logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. YOSH VA JINS XUSUSIYATLARI FAOLLIKDAGI IXTIYORILIKKA TA'SIRI

YOSH VA JINS XUSUSIYATLARI FAOLLIKDAGI IXTIYORILIKKA TA'SIRI

Загружено в:

27.11.2024

Скачано:

0

Размер:

62.0810546875 KB
Скачать
YOSH VA JINS XUSUSIYATLARI FAOLLIKDAGI IXTIYORILIKKA TA'SIRI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………... …................................................. 3 I BOB. Yosh davrlari psixologiyasi……………………………………............ 5 1.1 Yosh davrlari va ularga tasnif…………………….…....………...... 5 1.2 Ongni rivojlanishi va unga ijtimoiy tarixiy tajribalarni o'zlashtirilishi.……........ 9 II BOB. O'SMIRLIK, O'SPIRINLIK VA KEKSALIKNING YOSH VA JINSIY FAOLIYATI………………................................... 1 5 2.1. O'smirlik va o'spirinlik davri psixologiyasi yosh va jins xususiyatlari. …….........……........ ......................................... 1 5 2.2 Gerantopsixologiya................................................................. 2 4 XULOSA............................................................................................. ..... 2 8 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’Y X ATI……………… ………................. 2 9 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Yosh va jins xususiyatlarini tahliliy o'rganish ularni o'smirlik, o'spirinlik, yoshlik, yetuklik, qarilik, keksalik va hokazo davrlarda yoshi jinsi bilan bog'liq psixologik fiziologik faoliyatlarni tahlil qilish. Hozirgi avlodning o'tmishdagi ajdodlarga nisbatan biologik, fiziologik, psixologik o'zgarishlarini yoritish. O' smirlik yoshida bo'layotgan turli xil faoliyatlar bilan bog'liq mavzularni yoritish orqali bu yo'nalishni yanada chuqurroq o'rganish. Turli maktab va maktabgacha yosh davridagi bolalar bilan eksperimentlar o'tkazish ulani yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda maslahatlar berish faoliyati bilan shug'ullanishni olib borish. O'g'il bolalar va qiz bolalarda bo'layotgan jins bilan bog'liq faoliyatlar ulardagi jinsiy tafovutlarni o'rganib oqilona maslahatlar berishni olib borishni amalga oshirish, hozirgi kunda o'g'il bolalarga nisbatan qizlarda jinoyatchilikning ko'payganligi va qizlar bilan tushintirish targ'ibot ishlarini olib borishni amalga oshirish, ularga psixolog maslahatlarini berish Yoshlarimizning faoliyati yurtimiz kelajagida muhim ahamiyat kasb etishini tushintirish turli xil kasalliklarga qarshi kurashish va oldini olish bo'yicha tushintirish, yoshlar bilan ishlashdan oldin ota-onalar, kattalar faoliyati bilan alohida ishlash, ularni farzandini kelajakda yaxshi shaxs bo'lib yetishishida hissasi nihoyatda katta ekanligini tushuntirish mavzuning hozirgi kunda naqadar dolzarb mavzu ekanligini 2 bildiradi. Yoshlarimiz qobiliyat, iqtidor, ixtiyoriylik, o'z sevgan kasbiga yo'naltirish ham bugungi kunning dolzarb mavzusi hisoblanadi. Goho o‘smirlar orasida axloqan tubanlashuv hollari ro‘y berishi mumkin. Ulami bunday qiliqlardan порок guruh va to‘dalardan xalos etish maqsadga muvofiqdir.Ijtimoiy hayotda yaramas odatlami keltirib chiqaruvchi anchagina manbalar bor: birinchidan, kino zallari va televidenieda o‘smirlarga to‘g ‘ri kelmaydigan fillarga ruxsat qilinishi; ikkinchidan, jamoat joylarida va ko‘cha-ko‘yda kattalaming nojoiz qiliqlar ko‘rsatishIari; uchinchidan ta’limda biologik o‘sish to‘g‘risida yetarli bilimlar berilmasligi; to‘rtinchidan, vrachlaming bu sohada keng ko‘lamda ish olib bormasligi; beshinchidan, ota-onalarda fiziologik va psixologik bilimlar yetishmasligi; oltinchidan, o‘smir bolalar va qizlarga mo‘ljallangan materiallaming kamligi va hokazolar. Kurs ishing maqsadi: Ilmiy adabiyotlar va ilmiy tadqiqot ishlarini tahliliy o’rganish asosida yosh davrlarida faollik va ixtiyoriylikni o’rganish . Kurs ishing obyekti: Yosh xususiyatlarini tahlili . Kurs ishi predmeti: Yosh tushunchasining psixologiyadagi tahlili jarayoni . Kurs ish ing vazifalari : 1. Mavzuga oid ilmiy-nazariy manbalar , darslik va o’quv qo’llanmalar hamda ilmiy maqolalarni tahliliy o’rganish; 2. Yosh davrlari nazariyalarini yoritish; 3. Yosh davrlarini tahlil qilish; Tanlangan metodikalar: 1. Tahlil metodi . 2 Qiyosiy tahlil metodi . 3 3 O’rganish metodi. 4. Kuzatish metodi. Kurs ishining tarkibi: Kirish,2ta bob,2ta bo'lim,xulosa va foydalanilgan adabiyotlar I BOB. YOSH DAVRLARI PSIXOLOGIYASI 1.1.Yosh davrlari va ularga tasnif Bolaning rivojlanish bosqichini biz ikki davrga bolamiz. ’ Birinchi davr embrionlik davri hisoblansa, ikkinchi davr tug ilgandan keyingi  davr. Embrionlik davrida yosh bola bir xujayralilardan tortib to hozirgi kunga qadar rivojlanish bosqichlarini qaytaradi. Bola tug ilgandan  keyingi davrlar quyidagi bosqichlarga bo linadi. ’ 4 Chaqaloqlik davri: (tug ilganidan 1 oylikkacha bo lgan davr) ’ Go daklik davri (1 oydan- 1 yoshgacha) ’ Ilk bolalik davri (1 yoshdan 3 yoshgacha) – Maktabgacha yoshdagi davr ( 3 yoshdan- 7 yoshgacha) Kichik maktab yoshi davri (7 yoshdan -10 yoshgacha) O smirlik davri (10 yoshdan-15 yoshgacha)  O spirinlik davri (15 yoshdan-21 yoshgacha)  Yetuklik davri (23 yoshdan-55 (60) yoshgacha) Keksayish davri (60 yoshdan -74 yoshgacha) Keksalik davri (75 yoshdan -90 yoshgacha) Uzoq umr ko ruvchilar (70 yosh va undan yuqori) ’ Chaqaloqlik dav ri . Bolaning ona qornidagi o sish davri onaning ’ organizmiga uzviy bog liq holda kechadi. Chaqaloqning barcha hayotiy  funksiyalari ovqatlanish, nafas olish, nafas chiqarish, havo haroratining o zgarishiga va atmosferadagi moddalar almashinuviga moslashish va ’ hakozolar onaning organizmi orqali amalga oshadi. Chaqaloq hayvonlarning bolalariga qaraganda himoyaga muhtojroq, nochorroq bo lib tug iladi. Tug ilish arafasida unda nasliy yo l bilan ’ ’   mustahkamlangan ayrim mehanizmlar, shartsiz reflekslar paydo bo ladiki, bular yangi hayot sharoitiga moslashishni birmuncha ’ yengillashtiradi. Chaqaloqning nerv faoliyati shartsiz va shartli 5 reflekslar ta sirida vujudga keladi. Chaqaloqlik davrida asosan sezish shakllanadi. Go dak lik dav ri ’ . Go dakning hayotiy faoliyati va taqdiri uni ’ qurshagan, parvarishlaydigan katta yoshdagilarga bevosita bog liq  bo lib, uning barcha ehtiyoj va talablari faqat shular tomonidan ’ qondiriladi. Go daklik davrida kattalar bilan faol aloqaga kirishish ’ ehtiyoji tug iladi va bu aloqa nutq darvrigacha muloqotning o ziga xos  ’ yangi shakli sifatida bolaning o sishida muhim rol o ynaydi. Bir ’ ’ yoshgacha davrda paydo bo lgan ehtiyojning tobora chuqurlashuvi ’ bilan nutq davrigacha muloqot cheklanganligining nomutanosibligi bir yoshdagi inqirozni keltirib chiqaradi. Go dak o sishining murakkabligi ’ ’ uning xilma xil faoliyati o zaro bog langanidir. Shuning uchun katta ’  yoshdagi odamlar bu davrda go dakning ehtiyojlarini to la qondirishga ’ ’ harakat qilishlari kerak. Shundagi ularning bola psixik dunyosiga muntazam va maqsadga muvofiq ta sir etishi bola osh miya katta yarim  sharlarining po stining faoliyatini takomillashtiradi. Go daklik davrida ’ ’ idrok, xotira jarayonlari shakllanadi. Ilk bolalik dav ri . Ilk bolalik davri alohida ahamiyatga ega. Bu davrda bolalarda nutq shakllanadi, yurish ko nikmalariga ega bo la ’ ’ boshlaydi. Ilk bolalik davri amaliy harakat tafakkuri vujudga keladigan davr hisoblanib, qo l operasiyalari turli narsalar va qurilmalar bilan ’ almashinadi. Bola ijtimoiy qurollardan foydalanish usullarini o zlashtirishi natijasida unda predmetli harakat ko nikmasi shakllanadi. ’ ’ Jismlar bilan turli harakatlarni o zlashtirishda ulardagi muhim va ’ o zgarmas alomatlarni ajratish ko nikmasi hosil bo ladi, natijada ’ ’ ’ 6 umumlashtirish va umumiy tushunchalarni o zlashtirish jarayoni yuz’ beradi. Yangi sharoitda predmetli harakatdan foydalanish bolaning aqliy o sishiga ijobiy ta sir qiladi. O z xatti harakatini kattalarning ’   harakatlari bilan solishtirish va uning o xshash jihatlarini topish ’ bolaning aqliy o sishi uchun muhim ahamiyatga ega. Aqliy o sishni to g ri ’ ’ ’  yo naltirish uchun bola bilan maxsus reja asosida mashg ulotlar ’  o tkazish zarur. ’ Mak t abgacha y osh dav ri . Maktabgacha yoshdagi davr o z ’ ichiga 3 yoshdan 6 yoshgacha bo lgan bolalarni qamrab oladi. 3 yoshda ’ harakatni muvofiqlashtirish jarayonining takomillashuvi bola yugurganida, bir joyda tik turganida muvozanatni saqlash imkonini yaratadi. Buning natijasida bola mustaqil holda turli harakatlarni amalga oshira boshlaydi. Jismoniy jihatdan mustaqillikka erishish bolada erkin, kattalarning nazoratisiz, o z xolicha qandaydir ishlarni ’ bajarish, umuman mikro va yashash istagini tug diradi. Bu davrda  egosentrik nutq muhim ahamiyat kasb etadi. Rolli o yinlar ularning ’ faoliyatlarida yetakchilik qiladi. Rolli o yin faqat alohida olingan jarayon ’ uchun ahamiyatli emas, balki bolada shaxsiy xususiyat va fazilatlarni shakllantirishda ham zarurdir. Kichik mak t ab y oshi dav ri . Kichik maktab yoshi davriga 6-10 yoshli boshlang ich sinflarning o quvchilari kiradi. Bola maktab ta limiga   ’ bog chada tarbiyalanayotganida tayyorlanadi. Kichik maktab  yoshdidagi bolalarning eng muhim xususiyatlaridan biri unda o ziga ’ xos ehtiyojlarning mavjudligidir. Bu ehtiyojlar o z mohiyati bilan ’ muayyan bilim, ko nikma va malakalarni egallashga, tevarak atrofdagi ’ 7 voqyelikni o zlashtirishga qaratilmay, balki faqat o quvchilik istagini aks’ ’ ettirishdan iboratdir. Kichik maktab yoshidagi o quvchilarda ixtiyorsiz ’ diqqat, mexanik xotira yaxshi rivojlangan bo ladi. Kichik maktab ’ yoshidagi bolalarda vaqt tushunchasi bilan duch kelishadi, lekin ular   kundalik tajribalari doirasidan chiqishmaydi. O smirlik dav ri  . O smirlik insonning balog atga yetish davri bo lib,   ’ o ziga xos xususiyati bilan kamolotning boshqa pog onalaridan keskin ’  farqlanadi. O smirda ro y beradigan biologik o zgarishlar natijasida  ’ ’ uning psixik dunyosida tub burilish nuqtasi vujudga keladi. Balog at  davriga 11-15 yoshgacha bo lgan qiz va o g il bolalar kiradi. Bu davrda ’ ’  jismoniy o sish va jinsiy yetilish amalga oshadi. Bu davrda jinsiy bezlar ’ faoliyati kuchayadi. O smirlarda jinsiy yetilish sirlarining 17 foizini ota-  onadan, 9 foizini o qituvchilardan, 4 foizini maktab vrachi va ’ psixologidan, qolgan foizini o rtoqlaridan, tengdoshlaridan ko cha ’ ’ kuydan oladilar. O smirlardagi fiziologik, psixologik nuqsonlar ularni  tarbiyasi qiyin o smirlar qatoriga qo shilishiga olib keladi. ’ ’ O spirinlik dav ri  . O spirinlik davri ikkiga bo linadi ilk o spirinlik va  ’ ’ o spirinlik. Ilk o spirinlik davri 15-18 yoshlarni qamrab oladi. Bu kollej va ’ ’ lisey talabalari hisoblanishadi. O spirinlik davri talabalik davri  hisoblanadi 19-23yoshlarni qamrab oladi. Ilk o spirinlik davri katta ’ hayot ostonasida turgan yoshlar hisoblangani uchun ulardagi eng katta motivlardan biri bu kasb tanlash motivi hisoblanadi. Bu davrda mehnat faoliyati ustunlik qiladi. O spirinlik davriga kelib mustaqil  hayotga qadam tashlanadi, buning natijasida har bir yoshda umr 8 yo ldoshi tanlash vazifasi ustunlik qiladi. Bunda har motivlar asosida’ umr yo ldoshi tanlanadi. ’ Y et uk lik dav ri . Yetuklik davri uch bosqichga bo linadi: yoshlik, ’ birinchi bosqichi va ikkinchi bosqichi. Yoshlik davri 23-28 yoshlardan iborat bo lib, bu davrning o ziga xos xususiyatlaridan biri ijtimoiy ’ ’ hayotning barcha jabhalarida kamolga erishgan shaxs sifatida faol ishtirok etish va ishlab chiqarishda mehnat faoliyatini amalga oshirishdan iboratdir. Yetuklik davrining birinchi bosqichiga 28-35 yoshlar kiradi yetuklik davrida odam o zining barcha kuch-quvvati, ’ qobiliyati, aql-zakovati, ichki imkoniyatlarini o z kasbiga, ijtimoiy ’ faoliyatiga, jamoat ishlariga to la safarbar qila oladi. Yetuklik davrining ’ ikkinchi bosqichi 36-55 (60) yoshlardagi erkak va ayollarni o z ichiga ’ oladi. Yetuklik davrining ikkinchi bosqichida qarilik alomatlari ko proq ’ o rin egallaydi, uning boshlanish nuqtasi 45-50 yoshlardir. Lekin ’ odamlarning o ziga xos xususiyatlariga ko ra bu, chegara turlicha, ’ ’ masalan, bu bir kishida 60 yoshda, boshqa birida esa 70 yoshda bo lishi ’ mumkin. Psixogerant ologiy a k ek say ish dav ri . Keksayish davriga 61 (56) - 74 yoshli erkak va ayollar kiradi. Bu davrdagi kishilar, xilma xil xususiyatlari, shaxslararo munosabatlari bilan boshqa yosh davrdagilaridan ajralib turadi. Mazkur yoshdagilarni shartli ravishda ikkiga ajratish mumkin: a)mutlaqo iste foga chiqqan, ijtimoiy faol  bo lmagan erkak va ayollar, b)nafaqaxo r erkan va ayollar, lekin ijtimoiy ’ ’ hayotning u yoki bu jabhalarida faoliyat ko rsatayotgan keskasik ’ alomatlari bosayotgan odamlar. Keksayish davrida biologik 9 organlarning zaiflashuvi psixik jarayonlarning ham o zgarishiga olib’ keladi. Ruhiy keksayish alomatlari ayollarda ertaroq paydo bo ladi. ’ Kek salik dav ri . Keksalik 75-90 yoshdagi erkak va ayollar kiradi va bunday odamlarning boshqa yosh davrlaridagi odamlardan keskin farqlanadigan xususiyatlari yaqqol ko zga tashlanadi. Keksalarni ’ jismoniy va aqliy faollikka moyil hamda passiv turmush tarziga ko nikkan qariyalar guruhiga ajratish mumkin ’ 1.2. Ongni rivojlanishi va unga ijtimoiy tarixiy tajribalarni o'zlashtirilishi Endilikda psixologik va xulq-atvor shakllanishida yangi pog onaga ko tarilish uchun organizm ichki tuzilishi va unda ’ ’ kechadigan jarayonlarni, irsiy axborotni o zgartirish shart emas. ’ «Oliy psixik vazifalar» tushunchasi fanga L.S.Vigotskiy tomonidan kiritilgan bo lib, bunday vazifalar sirasiga L.S. Vigotskiy tushunchali ’ tafakkur, mantiqiy xotira, ixtiyoriy diqqatni kiritgan edi. L.S. Vigotskiy shunday deb yozgan edi: «Oliy psixik vazifalar» tushunchasi va 10 tadqiqotlarimiz predmeti hodisalarning ikki guruhini o z ichiga oladi’ … Bular, birinchidan, madaniy rivojlanish va tafakkurning tashqi vositalari til, yozuv, hisob, rasm chizishni egallash jarayonlari; ikkinchidan, – chegaralanmagan va aniq belgilanmagan va an anaviy psixologiyada ’ ixtiyoriy diqqat, mantiqiy tafakkur, tushunchalarning hosil bo lishi deb ’ ataluvchi maxsus oliy psixik vazifalarning rivojlanish jarayonlari. Ularning ikkalasi ham birgalikda biz shartli ravishda bola hulq-atvori oliy shakllarining rivojlanish jarayoni deb ataydigan jarayonni hosil qiladi». Mehnat qurollari, belgili tizimlarning kashf etilishi, takomillashtirilishi va keng qo llanilishi yordamida insoniyat o z ’ ’ tajribasini turli matnlar, ijodiy mehnat mahsuli ko rinishida to plash ’ ’ va saqlab qolish, ta lim-tarbiya tizimi orqali uni avloddan-avlodga ’ o tkazish imkoniyatiga ega bo ldi. Keyingi avlod vakillari avvalgilari ’ ’ tomonidan ishlab chiqilgan bilim, malaka va ko nikmalarni ’ o zlashtirgan holda o z taraqqiyotlarini davom ettirdilar. ’ ’ Shu tarzda, asta-sekin asrdan asrga o tgan sayin odamlarning ’ ijodiy layoqatlari takomillashib bordi, borliq haqidagi bilimlari kengayib va chuqurlashib, insonni hayvonot dunyosi uzra yuksak pog onalarga ’ olib chiqdi. Vaqt o tishi bilan inson tabiatda o xshashi bo lmagan ’ ’ ’ ko plab jismlarni yaratdi va ularni takomillashtirdi. Bu jismlar insonga ’ moddiy va ma naviy ehtiyojlarini qondirish uchun xizmat qilish bilan ’ birga, inson qobiliyatlarini rivojlantirish uchun manba vazifasini o tadilar. ’ 11 Lekin insoniyat kashf etgan belgili tizimlar odamlar rivojlanishiga juda kuchli ta sir ko rsatdi. Ularning yuzaga kelishi matematika,’ ’ muhandislik, fan, san at, inson faoliyatining boshqa sohalari rivojiga ’ turtki bo ldi. Harfli ramzlarning paydo bo lishi axborotni yozib olish, ’ ’ saqlash va qayta ishlash imkoniyatini yaratdi. Axborotni yozib olish, saqlash va qayta ishlash usullarini takomillashtirishda erishilgan alohida muhim yutuqlar yangi ilmiy- texnikaviy inqilobga sabab bo ldi. Bular axborotni yozib olishning ’ – magnitli, lazerli va boshqa shakllari. Belgili tizimlar, ayniqsa, nutq odamlar tomonidan qo llanilishi ’ bilanoq, insonning o ziga ta sir ko rsatishning, o zini qabul etishi, ’ ’ ’ ’ diqqati, xotirasi, boshqa bilish jarayonlarini boshqarishning samarali vositasi bo lib qoldi. Insonga tabiat tomonidan ato etilgan his-tuyg u ’ ’ organlaridan iborat birlamchi signal tizimi bilan bir qatorda (I.P. Pavlov), so zlashuv layoqatidan iborat ikkilamchi signal tizimiga ham ’ egadir. Odamlarga tanish bo lgan ma noga ega bo lgan so zlar ’ ’ ’ ’ insonlar psixologiyasi va hulq atvoriga ularning o rnini bosa oladigan ’ jismlar kabi, ba zida esa tasavvur qilish qiyin bo lgan hodisa va ’ ’ jismlarni bildirish (abstrakt tushunchalar) orqali ulardan ham kuchliroq ta sir ko rsata boshladilar. Ikkilamchi signal tizimi insonning o zini ’ ’ ’ boshqarishi va muvofiqlashtirishining kuchli vositasi bo lib qoldi. ’ Idrok jismlilik, o zgaruvchanlik, anglanganlik; diqqat ixtiyoriy, xotira ’ – mantiqiy; tafakkur so zlashuv va abstraktlilik sifatlariga ega bo ldi. – ’ ’ So z inson hatti-harakatlarining asosiy boshqaruvchisi, ahloqiy ’ va madaniy qadriyatlar elchisi, inson tamadduni, hamda, uning idrokli 12 va ahloqiy barkamolligi manbai va vositasi bo lib qoldi. ’ Uning o zi ta lim ’ ’ va tarbiya berishning bosh omili sifatida namoyon bo ldi. So z ’ ’ yordamida individ insonga shaxsga aylandi. Odamlarning – shakllanishida nutq muloqot vositasi sifatida alohida ahamiyat kasb etdi. Uning rivojlanishi dunyoning turli burchaklarida istiqomat qiluvchi va turli tillarda so zlashuvchi odamlarning o zaro aqlan va madaniy ’ ’ boyishiga ko mak berdi. ’ Taxminan 17 asr o rtalarigacha bo lgan davrda ko pchilik inson va ’ ’ ’ hayvonlar o rtasida tanasining ichki tuzilishi va hulq-atvorida, ’ shuningdek, kelib chiqishida ham hech qanday umumiylik bo lishi ’ mumkin emasligi haqida fikr yuritgan edi. So ngra tana mexanikasining ’ umumiyligi tan olinib, inson psixikasi va hulq-atvori o rtasidagi ’ tafovutlar saqlanib qoldi (17-18 asr). 1872 yilda Ch. Darvin o zining ’ «Odam va hayvonlar hissiyotlarining ifodalanishi» kitobini chop ettirdi, bu kitob biologik va psixologik hodisalar o rtasidagi aloqani tushunib ’ yetishda burilish yasadi. O zining bu asarida Darvin evolyutsiya ’ tamoyilining hayvonlarning faqat biologik rivojlanishiga emas, balki ularning psixologik, hamda, hulq-atvor rivojlanishiga ham qo llanilishi ’ mumkinligini isbotladi. Uning fikriga ko ra, hayvon va odam hulq-atvori ’ o rtasida umumiylik ko pchilikni tashkil etadi. O zining bunday nuqtai ’ ’ ’ nazarini u hayvonlar va odamlarda turli emotsional holatlarning tashqi ifodalanishi ustidan olib borgan kuzatishlaridan kelib chiqqan holda asoslab berdi. Shu davrdan boshlab, inson va hayvonlar psixikalarini tadqiq etish ishlari jadallik bilan boshlab yuborildi. Boshlang ich davrda ’ Darvinning ta siri ostida bu ishlar hissiyotlar va tashqi reaktsiyalar ’ 13 ustida olib borilgan bo lsa, keyinchalik amaliy fikrlash sohasiga ham’ yoyildi. XX asrda hayvonlar o rtasidagi temperamentlarning alohida ’ tafovutlari tadqiqotchilarda qiziqish uyg otdi (I.P. Pavlov), so ngra odam ’ ’ va hayvonlar kommunikatsiyasida, hulq-atvorning guruhli shakllarida va bilish mexanizmlaridagi o xshashliklarni izlash ishlari boshlab ’ yuborildi. Inson va hayvonlar o rtasida mavjud bo lgan tafovutlarni ’ ’ aniqlashdan avval shunga o xshash tadqiqotlarning natijalarini bilish ’ pedagog uchun qanchalik ahamiyatga ega ekanligi haqidagi savolga javob topish zarur. Hayvon psixologiyasi va hulq-atvoriga tegishli barcha mavjud bo lganlar egallanishi mumkin bo lgan ikki usuldan biri ’ ’ orqali: irsiyat tomonidan berilishi yoki tabiiy bilish jarayonida o zlashtirilishi mumkin. Irsiyat tomonidan o tkaziladigan belgi va ’ ’ xususiyatlar ta lim-tarbiyaga bo ysunmaydi; hayvonda o z-o zidan paydo ’ ’ ’ ’ bo ladigan xususiyat odamda ham maxsus ta lim-tarbiya jarayonisiz ’ ’ yuzaga kelishi mumkin. Insonni o rganishda uni hayvonlar bilan ’ qiyoslashtirish orqali bir xilda anatomik va fiziologik kurtaklarning mavjudligida inson o z psixologiyasi va hulq-atvorida hayvonga ’ nisbatan yuksakroq rivojlanish darajasiga erishgan ekan, u holda bu yutuq ta lim va tarbiya orqali ongli ravishda boshqarish mumkin bo lgan ’ ’ bilishning natijasidir. Shunday qilib, inson va hayvonlarni qiyosiy psixologik-hulq atvor jihatdan tadqiq etish bolalarga ta lim-tarbiya ’ berish mazmuni va metodlarini to g ri, ilmiy asoslangan ravishda ’ ’ aniqlash imkonini beradi. Insondagi kabi, hayvonlarda ham bilish xususiyatiga ega, ularga olamni oddiy hissiyotlar ko rinishida idrok ’ qilib, axborotni eslab qolish imkonini yaratuvchi tug ma boshlang ich ’ ’ 14 layoqatlar mavjud. Barcha asosiy bo lgan his-tuyg ular: idrok, ko rish,’ ’ ’ eshitish, sezish, hid va ta m bilish, teri sezuvchanligi va boshqalar odam ’ va hayvonlarda dunyoga kelishlari bilan tarkib topgan bo ladi. Lekin ’ taraqqiy etgan insonning idrok qilishi va xotirasi hayvonlar va chaqaloqlarning shunga o xshash vazifalaridan farq qiladi. Bu farqlarni ’ bir necha sohalar bo yicha ko rsatib o tish mumkin: 1. Odamda ’ ’ ’ hayvonlardan farqli ravishda muvofiqlashgan bilish jarayonlari alohida sifatlarga ega: idrok qilish jismliligi, doimiyligi, anglanganligi; – xot ira ixtiyoriyligi va belgilanganligi (inson tomonidan axborotning eslab – qolish, saqlash va ishlatishning maxsus, madaniy jihatdan ishlab chiqilgan vositalarning qo llanilishi) bilan ajralib turadi. Aynan shu ’ sifatlar inson tomonidan hayoti davomida egallanib boriladi va ketsinchalik ta lim olish orqali rivojlantiriladi. 2. Hayvonlar ’ xot ira si insonlarnikidan farqli ravishda chegaralangandir. Ular o z hayoti ’ davomida o zlari egallashi mumkin bo lgan axborotni qo llay oladilar, ’ ’ ’ xolos. O zlaridan keyingi avlodga irsiy saqlanib qolishi mumkin bo lgan ’ ’ va genotipda o z ifodasini topgan belgi va xossalarni o tkazadilar. ’ ’ Tajribaning qolgan qismi hayvonning nobud bo lishi bilan qaytarib ’ bo lmaydigan darajada kelajak avlod uchun o z ahamiyatini yo qotadi. ’ ’ ’ Insonda buning hammasi boshqacha tarzda kechadi. Uning xot ira si che-ksizdir. Inson benihoya ko p miqdordagi axborotni, unda bunga ’ zaruriyati bo lmasa ham, yod olib, xotirada saqlab va nazariyada ’ ifodalay olishi mumkin. Buning uchun odamlar axborotni yozib olishning belgili tizimi va vositalarini kashf etganlar. Ular axborotni yozib olib, uni saqlashdan tashqari, avloddan-avlodga moddiy va 15 ma naviy buyumlar orqali belgili tizimlar va vositalardan foydalanishni’ o rgatishni ham o tkazishlari mumkin. 3. Shuningdek, inson va ’ ’ hayvonlar tafakkuridagi tafovutlar ham yaqqol ko zga tashlanadi. Bu ’ ikki nomlari tilga olingan tirik mavjudotlar dunyoga kelishlari bilan ko rgazmali-harakat ko rinishidagi oddiy amaliy masalalar yechimini ’ ’ topish kabi yashirin, ammo yuzaga chiqishi tayin bo lgan layoqatga ega ’ bo ladilar. Lekin, idrok taraqqiyotining keyingi ikki ’ – k o rgazmali- ’ t asav v ur va so zlashuv -mant iqiy ’ tafakkur bosqichlarida ular – o rtasida keskin farqlar namoyon bo ladi. Faqat yuqori tuzilgan ’ ’ hayvonlargina tasavvurlarni qo llay oladilar, shu bilan birga, bu fikr ’ fanda hanuzgacha bahslarga sabab bo lmoqda. Odamda ushbu layoqat ’ ikki-uch yoshlarda namoyon bo ladi. So zlashuv-mantiqiy tafakkurga ’ ’ keladigan bo lsak, hayvonlarda idrokning bu turiga tegishli belgilar ’ ko rinmaydi, chunki ular mantiqni ham, so zlar ma nosini ham udda ’ ’ ’ qilolmaydilar. 4. Hayvonlar va odamda hissiyotlar ifodalanishining taqqoslanishi haqidagi masala o rganilishining murakkabligi bilan ’ ajralib turadi. Uni hal etishdagi qiyinchilik odam va hayvonlarga xos bo lgan birlamchi hissiyotlar tug ma xususiyatga ega ekanliklarida o z ’ ’ ’ aksini topgan. Shu bilan birga, inson hayvonlarda mavjud bo lmagan ’ yuksak ahloqiy his-tuyg ularga ega. 5. Olimlar odamlar va hayvonlar ’ hulq-atvori motivatsiyasidagi umumiylik va tafovutlar masalasini hal etishga juda katta kuch va vaqt sarfladilar. Ularning ikkalasida ham ko p ’ sonli umumiy, organik xususiyatli ehtiyojlar mavjud. Shu bilan birga, shunday ehtiyojlar borki, insonlar va hayvonlar o rtasidagi farqlar ’ haqidagi masala shu vaqtgacha munozaralarga sabab bo lmoqda. Bu ’ – 16 muloqot , alt ruizm , ust unlik , t ajov uzk orlik ka bo lgan ehtiyojlar.’ Ularning boshlang ich belgilarini hayvonlarda kuzatish mumkin, xuddi ’ shuningdek, hozirgacha ularning insonga irsiyat orqali berilishi yoki ijtimoiylashtirish natijasida egallanishi aniq ma lum emas. Shuningdek, ’ inson shunga yaqin bo lgan o xshashliklar hyech bir hayvonda ’ ’ kuzatilmaydigan maxsus ijtimoiy ehtiyojlarga ham ega. Bunda ma naviy ’ ehtiyojlar, ahloqiy qadriyat asosiga ega ehtiyojlar, ijodiyot bilan bog liq ’ ehtiyojlar, barkamollikka erishishga bo lgan ehtiyoj, estetik va boshqa ’ qator ehtiyojlar nazarda tutiladi. Shunday qilib, inson o zining ’ psixologik sifatlari va hulq-atvor shakllari bilan hayvonlarga qisman o xshash va ulardan qisman farq qiluvchi ijtimoiy-tabiiy mavjudotdir. ’ Uning hayotidagi tabiiy va ijtimoiy asoslar birgalikda mavjud bo lishi, ’ ba zida esa bir-biri bilan raqobatlashishi mumkin. Ong inson ’ tomonidan voqyelikni aks ettirishning yuksak darajasi bo lib ’ hisoblanadi. Inson ongining birlamchi psixologik xossasi o zini bilish ’ subyekti sifatida his etish, mavjud va tasavvurdagi voqyelikni xayolan tasvirlash layoqati, shaxsiy psixik va hulq-atvor holatlarini nazorat qilish, ularni boshqara olish, atrofdagi reallikni tasavvurlar shaklida ko rish va idrok qilish layoqati kabilarni o z ichiga oladi. O zini bilish ’ ’ ’ subyekti sifatida his etish insonning olamni o rganish va bilishga, ya ni, ’ ’ olam haqida u yoki bu darajada aniq bilimlarni egallashga tayyor va layoqatli, bu olamdan bo lak qilingan mavjudot sifatida anglashini ’ bildiradi. Ongsizlik (uyqu, gipnoz, kasallik va sh.o .) holatlarida bunday ’ layoqat yo qoladi. ’ X ay olan t asav v ur qilish va v oqy elik ni t asv irlash – ongning ikkinchi muhim psixologik xossasi. U, ong kabi yaxlitligicha, 17 iroda bilan uzviy bog langan. Odatda, tasavvurlarni ongli boshqarish va’ tasavvur qilish haqida ularning inson iroda kuchi yordamida yuzaga kelgan va o zgarishlarga uchragan holatlarda so z yuritiladi. Ushbu ’ ’ holatda inson ixtiyoriy, ya ni, ongli ravishda atrofni idrok ’ O zlashtirish jarayonining tavsifi ’ Harakatda motor, sensor va markaziy tarkibiy qismlarni ajratish mumkin. Ular mos holatda bajarish, nazorat yoki boshqarish vazifalarini bajaradilar. Faoliyat davomida inson tomonidan qo llaniladigan harakatni bajarish, nazorat va boshqarish uslublari ’ ushbu faoliyatning usullari deb ataladi. Ko rsatilgan har bir vazifa insonda ongli, shu bilan birga, ongsiz ’ ravishda ham amalga oshirilishi mumkin, masalan, inson tomonidan so zlarni talaffuz qilish uchun zarur bo lgan qizilo ngach harakatlari ’ ’ ’ tizimi inson tomonidan umuman anglanmaydi, lekin inson aytmoqchi bo lgan jumlalar ma nosi va grammatik shakllar ong darajasida doimo ’ ’ oldindan bilinadi. Ba zi bir harakatlar ongli va ongsiz boshqarish ’ darajalarida bajarilishi mumkin. Masalan, yurish xarakatlarning – ko p qismi ongsiz ravishda bajariladigan faoliyatga misol bo la oladi. ’ ’ Lekin dor ustida yurishda xuddi shu harakatlarni bajarish, ularning sensor nazorati va markaziy boshqarilishi o ta zo riqqan holatdagi ’ ’ anglash obyektiga aylanadi. Teskari hodisa ro y berishi ham mumkin, ’ bunda harakatning ma lum tomonlari avval izchil tarzda ongli ’ boshqarilishni talab etadi, so ngra esa borgan sayin ong ishtirokisiz ’ amalga oshirila boshlaydi, bunday holat avtomatlashtirish deb nomlanadi. Odamda maqsadga muvofiq harakatlarning aynan 18 shunday xususiy avtomatlashtirilgan holatda bajarish va boshqarish k o nik ma ’ deb ataladi. Psixologiyada ko nikma ongli harakatning ’ avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi sifatida ta riflanadi. Shuni ta kidlash ’ ’ lozimki, bunday holatda aynan harakatlarning ongsiz boshqarilishi haqida so z yuritiladi, chunki faoliyatlar boshqariluvi va harakatlar ’ boshqariluvi bu boshqa-boshqa tushunchalar hisoblanadi. – Harakatlarning oshib borayotgan avtomatlashuvi bir vaqtning o zida ’ bunday harakatlarga tegishli bo lgan harakatlarni ongli boshqarishning ’ kengayishi ham kuzatiladi. Harakatning u yoki bu tarkibiy qismlarini avtomatlashtirish faqatgina ongli boshqaruv obyektining joyini o zgartirib, harakatning umumiy maqsadlarini, bajarish sharoitlarini, ’ natijalar nazorati va baholanishini ong doirasiga olib chiqadi. Bunday xususiy avtomatlashtirish tufayli amalga oshish imkoniyatiga ega bo lgan harakat tuzilishining o zgarishlari quyidagilardan iborat bo ladi: ’ ’ ’ 1. Harakatlarni bajarish usullari o zgaradi. Bungacha ajratilgan ’ holatda bajarilib kelinayotgan bir qator xususiy harakatlar o zining ’ tarkibidagi alohida oddiy harakatlar o rtasida uzilishlar bo lmagan ’ ’ yagona aktga, bitta murakkab harakatga qo shiladi. Xuddi shunday, ’ o quvchi husnixat yozishni boshlaganida ko plab ortiqcha harakatlarni ’ ’ bajaradi: tilini chiqaradi, tanasini qimirlatadi, boshini egadi va h.k. Faoliyatni o zlashtirib olish bilan barcha zarur bo lmagan harakatlar ’ ’ yo qoladi. ’ O rindoshlik , ’ ya ni, harakatlarni bir vaqtning o zida ikki qo l ’ ’ ’ bilan bajarish usuli paydo bo ladi. 2. Harakat ustidan sensorlik nazorati ’ usullari o zgaradi. Harakatni bajarish ustidan ’ k o ruv nazorat i ’ mushak nazorati (kinestetikaviy) bilan almashinadi. Misol tariqasida 19 klaviaturada qaramasdan harflarni terish, malakali chilangarning ko ruv’ nazoratisiz bolg a urishi va boshqalarni keltirish mumkin. Harakat ’ natijalarining nazorati uchun muhim bo lgan aniqlovchilarni tezda ’ belgilash va ajratish layoqati rivojlanadi . 3. Harakatning markazdan boshqarilish usullari o zgaradi. Diqqat faoliyat usullarini idrok qilishdan ’ ozod bo lib, asosan, sharoitga va faoliyatlar natijalariga qaratiladi. Ba zi ’ ’ bir hisoblashlar, masalalar yechimlari va boshqa aqliy muolajalar tezlik bilan va qo shilgan holatda (ichki sezgi) amalga oshishni boshlaydi. ’ Xuddi shunday, masalan, dvigatelning zo riqqan ovozini eshitgan ’ haydovchi o ylab o tirmay, qaysi o tkazgichni yoqish kerakligini darrov ’ ’ ’ tushunib oladi. Faoliyat usullarida bu o zgarishlar qanday paydo bo ladi, ’ ’ ularning psixologik mexanizmi qanday? O z asosida bu mexanizm ’ t adqiqot urinishlari va t anlash dan iborat. Odam ma lum faoliyatni ’ bajarishga urinib ko radi, uning natijasini nazorat qiladi. Samarali ’ harakatlar, o zini oqlagan boshqarish aniqlovchilari va usullari as-ta- ’ sekin tanlab olinadi va mustahkamlanadi, samarasiz va o zini ’ oqlamaganlari kuchsizlantiriladi va tanlanadi. Egallanish maqsadida, tushunib olishga tayangan va ongli nazorat, hamda tuzatishlar kiritish bilan birga ma lum xarakatlar yoki faoliyat turlarini qayta-qayta bajarish ’ mashq qilish (o rganish) deb ataladi. ’ Inson faoliyati xususiyatining o rganilishi va o zgarilishi bu ’ ’ harakatlarni bajarishda uning psixik faoliyati tuzilishidagi o zgarishlarni ’ aks ettiradi. Ongli nazorat va tuzatishlar bilan hamohang bo lgan har ’ bir yangi urinish masala amallarini va usullarinigina eslab qolishda aks etmaydi. U, odatda, masalani ko rib chiqish vositalari, uni yechish ’ 20 usullari, faoliyatni boshqarish vositalarining o zgarishiga olib keladi.’ Ko nikmaning shakllanishida yetakchi vosita bo lib, nutq faoliyati ’ ’ – kuzatiladigan va bajariladigan faoliyatlarning inson tomonidan so z ’ bilan ifodalanishi, shuningdek, har tomonlama muk ammal faoliy at – amalga oshirilishi zarur bo lgan faoliyat obrazini tasavvurda hosil qilish ’ hisoblanadi. Odamda ko nikmalar shakllanish mexanizmlarining ’ alohida xususiyatlari ularning shakllanish jarayoni qonuniyatlarini belgilab beradi. Ko nikma odamda ’ ongli avtomatlashtirilgan faoliyat sifatida paydo bo ladi. U faoliyatning avtomatlashtirilgan usuli sifatida ’ o z vazifasini bajaradi. Uning vazifasi ongni faoliyat usullarini bajarish ’ ustidan nazoratdan xalos etish va uni faoliyat maqsadi, shuningdek, sharoitlariga qaratishdan iborat. Bu jarayonning asosiy bosqichlarini quyidagi ko rinishda tasvirlash mumkin: 5.1Jadval Ko nikma rivojlanishi ’ ’ bosqichlari Ko nikmaning xususiyati Ko nikma maqsadi Harakatni ’ ’ bajarishning o ziga xos xususiyatlari 1. Tanishti ruvchi. Xarakatlarni ’ anglash va ularni taqdim etish. Harakatni bajarish usullari bilan tanishish. Maqsadni aniq, lekin unga erishish usullarini g ira- shira ’ tushunish; harakatda juda qo pol xatolarga yo l qo yish. 2. Tayyorlov ’ ’ ’ (tahliliy). Ongli, lekin uquvsiz bajarish. Harakatning alohida elementlarini Harakat bajarish usullarini aniq tushunish, lekin ularni noaniq va tayinsiz bajarish; ortiqcha harakatlar egallash; ularni bajarish usullarining tahlili. ko p, diqqat o ta zo riqqan holatda; harakatlarda ’ ’ ’ diqqatning jamlanganligi; salbiy nazorat. 3. Barqarorlashtiruvchi (sun iy). Harakat elementlarini avtomatlashtirish. Sodda harakatlarning ’ gallanishi va yagona harakatga birlashuvi. Harakatlar sifatining oshishi, 21 ularning qo shilib, ortiqchasining bartaraf etilishi, diqqatning natijaga’ o tkazilishi; nazoratning yaxshilanishi, mushaklar nazoratiga o tish. 4. ’ ’ O zgaruvchi (vaziyatli). Vaziyatga egiluvchan moslashuvchanlik. Faoliyat ’ xususiyatini ixtiyoriy boshqarishni egallash. Harakatlarni maqsadga muvofiq holda epchillik bilan bajarish; maxsus sensorli bog lovchilar ’ asosida nazorat qilish; aqliy bog lovchilar (ichki sezgi). Ko nikmalar bilan ’ ’ birga malakalar ham, faoliyatning tarkibiy qismlari bo lib hisoblanadi va ’ uning tuzilishida o z o rniga ega. «Malakalar» atamasi subyektda mavjud ’ ’ bo lgan bilimlar va ko nikmalar bilan faoliyatni maqsadga muvofiq ’ ’ ravishda boshqarish uchun zarur bo lgan psixik va amaliy ’ harakatlarning murakkab tizimini egallashni bildiradi. Malakalarni shakllantirish bilimlarda mujassamlangan axborotni, shuningdek, jismdan olinadigan axborotni, bu axborotni aniqlashga doir amallarni, ularni tuzish va faoliyat bilan solishtirishni qayta ishlash bo yicha ’ amallar tizimini egallashdan iborat. Malakalarni shakllantirish, ularni egallash jarayoni turli yo llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Asosan, ’ ikki yo lni ajratib ko rsatadilar. Ularning birinchisida ta lim oluvchi zarur ’ ’ ’ bilimlarga ega bo ladi, ularni qo llashga doir vazifalar qo yiladi, va ’ ’ ’ o quvchining o zi axborotni qayta ishlash va faoliyat usullarini aniqlagan ’ ’ holda masalaning yechimini izlashga harakat qiladi. Bu yo l ’ samaradorligi kamroq bo lsada, ta limda keng qo llaniladi. Ikkinchi yo l ’ ’ ’ ’ bilimlarni qo llash uchun zarur bo lgan o quvchi ruhiy faoliyatining ’ ’ ’ o qituvchi tomonidan boshqarilishidan iborat. Bunday vaziyatda ’ o qituvchi o quvchini belgi va amallar bo yicha tanlash bilan tanishtiradi, ’ ’ ’ qo yilgan masalalarni yechish uchun olingan axborotni qayta ishlash va ’ 22 qo llashga doir o quvchining faoliyatini tashkillashtiradi. Hozirda bu usul’ ’ pedagogik psixologiyada jadallik bilan qo llanilib kelinyapti. Inson ’ faoliyati ongli faollik sifatida ongning shakllanishi va taraqqiy etishi bilan bog liq ravishda shakllanadi va rivojlanadi. U har doim insonning ’ atrofdagilar bilan munosabatlarning muayyan tizimida amalga oshiriladi. Faoliyat hamkorlikdagi faoliyat xususiyatiga ega bo ladi. ’ Uning natijalari atrof-olamga, odamlar hayoti va ularning taqdiriga o z ’ ta sirini o tkazadi. Inson tomonidan yaratilgan faoliyat mahsulotlari ’ ’ uning vafotidan keyingi hayotini davom ettiradi. Boshqa so zlar bilan ’ aytganda, faoliyatda inson shaxsi namoyon bo ladi va bir vaqtning ’ o zida faoliyat uning ’ shaxsini shak llant iradi . Faoliyat atrof-olamni, shuningdek, insonning o zini bilishga v o zgartirishga qaratilgan ongli ’ ’ faollikdir. Lekin bu faollik ta lim va tarbiya ta siri ostida rivojlanish ’ ’ davomida asta-sekin maqsadga yo naltirilgan ongli faoliyat shakllariga ’ ega bo ladi. Yosh bolaning bunday faolligi avval ’ impulsli hulq-at v or xususiyatiga ega bo ladi. Hayotining dastlabki kunlarida bolaning hulq- ’ atvori sodda tug ma mudofaviy, ozuqaviy, labirintli (tebratganda ’ – tinchlanish) va keyinchalik esa yo nalishli-tadqiqiy reaktsiyalar bilan – ’ cheklanadi. Ularning asosida bir yil davomida t adqiqiy hulq-at v or rivojlanadi. Bir yoshda o qitish va taqlid qilish ta sirida ’ ’ amaliy hulq- at v or shakllana boshlaydi. Uning yordamida bola narsalardan foydalanishning insoniy usullarini va ularning ijtimoiy amaliyotdagi ahamiyatini o zlashtiradi (krovatiga uxlash uchun yotish, ovqatni qoshiq ’ bilan yeyish, koptok bilan o ynash, qalam bilan rasm chizish). ’ 23 Faollikning ushbu shakllari bilan birlikda bolaning o z ehtiyojlari va’ istaklarini qondirishga Faoliy at ning asosiy t urlari e rishishda, ijtimoiy talablar va ma lumotlarni o zlashtirishda ko mak beruvchi ’ ’ ’ – k ommunik at iv hulq- at v or rivojlanadi. Avval bu hulq-atvor nutqqacha bo lgan shakllarda ’ namoyon bo ladi (qichqiriq, mimika, imo-ishora). So ngra bola faollik ’ ’ bilan insoniy muloqot, o zaro ta sir va axborot almashinuvining bosh ’ ’ vositasi – nut qiy hulq-at v or ni o zlashtira boshlaydi. Nutqni egallash ’ tasvirlarni buyum va harakatlardan ajratish, ahamiyatli holatlarni bo rttirib ko rsatish, ularni qayd etish va hulq-atvorni boshqarishda ular ’ ’ bilan amallarni bajarish uchun hal qiluvchi dastlabki shart-sharoitlarni yaratadi. Shunday qilib, faoliyat bu inson bilan atrofidagi olam – o rtasidagi real aloqa o rnatiladigan voqyelikka bo lgan faol munosabat ’ ’ ’ shakli. Inson faoliyatda o zining ichki xossalarini ochib borib va tadbiq ’ etib, buyumlarga nisbatan suby ek t , odamlarga nisbatan esa shaxs sifatida namoyon bo ladi. Hozirgi zamon kishisi faoliyatning har xil ’ turlari bilan shug ullanadi. Faoliyat turlari shunchalik ko pki, ularning ’ ’ hammasini tasavvur qilib ham, ta riflab ham bo lmaydi, chunki barcha ’ ’ faoliyat turlari inson ehtiyojlari bilan bog liqdir, ehtiyojlarning ko p qismi ’ ’ esa odamlarning individual xususiyatlari tomonidan belgilanadi. Shunday bo lsada, barcha insonlarga xos bo lgan faoliyatning asosiy ’ ’ turlarini ajratish va umumlashtirish mumkin. Ular hamma odamlarga xos bo lgan umumiy ehtiyojlarga mos keladi. Aniqroq aytadigan bo lsak, ’ ’ ularga har bir odam rivojlanish jarayonida muqarrar ravishda boshidan o tkazadigan ijtimoiy faollik turlarini kiritishimiz mumkin. Bunday ’ 24 faoliyat turlari bo lib muloqot, o yin, o quv va mehnat hisoblanadi.’ ’ ’ Muloqot o zaro munosabatda bo lgan odamlar o rtasida axborot ’ ’ ’ almashinuvga, aloqalar, ular orasida bir-birini tushunish va ochiq munosabatlarni o rnatishga yo naltirilgan faoliyat turi sifatida ’ ’ o rganiladi. Ushbu tushuncha «Muloqot» mavzusida batafsil ko rib ’ ’ chiqiladi. Yuqori psixik funksiyalarni shakllanishi Inson ongi ijtimoiy chuqur tabiatga ega. U predmetli faoliyat jarayonida, bolaning kattalar bilan muloqotida, kattalarning bir birlari bilan muloqot jarayonlarida shakllanadi va boshlanishidan ijtimoiy xarakterga ega. Muloqot jarayonida bolaga umuminsoniy tajribalarning asosi beriladishuning uchun individual psixologik, alohida shaxs psixologiyasi ijtimoiy holat hisoblanadi. Agar umuminsoniy tajribani berish jarayonida so zlar alohida ahamiyat ’ kasb etsa, iboralar ham insoniy tajribalarni yetkazishida muhim rol o ynaydi. ’ Munosabatlar kommutasiyasi hissiy tajribadan ongning murakkab rasional shakllariga o tishda muhim ahamiyat kasb etadi. ’ Tilga ta sir qilishning uch shakli ham mavjud. Insonning tilida ’ nafaqat so zlar saqlanadi, unda mantiqiy tizimlar ham mavjud. Bular ’ tashqaridan kelgan ma lumotlarni nafaqat qabul qilish, balki tahlil ’ qilish qobiliyatiga ega. Demak til insonda mantiqiy xulosalar chiqarish imkoniyatini beradi. 25 Yosh bola o zining individual tajribalariga tayanib xulosa’ chiqarish imkoniyatiga egadir. Olovni tanani kuydirishini ota onasidan bilish yoki o zining hissiy sezgisi orqali ham bilish mumkin. Agar inson ’ faqat o z tajribasiga tayanib xulosa chiqarsa, uning individual ’ imkoniyatlari cheklangan bo lar edi. Shuning uchun ham til orqali ’ mantiqiy fikrlarni aniqlash mumkin. O z tajribasiga tayanmay, mantiqiy munosabatlar asosida xulosa ’ chiqarish imkoniyati bilishning yangi rasional va mantiqiy shakllari uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Hattoki voqyealar ishtirokchisi bo lmagan taqdirda ham ’ o zining bilish va mantiqiy strukturasiga tayangan holda xulosa ’ chiqarish imkoniyatini beradi. Tilning mantiqiy tizimida insonga tayyor tafakkurning dinamik quroli beriladi, shu tariqa mantiqiy strukturalar o zlashtiriladi, insonni ’ bilish imkoniyatlari ortadi. II BOB. O'SMIRLIK, O'SPIRINLIK VA KEKSALIKNING YOSH VA JINSIY FAOLIYATI 2.1. O'smirlik va o'spirinlik davri psixologiyasi yosh va jins xususiyatlari 0 ‘smirlik insonning balog'atga yetish davri bo‘lib, o‘ziga xos xususiyati bilan kamolotning boshqa pog‘onalaridan keskin farqlanadi. 0 ‘smirda 26 ro‘y beradigan biologik o‘zgarishlar natijasida uning psixik dunyosida tub burilish nuqtasi vujudga keladi. Balog‘at davriga 11 (12) -15 yoshli qizlar va o‘g‘il bolalar kiradilar. Kamolotning mazkur pallasida jismoniy o‘sish va jinsiy yetilish amalga oshadi. Bolaning bo‘yi 11-12 yoshida 6 -7 sm, hatto 10 sm gacha o‘sishi mumkin. Biroq bu bosqichda qizlar o ‘g‘iI bolalarga qaraganda tezroq 0‘sadilar. 0‘smir 13- 14 yoshga to'lganda har ikkala jins o'rtasida bo*yning o ‘sishi qariyb baravarlashadi. 0 ‘n besh yoshga qadam qo‘yganda esa o ‘g‘il bolalar qizla rn i ortda qoldirib ketadilar. Shundan keyin to um r ing oxirigacha o‘sishda o‘g‘il bolalar ustunlik qiladilar. 0 ‘smirlik davrida bo‘y bilan tana nomutanosib ravishda o‘sadi, natijada bolalar oriq, nimjon va uzun bo‘yli bo‘lib ko‘rinadilar. 0 ‘smirlarda yurakning hajmi va tiriklik sig‘imi har yili 25 foiz kattalashib boradi. Bo‘yning jadal o‘sishi va tana og‘irligining ortishi bilan qon hamda kislorodga ehtiyoj ham ortadi, bu ehtiyoj yurak hajmining kengayishi va funksional faoliyati ko‘rsatkichlarining boyishi evaziga ta ’minlanadi. Mazkur davrda tananing umumiy hajmidan 7-8 foizini qon tashkil qiladi, qon bosimi birmuncha oshadi, simob ustunining 110-115 mm darajasida bo‘ladi. Yurak qisqarishining chastotasi bir qadar sekinlashadi, masalan, 11 yoshda da q iqada 8 5 - 90 marta urgan bo‘lsa, 14-15 yoshlarda 70 martagacha pasayadi.Yurak kengayishi bilan birga qon tomirlari ham yo‘g‘onlashadi. Qon aylanishi tizimining qayta qurilishi, vegetativ, nerv sistemasidagi beqarorlik qon aylanishini buzadi va o‘smirda ba’zan qon bosimining ortishi ro‘y beradi. Qon 27 aylanishining o‘zgarishi qizlarda og‘irroq kechadi, chunki ularda yurak vaznining ortishi oldinroq boshlanib, oldinroq yakunlanadi. 0 ‘smirlik davrida nafas olish organlari jadal rivojlanadi. 0 ‘pkaning tiriklik sig‘imi quyidagicha bo'l adi: o‘g ‘il bolalarda-11 yoshda 1900- 2000 ml; 15 yoshda 2600-2700 mm.qizlarda-11 yoshda 1800-1900 ml; 15 yoshda 2500-2600 ml. Shuning uchun nafas olish har daqiqada 2 marta kamayadi. 0 ‘g‘il bolalar qorin bilan, qizlar esa ko‘krak bilan nafas ola boshlaydi l ar. Ko‘krak qafasi, nafas olish muskullari tez o‘sa boradi va jinsiy yetilishni kuchaytiradi. 11-12 yoshdagi o‘smi r ing ichki sekresiya bezlari qayta quriladi. Gipofizning old qismi ishlab chiqaradigan gormonlar gavdaning o‘sishini ta’minlaydi. Gipofizning o‘rta qismi kuchayishi sababli pigmentlar almashinishi o‘zgaradi, natijada soch qorayishi, yuzlaming oqarishi namoyon bo‘ladi. Gipofiz bilan bir qatorda qalqonsimon bezning funksiyasi ham k u chayadi. Qalqonsimon bez ishlab chiqaradigan tiroksin gormoni organizmda modda almashinuvi va energiya sarfini keskin orttiradi. Markaziy nerv sistemasida qo‘zg‘aluvchanlik o‘zgaradi natijada yaqqol his-tuyg‘ular tug‘ila boshlaydi. Qalqonsimon bez faoliyatining kuchayishi qo‘zg‘aluvchanIik, asabiylashish va toliqishni keltirib chiqaradi. Bosh miya qobig‘ida tormozlanish jarayonining susayishi shiddatli emotsional kechinmalami vujudga keltiradi, hulq-atvorda parokandalik, g‘ayritabiiylik paydo boiadi. Qalqonsimon bez funksiyasining o‘zgarishi va modda almashinuvining buzishi sababli 28 o‘smirda semirish ro‘y beradi.Mazkur yosh davrida jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. Balog‘atga yetishning birlamchi va ikkilamchi alomatlari o‘sa boshlaydi: o‘g‘iI bolalarda ovoz o‘zgaradi, yo‘g‘onlashadi, mo‘ylov va soqol paydo bo‘ladi, qizlarda esa ko‘krak bezlari rivojlanadi va hokazo. Natijada boshqa jinsga qiziqish ortadi, orzu, xohish, nozik tuyg‘u, sog'inch, iztirob kabi kechinmalar paydo bo‘ladi.0 ‘smirlar jinsiy yetilish sirlarining 17 foizini ota-onadan, 9 foizini o*qituvchilardan, 4 foizini maktab vrachidan va qolgan yashirin jihatlari, holatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlami ko‘cha-ko‘ydan, o'rtoqlari va dugonalaridan eshitib bilib oladilar. Kutilmagan holatlar va ma’lumotlar ularning xatti- harakatini chigallashtiradi, yakkalik olamiga berilish boshlanadi, fe’l- atvorda ayrim illatlar paydo bo‘ladi. Goho o‘smirlar orasida axloqan tubanlashuv hollari ro‘y berishi mumkin. Ulami bunday qiliqlardan порок guruh va to‘dalardan xalos etish maqsadga muvofiqdir.Ijtimoiy hayotda yaramas odatlami keltirib chiqaruvchi anchagina manbalar bor: birinchidan, kino zallari va televidenieda o‘smirlarga to‘g ‘ri kelmaydigan fillarga ruxsat qilinishi; ikkinchidan, jamoat joylarida va ko‘cha-ko‘yda kattalaming nojoiz qiliqlar ko‘rsatishIari; uchinchidan ta’limda biologik o‘sish to‘g‘risida yetarli bilimlar berilmasligi; to‘rtinchidan, vrachlaming bu sohada keng ko‘lamda ish olib bormasligi; beshinchidan, ota-onalarda fiziologik va psixologik bilimlar yetishmasligi; oltinchidan, o‘smir bolalar va qizlarga mo‘ljallangan materiallaming kamligi va hokazolar. 0 ‘smirlik yosh davrida inson psixikasiga oid materiallardan shu narsa .na’lumki, ushbu taraqqiyot bosqichida fiziologik jihatdan rivojlanish 29 odatda notekis amalga oshadi. Biroq hozirgi davrda (XXI asrda) biz ilk o‘spirinlarning rivojlanishi to‘g‘risida mulohazalar yuritar ekanmiz, shuni alohida ta’kidlash joizki, ularda fiziologik o‘zgarishlar, funksional holatlar bu davrga kelib osoyishta kechish pallasiga kiradi. Bu voqelikning ko‘plab omillari, mexanizmlari, harakatga keltiruvchi kuchlari mavjud bo‘lib, muayyan vaziyatga bog‘langan holda kechuvchi ta’sirlar orqali ro‘yobga chiqadi.Ilk o'spirinlik davriga kelib, riyojlanish sub’ektlarida jinsiy o‘sish (kamolot) biologik nuqtai nazaridan o‘zini tugallanish yoki yakunlanish pallasiga ko‘tariladi, buning natijasida ushbu ontogenez davrida organizmning barcha tarkiblari, bo'linmalari har tomonlama mustahkamlanishi yoxud takomillashuvi sodir bo‘ladi. Ularda bo‘yning o‘sishi o‘smirnikiga nisbatan biroz sekinlashadi. Shunga qaramasdan, ba’zi bir o*g‘il ilk o‘spirinlarda bu jarayon uzoqroq davom etishi kuzatiladi. Bo‘yning o‘sishi qariyb to‘xtash arafasidagi ilk o‘spirinlarda vazn ortadi, kattalashadi, natijada o‘ziga xoslik vujudga keladi. Og‘irlik bo‘yning o‘sishiga nisbatan bir necha barobar ustun turishi ham mumkin. Yuqoridagi mulohazalarga qaramasdan, ulaming xatti-harakatidagi qo‘pollik, keskinlik illatlari asta-sekin yo‘qola boradi. Ma’lumotlar tahliliga qaraganda, og‘irlik ortishining asosiy sabablaridan bir u ilk o‘spirinlik davriga kelib ularning muskullari rivojlanishidagi jadallashuv ekanligi. 2.2 Gerant apsixologiy a 30 Psixogerontologiya fanida gerontologiya, involyusiya, geriatriya, gerogigiena, geteroxronlik kabi ilmiy tushunchalar mavjud: Gerontologiya -grekcha so‘z bo‘lib - keksayishning, keksalikning kelib chiqishi demakdir. Geriatriya so‘zi keksaygan inson shaxsini davolashni bildiradi. Involyusiya tushunchasi evolyusiyaning teskarisi bo'lib, o'sishdan orqaga qaytishni ifodalaydi. Gerogigiena - keksaygan odamning salomatligini saqlash va mustahkamlash sohasidir. Gerogigiena keksa odamlarda asab, ruhiy kasalliklarning oldini olish uchun xizmat qiladi. Geteroxronlik bir xil yoshdagi odamlarda ruhiy jarayonlaming turlicha (har xil vaqt va muddatda) namoyon bo‘lishidir. Psixogerontologiya fanida gerontogenezning evolyusion omillari qatoriga I.V.Davidovskiy nasliy, ekologik, biologik, ijtimoiy alomatlami kiritadi. D.Bromley insonni qarish sikli uchta bosqichdan iborat bo‘lishini ta’kidlaydi: 1) “ishdan, xizmatdan uzoqlashish” (iste’fo) - 66-70 yosh: 2) keksalik (70 va undan katta yosh), 3) munkillagan keksalik (hasta keksalik va o‘lim) - maksimum 110 yosh. Shu bilan birga (keksayishning qonuniyatlari ham kashf qilingan, ular qatoriga quyidagilami kiritish mumkin: 1) geteroxronlik (har xil vaqtlilik) qonuni; 2) o‘ziga xoslik qonuni; 3) xilma-xillik qonuni. I.V.Davidovskiy “Keksayish nima?” nomli asarida ta’kidlaganidek, inson 50-60 yoshga to‘lganda yoki undan oshgan chog‘ida yetuklikning 31 kechikkan davriga kirib keladi. Shu yoshdagi odamlaming o‘limini XVIII asrdagi tengdoshlari bilan taqqoslansa, ularning yashash va mehnat qilish imkoniyati 75 yoshgacha uzayishi mumkin. Chunki hozirgi kunda nafaqani belgilash haqiqiy biologik qarish yoshidan 15-20 yil ilgarilab ketgan. Bu hol aqliy mehnat bilan shug‘ullangan ziyoli odamlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. I.V.Davidovskiyning fikricha, uzoq umr ko‘ruvchilar asosan ozg‘in, faol, harakatchan odamlar bo‘lib, havodan erkin nafas olishni juda yoqtiradilar, organizm faoliyatiga daxldor tinka quritar kasalliklardan holi bo'ladilar. Tadqiqotchi P.P.Lazerev 1928 yilda umr o‘tishi bilan ko'ruv apparati markaziy emologiyasining xiralashuvini aytgan edi. Keyinchalik, 1967 yilda amerikalik psixolog Gregori bu fikrni tajribadan o‘tkazdi va inson keksayishi bilan retseptor apparatining optik funksiyasi zaiflashadi, ko‘ruv sezgisi va idrokini xiralashtiradi, dedi. Ko‘zning rangni sezishi yoki ulg‘ayishi bilan o‘zgarib boradi, hatto, rangni ajratish qobiliyati sezilarli darajada pasayadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, rang ajratish, spektr nurlarining yoyilishi Ibn Sino tomonidan tushuntirib berilgan, fan olamida esa bu kashfiyot Gelmgolsga qiyos beriladi. Ko‘rishning pasayishi geteroxron xususiyat kasb etib, spektrning qisqa va to‘kis qismida (ko‘k va qizil rangda) aniqroq aks etadi. Psixogerontologik nuqtai nazardan sezish vaqtini tadqiq qilgan Ye.N.Sokolov, Ye.I.Boyko, A.R.Luriyalar sezish vaqti yosh davrining informatsion stimul funksiyasidan boshqa narsa emas deya xulosa chiqaradilar. Ular sezish vaqtining egri chiziqli ko‘rsatkichlarini sxema tarzida ishlab chiqib, keksalik davriga xos ikkita xususiyatni chuqur 32 tahlil qildilar. Xuddi shunga o‘xshash ma’lumotlar D.Birron, D.Botvinnik tajribalarida ham olingan. Psixogerontologiyada keksa erkak va ayollaming psixologik xususiyatlarini o‘rganishda ko‘proq test (sinov) dan foydalaniladi. Testlar o‘z maqsadi, mohiyati hamda tizmiga binoan bir nechta ko‘rinishga ega: 1) maqsadga yo‘naltirilgan, bilim hajmini aniqlovchi standart testlar - imtihon — sinov varaqasi; 2) insonning aql-zakovatini o‘lchashga moslashtirilgan aql testlari; 3) inson shaxsining fazilatlarini tekshirishga mo‘ljallangan testlar; 4) inson iste’dodi, iqtidori hamda qobiliyatining darajasini aniqlashga qaratilgan testlar.Keksayish davrida odamlar psixologiyasini o‘rganish testlar yordamida amalga oshirilishi sinaluvchilarda irodaviy kuch-quwat sarflash, aqliy zo‘riqish, asabiy tanglik holatlarini kamaytirish uchun xizmat qiladi, tajribada vaqtdan tejamli foydalanish imkoniyatini yaratadi. Shu bilan birga testlar kishilarda (rang-barangligi uchun) qiziqish, tabiiy mayl, shug‘ullanish his-tuyg‘usini uyg‘otadi. Testlar bilan ishlashda vaqt cheklanganligi sababli ayrim nuqsonlarga yo'l qo‘yiladi, lekin ularni aynan o‘sha sinaluvchilarda muayyan vaqt o‘tgandan keyin takror o‘tkazilsa, kamchiliklar barham topishi mumkin. Keksalar psixologiyasini tadqiq qilishga oid tajribalarda psixogerontologiyaning ayrim usullaridan keng foydalanilmoqda. Biologik keksayish Nafaqat yoshiga to'lgan kishilaming ishni davom ettirish istagi va ulardan foydalanish ehtiyoji tibbiyot va ruhiyat ilmi oldiga bir qancha talablar qo‘yadi. Bu talablar M.D.Aleksandrova va uning shogirdlari 33 ta’kidlaganidek, 60 yoshdan oshgan odamlaming somatik sihatliligi ulaming ishlab chiqishda qatnashishiga qanchalik imkon berishini, insonning ruhiy salomatligi ishlashda qay darajada yordamlashishini, sog‘lom keksa odamning psixofiziologik funksiyalari, psixik jarayonlari, shaxsiy xususiyatlari va kasb-korlik uchun zarur talablarga mos kelish-kelmasligini aniqlashdan iboratdir. Shulaming so‘nggi qismini tadqiq qilish bevosita psixologlaming zimmasida bo'lib, yosh ulg‘ayib borishiga qarab fiziologik funksiyalaming o‘zgarishini psixometriya ma’lumotlariga tayanib muayyan usulda o‘rganilishi lozim. Bu usulda bir qancha elat, jamoa, hududning xuddi shu yoshdagi aholisi bilan solishtiriladi. Tadqiqotning bu usuli ayrim ruhiy jarayonlaming yosh dinamikasini aniqlashga xizmat qiladi. Asab sistemasining qarishi V.D.Mixaylova — Lukasheva, M.M.Aleksandrovskaya kabi olimlaming fiziologik va gistologik tadqiqotlarida keksalaming asab sistemasi, bosh miya tuzilishi o‘zgarishi o‘rganilgan bo‘lib, bu hol makroskopiya va mikroskopiya ma’lumot lari asosida ifodalangan. Makroskopiya ma’lumotlariga ko‘ra: a) keksalik davrida miyaning og‘irligi 20-30 foiz yengillashadi: b) bir davrning o‘zida miya bilan kalla suyagining hajmi o‘rtasida disproporsiya kuchayadi; v) keksayish davrida miya burmalari kamayadi va ariqchalari kengayishi kuzatiladi, bular ayniqsa miya qobig‘ining peshona qismida yaqqol ko‘rinadi va yetuk yoshdagi odamlarga qaraganda 3-4 ta yo‘l qisqaradi; g) miyaning zichligi ortadi.Sensorperseptiv 34 funksiyalarning qarishi. Ko‘rish funksiyasining yosh davri dinamikasiga bag‘ishlangan qator tadqiqotlar mavjud bo‘lib, amerikalik psixolog Kruk tadqiqotining ma’lumotlariga qaraganda, agar vaqt hech bir cheklanmasa, ko‘ruv stimullarini idrok qilish 20-50 yoshli odamlarda bir tekis, aniq va to‘g‘ri amalga oshishi mumkin. Mabodo vaqt cheklangan bo‘lsa, idrok qilinayotgan jism qisqa vaqt namoyish qilinsa, qo‘zg‘atuvchining kuchi o‘zgarib tursa, yoshlar bilan kattalar o'rtasida keskin farq vujudga keladi. Oddiy turmushda bu hol jismlarga uzoq muddat termulish imkoniyati va sun’iy yorug'likdan foydalanish ko‘ruv idroki pasayishining oldini oladi va muvaqqat uzilishni barham toptiradi. L.E.Birron va L.Botvinnik, quyidagicha xulosa chiqardilar: sensor informatsiyani qayta ishlash va stimullarni baholash uchun keksa kishilarga ko‘p vaqt kerak. Ko‘rish pasayishini ikkita sababi bo‘lib, bir ko‘z gavharining torayishi, ikkinchisi ko‘z akkomodatsiyasining yomonlashuvidir. S.Pakoning fikricha, idrok qilinayotgan ob’ekt va uning stimullari qanchalik murakkablashib borsa, tajribada yosh davrining farqlari shunchalik ortib boradi. Bir guruh psixologlaming uqdirishicha, idrok funksiyasidagi yosh davriga bog‘liq pasayishning asosiy sabablaridan biri miya po‘stining gnostik zonasidagi neyronlar miqdorining kamayishidir. U.Mayls va A.Uelford uning pasayishini aytganlar. Eshitish. Eshitish qobiliyatining eng yuqori darajasini 14-15 yoshlarga to‘g‘ri keladi, undan keyingi kamolot davrlarida biroz pasayish yuz beradi. 35 Ko‘pgina olimlarning fikricha, inson yoshining ulg‘ayishi bilan eshitishning zaiflashuvi mo‘tadil holat hisoblanib, organizmning biologik qarishi bilan uzviy bog‘liq ravishda kechadi. Ishlab chiqarishdagi kuchli shovqin odamning eshitish qobiliyatini yomonlashtiradi. Eshitish uquvini yo‘qotish erkaklarda ayollarga qaraganda ko‘p uchraydi. Ta’m bilish sezgisida ham yosh ulg‘ayishi va keksalik tufayli ayrim o‘zgarishlar vujudga keladi. Masalan, nordon, shirin va achchiqni sezish 50 yoshgacha keskin o‘zgarmasa-da, lekin undan keyingi o‘sish davrida maza surg‘ichlari miqdorining kamayishi evaziga sezgi chegaralarining kengayishi sodir bo'ladi. Hid sezgirligining o‘zgarishiga asosiy sabab nerv uchlari va tolalarida karaxtlikning boshlanishidir. Bundan tashqari, hid bilish sezgirligi kamayishining sabablari havoning ifloslanishi, zaharli va ko'lansa hidli moddalar bilan nafas olish, chekish, oziq-ovqatda A vitamini yetishmasligidir. Keksayganda og‘riq va teri-tuyush sezgirligi ham pasayadi. Tebranish sezgirligi ham yosh o‘tgan sari yomonlashadi, orqa miyaning orqa qismlaridagi degenativ o‘zgarish ana shu holatni keltirib chiqaradi. XULOSA Biz yuksalib individ holida taraqqiy etgan shaxs holiga o'tib borar ekanmiz bu jarayonda turfa xil o'zgarishlar turli rivojlanish bosqichlarini bosib o'tamiz. Hayotni past-u balandlarini ko'ramiz. Shu bilan bir ruhiyatimiz, psixikamiz, tanamiz ham bu jarayonlarda faol ishtirok etib turli xil to'siq va yuksalishlarga duch keladi. Insoniyat avvalombor qadimgi odamlardan hozirgi zamonaviy odamlar holiga kelish orqali yuksalishni amalga oshirgan hisoblanadi. Bu davrlarni barchasida esa biz yuqorida sanab o'tgan yosh davrlari faol o'z zamoniga mos 36 ravishda ishtirok etgan hisoblanadi. Ong va ongsizlik, faoliyatning turli xil turlari(nutq, yozish, o'qish va hokazo), ko'nikma, malaka, bilish jarayonlari har bir yosh davrida o'z o'zgarishi va o'z o'rniga ega hisoblanadi. 0 ‘smirlik yosh davrida inson psixikasiga oid materiallardan shu narsa .na’lumki, ushbu taraqqiyot bosqichida fiziologik jihatdan rivojlanish odatda notekis amalga oshadi. Biroq hozirgi davrda (XXI asrda) biz ilk o‘spirinlarning rivojlanishi to‘g‘risida mulohazalar yuritar ekanmiz, shuni alohida ta’kidlash joizki, ularda fiziologik o‘zgarishlar, funksional holatlar bu davrga kelib osoyishta kechish pallasiga kiradi. Bu voqelikning ko‘plab omillari, mexanizmlari, harakatga keltiruvchi kuchlari mavjud bo‘lib, muayyan vaziyatga bog‘langan holda kechuvchi ta’sirlar orqali ro‘yobga chiqadi. Keksalik davrida, umuman ayollar bilan erkaklar o‘rtasidagi donishmandlikda farq mavjud bo‘lsa ham, lekin qariyalar orasidagi donishmandlik, donolik xislatlari ham ikkala ham jinsga xosdir. Shuning uchun ikkala jins o‘rtasida biologik qarishda tafovut mavjud bo‘lsa-da, lekin ruhiy jihatdan zaiflashuv jarayonida o‘zaro yaqinlik hukm suradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. Adler A. Praktika i teoriya individualnoy psixologii. - М.: 1995. 2. Alperovich V. Sotsialnaya gerontologiya. Rsstov N/D, Feniks, 1997. - 576 3. Andreeva G.M. Sotsialnaya psixologiya. - М.: Aspekt-Press, 2003. 4. Gaziev E.G. Psixologiya vusshey shkolbi. Tashkent, Universitet, 0 0 6 .- 132 s. 5. Gaziev E.G. Samoupravlenie uchebnoy deyatelnostyu ^ouchayuuuixsya. Tashkent, Universitet, 2008. - 132 s. 37 6. Djakupov S.M. Psixologicheskaya struktura protsessa obucheniya. Almatbi, 2004. - 312 s. 7. Zimnyaya I.A. Pedagogicheskaya psixologiya. - М.: 1999. 8. Kondrateva S.V. Pedagogicheskaya i vozrastnaya psixoloogiya. - Grodno, 1996. 9. Maslou A. Motivatsiya i lichnost. SPb, 1999. 10. Petrovskiy V.A. Lichnost v psixologii. Rostov N/D, 1996. - 512 s. 11. Rean A.A., Kolominskiy Ya.L. Sotsialnaya pedagogicheskaya psixologiya. SPb, 1999. 12. Rean A.A. Psixologiya lichnosti. - М.: AST; SPb.: Praym-Evroznak, 1007. 13. Rogov Ye.I. Emotsii i volya. - М.: Vlados, 2001. 14. Rudenskiy Ye.V. Sotsialnaya psixologiya. - Moskva - Novosibirsk, 1998.-224 s. 15. Rbibalko Ye.V. Vozrastnaya i differensialnaya psixologiya. - L.: 1990. 16. Slobodchikov V.I., Isaev Ye.I. Psixologiya cheloveka. - М.: 1995. 17. Stolyarenko L.D., Sambigin S.I. Sotsialnaya psixologiya. Rostov N/D, 2009.-251 s. 18. Feldshteyn D.I. Psixologiya stanovleniya lichnosti. - М., 1994. 19. Xoll K., Lindsey G. Teorii lichnosti. - М., 1999. 20. Xel L., Zigler. Teorii lichnosti. SPb, 1997. 21. Erikson E. Identichnost: yunost i krizis. - М.: 1996. 22. G‘oziev E. Psixologiya (Yosh davrlari psixologiyasi). Toshkent, “0 ‘qituvchi”, 1994.-224 b. 23. G‘oziev E. Pedagogik psixologiya asoslari. Toshkent, Universitet, 1997. - 80 b. 24. G‘oziev E. Faoliyat va xulq-atvor motivatsiyasi. Toshkent, Universitet, 2003. - 124 b. 25. G‘oziev E. Oliy maktab psixologiyasi. Toshkent, 2006. - 164 b. 38 26. G‘oziev E. Psixologiya tarixi sahifalari. Toshkent, “Fan”, 2006. - 74 b. 27. G'oziev E. Umumiy psixologiya. Toshkent, 2010. - 544 b. 28.Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. - Т.: Ўқитувчи, 2010. 29.Ғозиев Э.Ғ. Психология. -Т., ЎзМУ «Университет», 2003. 30.Qurbonova Z. Eksperimental psixologiya.(Laboratoriya mashg’ulotlari), NamDU. 2007 39

YOSH VA JINS XUSUSIYATLARI FAOLLIKDAGI IXTIYORILIKKA TA'SIRI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………... …................................................. 3 I BOB. Yosh davrlari psixologiyasi……………………………………............ 5 1.1 Yosh davrlari va ularga tasnif…………………….…....………...... 5 1.2 Ongni rivojlanishi va unga ijtimoiy tarixiy tajribalarni o'zlashtirilishi.……........ 9 II BOB. O'SMIRLIK, O'SPIRINLIK VA KEKSALIKNING YOSH VA JINSIY FAOLIYATI………………................................... 1 5 2.1. O'smirlik va o'spirinlik davri psixologiyasi yosh va jins xususiyatlari. …….........……........ ......................................... 1 5 2.2 Gerantopsixologiya................................................................. 2 4 XULOSA............................................................................................. ..... 2 8 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’Y X ATI……………… ………................. 2 9 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Yosh va jins xususiyatlarini tahliliy o'rganish ularni o'smirlik, o'spirinlik, yoshlik, yetuklik, qarilik, keksalik va hokazo davrlarda yoshi jinsi bilan bog'liq psixologik fiziologik faoliyatlarni tahlil qilish. Hozirgi avlodning o'tmishdagi ajdodlarga nisbatan biologik, fiziologik, psixologik o'zgarishlarini yoritish. O' smirlik yoshida bo'layotgan turli xil faoliyatlar bilan bog'liq mavzularni yoritish orqali bu yo'nalishni yanada chuqurroq o'rganish. Turli maktab va maktabgacha yosh davridagi bolalar bilan eksperimentlar o'tkazish ulani yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda maslahatlar berish faoliyati bilan shug'ullanishni olib borish. O'g'il bolalar va qiz bolalarda bo'layotgan jins bilan bog'liq faoliyatlar ulardagi jinsiy tafovutlarni o'rganib oqilona maslahatlar berishni olib borishni amalga oshirish, hozirgi kunda o'g'il bolalarga nisbatan qizlarda jinoyatchilikning ko'payganligi va qizlar bilan tushintirish targ'ibot ishlarini olib borishni amalga oshirish, ularga psixolog maslahatlarini berish Yoshlarimizning faoliyati yurtimiz kelajagida muhim ahamiyat kasb etishini tushintirish turli xil kasalliklarga qarshi kurashish va oldini olish bo'yicha tushintirish, yoshlar bilan ishlashdan oldin ota-onalar, kattalar faoliyati bilan alohida ishlash, ularni farzandini kelajakda yaxshi shaxs bo'lib yetishishida hissasi nihoyatda katta ekanligini tushuntirish mavzuning hozirgi kunda naqadar dolzarb mavzu ekanligini 2

bildiradi. Yoshlarimiz qobiliyat, iqtidor, ixtiyoriylik, o'z sevgan kasbiga yo'naltirish ham bugungi kunning dolzarb mavzusi hisoblanadi. Goho o‘smirlar orasida axloqan tubanlashuv hollari ro‘y berishi mumkin. Ulami bunday qiliqlardan порок guruh va to‘dalardan xalos etish maqsadga muvofiqdir.Ijtimoiy hayotda yaramas odatlami keltirib chiqaruvchi anchagina manbalar bor: birinchidan, kino zallari va televidenieda o‘smirlarga to‘g ‘ri kelmaydigan fillarga ruxsat qilinishi; ikkinchidan, jamoat joylarida va ko‘cha-ko‘yda kattalaming nojoiz qiliqlar ko‘rsatishIari; uchinchidan ta’limda biologik o‘sish to‘g‘risida yetarli bilimlar berilmasligi; to‘rtinchidan, vrachlaming bu sohada keng ko‘lamda ish olib bormasligi; beshinchidan, ota-onalarda fiziologik va psixologik bilimlar yetishmasligi; oltinchidan, o‘smir bolalar va qizlarga mo‘ljallangan materiallaming kamligi va hokazolar. Kurs ishing maqsadi: Ilmiy adabiyotlar va ilmiy tadqiqot ishlarini tahliliy o’rganish asosida yosh davrlarida faollik va ixtiyoriylikni o’rganish . Kurs ishing obyekti: Yosh xususiyatlarini tahlili . Kurs ishi predmeti: Yosh tushunchasining psixologiyadagi tahlili jarayoni . Kurs ish ing vazifalari : 1. Mavzuga oid ilmiy-nazariy manbalar , darslik va o’quv qo’llanmalar hamda ilmiy maqolalarni tahliliy o’rganish; 2. Yosh davrlari nazariyalarini yoritish; 3. Yosh davrlarini tahlil qilish; Tanlangan metodikalar: 1. Tahlil metodi . 2 Qiyosiy tahlil metodi . 3

3 O’rganish metodi. 4. Kuzatish metodi. Kurs ishining tarkibi: Kirish,2ta bob,2ta bo'lim,xulosa va foydalanilgan adabiyotlar I BOB. YOSH DAVRLARI PSIXOLOGIYASI 1.1.Yosh davrlari va ularga tasnif Bolaning rivojlanish bosqichini biz ikki davrga bolamiz. ’ Birinchi davr embrionlik davri hisoblansa, ikkinchi davr tug ilgandan keyingi  davr. Embrionlik davrida yosh bola bir xujayralilardan tortib to hozirgi kunga qadar rivojlanish bosqichlarini qaytaradi. Bola tug ilgandan  keyingi davrlar quyidagi bosqichlarga bo linadi. ’ 4

Chaqaloqlik davri: (tug ilganidan 1 oylikkacha bo lgan davr) ’ Go daklik davri (1 oydan- 1 yoshgacha) ’ Ilk bolalik davri (1 yoshdan 3 yoshgacha) – Maktabgacha yoshdagi davr ( 3 yoshdan- 7 yoshgacha) Kichik maktab yoshi davri (7 yoshdan -10 yoshgacha) O smirlik davri (10 yoshdan-15 yoshgacha)  O spirinlik davri (15 yoshdan-21 yoshgacha)  Yetuklik davri (23 yoshdan-55 (60) yoshgacha) Keksayish davri (60 yoshdan -74 yoshgacha) Keksalik davri (75 yoshdan -90 yoshgacha) Uzoq umr ko ruvchilar (70 yosh va undan yuqori) ’ Chaqaloqlik dav ri . Bolaning ona qornidagi o sish davri onaning ’ organizmiga uzviy bog liq holda kechadi. Chaqaloqning barcha hayotiy  funksiyalari ovqatlanish, nafas olish, nafas chiqarish, havo haroratining o zgarishiga va atmosferadagi moddalar almashinuviga moslashish va ’ hakozolar onaning organizmi orqali amalga oshadi. Chaqaloq hayvonlarning bolalariga qaraganda himoyaga muhtojroq, nochorroq bo lib tug iladi. Tug ilish arafasida unda nasliy yo l bilan ’ ’   mustahkamlangan ayrim mehanizmlar, shartsiz reflekslar paydo bo ladiki, bular yangi hayot sharoitiga moslashishni birmuncha ’ yengillashtiradi. Chaqaloqning nerv faoliyati shartsiz va shartli 5

Похожие

Yosh voletbolchilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirish metodlari
Murabbiy shaxsining psixologik-pedagogik xususiyatlarining sportchining faoliyatiga ta'siri (futbol misolida)
TA’LIM TEXNOLOGIYALARINI ISHLAB CHIQISH JARAYONIDA YOSH VA INDIVIDUAL XUSUSIYATLARINI XISOBGA OLISH
Tafakkurning individual xususiyatlari
Bolalar konsultatsiyasining xususiyatlari