“UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARI “O‘ZBEK TILI”(“ONA TILI”) DARSLIKLARIDA SIFAT SO‘Z TURKUMI TALQININING QIYOSIY TAHLILI” MUNDARIJA Kirish(Tadqiqotning umumiy tavsifi)…………………………………………….4 I BOB. S ifat so‘z turkumining o‘rganilishi , mavjud tadqiqotlar tahlili..........9 1.1. O‘zbek tilshunosligida sifat so‘z turkumining o‘rganilishi ………………….9 1.2.Mustaqillikkacha bo‘lgan davrda umumta’lim maktablari darsliklarida sifat so‘z turkumining berilishi………………………………………………………..19 Bob bo‘yicha xulosalar ………………………………………………………….. 23 II BOB. Hozirgi davr “O‘zbek tili” darsliklarida sifat so‘z turkumi talqini ..24 2.1. Umumta’lim maktablari “Ona tili” o‘quv dasturi da sifat so‘z turkumi mavzusining ahamiyati…………………………………………………………...24 2.2. Mavjud darsliklarning s ifat so‘z turkum ini o‘rganish bosqichlari va izchilligi bo‘yicha tahlili……………………………………………………………………28 2.2.1. N.Mahmudov, A. Nurmonov,A. Sobirov, D. Nabiyevalar muallifligida nashr etilgan 6-sinf “Ona tili” darsligi tahlili……………………..…………………….28 2.2.2. A. Rafiyev, G. Muxamedjanova,N. Alovuddinovalar muallifligidagi 5-sinf “O‘zbek tili” darsligi tahlili……………………………………………………… 48 2.2.3. X. S. Muxitdinova, Ya. I. Avlakulov,D. A. Nuriddinovalar muallifligidagi 7- sinf “O‘zbek tili” darsligi tahlili…………………………………………………..52 2.2.4. M.Mirzahidova, H.Abulqosimova, M.Xalmuratovalar muallifligidagi Qirg‘iziston Respublikasidagi o‘zbek maktablari 6-sinf o‘quvchilari uchun “O‘zbek tili” darsligi tahlili……………………………………………...………..54 Bob bo‘yicha xulosalar… …………………………………………………………55 I II BOB. “O‘zbek tili”(“ O na tili”) darsliklarida sifat so‘z turkumi talqini ning ta’lim ning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha tahlili… …………………………..57 3.1. Zamonaviy ta’lim talablari bo‘yicha “O‘zbek tili”(“Ona tili”) darsliklarining qiyosiy tahlili……………………………………………………………………...57 3 .2. “O‘zbek tili” (“Ona tili”) darslarida sifat mavzusini o‘rganishda TPR metodini qo‘llashning ahamiyati……………………………………………………..……..63 3.3. Butunlay jismoniy reaksiya metodini sifat ta’limida qo‘llash bo‘yicha tajriba- sinov ishlari natijalari……………………………………………………………..71 Bob bo‘yicha xulosalar… …………………………………………………...……74 Umumiy xulosalar … …………………………………………………………….75 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati… ………………………………………….77 1

KIRISH (Tadqiqotning umumiy tavsifi) Mavzuning dolzarbligi. Shiddat bilan o‘zgarib borayotgan bugungi bir davrda t a’lim sohasi ning ahamiyati ham soniyalar sari oshib bormoqda . Shu bois ham y urtimizda yoshlarni ma’naviy barkamol qilib tarbiyalash, Vatan oldida yuksak fuqarolik mas’uliyatini his qilish, jamiyat hayotini yurg‘izuvchi kuch sifatida yashashga muntazam da’vat etish ta’limda ustuvorlik kasb qilmoqda . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlanganidek, “Mamlakatimizning taqdiri va kelajagi uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga, bu yo‘lda bor bilim va salohiyatini safarbar etishga qodir bo‘lgan, azm-u shijoatli yoshlarni tarbiyalab voyaga yetkazish - biz uchun eng muhim masaladir” 1 ,- deya alohida e’tibor qaratdilar. Shu asosda ta’lim sohasi yurtimizning hech bir fuqarosining e’tiboridan chetda qolmasligi, maktabgacha ta’limdan to oliy ta’limgacha bo‘lgan jarayon jamiyatimiz nazoratida bo‘lishi lozim. O‘z navbatida o‘qituvchi-murabbiylardan o‘z kasbiga sadoqat , innovatorlik hamda zamonga mos faollik darajasi talab qilinadi. Yosh avlodni tarbiyalash, unga ta’lim berish tizimida millatimiz faxri bo‘lgan o‘zbek tilini o‘rganish va o‘rgatishning o‘rni alohidadir. Zeroki, o‘z tilini tushunmagan, uning boy imkoniyatlaridan foydalana olmaydigan farzand hech qachon yetuk kadr bo‘lib yetisha olmaydi.Shu nuqtayi nazardan tadqiqot ostiga olgan mavzumiz sifat so‘z turkumi ona tilimiz leksemalari orasida ko‘lami jihatidan yirik bir qatlamni tashkil qilar ekan, bu borada bilimlarga ega bo‘lish maktab o‘quvchilaridan tortib to oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun muhimdir. Sifat so‘z turkumi o‘zining ifodali xususiyatlari bilan boshqa so‘z turkumlari orasida ajralib turadi. Inson nutqi bu turkumdagi so‘zlar bilan yanada go‘zal, ta’sirchan hamda qimmatli bo‘ladi. Chunki birgina ot so‘z turkumi shaxs va narsaning nomini bildirsa, sifat uning borliqda ma’lum barcha belgilarini bildirib 1 Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining yigirma olti yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi//president.uz sayti. 2

keladi.Ana shu ahamiyatli so‘z turkumini o‘rganish borasida “O‘zbek tili” va “Ona tili” darsliklarinig tahlilini ko‘rib chiqish borasida tadqiqotlarning kamyobligi, bu yo‘nalishning ahamiyati kattaligi mavzumizning dolzarbligini ifodalaydi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Tadqiqotning obyekti bu sifat so‘z turkumi tahlil qilingan mavjud tadqiqot ishlari; “Ona tili” hamda “O‘zbek tili” darsliklari , o‘quv dasturlari, uslubiy qo‘llanmalar. Tadqiqotning predmeti o‘zbek tilidagi umumta’lim maktablari uchun yaratilgan darsliklarda sifat so‘z turkumining berilishini metodologik tadqiqi hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi o‘zbek tili umumta’lim maktablari uchun yaratilgan darsliklarda sifat so‘z turkumining berilishini metodologik jihatdan tadqiq etishdan iborat.Dissertatsiya ishida qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqib quyidagi ishlarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan: - tilshunoslikda o‘zbek tili grammatikasi, so‘z turkumlarining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda sifat turkumiga oid so‘zlarning grammatik belgilari, uslubiy vazifasi to‘g‘risida ham yo‘l-yo‘lakay fikrlar bayon qilingan. Dissertatsiyada sifat so‘z turkumining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi, umumta’lim maktablari darsliklarida yoritib berilishini aniqlashga ahamiyat beriladi. - sifat s o ‘z turkumining o ‘zbek tilshunosligida o ‘rganilishi, umumta’lim maktablari darsliklarida berilishi darsliklardan olingan faktik materillar misolida tasnif qilinadi va shu asosda t o ‘plangan materiallar bir tizimga keltiriladi; - sifat so‘z turkumining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi,umumta’lim maktablari darsliklarida berilishida sifat turkumiga oid so‘zlarning paydo bo‘lishi va shakllanishida boshqa so‘z turkumlarining ta’siri aniqlanadi va ularga tarixiy- etimologik jihatdan munosabat bildiriladi, o‘ziga xos xususiyatlari ochib beriladi; - tahlilga tortilgan sifat s o ‘zlarning o ‘zbek adabiy tilida tutgan o ‘rni belgilanib, izohlanadi; - sifat turkumiga oid so‘zlar semantik jihatdan sifatning qaysi turiga mansubligiga qarab turlarga ajratiladi va ularning qo‘llanish darajasi aniqlanadi; 3

- ilmiy tahlil o‘zbek tilshunosligida keyingi yillarda erishilgan yutuqlarga tayangan holda semantik-stilistik izoh, statistik metodlar asosida olib boriladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Sifat so‘z turkumining umumta’lim maktablari darsliklarida berilishining qiyosiy tahlilini o‘tkazish orqali mavjud yutuq va kamchiliklar tizimini ishlab chiqish. Sifat so‘z turkumini o‘rgatishda qo‘llash mumkin bo‘lgan yangi metod va texnologiyalarni yaratish. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining asosiy ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. Dissertatsiya respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining “Demokratik va huquqiy jamiyatni ma’naviy-axloqiy va madaniy rivojlantirish, innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish”ning ustuvor yo‘nalishiga muvofiq bajaril adi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. O‘zbek tilshunosligida keyingi yillarda o‘zbek tili ta’limini mukammallashtirish, o‘zbek tili o‘qitish metodikasini yangi ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan qurollantirish borasida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Bu esa,ayniqsa, umumta’lim maktablari darsliklarini, ularda mavzularning qay darajada va tartibda berilishini o‘rganishni va shu asosda muayyan ilmiy xulosalarga kelishni taqozo qiladi. Masalaning o‘ta dolzarbligi va murakkabligidan kelib chiqib, mazkur magistrlik dissertatsiyasida umumta’lim maktablarida sifat so‘z turkumining o‘rganilishini tadqiq etish maqsad qilingan. Buning uchun ishda mustaqillik davrigacha va undan keyingi davrda yaratilgan umumta’lim maktablari darsliklarida sifat so‘z turkumining yoritilishi o‘rganib chiqiladi. Turli yillarda nashr qilingan maktab darsliklari o‘zaro qiyosiy tahlilga tortiladi va tanlangan mavzular ko‘lami to‘g‘risida muayyan xulosalar bayon qilinadi. Shuningdek, umumta’lim maktablarining “O‘zbek tili” va “Ona tili” darsliklari asosida ish oxirida ta’lim sifatini yaxshilash va ta’lim jarayoniga ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish borasida taklif va mulohazalar beriladi. O‘zbek tilida sifat so‘z turkumining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi, umumta’lim maktablari darsliklarida berilishini tadqiq etish bo‘yicha amalga oshiriladigan dastlabki ishlar ko‘lami quyidagicha rejalashtirilgan: 4

1.O‘zbek tilshunosligida sifat so‘z turkumining o‘rganilishi va taraqqiyotiga bag‘ishlangan ilmiy adabiyotlarni o‘rganish. 2.Mavzuga oid ilmiy-nazariy adabiyotlarning bibliografiyasini tuzish. 3 .To‘plangan materiallar asosida sifat so‘z turkumining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi, umumta’lim maktablari darsliklarida berilishi tahlil qilinadi. 4 .Sifat turkumiga oid so‘zlarning matndagi o‘rni belgilanib, uslubiy xususiyatlari izohlanadi. Dissertatsiya ishining yozilishida OAK talablariga qat’iy rioya qilinadi. Jumladan, an’anaga muvofiq tadqiqotning umumiy tavsifi berilib, ishning asosiy mazmuni, quyidagi tartibda bayon etiladi: Ishning kirish qismida tanlangan mavzuning o‘rganilish darajasi to‘g‘risida mulohaza yuritiladi. Jumladan, o‘zbek tilshunosligida grammatika va metodika bo‘yicha erishilgan yutuq va muammolarni tahlil qilish orqali mavzuning o‘rganilish darajasi belgilab olinadi, dissertatsiya mavzusiga oid ilmiy-nazariy asarlarga munosabat bildirilib, mavzuning dolzarbligi asoslab beriladi. Ana shundan kelib chiqib, ishning maqsad va vazifalari, metodologik asoslari va tadqiq usullari belgilab olinadi.Shuningdek, ishning ilmiy yangiligi ko‘rsatilib, tadqiqotning o‘zbek tilshunosligida sifat so‘z turkumini o‘rganishning nazariy va amaliy jihatlariga qanday hissa qo‘shishi yoritilib beriladi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. O‘zbek tilshunosligida sifat so‘z turkumiga oid ilk ilmiy tadqiqot 40 -yillarning ikkinchi yarmida vujudga kelgan edi. Z. Ma’rufov 1947-yilda Sankt-Peterburgda “O‘zbek tilida sifat darajalari”, 1950-yilga kelib G‘Abdurahmonov Samarqandda “Hozirgi o‘zbek tilida sifatlarning substantivatsiyasi (otlashishi)”, 1955-yilda O. Madrahimov “Hozirgi o‘zbek tilida yangi yasalgan sifatlar” mavzuidagi nomzodlik ishlarini himoya qilgan edi. 1957-yilda O.Madrahimovning “O‘zbek tilida sifat va yangi yasalgan sifatlar masalasiga doir” nomli maqolasi e’lon qilingan edi. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Tadqiqotning metodologik asosini olamdagi narsa-hodisa, belgi-xususiyatlarning ob y ektivligini, 5