logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. FOYDALANUVCHI INTERFESINI YARATISHDA VEZUAL TEXNALOGIYALARDAN FOYDALANISH

FOYDALANUVCHI INTERFESINI YARATISHDA VEZUAL TEXNALOGIYALARDAN FOYDALANISH

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

3953 KB
Скачать
FOYDALANUVCHI INTERFESINI YARATISHDA VEZUAL TEXNALOGIYALARDAN FOYDALANISH MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………………………… 3 1 - §. Foydalanuvchi interfeysi haqida umumiy ma’lumotlar ............................... . 6 1.1. Foydalanuvchi interfeyslari turlari va ularni ishlab chiqish bosqichlari............................................................................................................ 6 1.2. Insonning axborotni idroki, xotiralashi va qayta ishlashi bilan bog’liq psixofizik xususiyatlari............................................................................ 13 1.3 . Interfeysining f oydalanuvchi va dasturiy modeli…………….......... 17 1.4 . Muloqotlarning turkumlanishi va ularni ishlab chiqishning umumiy tamoyillari ……………………………………………………………………… 21 2- §. Ilovalarda grafik interfeyslardan foydalanish……………………………... 28 2.1. Foydalanuvchining grafik interfeysining asosiy komponentalari....... 28 2.2. Grafik foydalanuvchi interfeyslarida muloqotlarni amalga oshirish.. 33 2.3. To’g’ridan – to’g’ri monipulyatsiyali foydalanuvchi interfeyslari va ularni loyihalash................................................................................................... 36 2.4. Foydalanuvchilar interfeyslarining inte le ktual elementlari ……........ 42 3-§. Delphi muhitida ilovalar yaratish va unda qulay interfeysni tashkillashtirish.............................................................................................. 46 3.1. Delphi muhiti va foydalanuvchi bilan muloqotni tashkillashtirishda qo’llaniladigan komponentlar………………………………………………….. 46 3.2. Delphi muhitida grafik interfeysni tashkil qilish va undan foydanish 49 Xulosa………………………………………………………………………….. 56 Ilovalar…………………………………………………………………………. 57 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………… 58 Kirish Hisoblash texnikasi rivojlanishining oldingi bosqichlarida foydalanuvchi interfeysi operatsion tizim bilan insonning muloqot vositasi sifatida qaralgan va ular yetarlicha dastlabkisi hisoblanadi. U asosan buyruqni bajarish, yuklash, ular bilan aniq ma’lumotlarni bog’lash va hisoblash texnikasi o’rnatishlarga xizmat qiladigan qandaydir protseduralarni bajarish imkonini bergan. Texnik vositalarning mukammallashuvi asosida maxsus foydalanuvchi interfeysiga ega interaktiv dasturiy ta’minot yaratish imkoniyati paydo bo’ldi [4]. Hozirgi vaqtda asosiy muammolardan biri murakkab dasturiy maxsulotlarga professional bo’lmagan foydalanuvchilar ishlatishiga mo’ljallangan interaktiv interfeyslarni ishlab chiqish hisoblanadi. Oxirgi yillarda foydalanuvchining bunday interfeyslarini yaratish bo’yicha asosiy konsepsiyalar shakllandi va ularni yaratish metodikalarining bir nechtasi taklif etildi. Mavzuning dolzarbligi . Hozirgi asr inson faoliyatining barcha sohalarini avtomatlashtirish asridir. Shuning uchun ham zamonaviy axborot texnologiyalariga va avtomatlashtirishning asosini tashkil etadigan yuqori sifatli dasturiy mahsulotlar yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Dunyodagi ko’pgina yetakchi davlatlarning tajribalari shuni ko’rsatmoqdaki, dasturiy mahsulot yaratishdagi arzimagan xatoliklar ham oxir oqibatda ishlab chiqarishdagi uzilishlarga va boshqa kutilmagan vaziyatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham dasturiy mahsulotlar yaratish, ularni sozlash, masalaning barcha holatlarini o’z ichiga olgan test masalalar yaratish va ular uchun yaratilgan dasturiy mahsulotlarning ishonchliligini tekshirish ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishda, qaralayotgan fizik jarayonlarning xususiyatlarini to’liq ochishda ishlab chiqaruvchi va foydalanuvchiga yaratilgan qulayliklari hisobiga katta iqtisodiy foyda keltirishi mumkin. Masalaning qo’yilishi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida foydalanuvchi uchun mo’ljallangan grafik interfeys elementlar, qulayliklarni zamonaviy programmalash texnologiyasi asosida tashkillashtirish masalasi muhokama qilinadi. Interfeysning elementlarini(forma, boshqaruv elementlar va h.k) tashkil etishning texnologik jarayoni namoyish etiladi. Aniq masalalarni yechish jarayonida interfeysni tashkillashtirish bosqichlari dasturiy hal etiladi. Ish natijalarini dasturiy tizimlarini loyihalash va o’qitishda qo’llash mumkin. Ishning maqsadi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida foydalanuvchi uchun mo’ljallangan grafik interfeys elementlar, qulayliklarni zamonaviy programmalash texnologiyasi asosida tashkillashtirish masalasi muhokama qilinadi. Interfeysning elementlari(forma, boshqaruv elementlar va h.k) ni tashkil etishning texnologik jarayoni namoyish etiladi. Aniq masalalarni yechish jarayonida interfeysni tashkillashtirish bosqichlari dasturiy hal etiladi. Ishning vazifalari. Bitiruv malakviy ishda quyidagi vazifalar hal etilgan: -dasturiy maxsulotlarga professional bo’lmagan foydalanuvchilar ishlatishiga mo’ljallangan interaktiv interfeyslarni ishlab chiqish; -foydalanuvchi interfeyslarini yaratishning asosiy konsepsiyalari va ularni yaratish metodikalarini o’rganish; -foydalanuvchi interfeyslarining turlari va ularni ishlab chiqish bosqichlari tadqiq qilish; - interfeysni loyihalashda inson psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olish prinsiplariga e’tibor qilish. -dasturiy vositani yaratish. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati. Mazkur ish foydalanuvchi grafik interfeysini ishlab chiqish va amaliy dasturiy ta’minotini yaratish nuqtai nazaridan amaliy va tеxnologik ahamiyatga ega. Unda dasturlashning vizual muhitlari va qulayliklaridan foydalanib foydalanuvchining grafik interfeysli ilovalar yaratish usul va mеxanizmlari yoritilgan. Shuningdеk, ishni o’quv-uslubiy ahamiyatli jihatlari ham mavjud bo’lib, undan Windows uchun ilovalar yaratishda uslubiy ko’rsatma sifatida ham foydalanish mumkin. Qo’llanilgan mеtod va tеxnologiyalar. Ishni bajarish jarayonida foydalanuvchi interfeysini tashkil qilish usullari, bunda ranglarni to’g’ri tanlash, forma elementlarini joylashtirish, menyularni shakllantirish prinsiplariga rioya qilish, amaliy dasturlar bilan ishlash va yuqori darajali tillarda dasturlash xususiyatlarini e’tibor olindi va foydalanildi. Bitiruv malakaviy ish uchta paragraf, xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan tuzilgan. Birinchi paragrafda foydalanuvchi interfeyslari turlari va ularni ishlab chiqish bosqichlari, insonning axborotni idrok etishi, xotiralashi va qayta ishlashi bilan bog’liq psixofizik xususiyatlari, interfeysining f oydalanuvchi va dasturiy modeli, m uloqotlarning turkumlanishi va ularni ishlab chiqishning umumiy tamoyillari to’g’risida tushunchalar kеltirilgan. Ikkinchi paragrafda foydalanuvchining grafik interfeysining asosiy komponentalari, grafik foydalanuvchi interfeyslarida muloqotlarni amalga oshirish, to’g’ridan – to’g’ri monipulyatsiyali foydalanuvchi interfeyslari va ularni loyihalash, foydalanuvchilar interfeyslarining intelektual elementlarini yaratish muhokama qilingan. Uchinchi paragrafda d elphi muhiti va foydalanuvchi bilan muloqotni tashkillashtirishda qo’llaniladigan komponentlar, d elphi muhitida grafik interfeysni tashkil qilish va undan foydanish dastur ilovasi va interfeysi yaratilgan. Xulosada asosiy natijalar, adabiyotlar ro’yhatida ishlatilgan asosiy adabiyotlar va manbalar, oxiri ilovada esa ishlab chiqilgan dasturning matnlari kеltirilgan. 1-§. Foydalanuvchi interfeysi haqida umumiy ma’lumotlar 1.1. Foydalanuvchi interfeyslari turlari va ularni ishlab chiqish bosqichlari Foydalanuvchi interfeysi- kompyuter bilan foydalanuvchining o’zaro hamkorlikini ta’minlovchi dasturiy va apparat vositalar majmuasidan iborat. Bunday o’zaro hamkorlikning asosini muloqot tashkil etadi. Ushbu holda muloqat vaqtning real masshtabida amalga oshiriladigan va aniq masalani birgalikda yechishga yo’naltirilgan inson hamda kompyuter o’rtasida axborotlarni belgilangan tartibda almashish: axborotlar almashinish va harakatlarni o’zaro muvofiqlashtirish tushuniladi[35]. Har bir muloqot foydalanvchi va kompyuter aloqasini fizik ta’minlaydigan alohida kiritish–chiqarish jarayonlaridan iborat [1- 3]. Axborotlarni almashinish – xabarlarni uzatish va signallarni boshqarish orqali amalga oshiriladi. Xabar – muloqotda axborotlarni almashinishda ishtirok etadigan axborotning bir bo’lagi. Xabarlar quyidagi turlarga ajratiladi: – kiritish xabarlari, bu kiritish vositalari: klaviatura, sichqoncha va h.k yordamida inson tomonidan amalga oshiriladi. – chiqish xabarlari, bu matn, ovozli signallar yoki tasvirlar ko’rinishda kompyuter tomonidan beriladi, foydalanuvchiga monitor ekraniga yoki axborotlarni chop etish va boshqa qurilmalariga chiqariladi(1.1-rasm). Foydalanuvchi Terminal Kompyuter Ovoz va chiquvchi rasm xabarlar Blokirovka Harakat Kiruvchi xabarlar 1.1-rasm. Foydalanuvchi va kompyuter o’rtasidagi muloqotni tashkil qilish Foydalanuvchi asosan quyidagi turdagi xabarlarni amalga oshiradi, axborot so’rovi, yordam so’rovi, amal yoki funksiya so’rovi, axborotlarni kiritish yoki Bajarilgan xabar Ishlov berish So’rovlar tahlili“ Eho” chiqishi Ekran Klaviatura va sichqonchaXabarlar tahlili Qabul qilingan qaror So’rovlar amalga oshishi o’zgartirish, kadrlar maydonini tanlash va h.k. U javobda quyidagilarni oladi: javob talab qilmaydigan ko’rsatma yoki spravka, informatsion xabar, harakatni talab etuvchi buyruqlar, javob harakatini talab etuvchi hatolar haqidagi xabarlar, kadr formatini o’zgartirish va h. k. Quyida kiritish chiqarish amallarini amalga oshirishni ta’minlovchi asosiy qurilmalar keltirilgan. Xabarlarni chiqarish uchun: - Monoxrom va rangli monitorlar – tezkor matnli va grafik ma’lmotlarni chiqarish; - Printerlar – matnli va grafik axborotlarni “qattiq nusxasini olish” - Grofopostroiteli – grafik axborotlarni qattiq nusxasini olish; - Nutq sentizatorlari – ovozli chiqarish; - Tovush generatorlari – musiqa va shu kabilarni chiqarish. Kiritish xabarlari uchun: - Klaviatura – matnni kiritish; - Planshetlar – grafikli kiritish; - Skaner – grafikli kiritish; - Manipulyator, nurli qalam, boshqariluvchi oyna – ekranda axborotlarni joylashtirish va tanlash. Interfeyslarning turlari. Dasturlashtirishga protsedurali va obyektli yondashuvga o’xshash interfeyslarni ishlab chiqishda protseduraga yo’naltirilgan va obyektga yo’naltirilgan yondashuvlar farqlanadi(1.2-rasm). Foydalanuvchi interfeysi Protseduraga yo’naltirilgan Menyu Erkin navigatsiyali Primitivli To’g’ridan-to’g’ri manupulyatorli Obyektga yo’naltirilgan 1.2-rasm. Interfeys turlari Protseduraga yo’naltirilgan interfeyslarda “protsedura va harakat” tushunchalariga asoslangan foydalanuvchi bilan o’zaro hamkorlikning an’anaviy modeli ishlatiladi. Bu model doirasida dasturiy ta’minot foydalanuvchiga mos ma’lumotlarni aniqlash uchun qandaydir harakatlarni bajarish imkoniyatini va natijada istagan natijalarni olish imkoniyatini beradi [5-8]. Obyektga yo’naltirilgan interfeyslarda predmet sohaning obyektlariga ishlov berishga mo’ljallangan foydalanuvchi bilan o’zarohamkorlikning an’anaviy modeli ishlatiladi. Foydalanuvchiga bu model doirasida har bir obyekt bilan to’g’ridan – to’g’ri o’zarohamkorlik qilish imkoniyatini taqdim etadi va bir qancha obyektlarga o’zaro hamkorlik qilish jarayonida amallarni bajarish amalga oshiriladi(1.1 – jadval). 1.1 –jadval. Interfeys turlari va asosiy farqlari Protseduraga yo’naltirilgan foydalanuvchi interfeysi Obyektga yo’naltirilgan foydalanuvchi interfaysi Foydalanuvchiga masalani bajarish uchun zaruriy funksyalar bilan ta ’ minlaydi . Masalaga e ’ tibor qaratiladi Piktogrammalar ilova , oyna yoki amallarni ifodalaydi . Papka va spravochniklarning tarkibi jadval va ro ’ yhatlar yordamida aks ettiriladi . Foydalanuvchilarga obyektlar bilan o ’ zaro hamkorlik qilish imkoniyatini ta ’ minlaydi Kirish ma ’ lumotlariga va natijalariga e ’ tibor qaratiladi beriladi Piktogrammalar obyektlarni ifodalaydi Papka va spravochniklar ob ’ ektlarning vizual konteyneri bo ’ ladi Protseduraga mo’ljallangan interfeyslar 3 turga ajratiladi: “Primitivli”, menyu va erkin navigatsiyali. Primitivli interfeys deb – foydalanuvchi bilan konsol rejimda o ’ zaro hamkorlik tashkillashtiriladigan interfeysga aytiladi . Odatda bunday interfeys dasturiy ta ’ minot ishlashining aniq senariysida amalga oshiriladi , masalan : ma ’ lumotlarni kiritish – masalani yechish – natijani chop etish (1.3 a – rasm ). Bunday interfeys ta ’ minlaydigan ketma – ket jarayondan bir qancha ma ’ lumotlar majmui bilan ishlash uchun sikllarni tashkillashtirish uchun yagona chetga chiqish sodir bo ’ ladi (1.3 b – rasm ). 1.3 – rasm. Foydalanuvchi interfeysi dastur algoritmining tipik strukturasi: a) chiziqli; b) takrorlanishga asoslangan Hozirgi paytda bunday interfeyslar dasturlashni o’rgatish jarayonida yoki butun dastur bitta funksiyani masalan ayrim tizimli utilitlarda ishlatiladi. Menyuli interfeys primitivli interfeyslardan foydalanuvchiga dastur tomonidan taqdim etiladigan maxsus ro’yhatdan zaruriy amallarni tanlash imkoniyatini berish bilan farq qiladi. Bu interfeys foydalanuvchi tomonidan Yo’qHa Boshlash Ma’lumotlarni kiritish Hisoblash Natijalar chiqishi Tamomlash Yana ma’lumot ? b)Boshlash Ma’lumotlarni kiritish Hisoblash Natijalar chiqishi Tamomlash a) aniqlanadigan ishlash senariylar to’plamini va amallar ketma – ketligini amalga oshirishni taqdim etadi. Bir pog’onali va iyerarxik menyular farqlanadi. Birinchi ko’p bo’lmagan hollarda (5-7 gacha) hisoblash jarayonlarini boshqarish uchun ishlatiladi va ular bir xil tipdagi amallarni o’z ichiga oladi. Masalan, yaratish, ochish, saqlash, va h.k. Ikkinchi – ko’p sonli hollar va ularning turli-tumanligi bilan farqlanib turadi, masalan, fayllar ustida amallar, bu fayllarda saqlangan ma’lumotlar ustida amallar. Bu tipdagi interfeyslar dasturlashga strukturali yondashuvli doirasida amalga oshirish murakkab emas. 1.4-rasmda bir darajali menyuni tashkillashtirish dastur algoritmining tipik strukturasi keltirilgan. K=K 3K=K 2K=K 1 Boshlash Tarmoqlanuvchi menyu K ni kiritish Harakat 2Harakat 1 Harakat 3K≠”Tamo m” K≠? Tarmoqlanuvchi menyu K ni kiritish Tamom 1.4 – rasm. Bir darajali menyu dastur algoritmining tipik tuzilishi Ko’p pog’onali menyuli dasturining algoritmi, odatda, darajalar bo’yicha tashkil qilinadi. Bunda har bir darajaning buyruqlarini tanlash bir darajali menyudagidek amalga oshiriladi. Menyuli interfeysida dastur yo menyu darajasi holatida yo amallarni bajarish holatida joylashgan bo’ladi. Menyu darajasi holatida menyuning mos darajasini bajarish va menyuning buyruqlarini tanlash amalga oshiriladi. Bajarish holatida esa tanlangan amal senariysi amalga oshiriladi. Foydalanuvchiga senariyni yoki dasturni bajarishga bog’liq bo’lmagan holda amallarni yakunlashni, masalan, Esc tugmasi bosganda taqdim etishi kerak. Daraxt ko’rinishidagi menyu tashkillashtirishda qat’iy cheklash nazarda tutiladi: daraxt ildizi bo’yicha yuqoriga o’tish yoki tanlangan tarmoq bo’yicha pastga o’tish. Iyerarxik menyuning har bir pog’onasi ushbu darajaning bandlaridan iborat o’z mos oynasiga ega. Bunda menyuni amalga oshirishda ikki xil variant mavjud: menyuning har bir oynasi to’liq ekranni egallashi yoki ekranda menyuning bir nechta pog’onalari bir vaqtda mavjud bo’lishi mumkin. Ikkinchi holatda tegishli yuqori pog’onadagi menyu bandlarini tanlash imkoniyatini beradi. Navigatsiyalarni cheklash holatlarida variantlarga bog’liq bo’lmagan holda ikki pog’onali men- yudan yuqori kerakli bandni topishni amalga oshirish yetarlicha murakkab hisoblanadi. Menyu interfeys hozirgi kunda kamdan – kam, nisbatan sodda dasturlarda, strukturali texnologiya va maxsus kutubxonalardan foydalanish zarur bo’lmagan holatlarda qo’llaniladi yoki ishlatiladi. Erkin navigatsiyali interfeys foydalanuvchi interfeysi yoki WYSIWYG (What you See Is What You Get –nimani ko’rsangiz shuni olasiz, ya’ni foydalanuvchi ekranda nimani ko’rgan bo’lsa chop etishda shu narsaga ega bo’ladi). Bu nomlanish shuni bildiradiki, bunday tipdagi interfeyslar ekranning yuqori darajadagi grafik rejimidan foydalanishga mo’ljallangan. Grafik interfeyslar foydalanuvchi bilan vizual teskari aloqani amalga oshirib va ekrandagi ob’ektlar va informatsiyalarni to’g’ridan - to’g’ri manipulyatsiya qilish imkoniyatini amalga oshiradi, dasturiy ta’minot bilan interaktiv o’zaro hamkorlik konsepsiyasini qo’llaydi. Bundan tashqari bunday tipdagi interfeys dasturlar, ular orasida axborotni ko’chirish imkoniyatini qo’llagan holda o’zaro moslik konsepsiyasini qo’llab quvvatlaydi (masalan: OLE texnologiya). Menyu interfeysdan erkin navigatsiyali interfeys farqli ravshda amal aniq holatidagi har qanday ruxsat etilganlarini amalga oshirish imkoniyatini, turli interfeys komponentlar orqali kirish imkonini ta’minlaydi. Masalan, Windows interfeysni amalga oshiruvchi dastur oynasi odatda quyidagilardan tuziladi: – turli turdagi interfeyslar: qalquvchi, tugmali, kontekstli; – ma’lumotlarni kiritishning turli xil ko’rinishdagi komponentalari. Bunda menyuning tanlangan amali sichqoncha bilan ham, klaviatura bilan ham amalga oshiriladi. Bunday turdagi interfeyslarning muhim xususiyati aniq vaziyatda ma’noga ega amallarni tanlashni taklif etib, foydalanuvchi bilan o’zaro hamkorlik jarayonida o’zgarishga qodirligi xususiyatiga ega(biron matnni belgilamasdan o’zgartirib bo’lmasligi). Erkin navigatsiyali interfeysni hosil qilish dasturiy ta’minotning hodisaviy dasturlash va obyektga yo’naltirilgan kutubxonalardan foydalanish bilan amalga oshiriladi. Obyektga yo’naltirilgan interfeyslar hozircha to’g’ridan –to’gri manipulyatsiyali interfeys bilan taqdim etilmoqda. Interfeysning bu tipi foydalanuvchi dasturiy ta’minot bilan predmet soha obyektlariga mos piktogrammalarni tanlash va siljitish vositalari bilan amalga oshirilisini nazarda tutadi. Shuningdek, bunday interfeyslarni amalga oshirish uchun hodisaviy dasturlash va obyektga yo’naltirilgan kutubxonalar ishlatiladi. Bir hujjatli (SDI–Single Document Interfase) va ko’p hujjatli (MDI– Multiple Document Interfase) interfeyslar ham mavjud. Bir hujjatli yoki „bir oynali“ interfeyslar nomidan aytilgandek, faqat bir hujjat bilan, masalan matn yoki rasm bilan ishlashni tashkillashtiradi. Boshqa matnni ko’rish uchun ilovaning yana bitta nusxasini ishga tushirish zarur bo’ladi, bu faqatgina multidasturli operatsion tizimlarda mumkin. Shuning uchun bunday interfeyslar bir vaqtda bir nechta hujjatlar bilan ishlash ehtimoli kam bo’lganda foydalaniladi[1-3]. Ko’p hujjatli yoki „ko’p oynali“ interfeys foydalanuvchi bir vaqtda bir nechta hujjatlar bilan ishlash ehtimoli yuqori holatlarda tashkillashtiriladi. Bu interfeyslarni amalga oshirish yetarlicha murakkab. Foydalanuvchi interfeyslarini ishlab chiqish bosqichlari. Foydalanuvchi interfeysini ishlab chiqish dasturiy ta’minotni ishlab chiqishning asosiy bosqichlarini o’z ichiga oladi: – masalaning qo’yilishi– interfeys tipi va unga qo’yiladigan talablarni aniqlash; – talablarni tahlili va spesifikatsiyalarni aniqlash–interfeys foydalanish senariyasi va foydalanuvchi modelini aniqlash; – loyihalash–muloqotlarni loyihalash va ularni kiritish-chiqarish shaklida amalga oshirish; – amalga oshirish – interfeysli jarayonlarni dasturlashtirish va testlash. Primitiv interfeysda yagona ssenary: kiritish-ishlov berish-chiqarish ishlatiladi. Bu foydalanish uchun qulay emas. 1.2. Insonning axborotni idroki, xotiralashi va qayta ishlashi bilan bog’liq psixofizik xususiyatlari Foydalanuvchi interfeyslarini loyihalashda insonning axborotni idrok etishi, xotiralashi va qayta ishlashi bilan bog’liq psixofizik xususiyatlarini hisobga olish zarur. Inson miyasi ishlash tamoyillarini tadqiq etish bilan kognittiv psixologiya shug’ullanadi. Bu soha mutaxassislari 1.5-rasmda keltirilgan miyaning soddalashgan axborot-protsessual modelini taklif etadilar. Bizning miyamizga tashqi dunyo haqidagi ma’lumotni katta miqdorda qabul qilinadi. Miyaning shartli ravishda “qabul qilish prosessori” deb atalgan qismi ongning ishtirokisiz doimo uni qayta ishlaydi, oldingi tajriba bilan taqqoslaydi va oldingi saqlanadigan joyga ko’rish, tovush va boshqa obrazlar ko’rinishida joylashtiriladi. 1.5 –rasm. Miyyaning soddalashgan axborot-protsessual modeli. Biz uchun qandaydir to’satdan yoki ahamiyatli atrofdagi o’zgarishlar bizning diqqatimizni tortadi va unda bizni qiziqtiruvchi axborot qisqa muddatli xotiraga qabul qilinadi. Agar bizning diqqatimiz jalb etilmasa, u holda saqlanadigan joydagi axborot keyingi qismlari bilan bosilib yo’qoladi. Har bir vaqt momentida diqqat fokusi bitta nuqtada bo’lishi mumkin. Shuning uchun, agar “bir vaqtda” bir nechta vaziyatlarni kuzatish zarur bo’lsa, u holda fokus bitta kuzatilayotgan elementdan ikkinchisiga o’tadi. Unda diqqat “tarqoqlanadi” va qandaydir detallari yo’qolishi mumkin. Masalan, Windows oynasi chiziqli o’tkazgichdan foydalanib matn yoki rasmni o’tkazilganda, bir vaqtning o’zida qayerda to’xtashini aniqlash uchun matnga va o’tkazgich strelkachasiga qarash kerak bo’ladi. Matn muhimroq bo’lgani uchun diqqat sichqonchaga o’tadi va u chiziqli o’tkazgich strelkasidan yo’qoladi. Takrorlanish va muhimlilik filtiriBilish protsessori Harakat protsessori Doimiy xotira Kesh xotira (t<30 s) Saqlash Saqlash joyi Filtrlashni boshlash Tashqi muhitdagi axborotlarni idrok etish Idrok qilish porotsessori bilan qayta ishlash biror vaqtni talab etadi, agarda qayta ishlov vaqtidan kam vaqt davomida berilsa u holda bizning miya uni qabul qilmaydi. Idrok ko’p hollarda motivasiyaga asoslanadi. Masalan, agar inson och bo’lsa, u birinchi navbatda barcha yeydigan narsalarga e’tibor beradi, agar charchasa-xonaga kirib, birinchi navbatda divan yoki kerovatni ko’radi. Axborotni qayta ishlash jarayonida qabul qilinayotgan ma’lumotlarni miya oldingilari bilan taqqoslashini ham hisobga olish zarur. Agar insonga A, B, C simvollar ketma-ketligi ko’rsatilsa, u B ni 13 deb qabul qilish mumkin. Kadr almashganda miya biroz vaqt to’xtaydi: u eng muhim detallarni ajratib yangi rasmni o’zlashtiradi. Demak, agar foydalanuvchining tez reaksiyasi zarur bo’lsa, rasmni tez o’zgartirish maqsadga muvofiq emas. Qisqa muddatli xotira-insonning “axborotlarga ishlov berish” eng tor joyi. Uning hajmi taqriban 7±2 bog’liq bo’lmagan obyektlar soniga teng. Qisqa muddatli xitira o’z jinsiga ko’ra miyaning operativ xotirasi hisoblanadi, u bilan bilish possesori ishlaydi, lekin talab etilmagan ma’lumot unda 30 s dan ortiq saqlanmaydi. Bizga zarur bo’lgan qandaydir ma’lumotni esdan chiqarmaslik uchun uni “ichimizda” takrorlaymiz. Uni qisqa muddat “xotirada” yangilaymiz. Shunday qilib, interfeyslarni loyihalashda ko’pchilik odamlarga, masalan, 5(7-2) dan ziyod raqamli son yoki harflarning biror guruhini eslab qolish va boshqa ekranga chiqarish murakkab. Odamlar har bir faoliyatga u qanday bajarilishi haqida o’z tushunchasini kiritadi. Bu tushuncha -faoliyat modeli –insonning oldingi tajribasiga asoslanadi. Bunday modellarning to’plami insonning uzoq muddatli xotirasida saqlanadi. Uzoq muddat xotiraga doimo takrorlanuvchi yoki kuchli ehtiroslar bilan bog’liq axborotlar yoziladi. Uzoq muddatli xotira hajmi va chegaralanmagan axborot saqlanadigan joy. Lekin bu axborotga kirish oson emas: xotiradan axborotni chiqarib olish mexanizmlari ossistativ xarakterga ega. Axborotni eslab qolishning maxsus metodikasi (mnemonika) xotiraning xossasidan foydalanadi: axborotni eslab qolish uchun uni xotirada saqlangan va oson chiqarib olish mumkin bo’lgan m’lumotlar bilan bog’lanadi[9-10]. Uzoq muddatli xotiraga kirish qiyin bo’lgani uchun foydalanuvchi zarur axborotni eslashga emas u uni tanishga erishish lozim. Shuning uchun ham menyu tipidagi interfeys juda ko’p qo’llaniladi. Rangni qabul qilish xususiyatlari. Rang inson ongida emotsional fon bilan assaotsionalanadi. Ma’lumki, issiq ranglar qizil, malla, sariq insonni qo’zg’atadi, sovuq ranglar ko’k, binafsha, kulrang tinchlantiruvchi. Rang inson uchun kuchli qo’zgatuvchidir, shuning uchun interfeysda rangni qo’llashga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lish kerak. Chiziqlarning ko’pligi diqqatni jalb etadi, lekin tez charchatadi. Shuning uchun foydalanuvchi uzoq ishlaydigan xona oynalarini yorqin bo’lish kerak emas. Insonning rangni qabul qilish individual xususiyat ekanligini ham hisobga olish zarur, har 10 kishidan biri qandaydir ranglarni yamon farqlaydi. Shuning uchun ma’suliyatli hollarda foydalanuvchiga ranglarni zozlashiga imkon berishi lozim. Tovush qabul qilish xususiyatlari. Interfeyslarda tovush turli maqsadlarda foydalanadi. Diqqatni jalb etish uchun, foydalanuvchi biror holatini ta’minlovchi fon, qo’shimcha malumot manbai va hakozolar maqsadida tovushni qo’llaniladi. Ko’pgina inson tovush signallariga sezgirligini hisobga olish zarur, ayniqsa, agar ular xato borligini ko’rsatsa, shuning uchun tovushli hamrohlikni yaratishda o’chirish imkoniyati ko’zda tutish lozim. Vaqtni subektiv qabul qilish. Insonga vaqtni subektiv qabul qilish xos. Ichki vaqt qayta ishlanayotgan va qabul qilayotgan axborot tezlik miqdoriga bog’liq. Band kishi agarda vaqtni sezmaydi. Kutish vaqtida vaqt ho’ziladi, bu esa bu vaqtda miya axborot bo’shlig’ida bo’lganligidadir, bu holatda charchashga ham olib keladi. Aytish kerakki, foydalanuvchi 1–2 s. ziyod kutganda chalg’iydi, fikrini yo’qotish mumkin, bu esa ish natijalariga salbiy ta’sir ko’rsatadi va charchoqni oshiradi, chunki kutishdan so’ng har marta ishga kirishish uchun ko’p aql sarflanadi. Kutish vaqtini qisqartirish mumkin, foydalanuvchi ishiga loqayt bo’lmaslik bilan masalan, uni o’ylash uchun qandaydir ma’lumotni berish mumkin. Imkoni boricha foydalanuvchi oraliq natijalarini chiqarib berish lozim: Birinchidan, u o’ylash bilan band bo’ladi, ikkinchidan, ular bo’yicha u kelgusi natijalarni baholaydi, agar ular qanoatlantirmasa amalni bekor qiladi. Foydalanuvchi “ko’ngilini olish uchun” animatsiyalardan foydalanishga urinish mumkin, masalan, Windowsda fayllarni nusxalashda ular varaqchalar bilan oraliq ko’rsatiladi. Lekin qandaydir animatsiyani birinchi marta ko’rsak bu qiziq, yarim soat davomida varaqlar qanday “uchishini” kuzatish charchatadi. Zo’riqishni kamaytirish uchun quyidagi asosiy qoidalarga rioya qilish lozim: foydalanuvchiga u buyurtma bergan amallar bajarilishiga qancha vaqtini talab etishidan xabar berishi lozim. Odatda buning uchun qolgan vaqt indikatorlari, internetdagi animatsiyalangan obyektlar va subektiga, shuningdek qumli soatlarga almashtirilgan holda berish. Tizim qolgan ishini davom ettirish momentini aniq baholash muhim. Buning uchun, odatda, ekran boshqa qurilmalar jiddiy o’zgarishlaridan foydalaniladi. Natijada foydalanuvchi va interfeysni o’zaro ta’siri nafaqat turli gaplarda berilgan axborot qabul qilish, qayta ishlash va tejab qolish bo’yicha fizik imkoniyatlari va xususiyatlari bilan bog’liq interfeysning foydalanish modeli bilan aniqlanadi. 1.3 . Interfeysining f oydalanuvchi va dasturiy modeli Foydalanuvchi interfeysining uchta bir - biridan farqlanuvchi modeli mavjud: dasturchining modeli, foydalanuvchining modeli va dasturiy model. Dasturchi foydalanuvchi interfeysi ishlab chiqishda foydalanuvchi interfeysida unga qanaqa amallarni boshqarishni ro’yobga chiqish zaruriyligidan chetga chiqib, balki buni kompyuterning mavjud resurslarini ham, o’z kuchini va vaqtini ham kam sarf etib qanday yuzaga chiqarishni asos qilib oladi. Uni dasturiy ta’minotning funksionalligi, samaradorligi, texnologligi, ichki mukammaligi va foydalanuvchiga qulaylik bilan bog’liq bo’lmagan xususiyatlar qiziqtiradi. Aynan shuning uchun dasturlarda mavjud ko’pgina interfeyslar foydalanuvchilar jiddiy e’tirozlariga sabab bo’ladi [1]. To’g’ri fikr yuritish nuqtai nazaridan yaxshi interfeys deb hisoblash mumkin, foydalanuvchi ishlash jarayonida aynan u kutgan interfeysga ega bo’lsa. Foydalanuvchining interfeys funksiyalari haqidagi tasavvurini interfeysning foydalanuvchi modeli ko’rinishida ta’riflash mumkin. Interfeysning foydalanuvchi modeli – bu alohida foydalanuvchi yoki bir qancha foydalanuvchilar guruhining dasturlar yoki dasturlar tizimi ishlash vaqtida yuz beradigan jarayonlar haqidagi umumlashgan tasavvurlar majmuasi. Bu model quyidagilar bilan xarakterlanadigan alohida foydalanuvchining tajriba xususiyatlariga asoslanadi: – dasturiy ta’minoti ishlab chiqilayotgan predmet sohaga doir ma’lumotlilik darajasi; – kompyuterdan foydalanish sohasidagi malaka darajasi; – kompyuter bilan ishlash stereotipiyaga chidamliligi. Foydalanuvchi modelini yaratish uchun dasturiy ta’minot mo’ljallangan foydalanuvchilar tajribasi yuqorida ko’rsatilgan xususiyatlarini o’rganish zarur. Shu maqsadda so’rovlar, testlar foydalaniladi va hatto ayrim amallarni bajarish jarayonida amalga oshiriladigan harakatlar ketma–ketligi plyonkaga yozib qo’yiladi. Foydalanuvchi va dasturchi modellar mosligi hamda ular asosida interfeysning dasturiy modelni qurish keltirilgan ( 1.6 –rasm). Murakkab avtomatlashtiriladigan predmet sohaga qaraganda foydalanuvchi modeli xususiyatlarini hisobga olib va ishlab chiqishda ham ishlash vaqtida ham katta mehnat sarfini talab yetmaydigan interfeysning dasturiy modelini qurish murakkabligini namoyon qiladi. Shu nuqtai nazardan obyektli interfeyslar istiqbolliroq ekan, chunki ular asosida foydalanuvchi ish ko’rayotgan predmet soha obyektlarini aks etishi yotadi. Hozirgi vaqtda ularni amalga yetarlicha mehnat sarfini talab etadi [11-12] . Interfeysning dasturiy modelini yaratishda shuningdek, foydalanuvchi modelini o’zgartirish oson emasligini nazarda tutishi zarur. Foydalanuvchilarning kasbiy darajasi va ularning kompyuterdan foydalanish sohasidagi bilimlari oshishi dasturiy ta’minot yaratuvchilar kompetensiyasiga kirmasa ham, ko’pincha sodir bo’ladigan jarayonlar mohiyatini mos aks etiradigan talab darajasida yaratilagan interfeys foydalanuvchi malakasini o’sishiga yordam beradi. Predmet sohadagi amallarni bajarishning intuitiv modeli interfeyslarni yaratuvchilar uchun muhim bo’lib qolishi kerak, shunda ko’p hollarda ularni o’zgartirmasdan, mukammallashtirish zarur. Aynan amallar bajarilishini intuitiv model bilan ish ko’rishni istamaslik yoki imkon yo’qligi foydalanuvchi tomonidan salbiy qabul qilinadigan sun’iy yasama interfeyslarning yaralishiga olib keladi. Ba’zida o’zgarish uchun qulay bo’lgan yagona element – kompyuter bilan ishlashning turg’un bo’lib qolgan qolipi hisoblanadi, lekin keskin o’zgartirishlar – ta’sirli jarayondir. Agar biror inqilobiy o’zgarish foydalanuvchining imkoniyatlarini kengaytirsa yoki uning ishini osonlashtirsa, masalan, Windows interfeyslarga o’tish juda ko’p sondagi professional bo’lmagan foydalanuvchilarning kompyuter bilan ishlashini juda ham soddalashtirdi, bunga harakat qilsa arziydi. Qoliplarni mayda narsalar bo’yicha yoki qabul qilingan g’oyaga noto’g’ri rioya qilib buzish ishlab chiquvchi qanday jarayon ro’y berayotganligini tushunmaydigan foydalanuvchilardan xalos bo’lish xavfiga ega bo’ladi. Misol sifatida, ishchi stolidagi piktogramma bo’yicha o’ng tugmani ikki marta bosish bilan yoki agar piktogramma Quik Launch Windows panelga chiqarilgan bo’lsa, bir marta bosish bilan dasturlarni chaqirishda chalkashlikka yo’l qo’yish mumkinligini eslatib o’tamiz. Foydalanuvchilar tomonidan interfeysni baholash mezonlar. Dasturiy ta’minotni ishlab chiqish bo’yicha yetakchi firmalar tomonidan olib borilgan ko’p sonli so’rovlar va tadqiqotlar ko’rsatishicha foydalanuvchilar tomonidan interfeyslarni baholash mezonlar quyidagilar hisoblanadi: –tizimni o’zlashtirish va amallarni yodda saqlash soddaligi – muayyan holda o’zlashtirishga sarflangan vaqt va xotirada axborotni saqlash davom etish muddati baholanadi; – tizimdan foydalanganda natijalarga erishish tezligi–buyruq va sozlashlarni sichqoncha bilan kiritish yoki tanlashlar soni bilan aniqlanadi; – tizim faoliyatidan subyektiv qoniqish (ishlash qulayligi, toliqish va h.). 1.6 – rasm. Foydanalanuvchi interfeysini loyihalash jarayoni Aynan bitta paketda doyimiy ishlovchi professional foydalanuvchilar uchun ikkinchi va uchinchi mezonlar birinchi o’rinda tursa, davriy va nisbatan qiyin bo’lmagan masalani bajaruvchi dasturiy ta’minot bilan ishlovchi professional Dasturiy ta’minotning predmet sohasi Dasturchi modeli: platforma; operatsion tizim(OT); mutaxasis yondashuvi; mutaxasis usuli; mutaxasis muhiti va tili spesifikatsiya va h. k. Foydalanuvchi modeli: intuitive model; formalniy model; masala; jarayon; asboblar; natija va h. k. Dastur modeli Dasturchi modeli; Foydalanuvchi modeli; Interfeys turi; Metaformalar; Belgilar va h. k. bo’lmagan foydalanuvchilar uchun esa birinchi va uchinchi mezon muhim hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan bugungi kunda professional foydalanuvchilar uchun erkin navigasiyaga ega interfeys, professional bo’lmagan foydalanuvchilar uchun to’g’ridan–to’g’ri manipulyasiya qiladigan interfeys eng yaxshi xarakteristkalar bo’ladi. 1.4. Muloqotlarning turkumlanishi va ularni ishlab chiqishning umumiy tamoyillari Muloqot turi. Muloqotnin g turi axborot almashinish jarayonini “suhbatdoshlarning” qaysi biri boshqarishini aniqlaydi. Mos ravishda muloqot ikki turini ajratiladi: dastur tomonidan boshqariladigan va foydalanuvchi tomonidan boshqariladigan. Dastur tomonidan boshqariladigan muloqot dasturiy ta’minotda o’rnatilgan muloqot ssenariyasi qat’iylik, chiziqlilik yoki daraxt shaklilik, ya’ni mumkin bo’lgan muqobil variantlar kiritilganlik borligi ko’zda tutiladi. Bunday muloqot odatda har bir qadamda qanaqa axborotni kiritish zarurligi oydinlashtiradigan katta miqdordagi yo’l ko’rsatuvchi ma’lumotlar bilan davom etadi. Foydalanuvchi tomonidan boshqariladigan muloqot tizimga uning bajarishi zarur bo’lgan amallar uchun qo’llaydigan muloqot ssenariyasi foydalanuvchidan bog’liqligi nazarda tutiladi. Bunda tizim foydalanuvchining turli xil ssenariyalarini amalga oshirish imkoniyatlarini ta’minlaydi [4-7]. Muloqotning shakli. Agar “suhbatdoshlarga” tushunadigan til mavjud bo’lmasa hech qanday muloqot amalga oshmaydi. Muloqot olib borilayotgan tilni tavsiflashga uning sinta ks isini– tilning bo’lishi mumkin bo’lgan konstruksiyalar (so’zlar, gaplar) aniqlovchi qoida yoki uni shaklini hamda semannikani –tilning konkret konstruksiyasi sintaksis ma’nosi aniqlovchi qoida yoki uning mazmunini aniqlash kiradi. Sintaksis va semantikaning konkret holatdagi foydalanilayotgan turiga bog’liq ravishda muloqotning uch shakli farqlanadi: – frazali (jumlali); – direktivali (ko’rsatmali); – jadvalli. Frazali shakl foydalanuvchi bilan “aloqa” tabiiy til yoki uning qismiy to’plamida bo’ladi. Ushbu shakldagi muloqot tarkibi so’roq, darak va undov gaplardan hamda savollarga javoblardan tuziladi. Aloqa erkin shaklda (formatda) amalga oshirilish, ammo alohida frazalarning qayd etilishi ham bo’lishi mumkin. Tabiiy tilda muloqotni tashkillashtirish bu zamon darajasidagi –masala hal etilgani yo’q, chunki tabiiy til nihoyatda murakkab va hozircha uning sintaksisi va semantikasi yetarli darajada formallashtirgan emas. Ko’pincha lo’nda javobga mo’ljallangan muloqotdan foydalaniladi, masalan: Dastur: Yoshingizni kiriting: Foydalanuvchi: 40. Bu holda dastur ishlatilayotgan cheklangan–tabiiy tilining sintaksisi ham, semantikasi ham cheklovlar tavsifiga ega bo’ladi. Ushbu misolda “butun musbat son” tushunchasi sistaksisini aniqlash va son qiymatiga cheklov qo’yish yetarli. Ammo, asosan intellektual tizimlar uchun tabiiy til gaplarning cheklangan qismiy to’plami asosida interfeyslar yaratish bo’yicha ayri m tajribalar mavjud. Bunday interfeyslarda amalga oshiriladigan muloqot tili sintaksisi va semantikasi yetarlicha murakkab. Bunday holatlardagi frazalarga ishlov berishda so’z shakli tushunchasi bilan ish ko’riladi. So’z shakli– ikkita qo’shnilar orasida probellar yoki tinish belgilar bo’lgan matnning bo’lagi. Ma’nosini e’tibor bermasdan so’z shakllariga ishlov berish morfologik tahlil deyiladi. Morfologik tahlilning ikki usuli ajratiladi: – deklarativ – lug’atda har bir so’zning barcha mumkin bo’lgan so’z shakllari topilishi nazarda tutiladi, u holda tahlil lug’atdagi so’z shaklini izlashdan iborat bo’ladi. Ushbu usul lotin, krill yoki bosh alfavitlar katta va kichik harflari i xtiyoriy kombinasiyasidan tuzilgan xabarlarga ishlov berish imkoniyayatini ta’minlaydi. – prosedurali –joriy so’z shaklining keyin identifikasi yalanadigan negizini ajratish ko’zda tutiladi. So’z shakli aniqlangandan so’ng xabarlarning sintaksis tahlili amalga oshiriladi, natijada ularning sintaksis tuzilishi aniqlanadi, ya’ni gapning tahlili bajariladi. Keyin semantik tahlil bajariladi, ya’ni so’z shakllari orasidagi ma’noviy aloqalar aniqlanadi. Bunda gapning ma’nosini aniqlaydigan asosiy predikatlar ajratiladi. Shunday qilib, muloqotning frazali shaklini amalga oshiradigan interfeysda xabarlarni tabiiy til shaklidan ichki tasvirlanish shakligan va aksincha almashtirish, foydalanuvchi xabarini tahlil va sintezini bajarish shart. Tabiiy tilning qismiy to’plamidan foydalanishda frazali shaklning asosiy kamchiliklari quyidagilar hisoblanadi: – resurslarning katta sarf ettilishi; – formulirovkani bir ma’noli talqin qilishning kafolati mavjudmasligi; – uzun grammatik to’g’ri frazalari kiritish zarurligi. Frazali shaklning asosiy afzalligi tizim bilan nisbatan erkin muloqot qilishdan iborat. Direktiv shakl maxsus ishlab chiqilgan formal tilning buyruqlaridan (direktivlaridan) foydalanish nazar tutiladi. Bu holatda kombinatsiyalangan ma’lumotlarni tavsiflovchi buyruqlar shu tilning gaplari deb ataladi, bunda bo’layotgan jarayonning identifikatorini, zaruryat bo’lganda uning uchun ma’lumotlarni ham qamrab oladi. Buyruqlarni quyidagicha kiritish mumkin: – maxsus ishlab chiqilgan formatdagi matnning satri ko’rinishida, masalan, buyruqlar satrida kiritiladigan MS DOS buyruqlari; – klaviatura klavishlari ayrim kombinasiyalarini bosish bilan, masalan, zamonaviy Windows- ilovalarining “tezkor murojaat” kombinasiyalari; – sichqonchani manipulasiya qilish vositasi bilan, masalan, piktogrammalarni “ko’chirish bilan”; – ikkinchi va uchinchi usullar kombinasiyalari bilan. Direktiv shaklning asosiy afzalliklari ushbulardan iborat: – kiritiladigan axborot larning nisbatan katta bo’lmasligi; – moslashuvchanligi–bu holda faqat mumkin bo’lgan buyruqlar to’plami bilan chegaralangan amallarni tanlash imkoniyati; – muloqotda foydalanuvchi tomonidan boshqaruviga mo’ljallanganligi; – ekrannning minimal sohasidan foydalanish yoki undan umuman foydalanmaslik; – boshqa shakllar bilan birlashtirish mikoniyati. Direktiv shaklning kamchiliklari: – ekranda ko’rsatmalar umumman mavjudmasligi, bunda kiritiladigan buyruqlarni va ularning sintaksisini yodda saqlash talab etiladi; – bo’layotgan jarayonning holati haqidagi teskari aloqa deyarli to’liq bo’lmasligi; – matnli axborotni kiritish yoki sichqonchani manipulasiya qilish bo’yicha ko’nikma zarurligi; – foydalanuvchi tomonidan sozlashlar bajarishning imkoniyati yo’qligi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, direktiv shakl odatda ko’p foydalaniladigan buyruqlar sintaksisi yoki klavishlar kombinasiyasini tez yodda saqlab qoladigan professional foydalanuvchilar uchun qulay hisoblanadi. Shaklning asosiy afzaliklari (moslashuvchanlik va yaxshi vaqtli xusussiyatlar) bu holda ayniqsa yorqin ko’rinadi[1-4]. Jadvalli shakl foydalanuvchi dastur tomonidan taklif etilganidan javob tanlanilishi nazarda tutiladi. Jadvalli shakl uchun muloqot tili soddaroq sintaksis va yetarlicha oson amalga oshiriladigan bir qiymatli semantikaga ega bo’ladi. Bu shakl foydalanuvchi uchun qulay, chunki hamisha yodga keltirishdan ko’ra tanlash osonroq, ayniqsa professional bo’lmagan foydalanuvchi yoki konkret dasturiy ta’minot kam foydalanadigan foydalanuvchilar uchun muhim. Ammo, jadvalli shaklni hamisha ham qo’llash imkoni mavjud emas: uni konkret savolga faqat mumkin bo’lgan javoblar to’plami chekli bo’lsa foydalanish mumkin. Agar mumkin bo’lgan javoblar miqdori ko’p ( 20 dan ortiq) bo’lsa, jadvalli shaklni qo’llash maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Jadvalli shaklning afzalliklar: – ko’rsatmalar mavjudligi, bu foydalanuvchi xotirasiga bo’ladigan zo’riqishni kamaytiradi, chunki ushbu shakl yodda saqlashga emas, balki tanishga mo’ljallangan; – kiritishdagi xatolar miqdorining qisqarishi: foydalanuvchi axborot kiritmaydi, balki unga ko’rsatadi; – foydalanuvchini o’rgatish vaqtining qisqarishi; – boshqa shakllar bilan birlashtirish imkoniyati; – ayrim hollarda foydalanuvchi tomonidan sozlashlar bajarish imkoniyati. Uning kamchiliklariga quyidagilar kiradi: – ekran bo’ylab navigasiya ko’nikmalariga ega bo’lish zaruriyati; –vizual komponentlarni tasvirlash uchun ekranning nisbatan katta maydonidan foydalanish; – ekrandagi axborotni doimo yangilash zaruriyati bilan bog’liq ravishda kompyuter resurslarilardan intensiv foydalanish. Ta’kidlash kerakki, muloqot turi va shakli bir –biridan mustaqil tanlanadi: har bir shakl muloqotning ikkala turi uchun qo’llanilishi mumkin (1.7 –rasm). 1.7 –rasm. Muloqot turi va uning shakllari mosligiMuloqot turi Foydalanuvchi boshqaradigan Tizim boshqaradigan Direktiv Frazali Jadvalli Muloqot shakli Ammo, foydalanuvchi tomonidan boshqariladigan muloqotdagi frazali shakl, odatda, muloqot tilining murakkabroq sintaksis va semantikani bo’lishini taqoza etadi, chunki dastur foydalanuvchini “tushinishi” kerak. Murakkab dasturiy ta’minot, odatda, foydalanuvchi bilan yechilayotngan masalaga bog’liq ravishda turli xil turdagi va shakldagi muloqot vositalari bilan o’zaro hamkorlik qiladi. Dasturiy ta’minotning normal ishlashi jarayonida sodir bo’ladigan sinxronli deb nomlanadigan muloqotdan tashqari, tizimning tashabbusi bo’yicha yoki foydalanuvchining normal jarayon ssenariyasini buzganda sodir bo’ladigan muloqotlar ham nazarda tutiladi. Bunday muloqotlar asinxronli deb ataladi. Odatda, ular tizim yoki foydalanuvchidan kutilmagan xabarlarni olish uchun ishlatiladi. Muloqotlarni ishlab chiqish. Muloqotlarni loyihalash va amalg oshirishni quyidagi bosqichlarga bo’lish mumkin: – zaruriy muloqotlar, ularning asosiy xabarlari va mumkin bo’lgan ssenariyalar to’plamini aniqqlash – abstrakt muloqotlarni loyihalash; – har bir muloqot turi va shaklini, shuningdek, foydalananiladigan tillar sinaksis va semantikasini aniqlash – konkret muloqotlarni loyihalash; - asosiy va qo’shimcha qurilmalarni tanlash va har bir muloqot uchun kiritish-chiqarish jarayonlarini loyihalash hamda uzatiladigan xabarlar aniqlashtirish - texnik muloqotni loyihalash. Abstrakt muloqotlarning asosini dasturiy mahsulotga belgilangan avtomatlashtirish uchun texnologik jarayon ideologiyasi yotadi. Aynan avtomatlashtililayotgan texnologik jarayonning tuzilishi tahlil qilinib, ishlab chiquvchi dasturiy ta’minotda nazarda tutilish zarur bo’lgan muloqot ssenariyalarini aniqlaydi. Ssenariyalardan tashqari, abstrakt muloqotlarni loyihalashda interfeyslar holatlari diagrammasi yoki muloqot graflari ishlatiladi. Muloqot grafi -har bir uchi ekranda konkret kartinka ( kadr ) yoki foydalanuvchiga ruxsat berilgan amallar to’plami bilan xarakterlanadigan muloqotning ma’lum holati mos qo’yilgan yo’naltilgan muallaq graf. Uchidan chiquvchi yoylar foydalanuvchi tomonidan ko’rsatilgan amalni bajarishda holatlari mumkin bo’lgan o’zgarishlarni ko’rsatib turadi. Yoylar vazni sifatida holatdan holatga o’tishlarda shartlarni va o’tish vaqtida bajariladigan amallarni ko ’ rsatadi. 2- §. Ilovalarda grafik interfeyslardan foydalanish 2.1. Foydalanuvchining grafik interfeysining asosiy komponentalari Foydalanuvchining grafik interfeysi Windows, Apple Macintosh, OS/2 va h.k. operasion tizimlar qo’llab quvvatlaydi. Bunday interfeyslar uchun keltirilgan opera t sion tizimlar doirasida foydalanuvchi bilan o’zarohamkorlik qiluvchi standart komponent a lar to’plami ishlab chiqilgan. Bu to’plam turli opera t sion tizimlarda interfeyslar bilan ishlash asosiy yo’llari bir xil emas. Ko’pgina zamonaviy dasturlarda foydalanuvchi interfeysi WIMP: W - Windows (oyna), I - Icons (piktogrammalar), M - Mouse (sichqoncha), P - Pop-up (qalqib chiquvchi menyu) texnologiyasi asosida quriladi. Shu tarzda, foydalanuvchining grafik interfeysi asosiy elementlari quyidagilar hisoblanadi: oyna, piktogrammalar, kiritish–chiqarish komponentlari, ekrandagi obyektlarni ko’rsatuvchi qurilma va to’g’ridan–to’g’ri manipulyatsiya qiladigan qurilma sifatida foydalaniladigan sichqoncha. Oyna. Oyna–odatdagi to’g’ri to’rtburchak, fizik ekranning ramka bilan chegaralangan sohasi. Oyna ekran doirasida o’lchamini va joylashish o’rnini o’zgartirishi mumkin. Barcha oynalar 5 toifaga ajratiladi: – asosiy oyna (ilovalar oynasi); – sho’ba yoki tobe oyna; – muloqot oynasi; – informa t sion oyna; – menyu oynasi. Windows ilovalar oynasi ( 2.1 –rasm) odatda quyidagilardan tuziladi: oynaning ishchi sohasini chegaralovchi ramka, tizimli menyu knopkali va oynani ko’rinishini tanlash chiqish knopkalariga ega sarlavha satri, menyu satri, piktografik menyu(asboblar paneli), gorizontal va vertikal o’tkazish chiziqlar va holatlar satri. Windows sho’ba oynasi ( 2.2 a–rasm) bir vaqtda bir necha hujjatlar bilan ishlash ko’zda tutilgan dasturiy ta’minotdagi ko’p hujjatli dasturiy interfeyslarda foydalaniladi. Ilovalar oynasidan farqli ravishda sho’ba oynasida menyu bo’lmaydi. Sarlavha satrida– hujjat yoki fayl bog’liq maxsus nom bo’ladi. Barcha sho’ba oynalarda piktogrammalar bir xil. Windows muloqot oynasi ( 2.2 b–rasm) turli xil ishlash tartibini, zaruriy parametrlarni yoki boshqa axborotlarni ko’rish va berish uchun ishlatiladi. U quyidagilardan tuzilishi mumkin: – tizimli menyu knopkali sarlavha satri; – foydalanuvchiga javobni kiritish yoki tanlash imkoniyatini beruvchi komponentlar; – ko’rsatma berishni ta’minovchi yordamchi komponentlar, masalan, dastlabki ko’rish maydoni yoki ma’lumotnomaga murojaat qiluvchi knopka. 2.1 –rasm. Ilova oynasi va uning elementlari Odatda, muloqot oynaning o’lchami o’zgarmaydigan bo’ladi, ammo uni ekran bo’ylab siljitish mumkin [1-3] . Ramka Oynani yopishOynaning ko’rinishini tanlovchi tugmalar Asboblar paneliMenyu Tizimli menyu Sarlavha Ishchi oyna Informasion oyna ikki turda bo’ladi: xabarlar oynasi va yordam oynasi. Xabarlar oynasi ( 2.2 d–rasm ) tizim menyu knopkali sarlavhadan tashqari xabarlar matnni va bir yoki bir nechta foydalanuvchiga beriladigan knopka, masalan, Yes va No knopkalar yoki Yes, No va Cancel knopkalar bo’ladi. Yordam oynasi murakkabroq strukturaga ega: u menyu, o’tkazgich chizig’i va informatsion soha, ya’ni ilovaning oynasiga o’xshash, ammo farqlanish ma’lumotnomali axborotda harakatni ta’minlaydigan maxsus vazifasiga ega, tuzilish mumkin. Windows menyu oynasi iyerarxik menyuning ochiluvchi paneli sifatida yoki alohida kontekst menyu sifatida foydalaniladi. Menyu oynasining har bir satrida quyidagilarga biri bo’lishi mumkin: – buyruq; – strelka bilan belgilanuvchi menyuning keyingi darajasi; – uchta nuqta bilan belgilanuvchi muloqot oyna. Bundan tashqari, ayrim satrlarda tez chaqirishni klavishlar ko’rsatish qo’shilishi mumkin. Piktogrammalar. Piktogramma u bog’langan bufer mazmunini aks ettiruvchi katta bo’lmagan grafik tasvirli oynani ifodalaydi. Ularning quyidagi turlari farqlanadi: – dasturiy piktogrammalar; – sho’ba oynalar piktogrammalar; – asboblar paneli piktogrammalar; – obyektlar piktogrammalari. Dasturiy piktogrammalar operasion tizim boshqaradigan mos dastur bilan bog’langan. Shunday ilova oynasini Windows masalalar paneli piktogrammaga “yig’ish” yoki uni aksincha “ishchi stoliga yoyish” mumkin. A b D e 2.2 –rasm. Windows yordamchi oynalarining ko’rinishlari: a) –sho’ba oynasi, b) –muloqot oynasi, d) –xabarlar oynasi, e) –menyu oynasi(moslashuvchan) Asboblar paneli piktogrammalari odatda menyuning ularga tezkor murojaatni ta’minlab mos funksiyasiga kirishni takrorlaydi. Obyektlar piktogrammalari ushbu obyektlar bilan to’g’ridan–to’g’ri manipulyasiya qilish uchun foydalaniladi. Odatda, barcha piktogrammalarni sichqoncha bilan siljitish mumkin. Bundan tashqari, piktogrammalar bilan ishlashni osonlashtirish uchun foydalanuvchi asboblar paneli piktogrammalar ustida sichqonchani bir qancha vaqt ushlab turganda paydo bo’ladigan “namoyon bo’ladigan” ko’rsatmadan foydalaniladi. Tasvirlar bilan to’g’ridan–to’g’ri manipul ya siya qilish. Tasvirlar bilan to’g’ridan–to’g’ri manipulasiya qilish –bu qanadaydir obyektga ta’sir ko’rsatish buyruqni interfeysdagi sichqoncha yordamida amalga oshiriladigan fizik harakatga almashtirish imkoniyati. Bunda ekranning ixtiyoriy sohasi sichqoncha kursori harakati va tugmasi bosganda faollashishi mumkin bo’lgan oluvchi (adresat) sifatida qaraladi. Ta’sir ko’rsatish reaksiyasi bo’yicha quyidagi turdagi adresatlar farqlanadi: – ko’rsatish va tanlash (piktogrammani yoyish, faol oynani aniqlash va h.k.); – tortish va “rezinali ip” (obyekt yoki uning chegarasini ko’chirish); – ekranli knopka va “sirpanuvchi” to’siq. Grafik interfeyslarda ekrandagi tasvirni o’zgarishini o’zida ifodalaydigan dinamik vizual signal bilan so’ngi bo’lmagan ahamiyatiga qo’yilmaydi. Bu signallarning asosiy maqsadi foydalanuvchiga qo’shimcha axborotni taqdim etishi bo’ladi. Kiritish–chiqarish komponentlari. Yuqorida aytilganidek, ilova oynalaridan axborotni kiritish–chiqarish uchun ishlatiladigan maxsus komponentlar joylashtirilishi mumkin. Har qanday zamonaviy dasturiy ta’minotning interfeysi bir qancha menyu kiritiladi: asosiy menyu yoki “qalqib chiquvchi” iyerarxik menyu, piktografik menyu (asboblar paneli) va turli holatlardagi kontekst menyu. Ko’rsatilgan menyularning ixtiyoriysi jadvalli shaklda foydalanib, foydalanuvchi bilan muloqotni amalga oshiruvchi kiritish– chiqarish komponentdan tuziladi. Iyerarxik menyu dasturiy bajariladigan amallar ta’minlash bilan agar ularning soni 5–8 dan oshmasa tashkillashtirish uchun ishlatiladi . Asboblar paneli va kontekst menyu ko’p ishlatiladigan buyruqlarni ta’minlash uchun va foydalanuvchiga nisbatan erkin harakat qilish imkoniyatini berish. Bundan tashqari, interfeyslarda ularda qanday muloqot shakli amalga oshirishiga mos ravishda uch guruhga ajratiladigan boshqa kiritish–chiqarish komponentlari ham foydalaniladi. 2.2. Grafik foydalanuvchi interfeyslarida muloqotlarni amalga oshirish Odatda , rivojlangan foydalanuvchi interfeysiga ega dasturiy ta ’ minot ikkala tipdagi foydalanuvchi boshqaradigan va tizim boshaqaradigan muloqotlardan foydalanadi . Foydalanuvchi tomonidan boshqaruvchi muloqotlarni amalga oshirish. Foydalanuvchi tomonidan boshqaradigan muloqotni amalga oshirish uchun turli ko’rinishdagi menyular qo’llaniladi: asosiy, asboblar paneli, kontekstli va tugmachali, ya’ni alohida tugmachalardan iborat. Menyuga muqobil sifatida asosiy buyruqlarga tugmachalarning ma’lum kombinatsiyalarini mos qo’yib muloqotning diriktev shaklidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, menyuni klaviatura bilan boshqarish imkoniyatini ko’zda tutish maqsadga muvofiq. Bu esa tizim bilan ishlashning ko’p vaqtida foydalanuvchi matni yoki ma’lumotlarni kiritsa, ya’ni klaviatura bilan ishlashda juda muhimdir. Menyu. Menyu ishlab chiqilayotgan dasturiy ta’minot muloqotlar grafigi yordamida loyihalanadi. Bunda, agar amallar soni beshdan oshmasa, u holda odatda tugmachalardan foydalanadi. Agar amallar soni 5-10 dan oshmasa, u holda – bir darajali menyu va nihoyat agar amalga oshiriladigan amallar soni 10 dan oshsa, u holda „pastga tushuvchi” ikki darajali iyerarxik menyudan foydalaniladi. Pastga tushuvchi menyu. Iyerarxik menyuning birinchi darajasi amallar asosiy guruhlari nomlarini o’z ichiga olishi lozim. An’ana bo’yicha birinchi fayl ikkinchisi – tahrirlash, uchinchi –ko’rinish, oxirgisi – ma’lumot bo’ladi. Bandlarning bunday taqsimlash fayllarida, masalan, matn va grafik muarrirlarda joylashgan ma’lumotlarni qayta ishlash dasturlari uchun xos. Keyingi paytda bandlarning bunday joylashishi bilan muammolar paydo bo’lmoqda. Ko’pgina dasturlar bu an’anaviy usul bilan ishlamaydi. 2.1-jadval. Interfeysda ishlatiladigan komponentlar Komponent Ko’rinishi Amalga oshirish shakli Foydalanish xususiyati Label – belgi Frazali Odatda, ishlash jarayonida o’zgartirilmaydigan х abarlarni chiqarish Edit –birsatrli redaktor Frazali Uzun bo’lmagan xabarlarni kiritish– chiqarish: so’z, son, va h. k. Memo– ko’p satrli redactor Frazali Matnli ma’lumotlarni kiritish – chiqarish Button – tugma Jadvalli Harakatni amalga oshirish CheckButton- tanlash elementi Jadvalli Parametrni tanlash yoki inkor etish RadioGroup – radiotugmalar guruhi Jadvalli Bir yoki bir nechta variantlardan birini tanlash (ularning soni 6 -10 dan oshmagan hollarda) ListBox – ro’yhat Jadvalli Bir yoki bir nechta variantlardan birini tanlash TrackBar – ko’rsatkich Jadvalli Belgilangan oraliqdan sonni tanlash TabControl, PageControl – zakladka Jadvalli Ko’p parametrlarda harakatni yahshilash DBNavigator – navigator Jadvalli Jadvaldagi harakatni tashkil etish ComboBox –element qo’shish imkoniyatli ro’yhat Kombina siyali Ro’yxatdan tanlash yoki qiymat kiritish SpinEdit–qiymatni oshirish va kamaytirish imkoniyatiga ega bir satrli redaktori Kombina siyali Qiymat kiritish yoki o’zgartirish Agar amallar soni 70-80 dan oshsa u holda bunday katta sonli amallarga ega ko’rgazmali menyuni hosil qilish muammosi paydo bo’ladi. MS Word ishlab chiqaruvchilari qiziq yechimni taklif etishgan. Ular moslashuvchan iyerarxik menyuni amalga oshirishdi, unda ikkinchi darajali menyu oynalari doimiy o’zgaradi, faqat foydalanuvchi ishlayotgan amallarnigina aks ettiradi. Agar foydalanuvchi zarur amalni topmasa, u holda bir necha sekunddan so’ng yoki Wordning maxsus tugmachasini bosganda menyu oynasi to’liq namoyish etadi. Asboblar paneli. Asboblar paneliga ko’p foydalaniladigan amallar piktogrammadan foydalaniladi. Agar bunday amallar to’plami ishlab chiqarilayotgan ta’minoti bilan bajariladigan ishlar xususiyatiga bog’liq bo’lsa, u holda foydala– nuvchi asboblar panelini o’zining ixtiyoriga ko’ra shakllantirish imkoniyati bilan bilan ta’minlanish maqsadga muvofiq. Misol sifatida, Microsoft Word sozlash (Servis/sozlash) amali shunday yo’lga qo’yilganligini qarash mumkin. Kontekstli menyu. Kontekstli menyu ilovalar oynasi berilgan sohasidan murojaat qilish ehtimoli bilan ishlab chiqaruvchi nuqtai nazaridan tashkil bo’lgan amallarini o’z ichiga oladi. “Foydalanish qulayligi” testlashtirish jarayonida kontekstli menyuning mazmuni aniqlashtirish mumkin. Asosiy menyu holidagi kabi bu menyuning amallar soni 6-8 dan oshishi yaxshi emas. Foydalanuvchiga zarur amalni izlashni yengillashtirish uchun konteksli menyu amallarini gorizontal chiziqlar bilan guruhlarga ajratish maqsadga muvofiq. Tizim tomonidan boshqariladigan muloqotlarni amalga oshirish. Tizim bilan boshqariladigan muloqotlarni amalga oshirish uchun odatda muloqot oynalaridan foydalaniladi. Agar muloqot jarayonida sozlanadigan elementlar soni ko’p bo’lmasa va muloqotga ketma –ket ssenariy mos kelsa, u holda barcha zarur komponentalarni o’z ichiga oluvchi bitta muloqot ostiga loyihalanadi. Bunday oyna ko’pincha forma deb ataladi. Agar muloqot keyingi savol olingan javoblarga bog’liq bo’lgan kuchli tarmoqlangan tuzilmaga ega bo’lsa yoki muloqot jarayonida sozlanadigan elementlar soni ko’p bo’lsa, u holda muloqotning har bir qadami uchun o’zining muloqot oynasi loyihalanadi. Formalarni loyihalash interfeysning zarur komponentlarini tanlash va ularni muloqot oynasida joylashtirishdan iborat. Agar komponentalar soni 4-5 dan ko’p bo’lsa, u holda ularning ramkalardan foydalanib vizual bo’lishi maqsadga muvofiq. Muloqot oynalarni ketma – ketligini loyihalash. Yuqorida eslatib o’tilganidek, tizim bilan boshqariladigan muloqotlar asosida qat’iy yoki qat’iy bo’lmagan holda berilgan ssenariy yotadi. Bu ssenariy oynasida ketma – ketligi bilan amalga oshiriladi. Ssenariyning qat’iylik darajasiga bog’liq bo’lmasdan bunday ketma – ketlikni oldingi qadamga qaytish imkoniyatini nazarda tutish zarur. Muloqotlarni amalga oshirish natijasida olingan interfeys to’liqligicha tekshiriladi, so’ngra foydalanuvchiga qo’llanish qulayligini testlash uchun taklif etadi. Shubha bo’lganda bir necha variant taklif etish mumkin. Interfeys ma’qullanganidan so’ng tegishli protseduralar kodlanib, amalga oshiriladi. 2.3. To’g’ridan – to’g’ri monipulyatsiyali foydalanuvchi interfeyslari va ularni loyihalash WIMP interfeyslarida ko’zda tutilgan to’g’ridan – to’g’ri manipulyatsiyalash imkoniyati ilovalar uchun to’g’ridan – to’g’ri manipulyatsiyali obyektga yo’naltirilgan interfeyslarni yaratishga imkon beradi. Bu tipdagi interfeyslar tashqi darajadagi muloqotning direktivali shaklidan foydalanadi: buyruqni kiritish obyekt piktogrammasi bilan ma’lum amallarni sichqoncha bilan bajarishda amalga oshiriladi. Bu interfeyslarning asosiy elementlari: metafora, obyektlarni taqdim etishning Drag and Drop texnologiyasi(“ko’chirib olib berding va tashlading”). Metaforalar . Metafora – bir obyektni xossa yoki belgilarini boshqasiga fikran ko’chirish. Interfeyslarda metaforalardan foydalanish, foydalanuvchida mavjud tajribani (kundalik hayotda yoki ish joyida o’xshash amallarni bajarishning mental modellarini) faollashtirishni nazarda tutadi. To’g’ridan – to’g’ri manipulyatsiyalash interfeysi foydalanuvchiga kasb faoliyatida va turmushda ko’p marta uchragan unga tanish elementlarni o’z ichiga olgan muhitni ta’minlashi va unga alohida obyektlar bilan ishlay olish imkoniyatini berishi lozim. Metaforalarning borligi foydalanuvchi uchun interfeysni o’zlashtirish jarayonini soddalashtiradi. Masalan, fayllarni o’chirish uchun Windows foydalanadigan “chiqindini tashlash” metaforasi foydalanuvchiga bu amalni o’zlashtirishini osonlashtiradi. Metaforalardan juda ehtiyotlik bilan foydalanish kerak, chunki bundagi ma’no interfeysning barcha elementlariga beriladi, masalan, o’xshash elementlar o’zlarini o’xshash tarzda bo’lishlari, bitta rang bilan ajratilgan elementlar bir – biri bilan ma’lum bog’lanishda bo’lishi lozim. Interfeys elementlari orasidagi simantik moslikning bo’lmasligi ulardan nima kutilayotgan va haqiqatda nimani bajarayotganligi foydalanuvchiga noqulayliklar tug’diradi. Shuni ham e’tiborga olish kerakki, to’liq moslik foydalanuvchini aldashi mumkin, chunki u real predmetlar bilan emas, ularning modellari bilan ish ko’ryapti. Demak, uning imkoniyatlari chegaralangan, bu haqida eslatib o’tish zarur. Shuning uchun tasvirlarni juda ham haqiqiylashtirish kerak emas. Metaforalar va animatsiyalar. Metaforalarni amalga oshirishda multimediya vositalariga asosan animatsiyaga ko’proq e’tibor qaratilmoqda yuqorida aytilganidek, harakat e’tiborini jalb etadi, kadrlarning tez almashishi esa oldingisi bilan ushbu kadrning bog’liqligini aniqlashga va bu kadrni o’rganishga ma’lum vaqtni talab etadi. Demak, multiplikatsiyadan foydalanib nafaqat foydalanuvchini zeriktirmaslik, balki o’zgargan vaziyatga moslashish uchun vaqtni qisqartirib uni kadr almashishiga tayyorlash mumkin. Masalan, uzun ro’yhatni cheksizlikka ketuvchi devor ko’rinishida ko’rsatish mumkin. U holda, bu devor bo’yicha, nomlarni tabiiy yiriklashtirish bilan qo’shib olib boriladigan harakat rasmni jiddiy o’zgarmasdan zarur ma’lumotni izlab ro’yhatni qarashga imkon beradi. Bunda inson ongida Obyektlarning bir xilligi saqlanadi, shuning uchun u ular bilan o’zaro hamkorlikka doimiy tayyor turadi. Lekin insonning idroki xususiyatlari bilan bog’liq muammolarni hal eta turib animatsion inetrfeyslar ishlab chiquvchi va dasturchilar uchun qo’yilgan qo’shimcha muammolarni tug’dirdi. Dasturning odatdagi funksional va interfeys darajasiga yana vizual daraja ham qo’shiladi. Bunday interfeysni amalga oshiruvchi dastur hech vaqt to’xtamaydi, chunki foydalanuvchi tomonidan buyruqning kiritilishini kutish vaqtida u tegishli kadrlarni aks ettirishni davom ettiradi. Bunday dasturlarning asosida vaqtli dasturlash g’oyasi yotadi. Tizimdagi tashqi va ichki hodisalar bilan ekrandagi tasvirni bog’lash imkonini beradigan hodisaviy dasturlashdan farqli ravishda vaqtli dasturlash modellashtirilayotgan jarayonlar holati va foydalanuvchi harakatlariga bog’liq ravishda proeksiyalanayotgan kadrlar ketma – ketligi o’zgarishini ta’minlaydi. To’g’ridan-to’g’ri manipulyatsiyali interfeysdagi Obyektlar va ularning ko’rinishlari . To’g’ridan-to’g’ri manipulyatsiya interfeysi Obyektlarining uchta asosiy tipi mavjud: Obyektlar – ma’lumotlar, Obyektlar – konteynerlar va Obyektlar – asboblar. Obyektlar – ma’lumotlar foydalanuvchini axborot bilan ta’minlaydi. Bu matnlar, tasvirlar, elektron jadvallar, musiqa, video va h. k. lar hamda ularning ixtiyoriy kombinatsiyasi bo’lishi mumkin. Operatsion tizim doirasida bunday Obyektlarga Obyektni ochishda ishga tushiriladigan ilovalar mos keladi. Ilova masshtabida Obyektga bitta yoki bir nechta forma mos keladi, ularda Obyektning mazmuni turli ko’rinishlarda tasvirlanadi. Obyekt o’z ichiga olgan amallar formaning hodisalarni qayta ishlovchilari bilan amalga oshiriladi. Obyekt – konteynerlar o’z ichki obyektlari bilan, jumladan boshqa konteynerlari bilan, masalan, ularni nusxalash yoki ixtiyoriy tartibda saralash kabi manipulyatsiyalarni bajarilishi mumkin. Tipik konteynerlarga papkalar, savatlar va h. k. lar kiradi. Konteyner ochilganda u saqlayotgan komponentalar ko’rinadi va ular bilan ishlash imkoniyati paydo bo’ladi. Bunda komponentalar piktogrammalar bilan belgilanishi yoki jadval ko’rinishida tasvirlanishi mumkin. Obyekt – qurilmalar ko’pincha real dunyodagi mavjud qurilmalarni tasvirlaydi: telefonlar, fakslar, printerlar va h. k., ulardan interfeysning abstrakt olamida bu qurilmalarni ifodalashda foydalaniladi. Bunday obyektni ochilganda odatda uning sozlanishini ko’rish mumkin. Demak, har bir obyektga hech bo’lmaganda bitta oyna mos keladi. Dastlabki holatda bu oyna piktogramma bilan tasvirlangan, lekin zarurat paytida uni ochish va talab qilingan amallarni bajarish, masalan, obyektni sozlash mumkin. Obyekt oynasi ochiq holatda menyu va asboblar panelini o’z ichiga oladi. Piktogrammaga esa obyekt ustidagi amallar ro’yhatini o’z ichiga olgan kontekst menyu mos kelishi lozim. Piktogramma nomi o’zicha har bir obyekt tipi uchun shakllanadi. Obyekt - ma’lumotlar piktogrammasi saqlanayotgan ma’lumotlarning nomlariga mos nomlarni beradi, ma’lumotlar tipi esa piktogrammaning o’zi bilan kodlanadi. Piktogramma konteyner yoki piktogramma qurilma nomini obyektning o’zi belgilaydi. Shuning uchun uning ichidagilariga, bog’liq emas. Obyektlar tiplari orasidagi farqlar shartli, chunki bitta Obyekt turli vaziyatlarda Obyekt – ma’lumot, obyekt – qurilma, obyekt – konteyner sifatida bo’lishi mumkin. Masalan, printer odatda obyekt – qurilma sifatida qaraladi, ammo u obyekt – konteyner sifatlariga ham ega bo’lishi mumkin, chunki chop etish navbati turganlik obyekt – ma’lumotlarni o’z ichiga olishi mumkin. Mos ravishda Windowsda printer chop etishga navbat oynasi(2.3a– rasm) va sozlashlar oynasi (2.3b-rasm). Bu holda ko’rinish nomini obyekt oynasi sarlavhasida ko’rsatish maqsadga muvofiq. a) b) 2.3-rasm. Printer obyekti Drag and Drop texnologiyasi . Drag and Drop texnologiyasi(“o’tkazdi va tashladi”) IBM (CUA – Common User Access) firmasining foydalanuvchi interfeyslarini ishlab chiqish bo’yicha qo’llanmada tasvirlangan to’g’ri manipulyatsiyalarning asosiy prinsiplarini aniqlaydi. – obyektni siljitish natijasi foydalanuvchi kutishiga mos kelishi lozim: – foydalanuvchilar to’satdan axborotni yo’qotmasliklari lozim; – foydalanuvchi noto’g’ri harakatni bekor qilish imkoniyatiga ega bo’lishi lozim. Bu texnologiya to’g’ri manipulyatsiyalash amalini vizuallashtirish asosiy prinsiplarini ham aniqlaydi. – dastlabki belgilash - obyekt qamrab olinganligini xabar berishi uchun foydalanuvchiga teskari aloqa sifatida foydalaniladi, Windowsda bu maqsadda rang bilan ajratish foydalaniladi; – ko’chirishni vizuallashtirish - bajarilayotgan amalni identifikatsiyalash usuli foydalaniladi; – maqsadli ajratish – mo’ljallangan manzilni identifikatsiyalash uchun foydalaniladi, bu bilan agar obyektni joriy vaqt momentida qo’yib yuborsa qayerga tushishini ko’rsatadi; – harakatni vizuallashtirish – amalni yakunlanishini kutish vaqtini belgilash uchun ishlatiladi, odatda, bu maqsadda animatsiya yoki kursorning “qumli soat”ga o’zgarishi qo’llaniladi. Aytish kerakki, ikkita mo’ljallangan manzili mavjud: bittasi obyektni, ikkinchisi uning nusxasini qabul qiladi. Masalan, agar foydalanuvchi hujjati savat (Karzina)ga tashlansa, ekrandan yo’qoladigan obyektning o’zi ham yo’q bo’ladi. Agar o’sha hujjat printerga tashlansa u holda printerga hujjat nusxasi yuboriladi. Hujjat piktogrammasi qoladi. Windowsda mos harakatlarning hujjat nusxasi berilayotgan asbob piktogrammasi ustida harakatlanadigan paytda “+” paydo bo’lishi bilan identifisirlanadi. Agar qurilmalar uchun ikki turdagi amalning imkoni bo’lsa u holda amal turini aniqlashtirishni ko’zda tutishi lozim. Windows bu holatda Ctrl tugmasini bosganda nusxalashni va aks holda ko’chirishni bajaradi. To’g’ridan–to’g’ri manipulyatsiya interfeyslarini loyihalash. To’g’ridan – to’g’ri manipulyatsiya interfeyslarini loyihalash dasturiy ta’minot uchun ishlatiladigan muloqot graflari asosida bajariladi va quyidagi proseduralarni o’z ichiga oladi: – ekranda tasvirlanishi lozim bo’lgan predmet soha obyektlar to’plamini shakllantirish, bu holda asos sifatida foydalanish variantlari emas, predmet sohaning konseptual modelidan foydalaniladi; – obyektlarni tahlil qilish, ularning tiplari va tavsiflarini, hamda bu obyektlar bilan bajariladigan amallar ro’yhatni aniqlash; – obyektlar o’zarohamkorligini aniqlashtirish va to’g’ridan–to’g’ri manipilyatsiyalash matritsasini tuzish; – obyektlarning vizual tasvirlarini aniqlash; – obyektlar oynalari menyusi va kontekst menyularini ishlab chiqish; – interfeys protiplarini yaratish; – foydalanuvchiga qulayligini testlash. 2.4. Foydalanuvchilar interfeyslarining inte le ktual elementlari Keyingi yillarda asosan interfeysga sun’iy intelekt elementlari kiritilgan foydalanuvchi interfeyslarining ko’pgina yangi istiqbolli elementlari paydo bo’ldi, bu ularning nomlarida ham namayon bo’lmoqda: Master, Maslahatchi, Agent. Ijtimoiylashgan foydalanuvchi interfeyslarini yaratishga ko’pgina urinishlar bo’ldi. Bunday interfeysning asosida jonlantirish, ya’ni “shahsiga ega” interfeysni yaratish g’oyasi yotadi. Ko’ngil ochar dasturlar masalan, uy hayvonlarning turli holatlardagi yetarlicha murakkab harakterini amalga oshiruvchi Cats (Mushuklar) va Dogs (Itlar), dasturlari shuni ko’rsatadiki, bu texnik jihatdan bajarilishi mumkin bo’lgan masala. Ammo bu sohada psixologik muammolar mavjud. Misol sifatida quyida qaralgan Microsoft Offise ning “beozor” Maslahatchisi ham ko’p foydalanuvchilarda qattiq salbiy ta’sirlanish uyg’otmoqda. Hozirgacha bunday “shaxsni” yaratishga bo’lgan urinishlar natij a bergani yo’q. Maslahatchilar . Maslahatchilar ko’rsatma shaklida bo’ladi. Odatda ularni Справка menyusidan, oynaning buyruqlar satri yoki qalqib chiquvchi menyu yordami bilan murojat qilish mumkin. Maslahatchilar foydalanuvchilarga aniq masalalarni bajarishda yordam beradi, lekin faqat agar foydalanuvchi unga nima qilish kerakligni taklif etsa. Masalan, Microsoft Word da ishlayotgan foydalanuvchi hujjatga rasm qo’ymoqchi bo’lsa, lekin uni qanday qo’yishni bilmasa, u Yordamchi–Skripkani faollashtiradi va maxsus maydonga savol kiritadi ( 2.4 a–rasm). Ma’lumotnomali tizim savolni tahlil qiladi va foydalanuvchining o’zi zarur ma’lumotni tanlashini hisobga olib, foydalanuvchini qiziqtiruvchti savol bilan bevosia bog’liq mavzular ro’yhatini shakllantiradi ( 2.4 b–rasm). 2.4 –rasm. Microsoft Word 2010 ning Yordamchi–Skripkasi. a–so’rov, b–mavzular ro’yxati Ustalar. Usta dasturi keng tarqalgan, lekin dasturlarni yoki qurilmalarni o’rnatish kabi alohida foydalanuvchi tomonidan bajariladigan masalalarni bajarish uchun foydalaniladi. Bunga o’xshash amallarni bajarish foydalanuvchidan ketma–ketlikni dastur–usta talab qiladgan murakkab o’zaro bog’liq qarorlarni qabul qilishni taqazo etadi. Intelektual Usta har bir qadamda ko’rish oynasida oldingi savollarga foydalanuvchi javoblari natijalarini namoyish etib, unga vaziyatda qanday yo’l tutishiga yordam beradi. Usta muloqotning ketma–ket yoki daraxt shaklidagi senariyni amalga oshiradi, shuning uchun undan yaxshi strukturalangan, ketma–ket hal etiladigan masalalarni yechish uchun foydalanish maqsadga muvofiq ( 2.5 –rasm). Bunda: a) b) – foydalanuvchiga oldingi qadamga qaytish imkonyatini berishi; – Usta ishini bekor qilish imkoniyatini ko’zda tutish; – qadamlarni raqamlash va agar bunday qadamlar soni uchtadan ko’p bo’lsa, Ustaning qadamlar sonini foydalanuvchiga yetkazish; – foydalanuvchiga har bir qadamni tushuntirib borish; – iloji boricha har bir qadamda bajarilgan amallar natijalarini namoyish etish. 2.5 –rasm. Windows 2010 da Printerni o’rnatish ustasining birinchi oynasi Dasturiy agentlar. Hozirgi paytda katta ishni bajarish uchun foydalaniladigan dasturiy agentlar katt qiziqish uyg’otadi. Bunday dasturiy agent foydalanuvchi o’z vazifalarining bir qismini berishi mumkin bo’lgan dasturiy ta’minot elementi hisoblanadi. “Agent–Yordamchilar” ning asosiy funksiyalari: kuzatish, izlash va boshqarishdan iborat. Quyidagilar farqlanadi: – ko’rsatilgan masalalarni bajarish uchun sozlanadigan agent–dasturlar; – o’rganishga qodir, masalan, foydalanuvchi harakatlarini qayd etish (magnitofon tipidagi) agent–dasturlar. Oxirgi tipdagi agentlarni yaratish, masalan, Microsoft Offise makroslar mexanizmi orqali mumkin. 3-§. Delphi muhitida ilovalar yaratish va unda qulay interfeysni tashkillashtirish 3.1. Delphi muhiti va foydalanuvchi bilan muloqotni tashkillashtirishda qo’llaniladigan komponentlar DELPHI muhiti manitor ekranida bir vaqtda ochilgan bir necha oynalar ko’rinishida bo’ladi. Oynalar soni, joylashuvi, o’lchami va ko’rinishi zaruriyatga qarab foydalanuvchi tamonidan o’zgartirilishi mumkin, bu esa ish samarodorligini oshirishga xizmat qiladi. DELPHI yuklangach 3.1–rasmda keltirilgan rasmga o’xshash ko’rinishni ko’rasiz. Bosh oyna ekranda doimo mavjud va dastur tuzish jarayonini boshqarish uchun mo’ljallangan. Asosiy menyu loyihani boshqarish uchun barcha zarur vositalarga ega. Piktogrammalar asosiy menyuning eng ko’p qo’llaniladigan buyruqlarni bajarishni osonlashtiradi. Endi ilovaning interfeysini tashkilashtirishda ishlatiladigan3 6 4 5 3.1–rasm . Bosh oyna ; 2 – asosiy menyu ; 3 – asosiy menyu piktogrammalari ; 4 – obyektlar inspektori oynasi ; 5 – programma teksti oynasi ; 6- asosiy forma oynasi ; 7 – komponentlar menyusi1 2 7 kopmonentlarning ayrimlarini keltiramiz:  TMainMenu – o’z dasturingizga bosh menyu qo’shish imkonini beradi. TmainMenu ni formaga qo’ygan vaqtda u kichkina belgi ko’rinishini oladi; bunday belgilarni "ko’rinmas komponent" deb ataydilar, chunki, dastur bajarilash vaqtida ular ekranda ko’rinmaydi. Menyuni yaratish uch qadamdan iborat: (1) TMainMenu formaga o’rnatish, (2) obyektlar inspektorining Items xususiyati yordamida Menyu dizaynerini chaqirish, (3) Menyu Dizaynerida menyu qismlarini kiritish.  TPopupMenu yordamchi menyuni yaratish. Bu menyu sichqonchaning o’ng tugmasi bosilganda ko’rinadi.  TLabel matnlarni ekranda namoyish qilish uchun qo’llanadi. Agar siz obyektlar inspektorining Font xususiyatiga sichkonchani ikki marta bossangiz, Label ning shrifti, rangi, harflar rangi va o’lchamlarini o’zgartishingiz mukin.  TEdit – Windowsdagi standart ma’lumot kiritish oynasi. U qisqa matnlarni namoyish qilishi va dastur bajarilish vaqtida foydalanuvchiga o’z ma’lumotlarini kiritish imkonini beradi.  TMemo – TEditning boshqacha ko’rinishi. Katta mantlar bilan ishlashni ko’zda tutadi. TMemo matn qismlarini qatordan qatorga ko’chirishi, buferda saqlashi, oxirgi amallardan voz kechishi, umuman olganda oddiy muxarrir amallarini bajara oladi. TMemo 32Kb matn hajmi bilan chegaralanadi, bu taxminan 10-20 sahifa matnga tengdir.  TButton dastur bajarilash vaqtida tugma bosilishi bilan biror amal bajarilishini ko’zda tutadi. Delphida hamma narsa oddiy. TButtonni formga ko’yib, unga ikki marta sichqon tugmasini bossak, biz dastur matni muharririda tugma bosilish holatiga dastur tuzishimiz mumkin bo’lgan oynaga o’tamiz. Endi dastur matnini bajariladigan buyruqlar kodi bilan to’ldirish kerak.  T CheckBox c hap tomonida kichkina darchasi bo’lgan matn satrini akslantiradi. Darchaga u ning belgilanganligini bildiruvchi belgi quyish m umkin. Masalan, Worddagi Pechat muloq ot oynasining Pechat v fayl bo’limida aynan shu obyekt ishlatilgan.  TRadioButton bir nechta holatlardan birini tanlash imkonini beradi. Masalan, Worddagi Pechat muloqot oynasining chop qilinishi kerak bo’lgan sahifalar oralag’ini tanlash bo’limida aynan shu obyekt ishlatilgan.  TListBox ro’yxatli ma’lumotlarni namoyish qilishga mo’ljallangan masalan Worddagi Otkrыt buyrug’i yordamida ochiladigan muloqot oynasidagi fayllar va kataloglar ro’yxati aynan shu obyektga joylashtirilgan.  TComboBox tashqi ko’rinishidan ListBoxga o’xshab ketadi, ular orasidagi farq ComboBoxning yuqorisida ma’lumot kiritish mumkin bo’lgan maydoni ham bor. ComboBoxning ko’plab turlari mavjud, ko’p ishlatiladigani esa, ro’yxati pastga ochiladigan (drop-down combo box)dir.  TScrollbar – o’tkazish yo’lakchasi. Ko’pincha tahrirlanadigan yoki ko’rinadigan ma’lumotlar ekran chegaralaridan chiqib ketganda paydo bo’ladi.  TGroupBox Windowsga formadagi obyektlarning qanday joylashganligini bildirish uchun qullash mumkin.  TPanel – TGroupBoxga o’xshash obyekt bo’lib, bezash uchun ishlatiladi. 3.2. Delphi muhitida grafik interfeysni tashkil qilish va undan foydalanish Delphi muhitida foydalanuvchining grafik interfeysini tashkillashtirish uslublarini konkret masalalar misolida qarab chiqamiz. Ma’lumki, dasturlashtirishning vizual muhitida ilovalar yaratish 2 bosqichga ajratiladi. Bular foydalanuvchi interfeys yaratish bosqichi va kodlashtirish bosqichlari hisoblanadi. Masala sifatida quyidagilarni qaraymiz: - funksiya grafigini chizishni vizuallashtirish; - matritsalar ustida amallar; - algebraik tenglamalarni yechish; - chiziqli tenglamalar sistemasini yechish. 1-masala uchun foydalanuvchi uchun interfeysni amalga oshirishda quyidagilar e’tiborga olindi (3.2-rasm): foydalanuvchi funksiyaning ko’rinishini tanlashi, funksiyaning parametrlariga qiymatlar berishi, grafikni chizish rangini ko’rsatishi, chizish suratini aniqlashi va hokazo. 3.2-rasm. F unksiya grafigini hosil qilish interfeysi Bunda grafikni aks ettirish uchun TImage, funksiyaning turini tanlash uchun TCombobox, funksiya parametrlarinin kiritish uchun TSpinEdit, chizish suratini tanlash uchun TRadioGroup, chizishni tashkillashtirish uchun TButton, shuningdek o’zgarmas matnlarni kiritish uchun TLabel komponentlari ishlatildi. Agar foydalanuvchi y=ax 2 +bx+c funksiyani tanlab, parametrlar uchun a=1, b=0, c=0 qiymatlarni berib, “grafik chizish” tugmasi bosilsa y=x 2 funksiyaning grafigi hosil bo’ladi (3.3-rasm). 3.3-rasm. y=x 2 funksiya grafigi 2-masala interfeysiga foydalanuvchi ilova taqdim etadigan menyu yoki mos tasvir aks etgan piktogramma orqali o’tishi mumkin. Bunda matritsalar ustida bajariladigan amallar (matsilarni qo’shish va ayirish, ko’paytirish, matritsani skalyarga ko’paytirish, matritsalarning determinanti va teskarisini topish) keltirilgan (3.4-rasm). 3.4-rasm. Matritsalar ustida amallar bajarish interfeysi Bunda matritsa elementlarini vizual aks ettirish uchun TStringgrid, matritsalar o’lchamlarini va o’zgarmas sonni kiritish uchun TEdit, matritsalar ustida bajariladigan amallarni tanlash uchun TCombobox, tanlangan amalni bajarish uchun TButton, shuningdek o’zgarmas matnlarni kiritish uchun TLabel komponentlari ishlatildi. Matritsalarni qo’shish masalasini qaraylik. Mos ravishda A va B matritsalar uchun satrlar va ustunlar soni TEdit kiritish maydoniga qiymatlar beriladi. So’ngra “Matritsani qurish” tugmasi bosiladi. Natijada kerakli satr va ustunga ega TStringgrid komponentasi hosil bo’ladi. Bunga matritsa elementlari qiymatlarini kiritamiz (3.5-rasm). 3.5-rasm. Matritsalarni qo’shish uchun dastlabki qiymatlarni kiritish Bunda “A matritsa bilan B matritsaning yig’indisi” amalini tanlab, “Bajarish” tugmasi bosilsa, natijaviy D matritsa hosil bo’ladi (3.6-rasm). 3.6-rasm. Hosil qilingan D matritsa A matritsaning determinatini hisoblash uchun mos amal tanlanib, bajarish tugmasi bosiladi. Natija xabar oynasiga chiqariadi (3.7-rasm). 3.7-rasm. A matritsa determinantini aks ettiruvchi xabar oynasi A va B matritsalar ko’paytmasini hisoblash uchun qiymatlar kiritilib, matritsalarni ko’paytirish amali tanlanadi va “Bajarish” tugmasi bosiladi. Natijada matritsalar ko’paytmasi hosil bo’ladi (3.8-rasm). 3.8-rasm. A va B matritsalar ko’paytmasi Xuddi shuningdek, matritsani skalyarga ko’paytirish amalini bajarish uchun A matritsa tashkillashtiriladi va C o’zgarmas son kiritilib, “A matritsani songa ko’paytirish” amali tanlanadi. “Bajarish” tugmasi bosilgandan so’ng natija boshlang’ich matritsa o’rnida hosil bo’ladi. 3-masalada tenglamalar ildizlarini topish uchun mo’ljallangan ищэдшиб interfeys ham shunga mos tashkillashtirilgan. Avvalo forma 3 ta mantiqiy qismga TGroupbox komponentlari bilan ajratilgan. Bu komponentalarning Caption xossasiga tenglamalar umumiy ko’rinishi izoh sifatida keltirilgan (3.9-rasm). 3.9-rasm. Tenglamalar ildizlarini topish interfeysi Kvadrat tenglama koefitsentlari uchun a=1, b=4, c=-5 qiymatlar kiritilib “ildizlarni topish” tugmasi bosilgach mos TEdit satrlarida natijalar hosil bo’ladi (3.10-rasm). 3.10-rasm. Kvadrat tenglama ildizlarini topish Keyingi masala sifatida chiziqli tenglamalar sistemasining ildizlarini topish qaralgan va unga mos interfeys tashkillashtirilgan (3.11-rasm). 3.11-rasm. Chiziqli tenglamalar sistemasini yechish interfeysi Bunda tenglamalar soni kiritilib “OK” tugmasi bosilgach, TStringrid komponentida barcha koeffitsentlar kiritiladi va “yechish” tugmasi bosiladi. Natijada tenglamalar sistemasining ildizlari o’ng qismida aks etadi (3.12-rasm). 3.12-rasm. Tenglamalar sistemasining ildizlarini topish Xulosa B itiruv malakaviy ishida foydalanuvchi uchun mo’ljallangan grafik interfeys elementlar ini va qulayliklar i ni zamonaviy programmalash texnologiya lar i asosida tashkillashtirish masalasi muhokama qilingan va quyidagi natijalarga erishildi: - tanlab olingan masalalar ilovalaridan foydalanuvchilar ishlatishiga mo’ljallangan interaktiv interfeyslar ishlab chiqildi; - foydalanuvchi interfeyslarini yaratishning asosiy konsepsiyalari va ularni yaratish metodikasi bo’yicha tavsiyalar berildi; - foydalanuvchi interfeyslarining turlari va ularni ishlab chiqish bosqichlari tadqiq qilindi va amaliy qo’llanildi; - interfeysni loyihalashda inson psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olish prinsiplariga e’tibor berildi. Hal qilingan konkret masalalar guruhiga quyidagilar kiradi: - funksiya grafigini chizish jarayonini vizuallashtirish; - matritsalar ustida amallar bajarishni vizuallashtirish; - algebraik tenglamalarni yechish bosqichlarini namoyish etish; - chiziqli tenglamalar sistemasini hal etish qadamlarini vizuallashtirish. Natijada dasturiy ta’minot yaratilib, uning ishlash bosqichlari namoyish etildi. Taklif qilingan usullar va texnologik yechimlarni ixtiyoriy sohadagi masalalarni yechishda foydalanuvchi interfeysini qulay turlarini yaratish va masalalarni yechish jarayonlarini vizuallashtirish uchun qo’llash maqsadga muvofiqdir. Foydalanilgan a dabiyotlar 1. Агабеков Л. Е., Иванова Г. С. Программирование на C++. Ч. 2. Средства объектно-ориентированного программирования: Учеб. пособие. - М.: Изд-во МГТУ им. Баумана, 1996. 2. Агабеков Л. К., Иванова Г. С. Программирование на C++. Ч. 1. Средства процедурного программирования: Учеб. пособие. - М.: Изд-во МГТУ им. Баумана, 1999. 3. Иванова Г.С . Основы программирования . Учебник для вузов. М.: Изд-во МТТУ им. Н.Э.Баумана, 2001. 4. Иванова Г.С . Технология программирования. М.: Изд-во МТТУ им. Н.Э.Баумана, 2002. 5. Кватрани Т . Rational Rose 2000 и UML . Визуальное моделированиеп. М.ДМК Пресс, 2001. 6. Липаев В.В . Надежность программных средств. М.: «Синтег»,1998. 7. Мандел Т . Разработка пользовательского интерфейса . М .: ДМК Пресс , 2001. 8. Новоженов Ю.В. Объектно-ориентированные технологии разработки сложных программных систем. - М.: ДМК Пресс, 1996. 9. Овчинников В.А. Алгоритмизация комбинаторно-оптимизационных задач при проектировании ЭВМ или систем: Учеб. для вузов. - М.: Изд-во МГТУ им. Баумана, 2001. 10. Программные системы / Бахманн П., Френцель М., Ханцшманн К. и др. — М.: Мир, 1988. 11. Тассел Д. Ван. Стиль, разработка, эффективность, отладка и испытание программ. - М.: Мир,1985. 12. Тейер Т., Липов М., Нельсон Э. Надежность программного обеспечения. - М.: Мир, 1981. Ilova unit Unit1; interface uses Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms, Dialogs, ImgList, ComCtrls, ToolWin, Menus, OleCtnrs, ExtCtrls, jpeg, StdCtrls, Grids, Buttons, Spin; type mas=array [1..100,1..100] of real; TForm1 = class(TForm) MainMenu1: TMainMenu; Fayl1: TMenuItem; Hisoblash1: TMenuItem; Yordam1: TMenuItem; ToolBar1: TToolBar; ImageList1: TImageList; Panel1: TPanel; Notebook1: TNotebook; Image1: TImage; GroupBox1: TGroupBox; Label1: TLabel; Label2: TLabel; Edit1: TEdit; Edit2: TEdit; BitBtn1: TBitBtn; BitBtn2: TBitBtn; GroupBox2: TGroupBox; Label3: TLabel; Label4: TLabel; Edit3: TEdit; Edit4: TEdit; BitBtn3: TBitBtn; BitBtn4: TBitBtn; Stg1: TStringGrid; Stg2: TStringGrid; GroupBox3: TGroupBox; Label5: TLabel; BitBtn5: TBitBtn; ComboBox1: TComboBox; Edit5: TEdit; Dasturhaqida1: TMenuItem; Matritsalarustidaamallar1: TMenuItem; StatusBar1: TStatusBar; Image2: TImage; GroupBox4: TGroupBox; GroupBox5: TGroupBox; GroupBox6: TGroupBox; Label6: TLabel; le1: TLabeledEdit; le2: TLabeledEdit; le3: TLabeledEdit; BitBtn6: TBitBtn; BitBtn7: TBitBtn; le4: TLabeledEdit; le5: TLabeledEdit; le6: TLabeledEdit; le7: TLabeledEdit; le8: TLabeledEdit; Label7: TLabel; le9: TLabeledEdit; BitBtn8: TBitBtn; BitBtn9: TBitBtn; le10: TLabeledEdit; le11: TLabeledEdit; le12: TLabeledEdit; Label8: TLabel; le13: TLabeledEdit; le14: TLabeledEdit; le15: TLabeledEdit; le16: TLabeledEdit; le17: TLabeledEdit; BitBtn10: TBitBtn; BitBtn11: TBitBtn; le18: TLabeledEdit; le19: TLabeledEdit; le20: TLabeledEdit; le21: TLabeledEdit; GroupBox7: TGroupBox; Image3: TImage; labe1: TLabeledEdit; BitBtn12: TBitBtn; stg4: TStringGrid; stg5: TStringGrid; BitBtn13: TBitBtn; BitBtn14: TBitBtn; BitBtn15: TBitBtn; SpeedButton1: TSpeedButton; SpeedButton2: TSpeedButton; SpeedButton3: TSpeedButton; Image4: TImage; Label9: TLabel; GroupBox8: TGroupBox; Label10: TLabel; SpinEdit1: TSpinEdit; SpinEdit2: TSpinEdit; Label11: TLabel; Label12: TLabel; SpinEdit3: TSpinEdit; GroupBox10: TGroupBox; ComboBox2: TComboBox; BitBtn16: TBitBtn; SpeedButton4: TSpeedButton; RadioGroup1: TRadioGroup; procedure FormActivate(Sender: TObject); procedure BitBtn1Click(Sender: TObject); procedure BitBtn3Click(Sender: TObject); procedure BitBtn5Click(Sender: TObject); procedure BitBtn6Click(Sender: TObject); procedure BitBtn7Click(Sender: TObject); procedure BitBtn10Click(Sender: TObject); procedure BitBtn8Click(Sender: TObject); procedure BitBtn9Click(Sender: TObject); procedure BitBtn11Click(Sender: TObject); procedure BitBtn12Click(Sender: TObject); procedure BitBtn13Click(Sender: TObject); procedure stg4KeyPress(Sender: TObject; var Key: Char); procedure SpeedButton1Click(Sender: TObject); procedure SpeedButton2Click(Sender: TObject); procedure SpeedButton3Click(Sender: TObject); procedure SpeedButton4Click(Sender: TObject); procedure BitBtn16Click(Sender: TObject); private { Private declarations } public { Public declarations } end; var Form1: TForm1; a,b,d:mas; i,j,m1,n1,m2,n2,ax,ay,k,n:integer; p,tmp,del:real; a1,a2,a3,a4,y:real; implementation uses Unit2; function kvadrat(a,b,c,x:real):real; begin y:=a*x*x+b*x+c; end; function sinus(a,b,c,x:real):real; begin y:=a*sin(b*x)+c; end; function kubik(a,b,c,x:real):real; begin y:=x*x*x*A+b+c; end; {$R *.dfm} procedure TForm1.FormActivate(Sender: TObject); var m,kw,kh,i,k:integer; s:string[2]; begin //Graf oynasi notebook1.ActivePage:='asosiy'; m:=25; kw:=image4.Width div m; kh:=image4.Height div m; {---- ???????? ?????---------} with image4.Canvas do for i:=1 to kh do begin MoveTo(m,m*i); LineTo(image4.Width -m,m*i); end; {---- ???????? ????? ?????-----} {---- ?????????? ?????---------} with image4.Canvas do for i:=1 to kw do begin MoveTo(m*i,m); LineTo(m*i,image4.Height -m); end; {---- ?????????? ????? ?????-----} with image4.Canvas do begin Font.Size := 12; Font.Color :=clred; for i:=1 to kw div 2 do begin TextOut(50*i-2,image4.Height div 2-10,'|'); end; Font.Size := 12; Font.Color :=clred; for i:=1 to kh div 2 do TextOut(image4.Width div 2-10,50*i-10,'----'); k:=-4; for i:=1 to kw div 2 -1 do begin s:=IntToStr(k); TextOut(50*i-15,image4.Height div 2+5,s); k:=k+1; end; k:=-3; for i:=1 to kh div 2 -1 do begin s:=IntToStr(k); if k<> 0 then TextOut(image4.Width div 2- 15,50*i+2,s); k:=k+1; end; end; with image4.Canvas do begin pen.color:=clred; pen.Width :=2; MoveTo(20, image4.Height div 2); LineTo(image4.Width -20, image4.Height div 2 ); MoveTo(image4.Width div 2, 20); LineTo(image4.Width div 2, image4.Height -20 ); end; end; /////////////////////////////////// procedure TForm1.BitBtn1Click(Sender: TObject); begin if edit1.Text<>'' then if edit2.Text<>'' then begin m1:=strtoint(edit1.Text); n1:=strtoint(edit2.Text); stg1.RowCount:=strtoint(edit1.Text); stg1.ColCount:=strtoint(edit2.Text); end; end; procedure TForm1.BitBtn3Click(Sender: TObject); begin if edit3.Text<>'' then if edit4.Text<>'' then begin m2:=strtoint(edit3.Text); n2:=strtoint(edit4.Text); stg2.RowCount:=strtoint(edit3.Text); stg2.ColCount:=strtoint(edit4.Text); end; end; procedure TForm1.BitBtn5Click(Sender: TObject); begin for i:=1 to m1 do for j:=1 to n1 do a[i,j]:=strtofloat(stg1.cells[j-1,i-1]); for i:=1 to m2 do for j:=1 to n2 do b[i,j]:=strtofloat(stg2.cells[j-1,i-1]); case combobox1.ItemIndex of 0: begin //matritsalarni qo'shish if (m1=m2) and (n1=n2) then for i:=1 to m1 do for j:=1 to n1 do D[i,j]:=A[i,j]+B[i,j]; ax:=m1; ay:=n1; form2.ShowModal; end; 1: begin //A-B matritsa if (m1=m2) and (n1=n2) then for i:=1 to m1 do for j:=1 to n1 do D[i,j]:=A[i,j]-B[i,j]; ax:=m1; ay:=n1; form2.ShowModal; end; 2: begin //B-A matritsa if (m1=m2) and (n1=n2) then for i:=1 to m1 do for j:=1 to n1 do D[i,j]:=B[i,j]-A[i,j]; ax:=m1; ay:=n1; form2.ShowModal; end; 3: begin //A*B matritsa if n1=m2 then for i:=1 to m1 do for j:=1 to n1 do begin D[i,j]:=0; for k:=1 to n1 do D[i,j]:=D[i,j]+A[i,k]*B[k,j]; end; ax:=m1; ay:=n1; form2.ShowModal; end; 4: begin if n2=m1 then for i:=1 to m2 do for j:=1 to n2 do begin D[i,j]:=0; for k:=1 to n2 do D[i,j]:=D[i,j]+B[i,k]*A[k,j]; end; ax:=m2; ay:=n2; form2.ShowModal; end; 5: begin for i:=1 to m1 do for j:=1 to n1 do stg1.cells[j-1,i- 1]:=floattostr(strtofloat(edit5.Text)*a[i,j]); end; 6: begin for i:=1 to m2 do for j:=1 to n2 do stg1.cells[j-1,i- 1]:=floattostr(strtofloat(edit5.Text)*b[i,j]); end; 7: begin del:=1; for k:=1 to m1-1 do for i:=k+1 to m1 do begin tmp:=a[i,k]; if tmp <>0 then begin for j:=k to m1 do a[i,j]:=a[i,j]*a[k,k]/tmp-a[k,j]; del:=del*tmp/a[k,k]; end; end; p:=1; for i:=1 to m1 do p:=p*a[i,i]; showmessage('A matritsa determinanti = '+floattostr(del*p)); end; 8: begin del:=1; for k:=1 to m2-1 do for i:=k+1 to m2 do begin tmp:=b[i,k]; if tmp <>0 then begin for j:=k to m2 do b[i,j]:=b[i,j]*b[k,k]/tmp-b[k,j]; del:=del*tmp/b[k,k]; end; end; p:=1; for i:=1 to m1 do p:=p*b[i,i]; showmessage('A matritsa determinanti = '+floattostr(del*p)); end; 9: begin for i:=1 to m1 do for j:=1 to n1 do stg1.Cells[i-1,j-1]:=floattostr(a[i,j]); end; 10: begin for i:=1 to m2 do for j:=1 to n2 do stg1.Cells[i-1,j-1]:=floattostr(b[i,j]); end; 11: begin end; 12: begin end; end; end; procedure TForm1.BitBtn6Click(Sender: TObject); var a,b,c,x1,x2,d:real; begin a:=strtofloat(le1.Text); b:=strtofloat(le2.Text); c:=strtofloat(le3.Text); d:=b*b-4*a*c; if d>=0 then begin x1:=(-b+sqrt(d))/(2*a); x2:=(-b-sqrt(d))/(2*a); le4.Text:=floattostr(x1); le5.Text:=floattostr(x2); end else showmessage('Tenglama haqiqiy ildizga ega emas'); end; procedure TForm1.BitBtn7Click(Sender: TObject); begin le1.Clear; le2.Clear; le3.Clear; le4.Clear; le5.Clear; end; Function F(x1:real): real; Begin F:=sqr(sqr(x1))+a1*sqr(x1)*x1+a2*sqr(x1)+a3*x1+a4; end; procedure TForm1.BitBtn10Click(Sender: TObject); var eps:real; a,x: array [0..100] of real; i,j,n:integer; begin n:=4; Eps:=0.001; a1:=strtofloat(le14.Text); a2:=strtofloat(le15.Text); a3:=strtofloat(le16.Text); a4:=strtofloat(le17.Text); a[1]:=-4; a[2]:=-2; a[3]:=-1; a[4]:=0; a[5]:=5; For j:=1 to n do BEGIN if F(a[j])<0 then Begin x[0]:=a[j]; i:=0; Repeat x[i+1]:=x[i]-(F(x[i])/(F(a[j+1])- F(x[i])))*(a[j+1]-x[i]); i:=i+1; until Abs(x[i]-x[i-1])>Eps; End else Begin x[0]:=a[j+1]; i:=0; Repeat x[i+1]:=x[i]-(F(x[i])/(F(x[i])-F(a[j])))*(x[i]- a[j]); i:=i+1; until Abs(x[i]-x[i-1])>Eps; End; case j of 1: le18.Text:=floattostr(x[i]); 2: le19.Text:=floattostr(x[i]); 3: le20.Text:=floattostr(x[i]); 4: le21.Text:=floattostr(x[i]); end; end; end; procedure TForm1.BitBtn8Click(Sender: TObject); var eps:real; a,x: array [0..100] of real; i,j,n:integer; begin n:=3; Eps:=0.001; a1:=strtofloat(le6.Text); a2:=strtofloat(le7.Text); a3:=strtofloat(le8.Text); a4:=strtofloat(le9.Text); a[1]:=-4; a[2]:=-2; a[3]:=-1; a[4]:=0; For j:=1 to n do BEGIN if F(a[j])<0 then Begin x[0]:=a[j]; i:=0; Repeat x[i+1]:=x[i]-(F(x[i])/(F(a[j+1])- F(x[i])))*(a[j+1]-x[i]); i:=i+1; until Abs(x[i]-x[i-1])>Eps; End else Begin x[0]:=a[j+1]; i:=0; Repeat x[i+1]:=x[i]-(F(x[i])/(F(x[i])-F(a[j])))*(x[i]- a[j]); i:=i+1; until Abs(x[i]-x[i-1])>Eps; End; case j of 1: le10.Text:=floattostr(x[i]); 2: le11.Text:=floattostr(x[i]); 3: le12.Text:=floattostr(x[i]); end; end; end; procedure TForm1.BitBtn9Click(Sender: TObject); begin le6.Clear; le7.Clear; le8.Clear; le9.Clear; le10.Clear; le11.Clear; le12.Clear; end; procedure TForm1.BitBtn11Click(Sender: TObject); begin le13.Clear; le14.Clear; le15.Clear; le16.Clear; le17.Clear; le18.Clear; le19.Clear; le20.Clear; le21.Clear; end; procedure TForm1.BitBtn12Click(Sender: TObject); begin n:=strtoint(labe1.Text); stg4.ColCount:=n+2; stg4.RowCount:=n+1; for i:=1 to n do begin stg4.Cells[i,0]:='k'+inttostr(i); stg4.Cells[0,i]:=inttostr(i); end; stg4.Cells[n+1,0]:='Bn'; end; procedure TForm1.BitBtn13Click(Sender: TObject); var mm,m1,i1,m : integer; tr,tp,x : real; bb:mas; begin for i:=1 to n do for j:=1 to n+1 do bb[i,j]:=strtofloat(stg4.cells[j,i]); m:=n; mm:=m-1; m1:=m+1; for i:=1 to mm do begin j:=i; x:=bb[i,i]; for k:=i+1 to m do begin if (abs(x)<abs(bb[k,i])) then begin x:=bb[k,i]; j:=k; end; end; for k:=1 to m1 do begin x:=bb[i,k]; bb[i,k]:=bb[j,k]; bb[j,k]:=x; end; tr:=bb[i,i]; for k:=i to m1 do bb[i,k]:=bb[i,k]/tr; tp:=1.0; for k:=i+1 to m do Begin if (bb[k,i]<>0) then begin tp:=bb[k,i]; for i1:=i to m1 do bb[k,i1]:=bb[k,i1]/tp- bb[i,i1]; end; end; end; bb[m,m1]:=bb[m,m1]/bb[m,m]; for i:=1 to mm do begin j:=m-i; k:=j+1; for i1:=k to m do bb[j,m1]:=bb[j,m1]- bb[i1,m1]*bb[j,i1]; end; stg5.RowCount:=n; for i:=1 to n do begin stg5.Cells[0,i-1]:='X'+inttostr(i); stg5.Cells[1,i-1]:=floattostr(bb[i,n+1]); end end; procedure TForm1.stg4KeyPress(Sender: TObject; var Key: Char); begin case key of #8,'0'..'9':; #13: if stg4.Col<stg4.ColCount-1 then stg4.Col:=stg4.Col+1; '.',',': begin if key<>decimalseparator then key:=decimalseparator; if pos(stg4.Cells[stg4.Col,stg4.row],decimalseparator)<>0 then key:=chr(0); end; '-': if length(stg4.Cells[stg4.Col,stg4.row])<>0 then key:=chr(0); else key:=chr(0); end; end; procedure TForm1.SpeedButton1Click(Sender: TObject); begin notebook1.ActivePage:='matritsa'; end; procedure TForm1.SpeedButton2Click(Sender: TObject); begin notebook1.ActivePage:='kvadrat'; end; procedure TForm1.SpeedButton3Click(Sender: TObject); begin notebook1.ActivePage:='teng_sys'; end; procedure TForm1.SpeedButton4Click(Sender: TObject); begin notebook1.ActivePage:='asosiy'; end; procedure TForm1.BitBtn16Click(Sender: TObject); var x0,y0,m:integer; x:real; a,b,c,d:integer; begin case radiogroup1.ItemIndex of 0: d:=1; 1: d:=5; 2: d:=10; end; a:=spinedit1.Value; b:=spinedit2.Value; c:=spinedit3.Value; x0:=image4.Width div 2; y0:=image4.Height div 2; m:=25; x:=-3; with image4.Canvas do begin pen.Color:= clRed; repeat case combobox2.ItemIndex of 0:kvadrat(a,b,c,x); 1:sinus(a,b,c,x); end; Pixels [x0+trunc(x*m), y0-trunc(y*m)]:=clred; x:=x+0.01 ; Application.ProcessMessages; sleep(d); until (x>=3); end; end; end.

FOYDALANUVCHI INTERFESINI YARATISHDA VEZUAL TEXNALOGIYALARDAN FOYDALANISH MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………………………… 3 1 - §. Foydalanuvchi interfeysi haqida umumiy ma’lumotlar ............................... . 6 1.1. Foydalanuvchi interfeyslari turlari va ularni ishlab chiqish bosqichlari............................................................................................................ 6 1.2. Insonning axborotni idroki, xotiralashi va qayta ishlashi bilan bog’liq psixofizik xususiyatlari............................................................................ 13 1.3 . Interfeysining f oydalanuvchi va dasturiy modeli…………….......... 17 1.4 . Muloqotlarning turkumlanishi va ularni ishlab chiqishning umumiy tamoyillari ……………………………………………………………………… 21 2- §. Ilovalarda grafik interfeyslardan foydalanish……………………………... 28 2.1. Foydalanuvchining grafik interfeysining asosiy komponentalari....... 28 2.2. Grafik foydalanuvchi interfeyslarida muloqotlarni amalga oshirish.. 33 2.3. To’g’ridan – to’g’ri monipulyatsiyali foydalanuvchi interfeyslari va ularni loyihalash................................................................................................... 36 2.4. Foydalanuvchilar interfeyslarining inte le ktual elementlari ……........ 42 3-§. Delphi muhitida ilovalar yaratish va unda qulay interfeysni tashkillashtirish.............................................................................................. 46 3.1. Delphi muhiti va foydalanuvchi bilan muloqotni tashkillashtirishda qo’llaniladigan komponentlar………………………………………………….. 46 3.2. Delphi muhitida grafik interfeysni tashkil qilish va undan foydanish 49 Xulosa………………………………………………………………………….. 56 Ilovalar…………………………………………………………………………. 57 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………… 58

Kirish Hisoblash texnikasi rivojlanishining oldingi bosqichlarida foydalanuvchi interfeysi operatsion tizim bilan insonning muloqot vositasi sifatida qaralgan va ular yetarlicha dastlabkisi hisoblanadi. U asosan buyruqni bajarish, yuklash, ular bilan aniq ma’lumotlarni bog’lash va hisoblash texnikasi o’rnatishlarga xizmat qiladigan qandaydir protseduralarni bajarish imkonini bergan. Texnik vositalarning mukammallashuvi asosida maxsus foydalanuvchi interfeysiga ega interaktiv dasturiy ta’minot yaratish imkoniyati paydo bo’ldi [4]. Hozirgi vaqtda asosiy muammolardan biri murakkab dasturiy maxsulotlarga professional bo’lmagan foydalanuvchilar ishlatishiga mo’ljallangan interaktiv interfeyslarni ishlab chiqish hisoblanadi. Oxirgi yillarda foydalanuvchining bunday interfeyslarini yaratish bo’yicha asosiy konsepsiyalar shakllandi va ularni yaratish metodikalarining bir nechtasi taklif etildi. Mavzuning dolzarbligi . Hozirgi asr inson faoliyatining barcha sohalarini avtomatlashtirish asridir. Shuning uchun ham zamonaviy axborot texnologiyalariga va avtomatlashtirishning asosini tashkil etadigan yuqori sifatli dasturiy mahsulotlar yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Dunyodagi ko’pgina yetakchi davlatlarning tajribalari shuni ko’rsatmoqdaki, dasturiy mahsulot yaratishdagi arzimagan xatoliklar ham oxir oqibatda ishlab chiqarishdagi uzilishlarga va boshqa kutilmagan vaziyatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham dasturiy mahsulotlar yaratish, ularni sozlash, masalaning barcha holatlarini o’z ichiga olgan test masalalar yaratish va ular uchun yaratilgan dasturiy mahsulotlarning ishonchliligini tekshirish ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishda, qaralayotgan fizik jarayonlarning xususiyatlarini to’liq ochishda ishlab chiqaruvchi va foydalanuvchiga yaratilgan qulayliklari hisobiga katta iqtisodiy foyda keltirishi mumkin. Masalaning qo’yilishi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida foydalanuvchi uchun mo’ljallangan grafik interfeys elementlar, qulayliklarni zamonaviy

programmalash texnologiyasi asosida tashkillashtirish masalasi muhokama qilinadi. Interfeysning elementlarini(forma, boshqaruv elementlar va h.k) tashkil etishning texnologik jarayoni namoyish etiladi. Aniq masalalarni yechish jarayonida interfeysni tashkillashtirish bosqichlari dasturiy hal etiladi. Ish natijalarini dasturiy tizimlarini loyihalash va o’qitishda qo’llash mumkin. Ishning maqsadi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida foydalanuvchi uchun mo’ljallangan grafik interfeys elementlar, qulayliklarni zamonaviy programmalash texnologiyasi asosida tashkillashtirish masalasi muhokama qilinadi. Interfeysning elementlari(forma, boshqaruv elementlar va h.k) ni tashkil etishning texnologik jarayoni namoyish etiladi. Aniq masalalarni yechish jarayonida interfeysni tashkillashtirish bosqichlari dasturiy hal etiladi. Ishning vazifalari. Bitiruv malakviy ishda quyidagi vazifalar hal etilgan: -dasturiy maxsulotlarga professional bo’lmagan foydalanuvchilar ishlatishiga mo’ljallangan interaktiv interfeyslarni ishlab chiqish; -foydalanuvchi interfeyslarini yaratishning asosiy konsepsiyalari va ularni yaratish metodikalarini o’rganish; -foydalanuvchi interfeyslarining turlari va ularni ishlab chiqish bosqichlari tadqiq qilish; - interfeysni loyihalashda inson psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olish prinsiplariga e’tibor qilish. -dasturiy vositani yaratish. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati. Mazkur ish foydalanuvchi grafik interfeysini ishlab chiqish va amaliy dasturiy ta’minotini yaratish nuqtai nazaridan amaliy va tеxnologik ahamiyatga ega. Unda dasturlashning vizual muhitlari va qulayliklaridan foydalanib foydalanuvchining grafik interfeysli ilovalar yaratish usul va mеxanizmlari yoritilgan. Shuningdеk, ishni o’quv-uslubiy ahamiyatli jihatlari ham mavjud bo’lib, undan Windows uchun ilovalar yaratishda uslubiy ko’rsatma sifatida ham foydalanish mumkin.

Qo’llanilgan mеtod va tеxnologiyalar. Ishni bajarish jarayonida foydalanuvchi interfeysini tashkil qilish usullari, bunda ranglarni to’g’ri tanlash, forma elementlarini joylashtirish, menyularni shakllantirish prinsiplariga rioya qilish, amaliy dasturlar bilan ishlash va yuqori darajali tillarda dasturlash xususiyatlarini e’tibor olindi va foydalanildi. Bitiruv malakaviy ish uchta paragraf, xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan tuzilgan. Birinchi paragrafda foydalanuvchi interfeyslari turlari va ularni ishlab chiqish bosqichlari, insonning axborotni idrok etishi, xotiralashi va qayta ishlashi bilan bog’liq psixofizik xususiyatlari, interfeysining f oydalanuvchi va dasturiy modeli, m uloqotlarning turkumlanishi va ularni ishlab chiqishning umumiy tamoyillari to’g’risida tushunchalar kеltirilgan. Ikkinchi paragrafda foydalanuvchining grafik interfeysining asosiy komponentalari, grafik foydalanuvchi interfeyslarida muloqotlarni amalga oshirish, to’g’ridan – to’g’ri monipulyatsiyali foydalanuvchi interfeyslari va ularni loyihalash, foydalanuvchilar interfeyslarining intelektual elementlarini yaratish muhokama qilingan. Uchinchi paragrafda d elphi muhiti va foydalanuvchi bilan muloqotni tashkillashtirishda qo’llaniladigan komponentlar, d elphi muhitida grafik interfeysni tashkil qilish va undan foydanish dastur ilovasi va interfeysi yaratilgan. Xulosada asosiy natijalar, adabiyotlar ro’yhatida ishlatilgan asosiy adabiyotlar va manbalar, oxiri ilovada esa ishlab chiqilgan dasturning matnlari kеltirilgan.

1-§. Foydalanuvchi interfeysi haqida umumiy ma’lumotlar 1.1. Foydalanuvchi interfeyslari turlari va ularni ishlab chiqish bosqichlari Foydalanuvchi interfeysi- kompyuter bilan foydalanuvchining o’zaro hamkorlikini ta’minlovchi dasturiy va apparat vositalar majmuasidan iborat. Bunday o’zaro hamkorlikning asosini muloqot tashkil etadi. Ushbu holda muloqat vaqtning real masshtabida amalga oshiriladigan va aniq masalani birgalikda yechishga yo’naltirilgan inson hamda kompyuter o’rtasida axborotlarni belgilangan tartibda almashish: axborotlar almashinish va harakatlarni o’zaro muvofiqlashtirish tushuniladi[35]. Har bir muloqot foydalanvchi va kompyuter aloqasini fizik ta’minlaydigan alohida kiritish–chiqarish jarayonlaridan iborat [1- 3]. Axborotlarni almashinish – xabarlarni uzatish va signallarni boshqarish orqali amalga oshiriladi. Xabar – muloqotda axborotlarni almashinishda ishtirok etadigan axborotning bir bo’lagi. Xabarlar quyidagi turlarga ajratiladi: – kiritish xabarlari, bu kiritish vositalari: klaviatura, sichqoncha va h.k yordamida inson tomonidan amalga oshiriladi. – chiqish xabarlari, bu matn, ovozli signallar yoki tasvirlar ko’rinishda kompyuter tomonidan beriladi, foydalanuvchiga monitor ekraniga yoki axborotlarni chop etish va boshqa qurilmalariga chiqariladi(1.1-rasm). Foydalanuvchi Terminal Kompyuter Ovoz va chiquvchi rasm xabarlar Blokirovka Harakat Kiruvchi xabarlar 1.1-rasm. Foydalanuvchi va kompyuter o’rtasidagi muloqotni tashkil qilish Foydalanuvchi asosan quyidagi turdagi xabarlarni amalga oshiradi, axborot so’rovi, yordam so’rovi, amal yoki funksiya so’rovi, axborotlarni kiritish yoki Bajarilgan xabar Ishlov berish So’rovlar tahlili“ Eho” chiqishi Ekran Klaviatura va sichqonchaXabarlar tahlili Qabul qilingan qaror So’rovlar amalga oshishi

Похожие

C++ NING STANDART RUKKURSIV VA FOYDALANUVCHI FUNKSIYALARI
LAZERLARDAN TIBBIYOTDA FOYDALANISH
Tibbiy soha ekspert tizimlari bilimlar bazasini yaratishda sust strukturali ma’lumotlarni qayta ishlash
FIZIKANI O’QITISHDA “TAJRIBA” METODIDAN FOYDALANISH FIZIKANI O’QITISHDA “TAJRIBA” METODIDAN FOYDALANISH
Atom energiyasidan tinchlik maqsadlarida foydalanish mavzusini o’qitishda “Munosabat” metodidan foydalanish