʼ shunday yozadi: Ko z oching Turon eli, biz ilmsiz pomolmiz, ʻ Ish agar bu yo lda ketsa ne bo lur ahvolimiz. ʻ ʻ Yangi maktablar ochildi bizga lozimdur o qish ʻ Ilm olsaq yaxshi bo lg ay bizning hama af olimiz. ʻ ʻ ʼ Eski maktab orqasida bo ldi Turkiston harob ʻ Ilmsizlik orasida bitguvsi islomimiz. G ozi Yunus ongli musulmon sifatida islom dinining mintaqa hayotida tutgan ʻ o rnini chuqur anglagan. U bu dinning eng yetuk vakillari bo lmish ulamolarga ʻ ʻ murojaat qilib, ulardan Turkiston xalqlarini uyg otishni, jaholatdan ma rifatga ʻ ʼ yo naltirishni, turli xil fitna va fasodlarni tugatishni so ragan. G ozi Yunus ularning ʻ ʻ ʻ asl vazifasi firqalarga bo linib olib janjallashishda emas, balki millat va xalqni ʻ ma rifatli qilishda ekanini ta kidlagan. ʼ ʼ G ozi Yunusning fikricha olimlar o z qavmlarining har qanday sitamlariga chidam, ʻ ʻ sabr va matonat ko rsatib, insonlarni to g ri yo lga solishga qanday intilgan bo lsa ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ulamolar ham shunday namuna ko rsatgan holda odamlarga saodatli manzilni ʻ ko rsatishi lozimdir. Shuningdek, ular huddi payg ambarlardek faqatgina dinga emas, ʻ ʻ balki madaniyatga ham chaqirishi, odamlarni ratsional tafakkur qilishga, olamni va ijtimoiyotni mulohaza qilishga da vat qilishi darkor. Agar “…o zlari voris ʼ ʻ bo lganlariga inonsalar Alloh A zimush-shan tarafidan berilgan bir quvvat ila millatni ʻ ʼ ittifoq va nizomg a solub Janobi Alloh, Kalomi-sharif va Rasuli Akramimiz ʻ taraflaridan ularg a omonat qo yilmush vazifalarg a tushunib Janobi Allohg a ʻ ʻ ʻ ʻ 9 G’ozi Yunus “Eski maktablar haqinda” 29 mutavassil bo lib, millatlarig a lozim bo lg on xizmatlarini ado etsunlar. Diniy,ʻ ʻ ʻ ʻ milliy, madaniy va siyosiy biror habar bo lg onlarini ko rsatub millatning o ziga ʻ ʻ ʻ ʻ munosib har bir jamiyatg a tavvodde va zoyif etsunlar”. ʻ ʼ G ozi Yunus madrasalarni isloh etish masalasini ham boshqa aksariyat jadidlar ʻ singari amalga oshirilishi zarur bo lgan vazifalardan biri deb bildi. Bu to g rida uning ʻ ʻ ʻ o zi: “Turkistonda islohi madariys masalasi ko pdan beri qo zg olg on bo linsada, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ma lum qora kuchlarning (G ozi Yunus qora kuchlar deganda chor va bolsheviklar ʼ ʻ hukumatini nazarda tutmoqda – M.Alijonov) qarshi harakati va eskichilarning teskari tutqon yo llari orqasida, har bir zamon kutar lekin islohi madariys tovushina ʻ chuqurroq qabr qazilur edi. Islohi madarischilar garchi Ho qand va Toshkand ʻ shaharlarida bor bo lsa-da, eskilarning quvvati oldida chekkalarda pusib yotmoqqa ʻ majbur edilar. O zgarish boshlanishi bilan madrasani zamonga muvofiq isloh etishni ʻ amal qilib olg on kichkina guruhlarga nafas olish mumkin bo lib, yonlarig a ʻ ʻ ʻ tarafdorlar to plashg a imkoniyat hosil bo ldi”, ʻ ʻ ʻ 10 deb ta kidlaydi. ʼ 1917-1918-yillarda Qo qonning ba zi madrasalarida va Toshkentning mashhur ʻ ʼ Baroqxon madrasasida ta limni isloh qilish tarafdorlari bosh ko taradi. Biroq ʼ ʻ Farg onada boshlangan Muxtoriyat atrofidagi voqealar sabab bu ezgu niyat amalga ʻ oshmasdan qoldi. G ozi Yunusning fikricha, Toshkentdagi madrasalarni isloh qilishga ʻ harakat qilayotgan talabalar o zlariga Baroqxon madrasasini umumiy qarorgoh qilib ʻ olib, “eskilar va eskichilar” bilan kurashdi. Islohot tarafdorlari madrasadan 40-50 yildan beri faoliyat olib borayotgan “muborak” ho jalarni haydab chiqarib, ularning ʻ o rniga o zini ko rsata olgan, zamon zayli bilan yashab, uning talablariga javob ʻ ʻ ʻ beradigan mudarrislar ishga joylandi. Biroq “…shunday bo lsa ham xalqning ruhi ʻ bilan hisoblashmoqqa to g ri keldi, va birdan (madrasalarni – M.Alijonov) isloh etish ʻ ʻ mumkin bo lmadi”. ʻ 10 G’ozi Yunus “Al-Ulamo varasatul anbiyo” 30 3.2.Jadidlar taklif etgan ijtimoiy islohotlar Jadid taraqqiyparvarlari o zbek yoshlarini horijiy o quv yurtlarida o qitishni hamʻ ʻ ʻ maqsad qilgan bo lib, ular bu yo lda xalq ilmiy tafakkurini yuksaltirish va bu omilni ʻ ʻ taraqqiyotning eng kuchli vositasi sifatida hal qilinishi lozim bo lgan milliy masala ʻ darajasiga ko tardi. Ular Turkistonda oliy ta lim muassasalarining yo qligi va bu ʻ ʼ ʻ borada amaliy tajriba ham pastligi sabab jadid taraqqiyparvarlari yoshlarni chet ellarda o qitish, ayniqsa, Yevropa ilm-fani yutuqlari bilan yoshlarni yaqindan ʻ tanishtirish orqali Turkistonni erk va ozodlikka olib chiqishni maqsad qilgandi. Shu maqsadda ilk marotaba 1909-yil 12-mayda Toshkentdagi Turkiston jadidlarining “Jamiyati xayriya”si talabalarning ilk guruhini Rossiyaning Peterburg, Saratov, Qozon, Ufa, Orenburg shaharlariga o qishga yubordi. Bu jarayon jadallik bilan ʻ rivojlanib bordi. 1909-yil 18-iyulda Buxorodagi “Tarbiyali atfol” jamiyati shu yilning o zida Fitrat, ʻ Usmonxo ja Po latxo ja o g li, Ato Xo ja, Mazhar Burxonov kabi ko pgina yoshlarni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Istanbulga o qishga yo llagan [6:4]. Bu harakatlar natijasida Buxorodan Istanbulga ʻ ʻ yuborilgan talabalar soni 1911-yilda 15 nafarni tashkil etgan bo lsa, 1912-yilda 30 ʻ nafarga yetgan. Qolaversa, “Ko mak” tashkiloti ham o zbek yoshlarini horijda ʻ ʻ o qitish borasida katta ishlarni amalga oshirgan. Bu tashkilotning yuzaga kelishida ʻ Maorif komissariyati O zbek bilim hay ati qoshidagi o rta, oliy maktablarda o quvchi ʻ ʼ ʻ ʻ o zbek yoshlarining “Adabiyot” to garagi asosiy o zak bo lib xizmat qildi. Bu ʻ ʻ ʻ ʻ tashkilotning yuzaga kelish jarayoni to g risida Salimxon Tillaxonov quyidagilarni ʻ ʻ yozadi: “Ko mak” uyushmasining maqsadi Turkiston talabalariga oliy tahsil ʻ asoslarini yaratmoq, horijga va ichki Rossiyaga borib o quvchilarning ishlarini ʻ yengillashtirmoqdir”. Shuningdek, Salimxon Tillaxonov o z maqolasida uyushma ʻ Toshkent dorulfununi va boshqa maktablarda o qigan o quvchilarni ta lim olishlarini ʻ ʻ ʼ samarali davom ettirishi uchun tashkil qilinganini qayd etgan. Yana Rossiya va chet 31 ellarda talabalar uchrashi mumkin bo lgan mashaqqatlarni prognoz qilibʻ Sayyidalixo ja, Ibrohim Orifxonov, Kamol Dadaxo ja o g li, Rizqi Rahimiy, ʻ ʻ ʻ ʻ Abduvohid Jahongir, To lagan Mo min o g li, Ochil Xo ja, Ahmad Shakuriy, Tohir ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Shokiriy, Salimxon Tillaxonlar to planib 1922-yil 2-mayda “Ko mak” uyushmasiga ʻ ʻ asos solinganini yozgan. G ozi Yunus “Ko mak” uyushmasining faoliyatiga baho berib: ““Ko mak” ʻ ʻ ʻ uyushmasi a zolari bu to g rida charchamasdan ishlab turadirlar. Bular hukumatdan ʼ ʻ ʻ ko mak kutib o lturmasdan, ionalar to plab ishka boshladi. “Ko mak” uyushmasi iona ʻ ʻ ʻ ʻ to plash bilan ishning yaxshi samaralik chiqmaslig ini ko zda tutib hukumatimizdan ʻ ʻ ʻ ko mak so rab tegishlik o runlarg a murojaat qildi. Shuning bilan barobar qo shni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ jumhuriyatlarga ham ko mak so rab murojaat qilg on edi. Bu murojaatga birinchi ʻ ʻ ʻ quchoqni Buxoro hukumati ochdi. Buxoro hukumati “Ko mak” uyushmasi ʻ a zolaridan ikki kishini [6:9] o z masorifi bilan chet ellarda o qutishni o z ustiga oldi. ʼ ʻ ʻ ʻ Eshitishimizga qarag onda Buxoro hukumati Turkistondan yana ikki o quvchi ʻ ʻ yuborishni o z ustiga olg on. Har holda Buxoro hukumatining bir qarindoshliq ʻ ʻ muruvvatini butun Turkiston xalqi esidan chiqormaydur”, deb ta kidlaydi. ʼ Albatta, yuqoridagi ishlarni taraqqiyparvar ziyolilarning ko pchiligi qizg in ʻ ʻ qo llab-quvvatladi, biroq oradan ozgina fursat o tmasdan horijda tahsil olayotgan ʻ ʻ talabalarning kam-ko stlari uchun yig ilgan pul juda oz ekani ma lum bo ldi. Bu ʻ ʻ ʼ ʻ haqda G ozi Yunus: “Rossiyada o qig uvchi talabalarimizning soni borg on sari ʻ ʻ ʻ ʻ ko payishi aniqdir. Bultur butun Rossiyada Turksitonlik o qig uvchilar 20ga ʻ ʻ ʻ yetmagani holda, bu yilgi o qush vaqtida (agar borg uvchi o quvchilarg a turli ʻ ʻ ʻ ʻ to siqlar bo lmasa) 200dan oshishi mumkindir. Bultur Moskovda va Peterburgda ʻ ʻ o qig uvchi talabalarimizning maishiy va o qush asboblari yetishmagani orqasida, ʻ ʻ ʻ ularning qandog qiyin hollarg a tushkanliklari ko pimizga ma lumdir” [9:2], deb ʻ ʻ ʻ ʼ xabar beradi va barchani talabalar uchun ionalar to plashga chaqiradi. G ozi Yunus ʻ ʻ 32 talabalarning iqtisodiy muammolarini hal qilish uchun: “Rossiyada o qig uvchiʻ ʻ talabalarimiz uchun, o zimizdan to plang on nalog lardan bir miqdorini chiqarish ʻ ʻ ʻ ʻ kerak. Hamda o zimizning milliy boylig imiz bo lg on vaqflarning yillik ʻ ʻ ʻ ʻ daromadidan bir qismini ajratib, Rossiyada o qig uvchi talabalarimizni ovqat, kiyim ʻ ʻ va o qush qurollari bilan ta min etishimiz kerak. Bundan boshqa hech chora yo qdir”, ʻ ʼ ʻ deb yechim taklif qiladi. Xullas G ozi Yunus jadid va faol jamoat arbobi sifatida XX asrning boshidagi ʻ taraqqiyparvarlik jarayonlarida faol ishtirok etdi. U jadid taraqqiyparvarlari qatorida Turkistonning azaliy va o z yechimini kutib yotgan muammolarini dadil ko tarib ʻ ʻ chiqib, xalq va hukumat e tiborini ularga qaratishga harakat qildi. ʼ Jadidlar ilm-fanni taraqqiyotning va farovonlikning asosiy yo‘naltiruvchi kuchi hamda jaholatga qarshi kurashning birdan bir vositasi deb hisoblashdi. Ularning fikriga ko‘ra chin musulmon bo‘lish uchun diniy bilimlar bilan birga dunyoviy bilimlarni, ayniqsa, matematika, fizika, kimyo, tibbiyot, tarix va boshqa fanlarni bilishlari zarur deb hisoblangan. Buni muqaddas Qur’on oyatlari va hadislar asosida tasdiqladilar. Jadidlarning islomga oid g‘oyalari ularni islomning asosiy ta’limotini o‘zgartirishga intilganlar, degan xulosaga olib kelmasligi kerak.Taraqqiyparvarlarning Turkiston ijtimoiy-iqtisodiy sohasidagi faoliyati.Jadidlar o‘lkani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish borasida ham o‘ziga xos qarashlarga ega edi. Taraqqiyparvarlar o‘z faoliyatlari davomida o‘lka xalqlarining ijtimoiy hayoti, turmush tarzi, kasb-kori, shart-sharoitlaridan xabardor bo‘lishgan. Xalqning ahvoli yildan yilga og‘irlashib borayotganini angladi. Ularning fikricha, mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlamay turib, siyosiy va huquqiy erkinlikka erishish mumkin emasdi. Buning uchun birinchi navbatda yerni, yerosti va yerusti boyliklarini, suvni Turkiston xalqlarining umumiy boyligi deb e’lon qilish, barcha 33 sohalarni rivojlantirishga qodir mahalliy kadrlarni tayyorlash, zavod va fabrikalar qurib, mahsulotlarni o‘lkaning o‘zida ishlab chiqarishni zarur deb bilishdi. Jadidlar ko‘plab yoshlarni rivojlangan xorijiy davlatlarga, jumladan, Germaniyaga o‘qishga yuborish, u yerda ular tahsil olib kelib, yurt va millat uchun xizmat qilishi g‘oyalarini ilgari surdi. Ularning sa’y-harakatlari bilan mahalliy aholi tomonidan yoshlarning xorijda o‘qib kelishiga ketadigan xarajatlari uchun mablag‘lar yig‘ildi. O‘lkada va xorijda savdo-sotiq, sanoat va qishloq xo‘jaligi rivojining qiyosiy tahliliga bag‘ishlangan ko‘plab maqolalar e’lon qilindi. Turkiston taraqqiyparvarlaridan biri, Toshkentning Qor yog‘di mahallasidan bo‘lgan Asadullaxo‘ja o‘g‘liʻʻ ʼʼ Ubaydullaxo‘ja Rossiyada huquqshunoslik sohasi bo‘yicha ta’lim olib, birinchi oliy ma’lumotli o‘zbek advokati bo‘ldi. U buyuk rus yozuvchisi Lev Tolstoy bilan yozishmalar olib borgan. Turkiston taraqqiyparvarlari XX asrning boshlaridagi dunyoda ro‘y bergan siyosiy jarayonlarni diqqat bilan kuzatib bordilar. Bu davrda xorijdagi siyosiy partiyalarning dasturlarini tahlil qildilar. Shu vaziyatda taraqqiyparvarlar o‘zbek xalqining tinchliksevarligi, bosiqligidan kelib chiqib, barcha muammolarni tinch yo‘l bilan hal etishga intildilar, chunki ular qonli to‘qnashuv va urushlarga qarshi edilar.Mahalliy aholi huquqlarini kengaytirish, o‘lkani boshqarish yuzasidan islohotlar o‘tkazish, Davlat Dumasidan o‘lka aholisi sonidan kelib chiqib o‘rin ajratish, milliy matbuot erkinligini ta’minlash kabilar. Ayni vaqtda, milliy-siyosiy partiyalar va tashkilotlar, masalan, Sho‘royi Islomiya , Ittifoq kabi bir qator tashkilotlar tuzildi. ʻʻ ʼʼ ʻʻ ʼʼ Jadidchilik harakati o‘lkada podsho hukumatining mustamlakachilik siyosatiga qarshi turuvchi asosiy ma’naviy kuch sifatida namoyon bo‘ldi. 1917-yil mart oyi boshlarida jadidlar tomonidan Toshkentda barcha erkparvar tashkilotlarning umumiy dasturiga ega bo‘lgan yagona tashkilot — Musulmon markaziy sho‘rosi tuzildi. Uning ta’sis ʻʻ ʼʼ syezdida 350 delegat qatnashgan.Biroq Turkistonda 1917-yildagi oktyabr voqealari va 34 bolsheviklarning hokimiyatni egallashi jadidlarning o‘z maqsadlarini oxirigacha amalga oshirishlariga imkon bermadi. Shunga qaramay, ular markazi Qo‘qonda bo‘lgan, Turkiston muxtoriyati deb atalgan mustaqil muxtor respublika e’lon qildi. Natijada jadidlar ta’qibga uchradi va oxir-oqibat, 1937–1938-yillarda qatag‘on qurboni bo‘lishdi. 35 Xulosa Xulosa qilib aytganda Uchinchi Renessans g oyasini, avvalo, jamiyatimiz chuqurʻ anglab olmog i kerak. Har jabhada, sohada qiladigan ishlarimiz, reja-yu istiqbol ʻ dasturlarimiz, ta lim-tarbiya va kadrlar siyosati, investitsion siyosat — barchasi unga ʼ sharoit va muhit yaratishga qaratilmog i lozim. Uchinchi rennesansning o‘rni jadid ʻ mutafakkirlarning o‘zbek adabiyoti, o‘zbek milliyati va o‘zbek tarixiyati ta'limida katta ahamiyatga ega bo‘lganligi bilan bog‘liq. Jadid bu rivojlanish davrida jon- jahdlari bilan millatimizning qadriyat va ma naviyatlarini saqlab qolishga urinishdi va ʼ ular bu natijaga erishish yo‘lida juda murakkab bo‘lgan yo‘llarni bosib o‘tdilar.O‘z maqsadlariga qisman darajada erishdilar ham.Uchinchi rennesansning asosiy salohiyati shundaki, jadid mutafakkirlar milliy merosi, adabiy va madaniy qadr- ahamiyatining berilishi va yuksalishiga erishishga urinildi. Ularning ijodiy faoliyati o‘zbek adabiyotining kengayishiga ham, jamiyat qadriyatlari, nafaqat jamiyatning axloqsiz, o‘z bog‘liqlik qilganini ham ifodalab berdi. Xalqaro talablarga javob beradigan sharoitda saqlash,manbalardan foydalanishda ochiqlikka erishish,barcha ilmiy natijalarni bir nuqtada jamlash va ularni milliy g'urur timsoli sifatida o‘rganish uchun xalqaro jadidchilik ilmiy-tadqiqot markazi,uning o‘z harakat dasturi zarur. Mustaqillikka erishgandan keyin dastlab chorak asr davomida milliy tiklanish bilan shug ullanishga to g ri keldi. Istiqlolga erishganimizdan keyin dastlabki yillarda ʻ ʻ ʻ “O zbekiston — kelajagi buyuk davlat” shiori olg a surildi.Birinchi va ikkinchi ʻ ʻ renessanslarning tarixiy sharoiti va davri talablari, imkoniyatlarini haqqoniy baholab, Yangi Renessansning tarixiy sharoitlari va talablari mutlaqo o zgacha ekanini ʻ asoslash, dalillash maqsadga muvofiq.Endilikda milliy tiklanishdan milliy yuksalishga o tganimizdan keyin, uchinchi Renessansga erishishni davlat rahbari ʻ strategik vazifa etib qo ydi.Buning uchun barcha shart-sharoitlar yaratib ʻ berilmoqda.Yangi uyg‘onish nuqtasi aynan bizdan boshlanishi kerak. O‘tyurak shoir 36 Usmon Nosir tavalludining 112yilligi kunlarida shu orzuni amalga oshirsak, bir yo‘la bu vazifani to‘liq darajada uddalagan bo‘lar edik. 37 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1.Mirziyoyev Sh.M Yangi O 'zbekiston strategiyasi. -Т.: O 'zbekiston, 2021 , 57- bet 2. Mirziyoyev SH.M. O‘qituvchi va murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi// “Xalq so‘zi”, 2020-yil 1-oktabr 3.Mirziyoev Sh.M Yangi O 'zbekiston strategiyasi. -Т.: O 'zbekiston, 2021 , 57- bet. 4.Mirziyoyev SH.M. O‘qituvchi va murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi// “Xalq so‘zi”, 2020-yil 1-oktabr 5. O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. —Т.:O'zbekiston, 2021 , 12-bet. 6."Jadidchilarning ma'rifatparvarlik harakati" O'quv qo'llanma D.Yu.Xodjayeva, B.M.Negmatov. -Toshkent. 2022. 7.Jadidchilik: islohot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash –T.: Universitet, 1999 8.O'quv qo'llanma / D.Yu.Xodjayeva, B.M.Negmatov. -Toshkent. 2022. 9.G ozi Yunus. Eski maktabalar haqinda // Ishtirokiyun. –1919-yil 25-iyun. –№ ʻ 129. 38

Uchinchi Rennesans yaratishda jadid mutafakkirlarini o‘rni Mundarija: Kirish....... ..... ............................................................................................................... .3 Asosiy qism: I-BOB.Uchinchi Rennesansning vujudga kelishi ………………………............... 5 1.1. Jadidchilik harakatining o‘rni......................................................................... ......5 1.2. Jadidlarning o‘sha davrda tutgan roli............................................................. ........8 II-BOB. Jadid mutafakkirlarining siyosiy va ijtimoiy muammolarga ta'siri........................................................................................................................ ...17 2.1.Uchinchi rennesans yaratishda jadidlarning siyosiy ta‘siri .................................... 17 2.2.Jadid mutafakkirlarining paydo bo‘lgan ijtimoiy muammolarga ta'siri ................. 20 III-BOB. Jadidlar tomonidan olib borilgan ishlar ................................................ 28 3.1.Jadidlar tomonidan ijtimoiy muammolarni hal etilishi.......................................................................................................................... 28 3.2.Jadidlar taklif etgan ijtimoiy islohotlar………………………………………..…31 Xulosa..........................................................................................................................3 6 Foydalanilgan adabiyotlar.........................................................................................3 8 1

Kirish Jadidchilik dastlab 19-asrning 80-yillarida Qrimda Ismoilbek Gasprinskiy rahbarligida qrimtatarlar o rtasida vujudga keldi. Jadidchilik harakati namoyandalariʻ ko pincha o zlarini taraqqiyparvarlar, keyinchalik jadidlar deb atashgan. O sha ʻ ʻ ʻ davrning ilg or taraqqiyparvar kuchlari, birinchi navbatda, ziyolilar mahalliy ʻ aholining umumjahon taraqqiyotidan orqada qolayotganligini his etib, jamiyatni isloh qilish zaruriyatini tushunib yetgandilar. Jadidchilik mohiyat e tibori bilan avvalo ʼ siyosiy harakat edi. Uning shakllanish va mag lubiyatga uchrash davrlari bo lib, ʻ ʻ ularni shartli ravishda to rtga bo lish mumkin.Turkiston, Buxoro va Xiva hududida bu ʻ ʻ davrlar 1895-1905; 1906-1916; 1917-1920; 1921-1929-yillarni o z ichiga oladi. ʻ Birinchi davrda Turkistonda podsho Rossiyasining mustahkam o rnashib olishi ʻ kuzatiladi. U o z siyosiy agentlari (vakillari) yordamida mahalliy xon va amir ʻ vakolatlarini cheklabgina qolmay, ularni qo g irchoqqa aylantirib, rus va g arb ʻ ʻ ʻ sarmoyadorlarining ishlashi va yashashi uchun sharoit yaratadi, turli kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlari manfaatini ko zlaydi.Ayni chog da mahalliy aholining talab ʻ ʻ va ehtiyojlari nazarga olinmay qo yildi, diniy e tiqodlari, urf-odatlari bilan ʻ ʼ hisoblashmaslik, ularni mensimaslik kuchaydi. Hayotiy, ilmiy saviyasi yuqori bo lgan ʻ qozilar tajribasiz kishilar bilan almashtirildi, poraxo rlik, ijtimoiy-siyosiy adolatsizlik ʻ avj oldi. Madrasa va maktablar faoliyatini cheklash, mahalliy joy nomlarini ruscha atamalar bilan almashtirish, hatto mahkama jarayonida qozilar bo yniga xoch ʻ taqtirishgacha borildi. O sha davr ahvolini Muhammadali xalfa Sobir o g li (Dukchi ʻ ʻ ʻ eshon) xalqqa qarata o z „Xitobnoma“si (1898)da yaxshi bayon qilgan.Millat ʻ 2

istiqbolini o ylovchi taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha tabaqalari —ʻ hunarmand, dehqon, savdogar, mulkdor, ulamolar orasida mavjud edi. Ziyolilar dastlab chorizmga qarshi kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uyg otish — siyosiy- ʻ ma rifiy jabhadan boshlashga qaror qildilar. ʼ Jadidchilik harakati ana shunday tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida rivojlanish uchun o ziga qulay zamin topdi. ʻ Xalqimizning ulug‘vor qudrati jo‘sh urgan hozirgi zamonda O‘zbekistonda yangi bir uyg‘onish – uchinchi Renessans davriga poydevor yaratilmoqda, desak ayni haqiqat bo‘ladi. Chunki bugungi O‘zbekiston — kechagi O‘zbekiston emas. Bugungi xalqimiz ham kechagi xalq emas”, — degan davlat rahbari.Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va o z vatanlarini mustaqil ko rishni ʻ ʻ orzu qildilar va shu yo lda kurashdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun ʻ kurashida asosan quyidagi yo nalishlar ustuvor edi: yangi usul maktablari tarmog ini ʻ ʻ kengaytirish; qobiliyatli yoshlarni chet elga o qishga yuborish; turli ma rifiy ʻ ʼ jamiyatlar va teatr truppalari tuzish; gazeta va jurnallar chop qilish, xalqning ijtimoiy- siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurish. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi. 1 1 Mirziyoyev Sh.M Yangi O 'zbekiston strategiyasi. -Т.: O 'zbekiston, 2021 , 57-bet 3

I-BOB. Uchinchi Rennesansni vujudga kelishi. 1.1.Jadidchilik harakatining o‘rni. Jadid mutafakkirlar, uchinchi rennesans yaratishda muhim o‘rni egallashgan. Ular, tarixiy rivojlanishda, ma'naviyat va madaniyat sohasida katta o‘zgarishlar kiritganlar. Jadid mutafakkirlarning o‘rni rivojlanishda o‘zgarishlarni keltirib chiqish, to‘qnashuvlar va yuksak qadrlash holatlarini o‘rganishda muhim bo‘ladi. Uchinchi rennesansning asosiy o‘zgarishlari.Uchinchi rennesansning asosiy o‘zgarishlari darsliklarni o‘qish, ilmiy tadqiqotlar va boshqa odamlar bilan faoliyat olib borish, ma'rifatni o‘z qo‘liga olishdan iborat. Bular, jadid mutafakkirlarning o‘rni va tarixiy rivojlanishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan sabablar sifatida ko‘rsatiladi.Jadid mutafakkirlar tarixiy rivojlanishda, ishlab chiqarish, iqtisodiyot va boshqa sohalarda katta o‘zgarishlarni keltirish bilan bog‘liq bo‘lib turadi. Ularning o‘rni tarixiy rivojlanishga ko‘p yo‘nalishda ta'sir qilgan va dunyoning boshqa mamlakatlarida ham ma'rifatning oshishiga olib keldi. Jadid mutafakkirlarning o‘rni ma'naviyat va madaniyatda jadid mutafakkirlar, ma'naviyat va madaniyat sohasida ahamiyatli o‘rni egallashgan. Ular, ijtimoiy muammolar bilan ishlash, adabiyot, san'at va falsafa sohalarida yaratishlarini e'tirof etingan. Jadid mutafakkirlarning ma'naviyat va madaniyat sohasida o‘rnini o‘rganish, ularning yaratgan asarlar va o‘zgarishlarni tahlil qilishda muhimdir.Uchinchi rennesans muhim asr bo‘lib, u 19-20 asrlarning o‘rtalarida O‘zbekiston, to‘g‘ridan to‘g‘ri Rossiyadagi Turkestondan boshlab uchraydi. Bu davrda jahon madaniyatining to‘laqonli ishlanishi va rivojlanishi jarayonida jadid mutafakkirlar samarali o‘rni va ahamiyati bilan ajralib turar. Uchinchi rennesans davrida russkiy, fransuz va ingliz adabiyoti eserlari ushbu mutafakkirlarga nafas olish imkoniyatini berdi va ularning butun dunyoning asarlariga qiziqish uyg‘otti. Bu jarayonda jadid mutafakkirlar orasida to‘qquz ahamiyatli shaxslar o‘rnini egalladi. 4

Uchinchi rennesans davrida jadid mutafakkirlar madaniyat, ilm-fan va san‘at sohasida katta ahamiyatga ega bo‘lgan o‘zbek adebiyoti shaxslardir. Ularning faoliyati tarixiy o‘rinda nufuzli va aniq o‘rtiqcha tajriba va tadqiqotga asoslangan edi. Shu deb, jadid mutafakkirlar milliy adabiyotimizni asrab turib, ijodiy qo‘llanma va maqolalar, dostonlar, hikoyalar va yangiliklar bilan zakirlashganlar. Ularning ko‘plab asarlarida o‘zbek tili va adabiy yuzalariga qiziqarli tutqazishlar, ma'naviyat, millat va davlat, xayotiy falsafa va qadriyatlar, ijtimoiy va iqtisodiy muammolar hamda milliy voqelik kabi mavzular jihozlanib turadi.Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va o z vatanlarini mustaqil ko rishni orzu qildilar va shuʻ ʻ yo lda kurashdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun kurashida asosan ʻ quyidagi yo nalishlar ustuvor edi: yangi usul maktablari tarmog ini kengaytirish; ʻ ʻ qobiliyatli yoshlarni chet elga o qishga yuborish; turli ma rifiy jamiyatlar va teatr ʻ ʼ truppalari tuzish; gazeta va jurnallar chop qilish, xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurish. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi hamda milliy matbuotga asos solinishi edi. Bu esa o‘z navbatida progressiv g‘oyalarni tarqatish uchun muhim vosita bo‘lib xizmat qildi. Turkiston taraqqiyparvar sarmoyadorlari yoshlarni chet ellarga yuborib, zarur kasblarni egallab, xalqqa foydali xizmat qiladigan yoshlarni va ular uchun qayg‘urgan jadidlarni qo‘llab-quvvatladilar. Andijonlik Mirkomil Mirmo‘minboyev o‘z hisobidan ana shu ishga katta miqdorda mablag‘ ajratgan. 1910-yilda Buxoroda mudarris Hoji Rafiy, Mirza Abduvohid, Hamidxo‘ja Mehriy, Usmonxo‘ja va Muhammaddin maxdum kabilar Tarbiyayi ʻʻ atfol ( Bolalar tarbiyasi ) jamiyatini tashkil qilib, 1911-yilda 15 nafar, 1912-yilda ʼʼ ʻʻ ʼʼ esa 30 nafar talabani Turkiyaga o‘qishga yuborishgan.Jadidlar harakatining milliy xususiyatlari.Ma’rifatparvarlar keng ma’noda bilim tarqatuvchi kishilar hisoblanadi. Siyosiy ma’noda ma’rifatparvarlik xalqni ozodlikka olib chiqish va milliy davlatchilik 5

Похожие

JADID MAKTABLARINING TURKISTONDAGI ILMIY TAFAKKUR TARAQQIYOTIDAGI TUTGAN O‘RNI
ADABIYOT DARSLIKLARIDA JADID NAMOYANDALARINING O‘RGANILISHI
FOYDALANUVCHI INTERFESINI YARATISHDA VEZUAL TEXNALOGIYALARDAN FOYDALANISH
CHIZMACHILIK FANINING MUHANDISLIK SOHASIDAGI O‘RNI
Tibbiy soha ekspert tizimlari bilimlar bazasini yaratishda sust strukturali ma’lumotlarni qayta ishlash