XIII—XVI asrlarda Xindistonda diniy munosabatlar
![XIII—XVI asrlarda Xindistonda diniy munosabatlar
Reja:
Kirish
I.bob. XIII—XVI asrlarda Xindiston
1.1.Dehli sultonligi davrida feodal tuzumining o’ziga xos xususiyatlari
1.2.Janubiy Hindiston davlati — Baxmani va Vijayanagar
1.3.Shimoliy Hindistonning Bobir tomonidan bosib olinishi
II.bob. Hindist onda diniy munosabat lar
2.1.Milliy dinlar
2.2.Ommaviy diniy marosimlari
2.3.Hindistonda turli dinlar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyot](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_1.png)
![Kirish
Hindistonda paydo bo'lgan birinchi musulmonlar dengiz orqali suzib
yurgan arab savdogarlari edi. VII asr oxiridan boshlab Hindiston qirg'oqlariga
joylashdilar. Ular va islom dinini qabul qilgan hindlar Malabar sohilidagi Mopla
jamoasining asoschilariga aylanishdi .
Keyin islom Hindistonning shimoli-g‘arbiy qismiga arab istilolari davrida kirib
keldi. Hind vodiysi (hozirgi Pokiston ) aholisi IX-XI asrlarda to liq islom dininiʻ
qabul qilgan. Hindiston yarim oroli va Gang vodiysi aholisi garchi arab
savdogarlari orqali islom dini bilan tanishgan bo`lsalar-da, hali qabul
qilishmagan. 1001 -yilgacha Mahmud G'aznaviy subkontinentga bostirib kirib,
Somnathni ishg`ol qilgan va Panjobni egallashi [8]
ga qadar islom ta'siri sezilarsiz
edi. 1526-1858 - yillar oralig'ida turkiy, fors va mo'g'ul jangchilari Shimoliy
Hindistonda hokimiyatni qo'lga kiritgandan so'ng, islomlashuvning yangi to'lqini
boshlandi.
Bu davrda hindu aholisining eng nochor qatlamlari ayniqsa faol ravishda islom
dinini qabul qildilar va shu yo'l bilan shaxsning ijtimoiy erklarini cheklovchi qat'iy
taqiqlar va kastalar (hindlarning tabaqalashuvi) tizimini yengib o'tishga umid
qilishdi. Islom dini Gang daryosi deltasining (zamonaviy Bangladesh ) kambag'al
dehqon aholisi tomonidan ommaviy ravishda qabul qilingan. Burjua elitasi va
savdogarlar ham mintaqaning yangi elitasini tashkil etgan mahalliy
musulmon amirlarning saroylariga yo`lni osonlashtirish uchun islom dinini qabul
qilishga moyil edilar.
Yevropaning Hindistonga bostirib kirishi XVIII asr oxiridan boshlab islom
dinining tarqalishini cheklab qo ydi. Uning obro'si pasaydi, ta'siri so'na boshladi.
ʻ
Biroq, 1949-yilda mamlakat bo linganidan keyin ham mustaqil Hindistonning
ʻ
qator mintaqalarida musulmon jamoalari saqlanib qolgan. O'shandan beri ularning
ulushi va soni demografik sabablarga ko'ra ortib bormoqda. Mamlakat
musulmonlari savodxonlik darajasining pastligi bilan ajralib turadi. Siyosiy
hokimiyatni inglizlarga, keyin esa hindularga boy berganidan keyin](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_2.png)
![musulmonlarning daromadlari keskin kamaydi. Ularning aksariyati infratuzilmasi
eskirgan eng qadimiy shaharlarda (islom gettolarida) to'plangan. Mamlakatdagi
musulmon ayollar hindularga qaraganda o rtacha 1 nafarga ko p farzand ko rishadiʻ ʻ ʻ
(3,7 ga 2,7). Ta'lim olish imkoniyati cheklanganligi va iqtisodiyotdagi ishtirokining
pastligi (ayniqsa, ayollar o'rtasida) tufayli ularning mamlakatdan migratsiya oqimi
sezilarsiz. Shu sababli, 1991-2001-yillar oralig‘ida hindular soni 20,3 foizga,
musulmonlar soni esa 29,6 foizga oshgan.](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_3.png)
![I.bob. XIII—XVI asrlarda Xindiston
Dehli sultonligi. 1206 yilda G’azna sultonlaridan mustaqil bo’lib olgan Dehli
sultonligiXIII va XIV asr davomida ancha katta davlat sifatida yashadi.
Dehli sultonligi ayniqsa XIII asr oxiri va XIV asr boshla-rida kengaydi, bu
vaqtda uning sostaviga Shimoliy Hindistondan tashqari, Markaziy Hindiston
viloyatlari va Dekan yassi tog’ligidagi ko’pchilik davlatlar kirardi. Dekan 1306—
1310 yillarda sulton Oloviddin Xiljiy tomonidan bosib olindi. Nav-batdagi
sultonlardan biriMuhammad Tug’laq (1325—1351) deyarli butun Hindistonni
bo’ysundirib, hatto Eron bilan Xitoyni ham zabt etishni orzu qilgan edi. Ammo
sultonlikning ken-gayishi mustahkam xarakterga ega emas edi. XIV asr o’rtalarida
Dekan ajralib chiqdi, ko’p o’tmay Dehlidan shimoldagi ko’pgina viloyatlar, shu
jumladan, Bengaliya ajralib ketdi. Dehli sul tonligi sostaviga kirgan ko’pchilik
viloyatlar XIV asrning ik-kinchi yarmida mustaqil davlatga aylanib oldi. Sulton
Dehli-ning o’zida uncha mustahkam hokimiyatga ega emasdi, chunki u yerda
feodallarning turli guruhlari o’rtasida hokimiyat uchun uzluk siz kurash borardi.
1.1.Dehli sultonligi davrida feodal tuaumining uziga xos xususiyatlari
XIII—XVI asrlarda Hindistonda feodal tuzumi o’ziga xos tarzda rivojlandi.
Bir tomondan, Hindistonda musumon yer egaligi sistemasi qaror topib, shu tufayli
butun yerlar davlat boshlig’i sultonninig mulkideb qaralardi. Kelgindi mu-sulmon
feodallari sultonning harbiy xizmatchisi bo’lib, undan iqta vaqtincha va umrbod
foydalanish uchun yer olardilar. Ular aholidan (dehqonlardan) renta undirib olish
huquqiga ega edilar. Ikkinchi tomondan, mamlakatda mahalliy feodallar knyazlar
(rojalar) saqlanib qolgan edi. Ular o’z viloyatlarini amalda mustaqil ravishda
boshqarib, sultonga muayyan miqdorda boj to’lardilar. G’rta va mayda hind
feodallari rojaputlar va boshqalar qisman meros bo’lib qolgan feodal mulkchiligi
huquqi asosida, qisman harbiy xizmatni o’tab turgan paytda vaqtincha beriladigan
in’om tariqasida yerga egalik qilardilar. Vaqt o’tishi bilan kelgindi iqtadorlar ham
yerning merosxo’r egalariga aylanib bordilar, ammo bu jarayon XIV asrning](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_4.png)
![oxirigacha ham tugallanmadi. Yerlarning katta qismi har ikkala din mahalliy, hind
dini (eski ibodatxona yer egaligi) hamda yangi, musulmon (vaqf yerlari) dinidagi
ruhoniylarning qo’lida edi.
Bu davrda Hindistondagi feodal tuzumining yana bir xusu-siyati — jamoachi
dehqon xo’jaliklarining ilgarigidek ustun bo’lib qolganligidir. Mahalliy hind va
kelgindi turk-musulmon feodallarining o’zlari odatda xo’jalik bilan shug’ullanmas,
balki qaram dehqonlardan oziq-ovqat rentasi, qisman pul rentasini undirib
olardilar. Barshchina ishlari mavjud bo’lgan joylarda asosan qullar va past tabaqa
dehqonlar mehnatidan foydalanilardi.
XIII—XIV asrlarda Hindiston feodal tuzumining xarakter; li xususiyati—
shahar hayotining ancha intensiv rivojlanishidir". Qadimgi tarix davridayoq
mavjud bo’lgan shaharlar qatoriga sultonlar va ularning nabiralari feodallarning re -
zidensiyam sifatida vujudga kelgan ko’pgina yangi shaharlar qo’shildi. Dehli
shahrining o’zi ana shunday feodal-poytaxt shah-ri uchun misol bo’la oladi. Bu
yerda juda ko’plab saroy ahli va xizmatchilari, askarlar, amaldorlar va shu
singarilardan tash-qari, ko’pgina hunarmandlar va savdogarlar yashab, ular sulton
saroyi hamda poytaxtdagi boshqa feodallarning iqtisodyay ehtiyojlarini
qondirardilar.
Ana shu shahar rezidensiyalar yoki «shahar qarorgohlar»dan tashqari,
Hindistonda XIII—XIV asrlarda Bengaliya qo’ltig’i bi lan Arab dengizi sohilida
joylashgan hamda xalqaro savdo-sotiq bilan bog’langan ko’pgina dengizbo’yi
shaharlari muvaffaqiyatli rivojlandi. Bular orasida, xususan, Malabar sohilida Goa
va Kalikut, Kambay qo’ltig’i sohilida Kambay ajralib turardi. Shim oliy
Hindistonda.karv on savdosi bilan bog’liq bir qancha Goxdarbish Shodyar orasida
Agra, Panipa, Laxor, Multan eng muhimlaridir. Hind hunarmandlarining mahsuloti
bo’lgan juda ko’plab buyumlar (avvalo yuqori sifatli hind gazlamalari),
shuningdek, turli ziravorlar Yevropaga va Shimoliy Afrikaga muntazam yuborib
turilardi. Hindistonga yilqi, qalayi, mis, oltin, kumush pullar va shu singarilar
tashib keltirilardi.](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_5.png)
![Temur hujumi XIV asrda Hindiston tamomila tarqoq feo dal mamlakat edi.
Juda ko’p musulmon va hind feodal davlatlari birirlari bilan uzluksiz kurash olib
borardilar.50 va60-yillar davomida sultonning vassal rojalar bilan olib borgan
urushlari natijasida Bengaliya, Sind, Orissa va Gujarat g’oyat xonavayron bo’lgan
edi. 1366 yilda Gujaratdagi qo’zg’olon bostirilgan, sulton Feruz qo’zg’olonining
asosiy o’choqlarida hindlarni batamom qirib tashlash haqida buyruq berdi. Shaf-
katsiz feodal ekspluatasiyasi va to’xtovsiz ichki feodal urush lari Dehli sultonligi
tanazzulining asosiy sabablari bo’ldi. 70—80yillarda Dehli sultoni o’z qo’lida
qolgan ozgina yerlarni ham himoya qilishga qodir emasdi. Markaziy
hokimiyatning bu zaifligi yomon oqibatlarga olib keldi, Hindistonni yangi chet el
hujumlariga qarshi qarshilik ko’rsata olmaydigan qilib qo’ydi. XIII asr oxiri va
XIV asr boshlaridayoq ayrim mo’g’ul otryadlari Shimoliy Hindiston yerlariga
bostirib kirdi va hatto Lohur va Dehli kabi katta shaharlarningdar
vozalarigachakela boshladi. Ko’chmanchilarning hujumlari, diyinchilik bilan
bo’lsada, qaytarilardi. Ammo shimoliy o’lkalarning vayron qilinishi, aholining
talanishi va buning natijasida qishlok xo’jaligi, sanoat va savdoning tushkunlikka
yuz tutib ketishi" Hindistonning iqtisodiy ahvoliga tobora yemon ta’sir qildi. XIV
asr oxirlarida Hindiston Temurning bosqinchi galalari tomonidan yana ham
dahshatliroq xarob va xonavayron](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_6.png)
![](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_7.png)
![ega bo’lgan Kichik Osiyodagi Usmon turklariga qarshi yurish bi lan) band
bo’lgan Temur Hindistonni o’z holiga tashlab qo’ya qoldi. Temur vafotidan keyin
Hindiston chet el zulmidan qutulib, o’zining baquvvat, mustaqil davlatini tuzishi
mumkindek tuyulardi. Ammo XV asrda Hindistonni birlashtirish yana ham qi-
yinlashdi. Doimo birlashtirish markazi bo’lib qolgan Shimoliy Hindiston Temur
hujumi tufayli nena o’n yillar davomida qat-tiq iqtisodiy krizisni boshidan
kechirdi. Ammo Temur huju-mining boshqa bir oqibati ham bo’ldi. Temur
hujumidan keyin musulmon feodallari bylan hind feodallari o’rtasidagi o’zaro
kurash yana ham kuchaydi. Ilgari vaqtlarda katta ta’sirga ega bo’lgan shimoliy
musulmon knyazlari endi zaiflashib, avvalgi ge-gemonliklarini qo’lda saqlay
olmay qoldilar. Janubdagi hind rojalari, garchi bir qadar kuchaygan bo’lsalarda,
o’z kuchlari bi lan birlashtirish darajasida yetarli qudratga ega emasdilar. Ikki
guruh hind feodallarining kurashi Hindistonning shi-moli bilan janubidagi milliy
va sosial-iqtisodiy farqni aks ettirib, bir-biriga qattiq dushman bo’lgan ikki xil
diniy (islom va hindu) ideologiya kurashi formasiga aylandi hamda samarasiz
tarzda juda cho’zilib ketib, mamlakatni yana chet el intervensiyasi xavfi ostida
qoldirdi.
Janubiy Hindiston davlati Baxmani va Vijayanagar. XIV—XV asrlarda
Hindistonning janubida ancha yirik davlat lar mavjud edi. Ulardan biri Baxmani
davlati G’arbiy Dekan territoriyasida joylashgan bo’lib, uning poytaxti yirik shahar
Bidar edi. Bu davlat 1347 yilda Dehlidan ajralib, tashkil topdi. U 1482 yilgacha
yashadi va shundan keyin bir necha knyaz- likka bo’linib ketdi. Rus savdogari,
sayyoh Afanasiy Nikitin xuddi shu davlatda 1469—1472 yillarda (u eng gullagan
paytda) bo’lib, Hindistonning bu qismidagi feodallar va oddiy xalq turmushini
yorqin, ajoyib tarzda bayon qildi.
Baxmanidan janubda joylashgan yana bir davlat Vijaya nagar davlati edi. Bu
davlatga taxminan 1336 yilda asos solinib, 1486 yilgacha yashadi. Uning tarixi
qo’shni Baxmani bilan deyarli tuxtovsiz urush ol'ib bori щ bilan o’tdi. Bu urushlar
har ikkala davlatni zaiflashtirib, udarning yanada maydaroq knyazliklarga bo’linib
ketishini tezlashtirdi. Vijayanagarga qaray-digan Malabar sohili G’arbiy Yevropa](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_8.png)
![mustamlakachylari kirib kelgan dastlabki territoriya bo’ldi. Baxmani bilan
Vijayana gar o’rtasidagi o’zaro urushlar, shuningdek, XV asr oxirlarida kuchaygan
feodallar o’rtasidagi o’zaro nizolar G’arbiy Yevropa mustamlakachilariga Malabar
sohilidagi bir qancha tayanch punktlarini deyarli to’siqsiz ishg’ol qilish imkonini
berdi. Bu punktlar yevropaliklarning shundan keyin Janubiy va Sharqiy Osiyoda
mustamlakalarni bosib olishlarida juda katta rol o’ynadi.
Hindistonda yevropaliklarning payde bulishi. 1498 yilda Vasko da Gama
eskadrasi Malabar qirg’og’ida paydo bo’lib, Kali ku? shahriga tushdi. Portugallar
XVI asr boshlaridayoq Hindis tonning g’arbiy va janubiy qirg’oqlarida bir qancha
joylarni egalladilar. Portugallar Hind okeani, Forsqo’ltig’i va Qizil dengizda
hukmron bo’lib oldilar. Ular keng suratda dengiz qaroq-chiligi bilan
shug’ullanardilar, hind kemalariga hujum qilib, ularni talardilar. Ular bosib olgan
territoriya umuman Toa shahri, Seylon oroli va yana boshqa bir necha joydangina
ibo-rat bo’lsa-da, talonchilik ekspedisiyalari mamlakatning ancha ich-karisiga kirib
borar edi. Portugallar yevropaliklar ichida Hindistonni mustamlakachilik
ekspluatasiyasiga birinchi bo’ lib duchor qildilar. Keyinchalik, XVI asr oxiri va
XVII asr boshlarida ularga gollandlar va inglizlar kelib qo’shildi.
1.2.Dehli sultonligining tushkunlikka uchrashi
XV asr mobay-nida Dehli sultonligi buyuk davlat bo’lmay qolgan edi. Dehli
shahri va uning atrofidagi yerlar hukmroni. Dehlining buyuk sultoni degan
dabdabali unvonga ega bo’lsa ham, u Shimoliy Hin-distondagi oddiy davlat-
knyazliklardan biri edi. Eng yirik davlat so’shni Bengaliya knyazligi edi, biroq u
ham loaqal Shi moliy Hindiston uchun gegemonlik rolinio’z zimmasiga ololmas
edi. Feodal tarqoqligi,qo’shni knyazlyklarning raqobati va o’za ro urushlari, ayrim
xususiy feodallar ham, ko’pdan-ko’p mayda hukumatlar ham undirib oladigan
soliqlarning o’sishi sharoitida mamlakat mehnatkash aholisini ekspluatasiya qilish
yanada kuchaydi. Dehqonlar soliq va renta to’lashdan bosh tortishar, o’rmonlarga
qochib, davlat soliqlarini yig’uvchilardan va o’z feodallarining zo’ravonligidan](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_9.png)
![ya щ irinishar edi.Ba’zan qa-hatchilik va ocharchilik natijasida dehqonlarning
stixiyali g’alayonlari bo’lib turardi.
Tarqoq, sinfiy kurash keskinla щ gan, musulmon va hind feo-dallaridan iborat
bir-biriga dushman ikki guruhga bo’lingan Hindiston mo’g’ul-turklarning yangi
hamlasi oldida tamomyla himoyasiz bo’lib qolgan edi.
1.3.Shimoliy Hindistonning Bobir tomonidan bosib olinishi
1526 yilda Temurning evarasi amir Bobir afg’on tog’ yo’lla-ri orqali
Hindistonga kirib bordi. Avval Bobir Samarqand shahrida hukmron edi, ammo u
yerday mahalliy feodal zodagonlari tomonidan haydaldi. Movarounnahrdan
haydalgan Bobir Afg’onistonni va kisman Sharqiy Eron (Xuroson)ni bosib oldi.
Qobul va G’azna shaharlari uning qo’liga o’tdi. Bu yerdan Bobir asosan Urta
Osiyo turklari, xurosonliklar va afg’onlardan ibo rat 20 ming kishilik qo’shin bilan
Shimoliy Hindistonga hu jum qildi. Hindiston uchun qat’iy jang Panipat tekisligida
(Dehlidan shimol tomonda) 1526 yil 21 aprelda bo’ldi. Dehli ning Lodi
dinastiyasidan bo’lg’an Dehlining so’nggi sultoni Ib-rohim bu jangda o’ldirildi.
Shundan keyin Bobir Dehlini bo sib olib, o’zini Xindiston imperatori (to’g’rirog’i
shoh) deb e’lon kildi. Kelgusi 1527 yilda musulmon va hind knyazlari koaliinyasi
son jihatidan Bobir qo’shinidan bir necha marta ko’p keladigan, 100 ming
kishilik juda katta qo’shin to’pladi. Lekin Bobir Agra shahri yaqinidagi Kanvag
yonida bo’lgan jangda koalisiyani tor-mor qilishga muvaffaq bo’ldi.
1.](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_10.png)
![II.bob.Hindidt onda diniy munosabat lar
2.1.Milliy dinlar
Milliy dinlar - ma’lum millatga xos bo’lgan, boshqa millat vakillari
tomonidan qabul qilinmaydigan dinlardir.Insoniyat jamiyati tarixiy
taraqqiyotida urug’- qabila dinlari ibtidoiy jamiyatda vujudga kelib,
asosan tabiat kuchlarini ilohiylashtirib ularga sig’inishdan iborat bo’lsa,
milliy davlat dinlari jamiyatda mehnat unumdorligi o’sib, ortiqcha
mahsulot, xususiy mulkchilik, jamiyatda ijtimoiy guruh va tabaqalar
paydo bo’lishi sharoitida vujudga kelib, milliy davlat dinlarining ham
jahon dinlari kabi bir qator o’ziga xos jihatlari mavjud edi. Eng avvalo
diniy ta’limotning asosiy talablari, aqidalari, falsafiy va axloqiy
meyorlari ishlab chiqildi.Diniy ta’limotda olamning uch bosqichdan
iborat ekanligi, jannat, do’zax va odamlar yashaydigan dunyoning
mavjudligi to’grisidagi qarashlar ilgari surildi. Ibodatxonalar qurilib,
vazifasi faqat dinga xizmat qilishdan iborat bo’lgan ijtimoiy guruh,
ruhoniylar guruhi tashkil topdi. Diniy ibodat va marosimlarning
muayyan tizimi ishlab chiqilib, kundalik hayotda ularga amal qilina
boshlandi.Milliy davlat dinlarining o’ziga xos xususiyati bu dinlarning
bir yoki bir necha milllatga taalluqli ekanligidir. Milliy davlat dinlaridan
xinduizm, jaynizm, sinxizm xindlarning, daosizm va konfusiychilik
xitoylarning, sintoizm yaponlarning, iudaizm yaxudiylarning milliy
davlat dini bo’lib hisoblanadi. Zardushtiylik dini o’z davrida ko’plab
xalqlar, davlatlar hududida tarqalgan din bo’lib, bugungi kunda
Sharqiy Eron va Shimoli - g’arbiy Hindiston hududidagi narslar o’rtasida](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_11.png)
![e’tiqod qilinib kelinayotganligi uchun ham milliy davlat dinlari qatorida
e’tirof etiladi. Milliy davlat dinlari muayyan xalqning urf-odati,
an’analari, turmush tarzi va milliy o’ziga xosligi bilan bog’liq ravishda
shakllanib borgan.Hinduizm.Hinduizm juda murakkab din bo’lib u
kastachilik asosida tashkil etilgan. Hindistonda qadimgi davrlardan
boshlab, Braxmanizm, Veydizm kabi diniy ta’limotlarga e’tiqod qilinib,
eramizdan avvalgi VI asrda Hindistonda Buddaviylik dini vujudga keldi.
Buddaviylik Braxmanizmdagi bir necha jihatlarni qabul qilgan bo’lsada,
kasta ta’limotini inkor etdi. O’sha davrda Hindistonda kasta tuzumini
saqlab qolishga, Braxmanizm dinini isloh qilib, qayta tiklashga
qaratilgan harakat boshlandiki, bu harakat Braxmanizm bilan
Buddaviylik o’rtasidagi kurashni ifodalovchi Hinduizm dini
edi.Hinduizm dini xindlarning milliy davlat dini bo’lib, Hindiston
aholisining 83 foizi, yani 650 mln. kishi Hinduizmga e’tiqod qiladi.
Hinduizmga e’tiqod qiluvchilar soni jihatidan jahonda uchinchi o’rinda
turib, barcha Hinduizmga e’tiqod qiluvchilarning soni 700 mln kishini
tashkil etadi. Hinduizmga e’tiqod qiluvchilarning yirik jamoalari boshqa
mamlakatlarda ham mavjud bo’lib, Bangladeshda 12 mln,
Indoneziyada 3.6 mln, Shri Lankada 3 mln, Pokistonda 1.5 mln,
Malayziyada 1 mln, AQShda 0.5 mln, Butanda 0.3 mln kishi Hinduizmga
e’tiqod qiladi. Hinduizmni qabul qilmoqchi bo’lganlarga qo’yiladigan
birinchi va asosiy shart bu Hindistondagi kasta tuzimini qabul
qilishdir.Hinduizm o’zining asosi hisoblangan Braxmanizm va
Veydizmdan farqlanib, unda yangi Braxmanizm dinlari, bu dindagi
oqimlar mujassamdir.](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_12.png)
![Hinduizmga eski hind dinlaridan qabul qilingan asosiy talablar
quyidagilardan iboratdir.
1. Tushuncha va qonunlarning asl manbai bo’lgan vedalarning
muqaddasligi;
2. Guru ya’ni pir, ustozning tan olinishi;
3. Muqaddas joylarga ziyoratga borish;
4. Sanskritning muqaddas til ekanligini tan olish ;
5. Sigirning muqaddas hayvon sifatida tan olinishi.
Bu besh qoida yoki aqida ko’pchilk tomonidan tan olingan bo’lsada,
ko’psonli e’tiqod qiluvchilar orasida o’ziga yarasha farqli va umumiy
bo’lgan jihatlariga egadir.Hinduizmda eng avvalo vedalar muqaddas
bo’lib hisoblanadi.Undan keyin “Maxabxarata” singari xalq og’zaki ijodi
namunalari ham muqaddas yozuvlar qatoriga qo’shiladi.Hinduizm
dinida braxmanlar asosiy, imtiyozli kasta bo’lib
hisoblanadi.Hinduizmga taalluqli bo’lgan adabiyotlarning ko’pchiligi
braxmanlar tomonidan yaratilgan.Braxmanlar Hinduizmni zamon
talablariga moslashtirib, yangi qonun- qoidalarni ishlab chiqib turli
oqimlarni yuzaga keltirdilar. Hinduizmga e’tiqod qiluvchi braxmanlar
turli yo’llar bilan kasta, varna tizimini tan olmagan va inkor etgan o’z
raqiblari bo’lgan buddaviylarga qarshi kurash olib borganlar. Shu bilan
birgalikda Hinduizmning Braxmanizmdan farqli jihatlari ham mavjud
bo’lib, Braxmanizm braxmanlarning kelib chiqishi faqat oliy tabaqa](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_13.png)
![vakillaridan iborat deb hisoblasa, Hinduizm ta’limotiga ko’ra
braxmanlar nafaqat oliy tabaqa vakillaridan, balki oddiy xalq ichidan,
hatto ayollardan ham bo’lishi mumkindeb hisoblanadi.Hinduizmda
e’tiqod qilinuvchi asosiy xudolar trimurti ya’ni uchlikdan iborat bo’lib,
unga Braxma, Vishnu, Shiva xudolari kiradi. Bu uch xudodan eng
kattasi dunyoni yaratgan xudo Braxma bo’lib hisoblanadi.Braxma
dunyoni yaratgan asosiy xudo bo’lib hisoblansada, Hinduizmda qolgan
ikki xudo, Vishnu va Shivaga sig’inadilar. Shunga asosan Hinduizm ikki
asosiy oqim Shivaga sig’inuvchilar va Vinshnuga sig’inuchilarga
bo’linadi. Shiva oddiy xalq ommasi - kambag’allarning ilohi bo’lib
hisoblanib, u Rigvedaning birinchi nusxalarida Rudra nomi bilan zikr
etilgan.Atxarvavedada Rudraning roli oshib borib, Yajurvedada Rudra
Agni timsolida berilgan.Shiva xalq orasida turli nomlar bilan atalib, bu
nomlarga Ishana, Ishvara, Maxadeva ya’ni buyuk xudo kabilar
taalluqlidir.Hindistonda Shivaizmning o’n uchga yaqin asosiy oqimlari
mavjud bo’lib, shivachilar orasida asosiy oqim sifatida tridandinalar
(uch tayoqlilar) va smartlar ( smriti- haqqoniy rivoyat) oqimlari e’tirof
etilgan. Tridandinalarning markazi Varanasi bo’lib, unda
tarkidunyochilikda hayot kechiradilar. Smartlarning bir qismi
rohiblikda, yana bir qismi- dunyoviylik holatida yashaydilar. Ushbu
oqimlarning har ikkalasi ham faqat braxmanlarni o’z saflariga qabul
qiladi. Dandilar, ya’ni zohidlar diniy oqimga kirayotgan paytda
oyoqlarining pastki qismidan qon chiqaradilar.Dandilar o’lganlarni
yerga dafn qiladilar yoki muqaddas daryolardan biriga
topshiradilar.Shivaizmda lingachilar degan oqim ham mavjud bo’lib,](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_14.png)
![ular bo’yinlariga linga osib yuradilar, ibodat paytida esa uni chap
qo’llarida tutib turadilar.Shivaizmdagi Shaktra yoki Shakta oqimida
hayvon yoki odamlarni qurbon qilish an’anasi mavjud.Yoglar esa
Shivaizmdagi tarkidunyochilik yo’nalishi bo’lib, ular uzoq vaqt nafas
olmay o’zlaridan ketadilar, bu vaqtda ular Shiva bilan yolg’iz
qoladilar.Yoglar jismoniy mashqlar yordamida o’z ruhlarini poklab
hattoki o’z tanalaridagi a’zolarini boshqarish imkoniyatiga ega
bo’ladilar.Yogo’z yurak urishini tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi,
odamlar oldida havoga ko’tarilishi mumkin.Hindiston xalqi orasida
Shivaning 1008 ta nomi bor.Vishnu Hindistondagi xudolar panteonida
birinchilik uchun kurashayotgan ikkinchi iloh bo’lib, Rigvedada tabiatga
jon ado etuvchi quyosh xudosi Vishnu birinchi darajali va o’ta sahiy iloh
sifatida tasvirlangan. Ibodat paytida Vishnuni Savitar, Roxita,
Surya,Adita nomlari bilan ham ataydilar. U butun koinotni uch
qadamda bosib o’tishi va havoda muallaq yura olishi xususiiyati bilan
tariflanadi.Hindlarning tasavvuriga ko’ra, yarim inson, yarim hudo
shaklidagi qahramon Krishna Vishnuga qo’shilib ketgan, deb tasavvur
qilinadi.Hind dostonlari Maxabxarata va Ramayanada avatara, ya’ni
insonning Vishnuga qo’shilib ketishi haqida so’z boradi. Hindlarning
tasavvuriga ko’ra, Vishnu gohida to’rt qo’lli qilib
tasvirlanadi.Vishnuizmda inson yoki hayvonni qurbonlik qilish talab
qilinmaydi.Hindlarning afsona va dostonlarida Krishna jangovar,
yengilmas qahramon sifatida ta’riflanadi. Krishna urushda ham,
sevgida ham yengilmas bahodir, ammo juda ayyor tabiatga ega bo’lib,
xalq orasida u erotik iloh hisoblanadi.Krishnaga sig’inuvchilar Mattra](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_15.png)
![shahri va uning atrofida yashaydilar.Vishnuizm bayramlari turli tuman
bo’lib, ba’zilari umumiy, ba’zilari esa tabaqalarga ajratilgan holda
o’tkaziladi.Vishnuizm bayramlarida duolar o’qilib, ta’zim bajo keltiriladi.
Ommaviy diniy marosimlarda qatnashiladi, turli hadya va qurbonliklar
qilinadi, ibodatxona yaqinida yoki ichidagi muqaddas xovuzda
cho’milinadi va bu tadbir majburiy bo’lib hisoblanadi. Marosimlar
ba’zida bir necha kunga cho’zilib, bu marosimlarda xudolar hamda
ruhoniylarga hadyalar ataladi. Qurbonliklar turli gullar, xushbo’y
narsalar, ovqatlar , xudolar nomiga atab ozod qilinadigan va
so’yiladigan hayvonlardan iborat bo’ladi. Qadimgi davrlardan boshlab
sigir hindlar e’tiqodidagi muqaddas hayvonlardan biri bo’lib hisoblanib,
sigirni qurbonlik qilish yoki boshqa maqsadlarda o’ldirish katta gunoh
hisoblangan. Sigirning besh mahsulotidan tayyorlangan
panchagavyam hinduiylar e’tiqodiga ko’ra odamlarni va uylarni
poklashda alohida kuchga egadir. Hinduizmda sigir muqaddas hayvon
hisoblanganligi uchun u xudolar bilan bir qatorda ehtirom
qilinadi.Vishnuizmdagi muqaddas hayvon esa maymundir. Ramayana
dostonida maymun- xudo Xanuman va uning dostonning
boshqahramoni Ramga ko’rsatgan yordami tasvirlangan. Hindlarning
diniy e’tiqodi Hinduizmda ilon, sher, fil, ba’zi qushlar ham
ilohiylashtirilgan bo’lib, Hindistonda mavjud bo’lgan ko’pgina
hayvonlar xudo yoki xudoning hamrohi deb e’lon qilinib, ularga e’tiqod
qilinadi.](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_16.png)
![2.2.Ommav iy diniy marosimlari
Hinduizmda bir qator bayramlar bo’lib, Krishnaning tug’ilgan kuni
avgustda va Shivaning tug’ilgan kuni fevralda nishonlanadi.
Hindistondagi dinlarda muqaddas joylarni sig’inish masalasiga katta
e’tibor qaratiladi va bu narsa Hinduizmga ham taalluqlidir.
Maxabxaratada Hindistonning shimolida joylashgan bir necha
muqaddas ziyoratgohlar ko’rsatib o’tilgan.Hinduizm hamma vaqt
boshqa dinlarga murosalidinligi bilan ajralib turgan.Bu din ayni paytda
boshqa xalqlar dinlaridagi zarur deb hisoblangan tomonlarni o’z
ta’limotiga singdira olish xususiyatiga ham ega dindir.Jaynizm.Jaynizm
er.av. VI asrda Hindistonda vujudga kelib, bu dinning asoschisi
kshatriya kastasidan chiqqan afsonaviy Vardxamana Maxavira bo’lib
hisoblanadi.Jaynizm dini vakillarining e’tiqod qilishicha, bu ta’limotga
24 tirtxakar ( payg’ambar yoki avliyo) asos solgan bo’lib, ularning
barchasi kshatriylar xonadonidan bo’lgan. 23 –tirtxakar- Vardxamana
Maxaviradan 250 yil avval yashagan Parshvanadxa – Banoras podshohi
Ashvasanning o’g’li bo’lib, u rohiblik yo’lini ixtiyor etib, otasining
saroyini tark etadi hamda o’zidan keyin juda ham chiroyli nizomga
solingan diniy ko’rsatmalar qoldiradi. Vardxamana Maxavira
Jaynizmdagi navbatdagi va so’nggi 24- tirtxakari bo’lib, u o’ttiz
yoshigacha oddiy dunyoviy kishilardek hayot kechirgan. Keyin esa
barcha mulkidan voz kechib ko’p yillar sayohat qiladi. 42- yoshida
Vardxamana eng oliy bilimga ega bo’lib, uni shodlik va qayg’ulardan
ozod qilgan va uni yuqori darajadagi diniy ustozlarga beriladigan Jina](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_17.png)
![nomini olishiga olib kelgan. Jina “g’olib” degan ma’noni bildirib,
ruhning tana ustidan g’olib kelishini anglatadi.Keyinchalik esa
Vardxamanaga Maxavira ya’ni “ulug’ qahramon” unvoni
berildi.Maxavira ko’p yillik sayohatlari davomida ko’plab insonlarni
o’ziga ergashtirib, uning shogirdlari Nigrantxa ya’ni “kishandan ozod
qilinganlar” deb atala boshlandi. Vardxamana Maxavira rohiblar oddiy
erkak va ayollar barobar e’tiqod qila oladigan diniy ta’limotga asos
soldi. Vardxamana Maxavira er.av.527 yilda 73 yoshida vafot
etdi.Jaynizm ta’limotiga ko’ra Vardxamana Maxavira nirvana ya’ni
so’nggi ozodlik holatiga erishgan inson sifatida e’tirof etiladi. Jaynizm
ta’limotining asosiy g’oyasi nirvana va karma haqidagi ta’limot bo’lib,
bu ta’limot boshqa hind dinlariga ham xosdir. Nirvanaga erishgan
inson qayta tug’ilishdan ozod bo’lib, bunga faqat tarkidunyochilik
orqali erishish mumkin, deb hisoblanadi Jaynizmda.Shuning uchun
Jaynizm ta’limotida tarkidunyochilikka alohida e’tibor beriladi.Jaynizm
ta’limoti bo’yicha inson dunyoda o’zining barcha ehtiroslaridan voz
kechib, o’z nafsini tiyishi, o’z-o’zini yengishi talab qilinadi.Najotga
hamda abadiy, rohat farog’atga faqat taqvodorlik bilan hayot
kechirgan odamgina erisha oladi. Har bir kishidan ta’limotning
haqqoniyligiga ishonish, shu e’tiqodga asoslangan mukammal bilimga
ega bo’lish, shuningdek, din aqidalariga og’ishmay amal qilib yashash
talab etiladi.Jaynizmda ikki asosiy yo’nalish mavjud bo’lib, ularning
birinchisi- digambarlar deyiladi.Bu yo’nalish tarafdorlari hayotning
barcha lazzatlaridan, hatto nikohga kirishishdan ham voz kechganlar,
ular hech nimani, xatto oddiy hasharotni ham o’ldirmaslik to’g’risidagi](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_18.png)
![ta’limotga amal qiladilar.Ikkinchi yo’nalish- shvetambarlar deb
ataladi.Bu din aqidalari yozilgan eski matnlarni tiklash, ularga qonun
tusini berish kerak deb hisoblaydilar.Shvetambarlar hayotga unchalik
e’tibor bermaslikni targ’ib etsalar-da, bu dunyo lazzatlarining
hammasidan ham voz kechmaydilar.Jaynizm ta’limotiga ko’ra har bir
insondan ma’lum bir axloqiy qoidalarni bajarish talab qilinadi.
Jaynizmda har bir inson besh narsaga amal qilishi zarur bo’lib, bular,
birinchi- zarar yetkazmaslik (axinsa), ikkinchi- rost so’zlash (satya),
uchinchi- o’g’irlik qilmaslik (asteya), to’rtinchi- zino qilmaslik
( braxmacharya), beshinchi- tamagirlik qilmaslik (aparigraxa)lardan
iboratdir. Mana shular insonning axloqiy mezonini tashkil qiladi.
Bundan tashqari, u yana ikki asos- chin e’tiqod va to’g’ri bilim
tamoyillariga ham amal qiladi. Jaynizmda rohiblar uchun bir muncha
murakkab qoidalar ishlab chiqilgan.Jaynizm ta’limoti bo’yicha
borliqning iloh tomonidan yaratilganligi va uning borliq ustidan
nazorat qilib turishi tan olinmaydi. Jaynizm ta’limotiga ko’ra, ruh abadiy
mavjudot, olam esa azaliydir.Ruh moddiy tanani yengib o’tib, abadiy
hayotga yetishishi mumkin.Jaynizmda axinsa- zarar yetkazmaslik
qoidasiga ko’proq e’tibor beriladi.Vardxamana Maxavira vedalarning
ulug’vorligini inkor etib, veda urf-odatlariga hamda Braxmanlarning
hukmronligiga qarshi chiqdi.U insonni ma’naviy yuksaklikka ko’taruvchi
hayot qonunlarini, qat’iy e’tiqodli rohiblikni, ruhni ozodlikka olib
chiquvchi nafsni tiyish fazilatini keng targ’ib qildi.Maxavira vafotidan
so’ng ganadxara ya’ni “maktab boshliqlari” deb nomlangan uning 2
nafar shogirdi uning ta’limotini davom ettirdilar. Jaynizmning asosiy](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_19.png)
![qoida va tamoyillari Maxavira tomonidan yozilgan bo’lib, ular 45 ta
asardan iboratdir. Jaynizmdagi oqimlardan digambarlar jaynizmning
asl holatini saqlab qolishga ko’proq ahamiyat berganlar. Diniy
ta’limotning ikki oqimga bo’linishi har ikki oqimning o’ziga xos urf -
odatlari, kiyinishi va boshqa jihatlarining shakllanishiga sabab
bo’ldi.Hozirgi paytda dunyoda bir yarim milliondan ortiq jaynistlar
mavjud bo’lib, ular asosan, Hindistonning Rajputan, G’ujarot va bir
qator janubiy mintaqalari, Magxya , Bxarat kabi shtatlarida
yashaydilar.Sikxizm. XV asr oxiri XVI asr boshlarida sof diniy islohot
shaklida boshlangan sikxizm harakati XVII asrning ikkinchi yarmiga
kelib faol harbiy an’analar bilan sug’orilgan siyosiy tashkilot sifatida
shakllandi. Keyinchalik kichik harbiy diniy jamoa Ranjid Singx asos
solgan kuchli davlatga aylandi.Sikxizm diniga Panjobda guru ya’ni
ustoz Nanak tomonidan asos solinib, unga ergashganlar o’zlarini
sikxlar deb atashgan.Sikx so’zi shogird degan ma’noni anglatadi.Nanak
1469-1539 yillarda hayot kechirib , uning vafotidan so’ng sikxizm
ta’limotini 9 ta guru rivojlantirgan. 9 -guru Govind Singx 1675-1708
yillarda muhim rol o’ynaydi. Sikxlar yagona ta’limotni targ’ib qilgan
yagona guruni 10 qiyofada namoyon bo’ladi deb hisoblaganlar.
Sikxizm Hindistondagi kuchli diniy islohotchilik harakati zaminida
yuzaga kelib, bu diniy ta’limot talqinida hinduizmdagi Braxma, Vishnu,
Shiva va Islomdagi Alloh bir ilohda mujassam bo’ladi. Sikxizm
ta’limotiga ko’ra iloh- Yaratuvchi, Saqlovchi, Vayron qiluvchi ya’ni
Braxma, Vishnu, Shivalardek sifatlarni o’zida mujassam etadi. Iloh
qudratli va hukmdor bo’lib, uning tomonidan yaratilgan dunyo esa](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_20.png)
![o’zgaruvchan va foniydir. Iloh esa abadiy bo’lib, u azalda ham, hozirda
ham, kelajakda ham mustaqil ravishda mavjuddir. Azaliylik, vaqtdan
tashqarida bo’lish, tug’ilmaganlik va o’lmaslik kabi sifatlar qudratli
ilohning mohiyatini anglatadi. Hudoga bo’lgan muhabbat, ishonch,
sadoqat yo’lini tutgan har bir inson Unga yetishishi va U bilan birlashib
ketishi mumkin. Sikxizm harakati Ramanand, Gorakxnatx, Chaytan’yax,
Kabir va Vallabxachar’ya nomlari bilan bog’liq bo’lib, butun XVI asrni o’z
ichiga oladi. Bu davrda hinduizm kabi sikxizmga ham islomning ta’siri
kuchli bo’ldi.Xudoga ibodat qilish, Sikxizm ta’limoti bo’yicha aslo
dunyoviy hayotdan uzulishni, rohiblik yo’lini tutishni anglatmaydi,
aksincha, hayotda faollikni, to’la mehnatni va oiladagi o’z vazifasini
bajarishni anglatadi. Bu tamoyillarga amal qilish pirovard natijada
tug’ilishlar zanjirining uzilishiga va insonning xudo bilan birlashib
ketishiga olib keladi.Hindistonda turli dinlar, turli madaniyatlar doimo
bir - biriga ta’sir ko’rsatib, Nanak, Kabir kabi islohotchilar Hinduizmni
butparastlikdan tozalab, Islomga yaqinlashtirishga harakat
qildilar.Tadqiqotchilar Sikxlar bir xudoga e’tiqod qiladi, deb
hisoblaydilar. Sikxizm boshqa iloh va butlarga ibodat qilishni,
hinduizmning yirik ziyoratgohlariga borishni, folbinlik va sehr – joduga
ishonishni ta’qiqlaydi hamda tug’ilish va o’lim bilan bog’liq bo’lgan
poklash marosimlarini tan olmaydi. Sikxizm Hinduizmdan farqli
ravishda kasta tabaqalanishini inkor etadi va braxmanlarning tug’ilish,
o’lim va nikoh marosimlaridagi rahbarlik mavqeiga barham
beradi.Sikxizmning muqaddas kitobi Adigrantx ya’ni “ boshlang’ich
kitob deb nomlanib, bu kiitob beshinchi guru Arjun (1581-1606)](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_21.png)
![tomonidan tuzilgan edi. Adigrantx shu bilan birgalikda Gururantx ya’ni
“ Guru kitobi” yoki Grantx sohib ya’ni “ Soxibning kitobi” deb ham
ataladi. Unga avval dastlabki besh guruning, keyinchalik esa boshqa
gurularning madhiyalari kirgan.Adigrantx panjob tilida yozilgan bo’lib,
hozirgi kunda Amritsardagi sikxlarning bosh ibodatxonasi bo’lgan
“Oltin ibodatxona”da saqlanadi.Hozirgi paytda 17 millionga yaqin kishi
Sikxizm diniga e’tiqod qilib, bu din Hindistondagi dinlarning kattaligi
jihatidan to’rtinchisi hisoblanadi.1960 yillarning o’rtalaridan boshlab
mintaqaviy sikxizm harakatlari siyosiy tus olib, sikxlarning mustaqil
yagona Xoliston davlatini tuzishga qaratildi. Bugungi kunda ham
Hindiston siyosiy hayotida sikxizm omili katta o’rin
tutadi.Daosizm.Daosizm-aslida falsafiy ta’limot bo’lib, u er.av.IV-II
asrlarda Xitoyda paydo bo’lib, uning asosida er.av.II asrda Daosizm dini
shakllandi. Daosizm o’zining ilk ko’rinishida nazariyadan ko’ra ko’proq
amaliyotga aloqador bo’lib, bu Shomonizm, folbinlik va tabiblik bilan
bog’liq edi. Chunki qadimgi davolash uslublari falsafa, daosizm
falsafasi bilan chambarchas bog’liq edi.
Daosizmda er.av. IV-III asrlarga kelib nazariy asarlar paydo bo’lib,
bunday asarlarda ijtimoiy-siyosiy va axloqiy masalalarga asosiy e’tibor
qaratilmaydi. Lekin shu bilan birgalikda daosizm vakillari ilk bor borliq,
tabiat va koinot haqidagi tushunchalarni ishlab chiqa
boshlagilar.Daosizmning falsafiy tamoyillari “Dao Deszin” kitobida
bayon etilgan bo’lib, bu asar o’tmishdagi yarim afsonaviy Xitoy
donishmandi Lao-Szi qalamiga mansubdir. Lao –Szi so’zi “Keksa
donishmand” degan ma’noni bildiradi.Lao Szi ta’limotiga ko’ra, tabiat,](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_22.png)
![jamiyat va butun borliqning asosi “Ulug’ Dao” hisoblanadi. Dao- “yo’l” ,
“Haqiqat”, “Tartib” degan ma’nolarni bildiradi. Dao to’g’risidagi fikrlar
daosizm va konfutsiychilik shakllanishidan oldin mavjud edi. Konfutsiy
Daoni jamiyatda muayyan tartiblarni yaratuvchi samoviy qonunlar
majmuasi deb hisoblagan. Konfutsiy ta’limoti bo’yicha Dao- ijtimoiy
me’yorlar intizom va axloqning yig’indisidir. Daosizmga e’tiqod
qiluvchilar uchun dao o’zgacha mazmunga ega bo’lib, dao bu eng
avvalo umumiy tabiat qonuni va ibtido hamda intihoning o’zagidir.
Umumiy mazmunda dao- butun borliq bo’lib, daoni hech kim
yaratmagan, barcha narsalar daodan kelib chiqib va yana unga
qaytadi. Dao hech kimga ko’rinmaydi va sezgi a’zolari uni ilg’ay
olmaydii.Daosizm dinining asosiy mohiyatlaridan biri bu dao va u bilan
aloqador bo’lgan tabiat falsafasi hamda kosmogoniya masalalaridir.
Ikkinchi asosiy masala bu- mavjudlik, hayot va o’limning nisbiyligi,
shunga bog’liq holda uzoq yashash hamda abadiy hayotga erishish
tushunchasidir. Eramizning birinchi asri- Xan davriga kelib , abadiy
hayot masalasi daosizm olimlarining asosiy muammosiga
aylandi.Uchinchi vaso’nggi masala uvey tamoyili bo’lib, mana shu
daosizm falsafasidagi uch ta’limot Xan asriga kelib daosizm dinining
shakllanishiga asos bo’ldi.Daosizm dinida uch xudo- Shan-Di, Lao-Szi
hamda dunyoning yaratuvchisi Pant-Gu boshchiligida xudolar panteoni
shakllangan. Shan-DI osmon xudosi, oliy ruh, qudrat va osmon o’gillari
bo’lgan imperatorlarning otasi hisoblanadi. Daosizm dini o’z
ibodatxonalariga, muqaddas kitoblariga, diniy xizmatni bajaruvchi
ruhoniylariga ega.Bu dinning diniy tashkiloti ierarxiya tamoyiliga](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_23.png)
![asoslangan bo’lb, ierarxiyaning boshida oliy ruhoniy Tyan- Shi ya’ni
samoviy ustoz turadi. V asr boshiga kelib, daosizm diniy ta’limoti va
marosimlari rasmiylashib, u davlat diniga aylandi. Biroq , uning
zamirida juda ko’p sektalar vujudga kelib, ular ilohiyot masalalari,
aqidalar, marosimlarni mustaqil talqin etish, dindorlar burchlariga
turlicha qarashlar bilan bir-biridan farq qila boshladi.Eramizning II
asrida daosizm dinida “Taypindao” ya’ni “Buyuk tenglik ta’limoti”
sektasi vujudga kelib , uning asoschisi Chjan Szue hisoblanadi. U xalq
orasida sehr jodu orqali barcha kasalliklarni tuzatuvchi hamda kishi
umrini uzaytiruvchi shaxs sifatida shuhrat topdi.“Taypindao” sektasi
ta’limoti “taypintsin” kitobiga asoslanadi. “Taypindao” sektasi bilan
birga yana bir “udoumidao” ya’ni “besh dona guruch ta’limoti” sektasi
ham mavjud bo’lib, bu sektaning asoschisi Chjan Dao Lin daosizm
ibodatxonasini tashkil etishda katta xizmat ko’rsatgan. “Udoumidao”
sektasi qadimgi Xitoy jamiyatida katta ta’sir doiraga ega
bo’lgan.Daosizm birinchi mingyillikda Buddizm va Konfutsiychilik bilan
raqobatlashib kelib, VI asrga kelib Daosizm Konfutsiychilikdan keyingi
ikkinchi o’rinni egalladi. XIII asrdan boshlab daosizm ta’limoti o’zining
avvalgimavqeini yo’qota boshladi. XX asr boshlariga kelib Xitoyda turli
Daosizm sektalariga qarshi kurash boshlandi.](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_24.png)
![2.3.Hindist onda t urli dinlar
Konfutsiychilik. Qadimgi Xitoyda Lao-Szi falsafiy ta’limoti bilan deyarli
bir davrda Kun-Szi ( Konfutsiy- er.av.551-479) ning falsafiy ta’limoti ham
paydo bo’ldi. Konfutsiy-Qadimgi Xitoy faylasufi va pedagogi,
konfutsiychilikning asoschisidir. Konfutsiyning falsafiy va axloqiy
g’oyalari markazida inson, uning aqliy va ma’naviy qiyofasi, olamdagi
hamda jamiyatdagi o’rni, vazifasi muammolari turadi.Konfutsiy komil
inson ya’ni Szyun-Szi haqidagi g’oyani yaratadi. Szyun-Szi, ya’ni yuksak
ma’naviyatli inson ikki asosiy xususiyatga ega bo’lishi zarurbo’lib, bular
insoniylik va mas’uliyatni his qilishdir. Komil inson eng avvalo, ishonch
va fidoiy bo’lishi lozimdir.Konfutsiychilikning ilk ko’rinishida axloq
masalasi birinchi o’ringa qo’yilgan, diniy e’tiqod esa ikkinchi darajali
sanalgan.Konfutsiychilikdagi yana bir ta’limot- “Syao” bo’lib, u inson o’z
ota-onasiga munosib bo’lishi haqidagi g’oyani o’zida mujassam qiladi.
Konfutsiy inson uchun Syaodan muhimroq narsa yo’q, U “Syao va Di
ya’ni ukaning akaga, kichiklarning kattalarga hurmati insoniylikning
asosidir”, degan fikrni bayon qiladi. Syao ta’limotining “Li qonunlari”ga
ko’ra, farzand ota-ona hayotlik chog’ida mutlaqo ularning
ixtiyoridadir.Syao ta’limoti asrlar mobaynida Xitoy madaniyati, axloqiy
me’yorlariga katta ta’sir o’tkazib keldi.Konfutsiychilik Xitoyda oila
masalalariga hal qiluvchi ta’sir o’tkazdi. Konfutsiy ideal, oliy inson, asl,
mard kishi konsepsiyasini ishlab chiqqan bo’lib, bu konsepsiyaga ko’ra,
odamlar ijtimoiy kelib chiqishi yoki jamiyatdagi mavqei orqali emas,
balki odamiylik, adolatgo’ylik, haqgo’ylik, samimiyat, farzandlik izzat-](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_25.png)
![hurmati kabi yuksak ma’naviy fazilatlarga erishishi tufayli yuksak
kamolotga yetishuvi mumkin.Konfutsiyning falsafiy ta’limoti
keyinchalik Xitoyda hukmron dinlarning biriga aylandi va
Konfutsiychilik dinining asosi bo’ldi. Konfutsiychilikning manbai -
Konfutsiy izdoshlari yozgan “Lung-Yuy” (Suhbatlar va mulohazalar,
er.av. Vl asr) kitobidir.Konfutsiychilikning maqsadi - xalqni mavjud
tartib qoidalarni hurmat qilish ruhida tarbiyalashdir.Bu din aqidasiga
ko’ra, jamiyatda osmondan yuborilgan “Jeng” ya’ni Insonparvarlik
qonuni amal qiladi.Bu qonunni o’rganib ollish uchun inson “Li”ga ya’ni
ijtimoiy axloq normalariga, qoidalariga, an’anaviy marosimlariga amal
qilishi , o’zining jamiyatdagi darajasiga qarab ish tutishi
zarur.Konfutsiychilik belgilangan diniy tartiblarga qattiq amal qilishni
talab etadi.Konfutsiychilikda har bir oilaning o’z ibodatxonasi bo’lib,
har bir oila o’z ibodatxonasiga ajdodlarining timsoli bo’lgan “Chju”
tasvirini joylashtiradi, uning yoniga qurbonliklarni qo’yadi va diniy
marosimlarni ijro etadi.Konfutsiychilikning bosh xudosi- osmon xudosi
edi.Keyinchalik Konfutsiyning o’zi ham ilohiylashtirilgan.Uning
sharafiga hatto imperatorning o’zi ham diniy marosimlarni bajo
keltirardi.Konfutsiychilik diniga ko’ra imperatorning o’zi oliy hudoning
yerdagi vakili bo’lib hisoblanardi.Shu bilan birgalikda Konfutsiychilikda
ajdodlar ruhiga sig’inish oliy darajaga ko’tarilgan edi.Konfutsiychilik
dinining “Si-Shu” ( To’rt kitob va “U-Szin” ( Besh kitob) degan muqaddas
kitoblari bor. “U-Szin” ya’ni besh kitob quyidagi kitoblardan iboratdir:
1. “U-Szin” (o’zgarishlar kitobi, sehrgarlik, duolar to’plami);](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_26.png)
![2. “Shu-Szin” (qadimgi tarix, afsonaviy imperatorlar tarixi);
3. “Shi-Szin” (qo’shiq aytish kitobi, qadimgi poeziya to’plami);
4. “Li-Szi” (marosimlar kitobi);
5. “Chun-Szyu” (bahor va kuz kitobi).
To’rt kitob esa quyidagi kitoblardan iboratdir:
1. “Da-Syue” (buyuk ta’limot, insonning o’zini-o’zi takomillashtiruvi
haqidagi kitob);
2. “Chjun-Yun” (oraliq, o’rtaliq haqidagi kitob);
3. “Lun-Yuy” (Xikmatli so’zlar kitobi);
4. “Men-Szi” (Konfutsiyning eng qadimgi shogirdlaridan biri Men-
Szining ta’limoti).
Konfutsiychilik dinining “Si-Shu” ( to’rt kitob) va “U-Szin” (besh kitob)
degan kitoblarining hammasini ham diniy kitob deb bo’lmaydi.
Yuqoriga ko’rsatib o’tilganidek, ularning ichida dinga aloqasi
bo’lmagan kitoblar ham mavjud.Konfutsiychilik dinining o’ziga xos, uni
boshqa dinlardan ajratib turadigan eng muhim belgisi - bu dinda
ruhoniylar qatlamining yo’qligidir.Bu dinning marosimlarini ota o’z
o’g’liga o’rgatishi kerak bo’lgan.Xitoyda imperator konfutsiychilik
asoslarini yaxshi bilgan amaldorlar orqali davlat ishlarini boshqarib
kelgan. Shuning uchun Xitoyda fuqarolarni davlat amaldorligi
mansabiga qabul qilishda qo’yiladigan talablardan biri davlat](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_27.png)
![amaldorligi mansabiga da’vogarning konfutsiychilik dini marosimlarini
qanchalik bilishi va bajara olishini aniqlashdan iborat bo’lgan.Konfutsiy
nomi o’rta asrlarga kelib ilohiylashtirildi.Xitoyning deyarli barcha
shaharlarida Konfutsiyga atab qurilgan ibodatxonalar paydo bo’ldi.
Konfutsiy yashab vafot etgan joy-Suyfudagi ibodatxonaga Konfutsiy
haykali qo’yilib, uning yoniga uning shogirdlarining nomi bitilgan lavha
va haykallar qo’yilgan.Sintoizm.Sintoizm dini Qadimgi Yaponiyada
vujudga kelgan milliy davlat dini bo’lib, sinto so’zi “Xudolar yo’li” degan
ma’noni bildiradi.Sintoizm eramizning VI-VII asrlarida shakllangan
bo’lib, yaponlarning eski an’anaviy dini Yaponiyaga buddaviylik
tarqalib, yoyila boshlaganiga qadar aniq bir nom bilan nomlanmagan
edi. Yaponiyaga buddaviylik tarqala boshlaganidan so’ng yaponlarning
dini kami-no-miti (so’zma-so’z tarjima qilinganda “xudo yo’li”
yaponchada sinto, xitoychada shinto “yo’l” degan ma’noni anglatadi)
deb atala boshlandi. Shunday qilib sintoizm- “Xudo yo’li” degan
ma’noni anglatadi.Sintoizm ta’limotiga ko’ra, mikado ( imperator)-
osmon ruhlarining davomchisidir. Har bir yapon kishisi ikkinchi darajali
ruhlar ya’ni kamaning vorisidir. Yaponlar kamaga ajdodlar va
qahramonlarning ruhlari deb e’tiqod qiladilar. Xudojo’y o’lganidan
keyin o’zining ham o’sha kamalardan biri bo’lishiga
ishonadi.Yaponiyada buddaviylar ibodatxonasiga taqlid qilingan holda
sintoizm dinining ibodatxonalari ham qurila boshlangan.Sintoistlar
xudolarning tasvirini yasay boshladilar.Buddaviylar jasadni yoqish
marosimini kiritdilar.Bunga qadar yaponiyada murda ko’milar edi.
Shunday qilib buddaviylik va sintoizm dinlarining yaqinlashuvi ro’y bera](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_28.png)
![boshladi. Buddaviylar ibodatxonalari ichkarisida sintoistlar hudolari
uchun burchak tashkil etilib, bu xudolar kami deb atalar edi.Sintoizm
buddaviylikka nisbatan o’z aqidalarining soddaligi bilan farq
qiladi.Sintoizm ta’limotining asosini- imperator hokimyatining ilohiyligi
to’g’risidagi aqida tashkil etadi.Imperator ya’ni mikado xudo
Amaterasuning avlodi bo’lib, shuning uchun ham, har bir yapon o’z
imperatorining muqaddas hohishi oldida bosh egishga
majbur.Sintoizmga e’tiqod qiluvchilar uchun imperator saroyi hamda
vafot etgan imperatorning qabri muqaddas bo’lib
hisoblanadi.Sintoizmda “oliy iloh” tushunchasi mavjud bo’lmay u
ajdodlar ruhiga va tabiatga sig’inishni o’rgatadi.Sintoizm haqidagi
ma’lumotlar “Kodziki” (“Qadimiy yozuvlar”) va “Nixongi” (“Yaponiya
annallari”) kabi manbalarda uchrab, Kodziki- bu Sintoizmning
muqaddas kitobidir. Kodzikida qon-qabilaviy birlik va asosiy hokimiyat
g’oyasi bayon qilingan.Yapon yozuvlarida ta’kidlanishicha, olamda
avval tartibsizlik ya’ni xaos hukmronlik qilgan bo’lib, undan so’ng yer
osmondan ajralib chiqqan hamda ayol va erkak jinsi paydo bo’lgan.
Dastlab ayol xudo Izdanami, erkak xudo Izdanagi paydo bo’lib, ulardan
ayol jinsidagi quyosh ilohi Amaterasu, erkak jinsidagi oy ilohi Sukiyomi,
shamol va suv ilohi Susanoo tug’iladi. Amaterasu g’alaba qilib osmonda
qoladi, Susanoo esa yerdagi Idzumo mamlakatiga
quviladi.Susanooning o’g’li Okuninusi Idzumo hokimi bo’lganidan so’ng
Amaterasu bu holatga chidab tura olmay, Okuninusi hokimiyatini o’z
nabirasi Ninigiga topshirishga majbur qiladi. Ninigi osmondan tushib,
Idzumo davlati rahbarligini qabul qilgandan so’ng unga hokimiyatning](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_29.png)
![ramzi sifatida uch muqaddas narsa-ilohiylik timsoli bo’lgan ko’zgu,
qudrat timsoli bo’lgan qilich va sadoqat hamda fidoiylik timsoli bo’lgan
yashma topshiriladi. Ninigidan Dzimmutenno kelib chiqib, Dzimutenno
Mikado -yapon imperatorlari sulolasining birinchi vakili, Yaponiyaning
birinchi afsonaviy imperatori bo’lib hisoblanadi.Qadimgi zamonlardan
beri ko’zgu, qilich, yashma yapon imperatorlari xonadonining belgisi
bo’lib qolgan.
Imperator-mikado o’zining ilohiy kelib chiqishiga ko’ra butun xalq bilan
qon-qardosh bo’lib, u bir oiladan iborat millatning
boshlig’idir.Yaponiyada 300 yildan ortiq hukmronlik qilgan syogunlar
ham o’zlarini mikado namoyondalari deb ataganlar.V-VI asrlarda
imperator-mikado sinto ibodatxonalari faoliyatini o’z nazoratiga oladi.
VIII asr boshlarida imperator saroyida sinto ishlari bilan
shug’ullanuvchi maxsus bo’lim tashkil etiladi. X asrga kelib sinto
ilohlarining ro’yhati tuzilib dastlab ularning soni 3132 ta edi,keyinchalik
esa bu son yanada ortadi.Yaponiyada 1868 yil Meydzi qayta qurishidan
keyin sintoizm ruhoniylari o’qitadigan ta’lim tizimini yaratishga harakat
qildilar va kannusi deb ataladigan bunday ruhoniylik lavozimi odatda
meros sifatida o’tar edi. Yaponiyada 1946 yilda konstitutsiya yo’li bilan
din davlatdan ajratildi.Sintoizmda Motsuri deb nomlangan bayram
bo’lib, bu bayram dehqonchilik ishlarining boshlanishi, hosilning yig’ib
olinishi, shuningdek, ibodatxona yoki mahalliy hudoga bag’ishlangan
sana bilan bog’liq bo’lib, yiliga ba’zi ibodatxonalarda bir, ba’zilarida ikki
marta nishonlanadi. Motsuri bayramida juda ko’p odam to’planib, ular
katta tantanalar bilan o’yin - kulgu qiladilar.Sintoizm xudolari](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_30.png)
![panteonlari qatoridan Yaponiya imperatorlari ham joy olgan bo’lib, bu
dinda muqaddas joylar, ayniqsa tog’lar, Fudziyama vulqoni alohida
e’zozlanadi.Sintoizmda ozodalik masalasiga nihoyatda katta e’tibor
qaratiladi.Biror bir toza bo’lmagan narsa aslo muqaddas joylarga
tashlanmasligi qattiq talab qilinadi. Sintoizmda toza bo’lmagan ishga
qo’l urgan odam albatta poklanish marosimlarini bajarmog’i lozim
bo’lib, har yili 2 marotaba – 30 iyunda va 31 dekabrda Yaponiyada
umumxalq poklanish tadbirlari o’tkaziladi. Yahudiylik.Yahudiylarning
milliy davlat dini bo’lgan Iudaizm dunyoda keng tarqalgan bo’lib, u
er.av.XIII asrda vujudga kelib bizga qadar jiddiy o’zgarishsiz yetib kela
olgan dindir.Yahudiylik er.av.2000 yillarning oxirlarida Falastinda
vujudga kelgan yakkahudolik g’oyasini targ’ib qilgan din bo’lib, u
faqatgina yahudiy xalqiga xosdir.Iudaizm dinining marosimlari
nihoyatda ko’p bo’lib, ularni bajarish qattiq nazoratga olingan.Shu
bilan birgalikda bu dinda yahudiylar mumtozligi g’oyasi zo’r berib
targ’ib etiladi.Yahudiylarning boshqa millat vakillari bilan nikohga
kirishi man qilinadi.
Er.av. XIIl asrda yahudiylar Falastinni bosib olganlaridan so’ng
Iudaizmning ilk ya’ni Falastin davri boshlanadi.Falastinda Yahudiylar
davlati tashkil topishi bilan dastlabki podsholar sulolasiga asos solgan
Iuda qabilasining xudosi Yaxvega sig’inishi joriy etildi.Yaxve- butun
olamni boshqaruvchi yagona xudo deb e’lon qilindi. Avval u tog’lar,
chaqmoq, momaqaldiroq, olov va suv xudosi edi. Er. av. X asrdan
boshlab Iudaizm dini umumdavlat diniga aylandi.](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_31.png)
![Yahudiylik ta’limoti to’rt asosga tayanadi:
1. Olamlarni yaratuvchi yagona xudo- Yaxvega imon keltirish. Yaxve
so’zi “rabb, parvardigor” degan ma’noni bildiradi.
2. Yahudiylar yer yuzidagi xalqlarning “eng mumtozi” va u “ dunyoda
berilajak in’omlarning eng haqlisi” ekanligi
3. Messiya- xaloskorning kelishi haqida. Unga ko’ra, oxirzamonda
Yaxve yahudiylar orasidan bir xaloskorni chiqaradi va u quyidagi
vazifalarni bajaradi:
1) Dunyoni isloh qilgan holda qaytadan quradi;
2) Butun yahudilarni Sinion atrofida to’playdi;
3) Ularning barcha dushmanlarini jazolaydi;
4) Oxirat kuniga ishonish. Iudaizmdagi oxirat haqidagi tasavvurlar,
asosan, Talmudda bayon etilgan b’olib, unga ko’ra, Yaxvega chin
e’tiqod qilganlar oxiratda mukofotlanadilar. Aksincha uning
qonunlarini buzganlar shafqatsiz jazo oladilar.Iudaizm dinida Muso,
Navin, Ibrohim, Ishoq kabi payg’ambarlar mavjud bo’lib, diniy
ta’limotlarga ko’ra xudo Yaxve Iudaizmning barcha qonun-qoidalarini
Muso orqali odamlarga tarqatgan.Muso payg’ambar](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_32.png)
![Xulosa
Qadimgi hind adabiyotining mashhur yodgorligi « Rigveda » ning minglab
madhiyalari va so ’ nggi veda adabiyotlari oriylarning diniy e ' tiqodlari to ’ g ` risida
boy ma ' lumot beradi . Qadimgi Hindistonda xudolar pog`onasi mavjud emas.
Xudolar samoda yashaydi. Oriylar xudolar tasviriga sig`inganlar. Qurbonlik
keltirish, olovga moy quyish, arpa donini tanlash bilan ifodalangan, guyeki
qurbonlik tutun bilan samoga ko`tarilib, xudolar qurbonlikdan to`yib yerdagi
bandalariga ovqat yuboradilar. Dastlab ibodatxonalar qurish rasm bo’lmagan.
Kohinlar yopiq tabaqa bo’lgan. So’nggi veda davrida koxinlar aloxida toifa,
braxmanlar varnasini tashkil qilganlar va boshqa varnalardan mavqelari
yuqoriligiga da'vo qilganlar. Uch varnadan birortasining to’la huquqli azosi bo’lish
uchun faqat bu varnada tug`ilish emas balki braxman o’qituvchining uyida o’qish
va maxsus bag`ishlov marosimlaridan o’tishi lozim edi. Bag`ishlov marosimida
bolaga muqaddas ip ilganlar bu «ikkinchi tug`ilish» hisoblangan. Shudralarga
marosimga ishtirok etishga ruxsat berilmagan. «Ikkinchi tug`ilish» marosimi Veda
matnlarini o’qish va diniy sirlarni bilish huquqini bergan. Veda matnlarini
o’qituvchidan o’quvchiga faqat og`zaki uzatganlar. Natijada vaqt o’tishi bilan
matnlar mazmun o’zgarib ketgan. Er. avv. I ming yillik o’rtalarida yangi diniy
e’tiqodlar vujudga keldi. Ularning eng muhimi budda dinining «Uch qimmat»i edi.
Bu Buddaning o’zi, draxma-uning ta'limoti va sangxa-unga e'tiqod qiluvchilar
jamoasi hisoblanadi. Budda dinining asoschisi Shaq'ya zodagon urug`idan bo’lgan
shaxzoda Sidxartxa Gautama bo’lgan. Uzoq azob chekishlardan so’ng, daraxt
soyasida Sidxartxaga yorug`lik ma'rifati tushadi. Shundan so’ng, Sidxartxa
ma'rifatli (Budda) bo’ladi. Budda ta'limotining o’ziga xos xususiyati u hayotni
azoblanish deb tushuntiradi. Azoblanish o’lim va kasalliklar bilangina bog`liq
emas, balki eng yaxshi bo’lib qayta tug`ilishlar zanjiri bilan bog`langan. Azob
ko’rishning sababi yangi hayotda boylik, huzurhalovat, yaxshi hayot kechirish yoki
yaxshi taqdir uchun kuyib-pishishdir. Qiynalishlardan qutilishning yo’li o’z ruxi,
yurish-turishi, ustidan to’la nazorat o`rnatish va buning oxirgi maqsadi nirvana
(«uchish, sun'iy»)bo`lib, shundan so`ng, kishi zanjirni yorib o`tadi va u boshqa](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_33.png)
![tug`ilmaydi. Buddaviylikni ilk o’qituvchini tasvirlash ananasi yo’q edi, faqat
budda ramziga tayanadigan asosiy e'tiqod inshooti stupa–soyabon ostidagi sun'iy
tepalik edi. Dindorlar stupa va undagi Budda sochi yoki tishiga chapdan o`ngga
(quyosh bo’yicha) o’zini gunohlardan holi qilish uchun bu dune hayotidan u
oilasidan, mulkidan tashqi an'anaviy aloqalardan ruhiy bog`lanishlardan kechishi
kerak. Budda muridlari qizg`ish kiyimda, sochlari taqir olinib, qishloq va
shaharlarni kezib, sadaqa so`rab yurganlar. Ularni bxikshu (gadoy) deb ataganlar.
Budda dini uchun turmush marosimi hech qanday ahamiyatga ega emas edi.
Dindorlar avvalgiday to`y, o’lim marosimlariga braxmanlarni chaqirar edilar.
Budda matnlari mahalliy so’zlashuv tillarida tuzilgan bo’lib, aholiga tushunarli edi.
Braxmanlar esa, sanskrit adabiyotini aholining juda ko’p qismidan yashirar edilar.
Budda dini ayniqsa, shahar aholisi o’rtasida keng tarqaldi, chunki shahar paydo
bo’lishining o’zi an'anaviy urug`chilik ijtimoiy aloqalarini yemirilishi, xususiy
mulkning paydo bo’lishi, shaxsning jamoadan ajralishi bilan bog`liq edi.
Buddaviylik e'tiqodi yirik davlatlar hukmdorlarining homiyligi ostida bo’ldi.
Chunki budda matnlarida jahon hukmronligi g`oyasini ilgari surilib, qaysiki, bu
hukmdor orqali adolat podsholigiga asos solinadi degan tushuncha mavjud edi.
Adolatni tarqalishi bir vaqtni o’zida hukmdorning hokimiyatini kuchayishi bu
diniy g`oyaga to’gri kelishini bildiradi. Dastlab budda dini xudosizlar dini edi.
Keyinchalik Buddaga nisbatan munosabat o’zgardi. Uning tasviri paydo bo’ldi.
Ibodatxonalar kurilib, budda ilohiy mavjudot ekanligi aytila boshlandi. Dunyoning
oxirati va uning kelajagida qutqaruvchi Buddaning kelishi tushunchasi shakllana
boshlaydi. Budda maktablari ikki asosiy yo`nalish: «kichik arava» («yoki
qutilishning tor yo’li») va «buyuk arava» («yoki qutilishning keng yuli») dan
iborat edi. Ularning birinchisi eng qadimiylikka da'vo qilib, Ashoki davridayoq
Lanka orolida va keyin janubiy–sharqiy Osiyoga tarqaldi. «Buyuk arava» ta'limoti
yanada kattaroq yutuqlarga erishdi. Kushon podsholari homiyligi ostida bu
yo`nalish O’rta Osiyo orqali Eron, Xitoy, Tibet, Mongoliya va Yaponiyaga
tarqaldi. Hinduizm asosini qadimgi Hindistonning arxaik e'tiqodlari daraxtlar, tog`,
suv havzalari, ilon, sigir va maymun kabilarga sig`inish tashkil etadi. Hozirgi](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_34.png)
![kunda ham hinduizmda, qadimgi davrdan boshlab ma'buda onaga sig`inish katta
rol o`ynaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’rta asrlar tarixi. V.F. Semyonov. T., 1973.
2. Dnevnik puteshestviye k dvoru Timura. Ri Gonzelesa de Klavixo. (1403-1406).
M., Nauka 1990.
3. Istorii italii. V 3 t. M., Nauka.1970. T.1.
4. Kultura epoxa Vozrojdeniya M., - "Nauka" 1986.
5. O’rta asrlar tarixi V.N. Semyonov, M., - 1971.
6. Kultura epoxa Vozrojdeniya i Reforfasii L.,
7. O’rta asrlar tarixi. V.F. Semyonov. T., 1973.
8. Dnevnik puteshestviye k dvoru Timura. Ri Gonzelesa de Klavixo. (1403-1406).
M., Nauka 1990.
9. Istorii italii. V 3 t. M., Nauka.1970. T.1.
10. www.ziyonet.uz](/data/documents/8193ef0f-f42e-4c04-9e83-1c6e892f5c49/page_35.png)
XIII—XVI asrlarda Xindistonda diniy munosabatlar Reja: Kirish I.bob. XIII—XVI asrlarda Xindiston 1.1.Dehli sultonligi davrida feodal tuzumining o’ziga xos xususiyatlari 1.2.Janubiy Hindiston davlati — Baxmani va Vijayanagar 1.3.Shimoliy Hindistonning Bobir tomonidan bosib olinishi II.bob. Hindist onda diniy munosabat lar 2.1.Milliy dinlar 2.2.Ommaviy diniy marosimlari 2.3.Hindistonda turli dinlar Xulosa Foydalanilgan adabiyot
Kirish Hindistonda paydo bo'lgan birinchi musulmonlar dengiz orqali suzib yurgan arab savdogarlari edi. VII asr oxiridan boshlab Hindiston qirg'oqlariga joylashdilar. Ular va islom dinini qabul qilgan hindlar Malabar sohilidagi Mopla jamoasining asoschilariga aylanishdi . Keyin islom Hindistonning shimoli-g‘arbiy qismiga arab istilolari davrida kirib keldi. Hind vodiysi (hozirgi Pokiston ) aholisi IX-XI asrlarda to liq islom dininiʻ qabul qilgan. Hindiston yarim oroli va Gang vodiysi aholisi garchi arab savdogarlari orqali islom dini bilan tanishgan bo`lsalar-da, hali qabul qilishmagan. 1001 -yilgacha Mahmud G'aznaviy subkontinentga bostirib kirib, Somnathni ishg`ol qilgan va Panjobni egallashi [8] ga qadar islom ta'siri sezilarsiz edi. 1526-1858 - yillar oralig'ida turkiy, fors va mo'g'ul jangchilari Shimoliy Hindistonda hokimiyatni qo'lga kiritgandan so'ng, islomlashuvning yangi to'lqini boshlandi. Bu davrda hindu aholisining eng nochor qatlamlari ayniqsa faol ravishda islom dinini qabul qildilar va shu yo'l bilan shaxsning ijtimoiy erklarini cheklovchi qat'iy taqiqlar va kastalar (hindlarning tabaqalashuvi) tizimini yengib o'tishga umid qilishdi. Islom dini Gang daryosi deltasining (zamonaviy Bangladesh ) kambag'al dehqon aholisi tomonidan ommaviy ravishda qabul qilingan. Burjua elitasi va savdogarlar ham mintaqaning yangi elitasini tashkil etgan mahalliy musulmon amirlarning saroylariga yo`lni osonlashtirish uchun islom dinini qabul qilishga moyil edilar. Yevropaning Hindistonga bostirib kirishi XVIII asr oxiridan boshlab islom dinining tarqalishini cheklab qo ydi. Uning obro'si pasaydi, ta'siri so'na boshladi. ʻ Biroq, 1949-yilda mamlakat bo linganidan keyin ham mustaqil Hindistonning ʻ qator mintaqalarida musulmon jamoalari saqlanib qolgan. O'shandan beri ularning ulushi va soni demografik sabablarga ko'ra ortib bormoqda. Mamlakat musulmonlari savodxonlik darajasining pastligi bilan ajralib turadi. Siyosiy hokimiyatni inglizlarga, keyin esa hindularga boy berganidan keyin
musulmonlarning daromadlari keskin kamaydi. Ularning aksariyati infratuzilmasi eskirgan eng qadimiy shaharlarda (islom gettolarida) to'plangan. Mamlakatdagi musulmon ayollar hindularga qaraganda o rtacha 1 nafarga ko p farzand ko rishadiʻ ʻ ʻ (3,7 ga 2,7). Ta'lim olish imkoniyati cheklanganligi va iqtisodiyotdagi ishtirokining pastligi (ayniqsa, ayollar o'rtasida) tufayli ularning mamlakatdan migratsiya oqimi sezilarsiz. Shu sababli, 1991-2001-yillar oralig‘ida hindular soni 20,3 foizga, musulmonlar soni esa 29,6 foizga oshgan.
I.bob. XIII—XVI asrlarda Xindiston Dehli sultonligi. 1206 yilda G’azna sultonlaridan mustaqil bo’lib olgan Dehli sultonligiXIII va XIV asr davomida ancha katta davlat sifatida yashadi. Dehli sultonligi ayniqsa XIII asr oxiri va XIV asr boshla-rida kengaydi, bu vaqtda uning sostaviga Shimoliy Hindistondan tashqari, Markaziy Hindiston viloyatlari va Dekan yassi tog’ligidagi ko’pchilik davlatlar kirardi. Dekan 1306— 1310 yillarda sulton Oloviddin Xiljiy tomonidan bosib olindi. Nav-batdagi sultonlardan biriMuhammad Tug’laq (1325—1351) deyarli butun Hindistonni bo’ysundirib, hatto Eron bilan Xitoyni ham zabt etishni orzu qilgan edi. Ammo sultonlikning ken-gayishi mustahkam xarakterga ega emas edi. XIV asr o’rtalarida Dekan ajralib chiqdi, ko’p o’tmay Dehlidan shimoldagi ko’pgina viloyatlar, shu jumladan, Bengaliya ajralib ketdi. Dehli sul tonligi sostaviga kirgan ko’pchilik viloyatlar XIV asrning ik-kinchi yarmida mustaqil davlatga aylanib oldi. Sulton Dehli-ning o’zida uncha mustahkam hokimiyatga ega emasdi, chunki u yerda feodallarning turli guruhlari o’rtasida hokimiyat uchun uzluk siz kurash borardi. 1.1.Dehli sultonligi davrida feodal tuaumining uziga xos xususiyatlari XIII—XVI asrlarda Hindistonda feodal tuzumi o’ziga xos tarzda rivojlandi. Bir tomondan, Hindistonda musumon yer egaligi sistemasi qaror topib, shu tufayli butun yerlar davlat boshlig’i sultonninig mulkideb qaralardi. Kelgindi mu-sulmon feodallari sultonning harbiy xizmatchisi bo’lib, undan iqta vaqtincha va umrbod foydalanish uchun yer olardilar. Ular aholidan (dehqonlardan) renta undirib olish huquqiga ega edilar. Ikkinchi tomondan, mamlakatda mahalliy feodallar knyazlar (rojalar) saqlanib qolgan edi. Ular o’z viloyatlarini amalda mustaqil ravishda boshqarib, sultonga muayyan miqdorda boj to’lardilar. G’rta va mayda hind feodallari rojaputlar va boshqalar qisman meros bo’lib qolgan feodal mulkchiligi huquqi asosida, qisman harbiy xizmatni o’tab turgan paytda vaqtincha beriladigan in’om tariqasida yerga egalik qilardilar. Vaqt o’tishi bilan kelgindi iqtadorlar ham yerning merosxo’r egalariga aylanib bordilar, ammo bu jarayon XIV asrning
oxirigacha ham tugallanmadi. Yerlarning katta qismi har ikkala din mahalliy, hind dini (eski ibodatxona yer egaligi) hamda yangi, musulmon (vaqf yerlari) dinidagi ruhoniylarning qo’lida edi. Bu davrda Hindistondagi feodal tuzumining yana bir xusu-siyati — jamoachi dehqon xo’jaliklarining ilgarigidek ustun bo’lib qolganligidir. Mahalliy hind va kelgindi turk-musulmon feodallarining o’zlari odatda xo’jalik bilan shug’ullanmas, balki qaram dehqonlardan oziq-ovqat rentasi, qisman pul rentasini undirib olardilar. Barshchina ishlari mavjud bo’lgan joylarda asosan qullar va past tabaqa dehqonlar mehnatidan foydalanilardi. XIII—XIV asrlarda Hindiston feodal tuzumining xarakter; li xususiyati— shahar hayotining ancha intensiv rivojlanishidir". Qadimgi tarix davridayoq mavjud bo’lgan shaharlar qatoriga sultonlar va ularning nabiralari feodallarning re - zidensiyam sifatida vujudga kelgan ko’pgina yangi shaharlar qo’shildi. Dehli shahrining o’zi ana shunday feodal-poytaxt shah-ri uchun misol bo’la oladi. Bu yerda juda ko’plab saroy ahli va xizmatchilari, askarlar, amaldorlar va shu singarilardan tash-qari, ko’pgina hunarmandlar va savdogarlar yashab, ular sulton saroyi hamda poytaxtdagi boshqa feodallarning iqtisodyay ehtiyojlarini qondirardilar. Ana shu shahar rezidensiyalar yoki «shahar qarorgohlar»dan tashqari, Hindistonda XIII—XIV asrlarda Bengaliya qo’ltig’i bi lan Arab dengizi sohilida joylashgan hamda xalqaro savdo-sotiq bilan bog’langan ko’pgina dengizbo’yi shaharlari muvaffaqiyatli rivojlandi. Bular orasida, xususan, Malabar sohilida Goa va Kalikut, Kambay qo’ltig’i sohilida Kambay ajralib turardi. Shim oliy Hindistonda.karv on savdosi bilan bog’liq bir qancha Goxdarbish Shodyar orasida Agra, Panipa, Laxor, Multan eng muhimlaridir. Hind hunarmandlarining mahsuloti bo’lgan juda ko’plab buyumlar (avvalo yuqori sifatli hind gazlamalari), shuningdek, turli ziravorlar Yevropaga va Shimoliy Afrikaga muntazam yuborib turilardi. Hindistonga yilqi, qalayi, mis, oltin, kumush pullar va shu singarilar tashib keltirilardi.