logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. YUQORI MALAKALI VOLEYBOLCHILARNI JAMOAVIY TEXNIK HARAKATLARINI TAKOMILLASHTIRISH USLUBIYATI

YUQORI MALAKALI VOLEYBOLCHILARNI JAMOAVIY TEXNIK HARAKATLARINI TAKOMILLASHTIRISH USLUBIYATI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

143.171875 KB
Скачать
YUQORI MALAKALI VOLEYBOLCHILARNI JAMOAVIY TEXNIK HARAKATLARINI TAKOMILLASHTIRISH USLUBIYATI. 1 MUNDARIJA Kirish .........................................…….......................... ............. ....................………2 1-bob Sport o‘yinlarida mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatini boshqarishga zamonaviy yondashuvlar ……………………………………………………… .. ... . 7 1.1 Sport o‘yinlarida mashg‘ulot va raqobat jarayonlarini tashkil etish va qurishning asosiy tendentsiyalari ..............................……….……………..……..16 1.2 Psixik jarayonlarning xususiyatlari va voleybol jamoasidagi o‘yinchilarning munosabatlari .....................................................................................................…27 1.3 O‘yin faoliyatini boshqarish va sport mashg‘ulotlarini o‘tkazish xususiyatlari malakali voleybolchilar…...............................................…………………………42 1.4 1-bobning xulosasi ..........……………………….……………………............43 2-bob O‘rganish usullari va tashkil etilishi .............….………..............................44 2.1 Tadqiqot usullari………………………………………………………..…..50 2.2. O‘rganishni tashkil etish ........................................…………….................…51 3-bob Voleybol jamoasida psixik jarayonlar va munosabatlarning o‘zaro bog‘liqligi sportchilarning o‘yin faoliyati samaradorligi ....................……….….52 3.1 Voleybol bo‘yicha sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa jarayonlarini tashkil etish xususiyatlari………….......…..................................................….......52 3.2 Har xil malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyatini baholash.........………..64 3.3 Voleybol bo‘yicha sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyati tarkibi va mazmunini ishlab chiqish va eksperimental asoslash ..............………….……78 Xulosa.............................................……………………………………………….81 Amaliy tavsiyalar……………………………………………………………….....82 Adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………………………....87 2 Kirish Tadqiqot mavzusining dolzarbligi . Mamlakatimizda sport o‘yinlarini rivojlantirishning umumiy tizimida ommabopligi va jismoniy shaxslarni tizimli mashg‘ulotlarga jalb qilish nuqtai nazaridan voleybol yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi, bu ko‘p jihatdan so‘nggi yillarda sportchilarimiz tomonidan erishilgan yuqori natijalari bilan bog‘liq. Jamoaviy sport turlari bo‘yicha malakali sportchilarni uzoq muddatli tayyorlash mashaqqatli va nozik jarayon bo‘lib, u o‘yinchining sport mahoratini oshirishni ta’minlaydigan mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatini boshqarishning yangi nazariy va uslubiy yondashuvlarini izlash bilan belgilanadi. Sport o‘yinlari nazariyasi va metodikasi bo‘yicha malakali voleybolchilarni tayyorlash tizimi etarlicha boy ilmiy-uslubiy asosga ega. Xususan, ko‘plab mutaxassislar uzoq muddatli o‘quv jarayoni sportchilarning jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligini tashkil etish bilan bog‘liq masalalarni to‘liq ochib berilmagan va nazariy jihatdan isbotlanmagan. Muammoning ilmiy o‘rganilganlik darajasi . Maxsus ilmiy-metodik adabiyotlar tahlili malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyatini boshqarishning mahalliy nazariyasida, shu bilan bog‘liq masalalarni ko‘rsatadi. Voleybol - bu jamoaviy sport o‘yini bo‘lib, unda o‘yinchi imkon qadar tezroq oqilona qarorlar qabul qilishi, shuningdek, jamoadoshlari bilan o‘zaro hamkorlik munosabatlar o‘rnatishi kerak. Biroq, voleybol jamoasida texnik harakatlarni takomilashtirish asosida mashg‘ulot jarayonini takomillashtirishga bag‘ishlangan ilmiy ishlar deyarli kamchilikni tashkil etadi. Yetakchi mutaxassislar (Yu.M.Portnov, V.M.Shulyatiev, E.V.Fomin, L.V.Bulykina, A.V.Suxanov) sportchiga jamoaviy texnik harakatlarini takomillashtirish ta’sir ko‘rsatish elementlarini o‘z ichiga olgan sport mashg‘ulotlari mashg‘ulotlarning shu bo‘limi ekanligini ta’kidlaydilar. Texnik harakatlarni ma’romiga yetkazib bajarish, bu mashg‘ulot va musobaqa faoliyatini boshqarish sifatini belgilaydi va o‘yinchining sport mahoratini oshirishni ta’minlaydi. Biroq, sport o‘yinlari nazariyasi va metodologiyasi sohasidagi 3 mutaxassislar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijalari tahlili shuni ko‘rsatadiki (L.R.Ayrapetyants, V.A. Uskov, Yu.D. Jeleznyak, Yu.M. Portnov, V.P. Guba) maxsus ilmiy-uslubiy adabiyotlarda sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyatining tuzilishi va mazmunini tavsiflovchi ba’zi belgilar mavjud. Jamoadagi texnik harakatlarni takomillashtirish asosida malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyatini samarali boshqarish masalalarini hal etish sport jamoasida voleybolchining zaxira imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishni ta’minlaydigan ayniqsa dolzarb yo‘nalish hisoblanadi. Maxsus ilmiy va uslubiy adabiyotlardan olingan ma’lumotlarni nazariy tahlil qilish va umumlashtirish malakali voleybolchilarni tayyorlash samaradorligini pasaytiradigan ba’zi ilmiy qarama-qarshiliklarni aniqlashga imkon berdi: - malakali voleybolchilarning sport mahoratini oshirishning yuqori sur'atlariga erishish sportchilarni tayyorlashning samarali tizimini tarkibiy va tarkibiy tarkibiy qismlariga bag‘ishlangan ilmiy-uslubiy dalillar bazasining yo‘qligi bilan belgilanadi; - malakali voleybolchilar o‘rtasida sport natijalarini o‘stirish uchun zaxira imkoniyatlarini izlash voleybol jamoasida sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqaviy faoliyatini psixologik-pedagogik boshqarishga zamonaviy yondashuvlarning zaif nazariy va uslubiy asoslanishi bilan tenglashtirilgan. Malakali voleybolchilarni tayyorlash nazariyasi va metodologiyasida mavjud bo‘lgan muayyan ilmiy qarama-qarshiliklarni tahlil qilish natijasida texnik harakatlarni tahlil qilish asosida voleybolda o‘qitish tizimining samaradorligini aniqlash va isbotlashdan iborat tadqiqot muammosi shakllantirildi. Tadqiqot ob'ekti – Uzbektelekom voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyati. Tadqiqot predmeti - malakali voleybolchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyati mazmunining tarkibiy qismlari. Tadqiqotning maqsadi - voleybol jamoasida o‘yinchilar o‘rtasidagi texnik harakatarni tahlil qilish asosida mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatiga 4 tayyorgarlik tizimini nazariy jihatdan asoslash, eksperimental tadqiqot asosida samaradorligini baholash. Tadqiqot vazifalari: 1. Malakali o‘yinchilarni tayyorlash tizimining tuzilishi va mazmunini samaradorligini oshirish uchun o‘yinchilarning texnik harakatlarini takomillashtirish va tizimlashtirish. 2. Voleybolchilarning o‘yin faoliyati samaradorligini o‘rganish. 3. O‘yinchilar o‘rtasidagi texnik harakatlarni tahlil qilish asosida voleybol bo‘yicha mashg‘ulotlar tizimini ishlab chiqish va asoslash hamda eksperimental sharoitda samaradorligini baholash. Tadqiqot muammolarini hal qilish uchun qo‘yidagi ilmiy tadqiqiot metodlaridan foydalanildi, jumladan:  maxsus ilmiy va uslubiy adabiyotlar ma’lumotlarini tahlil qilish;  adabuyot materiallarni o‘rganish;  pedagogik kuzatish;  pedagogik eksperiment (qismlarni bayon qilish va shakllantirish);  matematik statistika usullari. Ishning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: − Yuqori malakali voleybolchilarni jamoaviy texnik harakatlarni takomillashtirish jarayonlari o‘rganildi: ya’ni malakali sportchilarning rivojlanishining individual xususiyatlarini va ularning voleybol jamoasiga mosligini belgilab beradi va raqobatbardosh faoliyat mashg‘ulotlarda tayyorgarlik tizimini samarali tashkil etishga yordam beradi. - Malakali voleybolchilarning musobaqa faoliyati jarayonida to‘pni o‘yinga kiritish, to‘pni qabul qilish, hujumga zarba berish, to‘siq qo‘yishning miqdoriy va sifat xususiyatlari aniqlanadi; - voleybol bo‘yicha mashg‘ulotlar tizimining tuzilishi va mazmuni nazariy jihatdan asoslangan va eksperimental tadqiqot asosida samaradorligini baholangan. - jamoadagi o‘yinchilar o‘rtasidagi munosabatlar, shuningdek, sportchilarning jismoniy va texnik-taktik tayyorgarligi asosida isbotlangan. 5 Tadqiqotning nazariy ahamiyati : ushbu tadqiqot natijalari malakali voleybolchilarni tayyorlash nazariyasi va metodikasi sohasidagi bilimlarni sezilarli darajada kengaytirishga, shuningdek, voleybol mashg‘ulotlari tizimining tuzilishi va mazmunini ilmiy asoslashga jumladan: boshqaruv qarorlari va mashg‘ulot faoliyatini nazorat qilish, shuningdek, aqliy jarayonlar dinamikasini har tomonlama tahlil qilishni hisobga olgan holda, musobaqa faoliyatini strategik va tezkor boshqarish, malakali voleybolchilarning texnik-taktik harakatlarining samaradorligini oshirish uchun nazariy bilimlarni chuqurlashtirishni ta’minlaydi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati voleybol jamoasidagi o‘yinchilarning texnik holatlarini takomillashtirish va o‘zaro munosabatlarini tahlil qilish asosida malakali voleybolchilarning yillik sikli jarayonida ishlab chiqilgan va amalga oshirilayotgan mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyati tizimi asoslashdan iborat. Tadqiqot natijalari quyidagilar uchun tavsiya etiladi:  malakali voleybolchilarni tayyorlash dasturlarini ishlab chiqish;  o‘yin faoliyati davomida malakali o‘yinchilarning xatti-harakatlarini boshqarish;  Tadqiqot natijalaridan bolalar va o‘smirlar sport maktabi(BO‘SM), professional voleybol klublari va talabalar jamoalarining sport mahoratini va oliy sport mahoratini oshirish guruhlari malakali sportchilarni tayyorlash va musobaqa jarayonini tashkil etishda murabbiylar foydalanishi mumkin.  Tadqiqot natijalarining ishonchliligi va asosliligi voleybol jamoasida o‘yin faoliyatini boshqarishning nazariy va uslubiy asoslari bo‘yicha ilmiy va uslubiy adabiyotlarda taqdim etilgan bilimlarga e'tibor qaratish orqali ta’minlanadi; olingan faktik materialga to‘g‘ri statistik ishlov berish; xulosalarning xolisligi va asoslanganligi. 6 1-bob. Sport o‘yinlarida mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatini boshqarishga zamonaviy yondashuvlar 1.1 Sport o‘yinlarida mashg‘ulot va raqobat jarayonlarini tashkil etishning asosiy tendentsiyalari Sport o‘yinlari sportchilardan nafaqat har tomonlama jismoniy tayyorgarlikni, balki turli xil texnik va taktik usullarni ham talab qiladi, chunki o‘yinchilarning motorli faoliyati harakatlarini bajarish uchun ishlatiladigan ko‘plab usullar bilan ajralib turadi [5]. Zamonaviy sport fanining asosiy muammolaridan biri bu jarayonni boshqarishning samarali elementlarini ishlab chiqish va sportchining mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyati amaliyotiga joriy etishdir. Sport o‘yinlaridagi mashg‘ulot faoliyati barqaror raqobatning ekstremal sharoitida amalga oshiriladi, raqobat faoliyati esa raqib bilan doimiy qarama-qarshilik bilan tavsiflanadi [6]. Jamoalar uchun o‘yinchilarni tanlashda asosiy e'tibor sportchilarning jismoniy ma’lumotlariga qaratilishi kerak. Shunday qilib, voleybolda ham basketbol kabi sport o‘yinlari uchun eng muhimi, hujumda ham, himoyada ham yuqori o‘yin samaradorligini ta’minlaydigan uzun bo‘yli sportchilardan tarkibni shakllantirishdir, qisqa bo‘yli, tezkor va chaqqon sportchilar har doim ham maksimal ko‘rsatkichlarni namoyish etmaydi[12]. Jamoaviy sport turlari bo‘yicha sport musobaqasi - bu shaxsga o‘zining jismoniy va ruhiy fazilatlari va qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish imkoniyati beriladigan raqobat jarayoni. Shuni ta’kidlash kerakki, mashg‘ulot mashg‘ulotlarida sportchi har doim ham sport va musobaqa faoliyatidagi kabi ekstremal psixofizik stresslarga duch kelmaydi [8]. Ko‘pgina mutaxassislarning fikriga ko‘ra [10] musobaqa faoliyati - bu aniq bir qarama-qarshilikda raqib ustidan g‘alaba qozonishga qaratilgan va musobaqalarda belgilangan qoidalarga bo‘ysunadigan aqliy va jismoniy faoliyat. Sport o‘yinlarida raqobat faolligi raqiblarning bir-biridan ustunlikka ega bo‘lishga doimiy intilishi tufayli vaziyatlarning doimiy o‘zgarishi bilan tavsiflanadi. O‘yinchi maydondagi barcha o‘yinchilarning joylashishini va to‘pning holatini hisobga olishi, sheriklarning harakatlarini oldindan bilishi va 7 raqiblarning maqsadini oldindan ko‘ra bilishi , mavjud vaziyatdagi o‘zgarishlarga tezda javob berishi va eng to‘g‘ri harakatni tanlashi kerak; o‘z vaqtida (odatda juda tez) va uni samarali bajarish. Yuqori tezlikdagi o‘yin bilan o‘yinchilarning harakatlarining tezligiga bog‘liq bo‘lgan muammolarni hal qilishning dolzarbligi sezilarli darajada oshadi [14]. Sportchilarning jamoaviy sport turlari bo‘yicha musobaqa faoliyatining xarakterli xususiyati sport natijasiga erishish uchun (o‘yinda, musobaqada g‘alaba qozonish) ko‘p sonli musobaqa mashqlari - texnik va taktik harakatlarni takroran qo‘llashdir. Bundan tashqari, voleybolda taktik harakatlar sportchilarning aniq musobaqa faoliyatida texnik va jismoniy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish shakli sifatida katta ahamiyatga ega [18]. O‘yin davomida raqib bilan uzluksiz qarama-qarshilikda bo‘lgan holda, har bir o‘yinchi o‘z harakatlarining samaradorligini kamaytirmasdan, o‘z o‘yin rolini optimal tarzda bajara olishi kerak. Yillik siklda eng yuqori toifadagi jamoalar sportchilari 80-90 tagacha o‘yin o‘tkazadilar, shu bilan birga ular turli xil texnik, taktik, jismoniy xususiyatlarga va o‘yin uslubiga ega bo‘lgan raqiblar bilan uchrashishlari kerak [19]. Jamoaviy sport turlari bo‘yicha malakali sportchilarning raqobat faolligi tahlili shuni ko‘rsatdiki, himoyadagi texnik va taktik harakatlar samaradorligi hujumchilarnikiga qaraganda ko‘pchilik jamoalar uchun ancha yomonroqdir. Bu tendentsiya 70-80-yillardan boshlab paydo bo‘la boshladi. Jamoaviy sport turlari bo‘yicha malakali sportchilarning hujumkorlik salohiyati o‘yinchilarning sport mahorati oshishi hisobiga o‘sdi [21]. Sport o‘yinlaridagi raqobat faoliyatining mazmuni ko‘p jihatdan jamoalarning himoyadagi harakatlarini kuchaytirishga qaratilgan o‘yinning rasmiy qoidalariga kiritilgan o‘zgartirishlar bilan belgilanadi. Sport o‘yinlarida malakali o‘yinchilarni tayyorlash nazariyasi va metodologiyasi sohasidagi yetakchi mutaxassislarning fikricha eng dolzarb yondashuv o‘yinchilarning tor ixtisoslashuvi va ularning funksiyalari - himoyachilar, hujumchilar va boshqalar bo‘yicha farqlanishi hisoblanadi. 8 O‘yinning rivojlanishida tor ixtisoslashuv ma’lum bir ijobiy rol o‘ynadi, ammo bu o‘yinchilarning imkoniyatlarini to‘liq ro‘yobga chiqarishga imkon bermaydi, ayniqsa, hujum va himoyada o‘ynashda raqobatbardosh faoliyatning murakkab va nostandart vaziyatlarida. Jamoaviy sport turlarida sport natijasi raqiblar ustidan qozonilgan g‘alabalar soni va turnir jadvalidagi o‘rinlarda ifodalanadi. Faqat g‘alaba yoki mag‘lubiyat hukm qilinadi. Muayyan jamoa o‘yinchisi qanchalik yaxshi (yoki yomon) o‘ynamasin, uning harakatlari jamoa natijasiga qarab baholanadi. Jamoaviy sport turlarida sport natijasi o‘yinchilarning sport mahorati darajasini va murabbiylar ish sifatini baholashning asosiy mezoni bo‘lib xizmat qiladi [22]. Jamoaviy sport turlari bo‘yicha sportchilarning raqobat faoliyatining tuzilishi hujum va himoyadagi individual taktik harakatlarga asoslanadi. Individual harakatlar guruh harakatlari bilan bevosita bog‘liqdir. Hujum qilishda individual harakatlar, bir tomondan, taktik kombinatsiyaga, ikkinchi tomondan, himoyalanishda - mudofaa tizimidan, guruh harakatlaridan, shuningdek, raqib jamoada hujumning taktik kombinatsiyasini yakunlaydigan aniq ijrochilardan raqib jamoaning aniq o‘yinchilarining himoya harakatlariga bog‘liq. Sport o‘yinlaridagi raqobat faoliyatining bunday o‘ziga xosligi har bir o‘yinchining manfaatlarini butun jamoaning maqsadli qo‘yishiga to‘liq bo‘ysunishni talab qiladi. Shu munosabat bilan jamoada ijobiy va qulay munosabatlar alohida ahamiyatga ega bo‘lib, mutaxassislarning fikriga ko‘ra jamoadagi sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyatini boshqarishga imkon beradi. Voleybolchilarni tayyorlash jarayonini qurish va bu jarayonni samarali boshqarishda musobaqa faoliyatining tuzilishi va uning samaradorligini belgilovchi omillar asosiy hisoblanadi. Jamoaviy sport turlari bo‘yicha malakali sportchilar o‘rtasida sport mahorati oshishi bilan ularning jismoniy tayyorgarligi tobora kuchayib bormoqda [23]. Mutaxassislar jamoaviy sport turlari bo‘yicha malakali sportchilarning jismoniy tayyorgarligining yuqori darajasi o‘yin va musobaqadagi yakuniy natijaga 9 ta’sir qilishini isbotladi. Jamoaviy sport turlarida (voleybol, basketbol, futbol, xokkey, va boshqalar) musobaqa faoliyati jarayonida yuqori sport natijalariga erishish ko‘p jihatdan harakat harakatlarining maqsadli aniqligi bilan belgilanadi. Sport o‘yinlaridagi musobaqa faoliyatining yuqori murakkabligi malakali sportchilarning tayyorgarligining barcha jihatlariga juda qattiq talablar qo‘yadi, chunki ular nostandart o‘yin sharoitida va vaqt yetishmasligi bilan doimiy ravishda yuzaga keladigan texnik va taktik muammolarni tez, ishonchli va samarali hal qilishlari kerak. Aniqlanishicha, sport o‘yinlarida faqat jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan sportchigina hisob uchun ochko bo‘lganda o‘yinda katta ruhiy zo‘riqishlarga dosh bera oladi[24]. Jamoaviy sport turlari bo‘yicha malakali sportchilar orasida, asosan, ko‘proq o‘yin tajribasiga egalari bor. Biroq, ko‘pincha, jamoaviy sportga ixtisoslashgan malakali sportchilar orasida eng yaxshi jismoniy va ruhiy kuchga ega bo‘lganlar g‘alaba qozonishni boshlaydilar. Oldingi tadqiqotlar jamoaviy sport turlari bo yicha malakali sportchilarniʻ tayyorlash jarayonida o yin tajribasi uning sport mahoratini oshirishdagi ʻ ahamiyatini asta-sekin pasaytirib, oxir-oqibat oxirgi o ringa tushib ketishini ʻ ko rsatadi. O‘z navbatida, jismoniy sifat va qobiliyatlar, texnik va taktik mahorat, ʻ psixofiziologik qobiliyatlar va jamoadagi qulay mikroiqlim natijaga erishishda yetakchi rol o‘ynay boshlaydi va ishtirokchilarning malakasini oshirish bilan ularning ta’siri ortib boraveradi. Jamoaviy sport turlari bo‘yicha malakali sportchilarning raqobatbardosh yuklarining hajmi va samaradorligining nisbiy ko‘rsatkichlari, agar musobaqalar intensivligi nisbatan teng bo‘lsa, juda barqaror (musobaqalarning bir bosqichi uchun o‘rtacha). Yuklarning xarakteristikalari qiymatlari va raqobatbardoshlik mezonlari o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘ziga xosdir va ko‘p jihatdan malakali sportchilarning individual xususiyatlari bilan izohlanadi. Sport o‘yinlaridagi mashg‘ulot faoliyati o‘yin texnikasining o‘ziga xosligi va xilma-xilligi tufayli ma’lum bir murakkablik bilan tavsiflanadi. O‘ziga xoslik shundaki, o‘yin texnikasini takomillashtirish jarayonida ishtirokchilar ularni raqobatbardosh sharoitlarga yaqin sharoitlarda bajarishlari kerak [25]. Jamoaviy 10 sport turlari bo‘yicha malakali jamoalarning texnik tayyorgarligi jarayonining tahlili o‘yin davomida bajariladigan bir xil texnikalar soniga nisbatan o‘quv mashg‘ulotlarida bajariladigan texnikalar sonini 3-4 barobar oshirish zarurligini ko‘rsatadi. Bu o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etishning yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar kabi shaklini talab qiladi, bu an'anaviylardan farqli o‘laroq, bir yoki ikkita texnikada uzoq muddatli ishlarni o‘z ichiga oladi va shu bilan ularni takrorlash sonini oshiradi. Yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar texnikani barqarorlashtirishga yordam beradi va ko‘proq maqsadga erishishga imkon beradi. Yillik siklda malakali jamoaning texnik tayyorgarligi vaqtning taxminan 66% ni tashkil qiladi . Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi yillarda malakali jamoalarni tayyorlash metodologiyasida texnik va taktik usullarni takomillashtirish bo‘yicha ish soatlari yetarli emas, shuning uchun raqobatning ekstremal sharoitida asossiz texnik o‘yin aloqalarining buzilishi qayd etilgan. Sport o‘yinlarida mashg‘ulot jarayonini rejalashtirish yetakchi sportchilarning raqobatbardosh faoliyatining tarkibi va mazmuni to‘g‘risidagi ma’lumotlarga asoslanishi kerak, chunki sportni takomillashtirish bosqichining asosiy vazifasi jamoalar uchun zaxira tayyorlashdir. Sportchilarni jamoaviy sport turlari bo‘yicha tayyorlash jarayoni tahlili shuni ko‘rsatadiki, mutaxassislar mashg‘ulotlarning uchta davrini ajratadilar: tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish, bitta katta siklni tashkil qiladi. Jamoaviy sport o‘yinlarida so‘nggi paytlarda mashg‘ulotlarni tashkil etishning ikki davrli usuli qo‘llanila boshlandi. Har bir sikl yakunlangan xarakterga ega bo‘lib, u asosan musobaqa taqvimi bilan belgilanadi. Shunday qilib, yopiq sport turlariga ixtisoslashgan malakali sportchilar uchun o‘yin mavsumi oktyabr oyida boshlanadi va may oyida tugaydi va odatda birinchi va ikkinchi davralar o‘rtasida ancha uzoq tanaffus mavjud. Shuning uchun mutaxassislar iyuldan sentyabrgacha tayyorgarlik davrini, oktyabrdan dekabrgacha musobaqa davrini va yanvardan fevralgacha o‘tish davrini tashkil qilishni taklif qiladilar. O‘z navbatida, ikkinchi bosqichda tayyorgarlik davrining davomiyligi ancha qisqaroq, chunki asosiy mashg‘ulotlar, qoida tariqasida, mavsum boshida qo‘yiladi. 11 Fevral-mart oylarida tayyorgarlik davrining vazifasi musobaqaning ikkinchi bosqichining (mart-may) ancha uzoq davom etishi kerak bo‘lgan sport formasini optimallashtirishdir. Ikkinchi davradan keyin o‘tish davri odatda iyun oyida o‘tkaziladi va sportchilarning faol dam olishiga bag‘ishlangan . Binobarin, sport o‘yinlarida ikki yirik yillik sikl ikki tayyorgarlik, ikkita musobaqa va ikki yoki bir o‘tish davridan iborat bo‘lib, bu malakali sportchilarni tayyorlashning dolzarb yo‘nalishi hisoblanadi[26]. Sport mashg‘ulotlarining har bir davri bir necha bosqichlarga bo‘linadi, bu esa mashg‘ulot vositalari, usullari va jismoniy faoliyatni yanada samarali rejalashtirishni ta’minlaydi. Bosqichlarning vaqti va davomiyligi tayyorgarlik vazifalariga, yil vaqtiga, musobaqa taqvimiga bog‘liq. Sport o‘yinlarida tayyorgarlik davrining davomiyligi musobaqalar taqvimiga bog‘liq bo‘lib, asosiy vazifa sport formasini egallash uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishdir. Bu borada umumiy vaqtning 40-50% gacha jismoniy tayyorgarlik, 35- 40% gacha texnik, 20-25% gacha taktik va o yin, 10% gacha psixologikʻ mashg ulotlar beriladi. Mashg‘ulotlarning asosiy shakllari jismoniy va texnik ʻ tayyorgarlik bo‘yicha ixtisoslashtirilgan va murakkab sinflardir. O‘quv yuklarining umumiy hajmi asta-sekin o‘sib boradi. Malakali jamoaviy sportchilarning yillik o‘quv-mashg‘ulot siklining raqobat davrida jismoniy tayyorgarlik 25-30%, texnik - 30-35%, taktik - 40-45% va psixologik - 10-15% ni tashkil qiladi. Ikkinchi bosqichdagi mashg‘ulotlarning asosiy shakllari jismoniy, texnik, taktik va o‘yin mashg‘ulotlarida individual, guruh va jamoaviy ish usullaridan foydalangan holda maxsus va murakkab mashg‘ulotlardir [27]. O‘tish davri faol dam olish vositalaridan foydalanish orqali maksimal raqobatbardosh yuklardan so‘ng o‘yinchilarni faol tiklashga qaratilgan. Biroq, mutaxassislar o‘tish davrida, ayniqsa musobaqaning birinchi bosqichidan so‘ng, sportchilarning jismoniy, texnik-taktik va psixologik tayyorgarligiga ham alohida e’tibor qaratishlari, sportda sezilarli pasayish kuzatilmasligini ta’kidlaydilar. Mikrotsikllarda haftalik ish rejimlarini tayyorlash jihatlarining mazmuni tayyorgarlik davri bosqichining yo‘nalishi bilan belgilanadi: umumiy tayyorgarlik 12 bosqichi (taxminan 1 oy), maxsus tayyorgarlik ( 1-1,5 oy ) va tayyorgarlikdan oldingi. raqobat bosqichi (1-1,5 oy ), bu erda texnikani takomillashtirish taktik yo‘nalish bilan amalga oshiriladi. Jamoaviy sport turlari bo‘yicha sportchilarni tayyorlash jarayoni samaradorligini oshirish uchun sport mashg‘ulotlari vositalari va usullarini optimal tanlash muhim rol o‘ynaydi. Mashg‘ulot jarayonida texnik, jismoniy, taktik va ko‘proq darajada aqliy tayyorgarlik vazifasi maxsus integral tayyorgarlik yordamida hal qilinadi va mashqlarning darajasi va yo‘nalishi mashg‘ulotlarning turli tarkibiy qismlarining uyg‘unligiga bog‘liq. Sport o‘yinlari va to‘g‘ridan- to‘g‘ri mashg‘ulotlardagi raqobat faolligi yuqori emotsional darajada, yuk va ishlatiladigan usul juda katta energiya sarfi bilan o‘tkaziladi. Murabbiy harakatni muvofiqlashtirishning nomukammalligini, konsentratsiyaning past darajasini, hissiy beqarorlikni, shuningdek, yosh sportchilarga xos bo‘lgan boshqa ko‘plab omillarni hisobga olishi kerak. Shu bilan birga shuni ta’kidlash kerakki, bunday nomutanosiblik sport o‘yinlarida malakali sportchilarni tayyorlashda ham kuzatilishi mumkin [28]. Sportchilarni jamoaviy sport turlari bo‘yicha tayyorlashning mavjud tizimini takomillashtirish ham sport amaliyotida, ham sport tayyorgarligi nazariyasida erishilgan yutuqlarni ijodiy aks ettirish va qo‘llashni taqozo etadi. Biologik nuqtai nazardan sport mashg‘ulotlari organizmning mashg‘ulot effektlariga yo‘naltirilgan moslashish jarayoni bo‘lib, undagi jismoniy yuklamalar organizmda adaptiv o‘zgarishlarni keltirib chiqaruvchi tirnash xususiyati beruvchi rol o‘ynaydi. Trening effekti jismoniy faoliyatning asosiy xususiyatlari bilan chuqur bog‘liqdir 1) yukning intensivligi va hajmi; 2) mashqlarning davomiyligi; 3) takrorlashlar soni; 4) jismoniy mashqlarni muvofiqlashtirish murakkabligi; 5) takrorlashlar orasidagi dam olish oraliqlarining davomiyligi va xarakteri. 13 Ixtisoslashuv, diqqat va murakkablik - sport o‘yinlarida yuklarni rejalashtirish va nazorat qilishning informatsion xususiyatlari. Ularning dinamikasi musobaqalardagi yutuqlar va sportchilarning jismoniy tayyorgarligi darajasidagi o‘zgarishlar bilan o‘zaro bog‘liq. Sportda eng yuqori ko‘rsatkichlarga erishish uchun cheksiz izlanishda ko‘plab sportchilar ko‘proq mashq qilishga harakat qilishadi, chunki siz qanchalik ko‘p mashq qilsangiz, shunchalik yaxshi natijalarga erishasiz. Boshqalar uchun musobaqa mavsumining tugashi dam olish davrining boshlanishi va mashg‘ulotlarning tugashini anglatadi. Bunday sportchilar musobaqa mavsumi boshlanganidan keyin ham yaxshi tayyorgarlik ko‘rishlariga ishonchlari komil. Borgan sari ko‘proq mashq qilgan sportchi, oxir-oqibat uning natijalari yaxshilanmay, aksincha, yomonlashayotganini ko‘radi. Sport o‘yinlari nazariyasi va metodologiyasida mashg‘ulot jarayonini tashkil qilishda organizmning jismoniy mashqlar ta’siriga moslashish mexanizmlarini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Moslashuv - bu inson hayotining odatiy sharoitlarini o‘zgartiradigan tananing adaptiv reaktsiyasi. Zamonaviy qoidalarga ko‘ra, insonning jismoniy faoliyatga moslashishining ikki bosqichi mavjud [29]: 1) shoshilinch - beqaror; 2) uzoq muddatli - barqaror. Shoshilinch moslashish bosqichi metabolizm, gomeostaz va yagona jismoniy yuklar ta’sirida organizmning funksional faolligidagi moslashuvchan o‘zgarishlar majmuasi bilan tavsiflanadi. Tizimlar va umuman organizmdagi barcha o‘zgarishlar beqaror bo‘lib, mashqlar oxirida fiziologik funktsiyalar o‘zining dastlabki faollik darajasiga qaytadi. Uzoq muddatli moslashish bosqichi ma’lum bir yo‘nalishdagi jismoniy yuklarni uzoq vaqt davomida takrorlash, umumiy va maxsus chidamlilik, kuch- quvvatni rivojlantirish sharoitida organizmning metabolizmi, funktsiyalari va tizimlarining tuzilishidagi o‘ziga xos adaptiv o‘zgarishlar jarayoni bilan tavsiflanadi. 14 Hatto bir xil turdagi yuklarni qayta-qayta takrorlash bilan, moslashuv va funktsional o‘zgarishlarning umumiy uzoq muddatli ta’siri ish paytida yuklama olgan hujayralarning qiynalish xususiyati natijasida yuzaga keladi. Uzoq muddatli moslashish sharoitida nuklein kislotalar va o‘ziga xos oqsillarning sintezi faollashadi, buning natijasida tayanch-harakat tizimining qobiliyati oshadi va uning energiya ta’minoti yaxshilanadi. Mutaxassislar mashg‘ulot yuklariga tananing javoblarining uch turini aniqlaydilar [30]: 1. To‘g‘ridan-to‘g‘ri ish yoki jismoniy mashqlar jarayonida yuzaga keladigan shoshilinch mashg‘ulot effekti tiklanish davrida 0,5-1 soat davomida saqlanadi. 2. Ta’lim jarayonida plastik jarayonlarning faollashishiga va yangi energiya tuzilmalarini qurishga olib keladigan kechiktirilgan o‘quv effekti. Ushbu ta’sir mashg‘ulotdan keyin 48 soat davomida kuzatiladi. 3. Shoshilinch va kechiktirilgan ta’sirlarning yig‘indisi va natijada yangi morfologik tuzilmalarni yaratish asosida hujayra organellalarini tiklash uchun yangi tuzilmalar yaratiladi. O‘quv yuklarining keyingi ortishi o‘qitilgan funktsiyaning proportsional o‘sishi bilan birga keladi, ammo ma’lum, qat'iy individual chegaragacha, shundan keyin charchoq jarayonlari rivojlana boshlaydi, moslashish muvaffaqiyatsizlikka uchraydi va hujayra ichidagi tuzilmalarning xaotik qayta tuzilishi sodir bo‘ladi. Ratsional mashg‘ulotni tashkil etishda, tadqiqotchilar ta’kidlaganidek, quyidagini hisobga olish kerak [29-30]: - vosita harakatlarini bajarish texnikasi; - mushak tolalarini qon bilan ta’minlash va jarayonlarni ta’minlaydigan tizimlarning kuchi va barqarorligi; - nerv-mushak apparatining xususiyatlari; - sport faoliyati jarayonida vosita vazifasini hal qilish taktikasi; - sportchining psixologik tayyorgarligi, uning motivatsiyasi, irodasi va boshqalar. 15 Shunday qilib, sport o‘yinlarida mashg‘ulot jarayonining samaradorligi jismoniy, texnik, taktik va psixologik tayyorgarlik jihatlari bilan belgilanadi, bu yerda bu munosabatlar tartibga solinadi va o‘yinchining mashg‘ulot yuklamalariga moslashish jarayonida yaxshilanishi mumkin. Voleybol bo‘yicha malakali sportchilar bilan mashg‘ulotlar paytida yukni tartibga solishning murakkabligi shundaki, turli xil jismoniy tayyorgarlik darajasidagi sportchilar ma’lum bir ritmda bir xil yuklarni bajarishga majbur bo‘ladilar. Bu turli xil tana tizimlarining buzilishiga olib kelishi mumkin. Xususan, jamoaviy sport turlari bo‘yicha yuk tanlashda mashg‘ulotlarni individuallashtirish tamoyili e’tiborga olinmaydi, shuning uchun mashg‘ulotlarni o‘tkazish vositalari va usullarini tanlashda ishtirokchilarning maqsadlarini hisobga olish zarur. Sport o‘yinlarida mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatini takomillashtirish ushbu jarayonning hozirgi tendensiyalarini tahlil qilmasdan va bashorat qilmasdan mumkin emas. Aytish joizki, zamonaviy sport o‘yinlari yanada uyushqoq va tartibli bo‘lib bormoqda. Keyingi rivojlanish o‘yinchilarning yuqori harakatchanligini, ularning yuqori tezlikdagi texnikasini, o‘yinni yanada faollashtirish fonida o‘yin ijodkorligining namoyon bo‘lishini nazarda tutadi, bu esa eng yaxshi natijani ta’minlaydi. Hujumdan himoyaga va aksincha o‘tish vaqti qisqardi. Himoya va hujum harakatlari jamoaning barcha o‘yinchilari tomonidan amalga oshiriladi. Ko‘rib chiqilayotgan materialni umumlashtirgan holda shuni aytish kerakki, jamoaviy sport turlari bo‘yicha mashg‘ulotlar va musobaqalar jarayonining samaradorligi ko‘p jihatdan sport mashg‘ulotlari jarayonini ratsionalizatsiya qilish bilan belgilanadi, bu esa mashg‘ulotlar va musobaqalarda sportchining holatini sifatli boshqarish imkonini beradi. Shu bilan birga, shuni ta’kidlash kerakki, jamoaviy sport turlari bo‘yicha malakali sportchilarni tayyorlash va musobaqa jarayonini optimallashtirish uchun ushbu jarayonni tashkil etishning psixologik tarkibiy qismiga alohida e'tibor berish kerak, chunki sport bosqichlarida takomillashtirish va yuqori sport mahoratini oshirish uchun sportchilar jismonan tayyor bo‘lishi va texnik va taktik mahoratning butun 16 arsenalini o‘zlashtirishi kerak. Bunday holat ko‘p jihatdan mashg‘ulotlarning dastlabki bosqichlarida va jamoaviy sport turlari bo‘yicha sportchilarning sport mahoratini rivojlantirish jarayonida hal qilinadigan vazifalar bilan bog‘liq. Shu munosabat bilan nazariy tadqiqotlarning navbatdagi bosqichi voleybol jamoasida o‘yinchilarning jamoaviy texnik harakatlarini takomillashtirishni o‘rganish bilan bog‘liq masalalarni o‘rganish bo‘ldi. 1.2 Voleybol jamoasidagi o‘yinchilarning ruhiy jarayonlari va munosabatlarining xususiyatlari Voleybol deganda o‘yin epizodining qiymati raqiblar o‘rtasida aloqa o‘zaro ta’siri bo‘lgan sport turlaridan sezilarli darajada oshib ketadigan sport o‘yinlariga aytiladi. O‘yinning kontaktsizligi texnik tayyorgarlik darajasiga yuqori talablarni qo‘yadi. Voleybolda ko‘plab texnikalar zarba harakatlari yordamida amalga oshiriladi, bu ularning tarkibiy murakkabligini ko‘rsatadi, chunki qat'iy vaqt chegarasi tufayli sportchining harakatlarini nazorat qilish juda qiyin. Mutaxassislar texnik komponentda tennis va badminton bilan bir qatorda voleybol eng qiyin sport o‘yinlari ekanligini, ammo ular taktik jihatdan sezilarli darajada murakkab emasligini ta’kidlaydilar. O‘yinda har bir texnikani bajarishning ahamiyati o‘yinchining psixologik holatida namoyon bo‘ladi, bu birinchi navbatda aqliy xususiyatlar (diqqat, idrok, xotira, fikrlash) va munosabatlardan (muloqot, uyg‘unlik, atmosfera, o‘zini o‘zi qadrlash, yetakchilik qobiliyatlari) iborat. Musobaqa paytidagi o‘yin harakatlarining samaradorligi ko‘p jihatdan sportchilarning irodasi, chidamliligi, qat'iyatliligi, jasorati, qat'iyatliligi, o‘ziga ishonchi, burch va mas'uliyat hissi, jamoaviyligi bilan belgilanadi [31]. Malakali voleybolchilarning o‘yin mavsumida mashg‘ulotlar va musobaqa mashg‘ulotlarida ishtirok etishini hisobga olgan holda shuni ta’kidlash kerakki, musobaqalar taqvimi tig‘iz o‘yinchidan individual psixologik imkoniyatlarni yuqori darajada rivojlanishiga erishishni talab qiladi. Mohir voleybolchilarning o‘yin mavsumida haddan tashqari jismoniy faolligi nafaqat tanadagi funksional o‘zgarishlarga olib keladi, balki o‘yinchining psixo-emotsional holatiga sezilarli 17 darajada ta’sir qiladi, bu ko‘p jihatdan musobaqa paytida o‘yin harakat larining samaradorligini belgilaydi. Musaboqa jarayonida o‘yinchining yuqori barqarorligiga erishish, turli xil tashqi stimullar ta’sirida o‘yin harakatlarining samaradorligi ko‘p jihatdan voleybolda sportchilarning psixologik tayyorgarligini rejalashtirish tizimi bilan belgilanadi [32]. Voleybol bilan shug‘ullanish jarayonida malakali sportchilarning ruhiy jarayonlari va jamoadoshlari o‘rtasidagi munosabatlarida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y beradi, bu esa musobaqa faoliyati jarayonida yuqori sport natijalariga erishishda namoyon bo‘ladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, ko‘plab mutaxassislar har bir o‘yin epizodida o‘yinchining maksimal qaytishi zarurligini ta’kidlaydilar. Bunday talablar jamoadagi o‘yinchilarning samarali o‘zaro ta’siri zarurligini ko‘rsatadi, bu raqib va jamoadoshlarning niyatlarini bashorat qilishda ifodalanadi. Voleybolda sportchilarning ruhiy rivojlanishining biologik qonuniyatlarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy tadqiqotlar sportchi ruhiyatining individual xususiyatlariga bog‘liq bo‘lgan sportchining psixologik yoshining tavsiflovchi tomoni haqida hali ma’lumot bermagan. Voleybolda sport mahoratini samarali oshirish uchun psixologik ko‘rinishlar spektrini va ularning tarkibiy qismlarini iloji boricha kengroq o‘rganish kerak, bu esa o‘z navbatida tananing qobiliyatlarining yashirin zaxiralarini ochib beradi, bu esa o‘yinchiga yanada muhimroq rivojlanishga imkon beradi. Yosh xususiyati voleybolchining o‘yin rolining o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan maxsus aqliy jarayonlarning jadal rivojlanishi va shu bilan individual o‘ziga xoslikka ega bo‘lishidan iborat. Jamoa sportiga ixtisoslashgan sportchilarning aqliy jarayonlarini o‘rganish uchun mutaxassislar sportchining psixikasiga qarab, sensorimotor, ideomotor va emotsional-motor reaktsiyalarda ifodalangan o‘ziga xos vosita harakatlarining namoyon bo‘lishini ko‘rib chiqishni taklif qiladilar. Ushbu yo‘nalish odatda sportchining psixomotori deb ataladi. Sportchining psixomotor qobiliyatlari uning psixologik va harakat qobiliyatiga asoslanadi, bu unga harakatlarni samarali 18 boshqarish imkonini beradi. Psixomotor qobiliyatlarning rivojlanish darajasi sezgi va idrok kabi jarayonlar bilan belgilanadi. Sportchilarning aqliy jarayonlari o‘zaro bog‘liq ikkita komponentdan iborat. Birinchi komponent voleybolchilar harakatlarining perseptiv komponentini, ikkinchisi esa sportchining intellektual sohasini belgilaydi. Ko‘pgina mutaxassislar jamoaviy sport turlari bo‘yicha sportchilarning psixomotor ko‘nikmalarini tahlil qilib, u oddiy, murakkab va muvofiqlashtiruvchi sensorimotor reaktsiyadan iborat ekanligini aniqladilar, ularning har biri turli xil stimullarni dastlabki aniqlash va idrok etishni, keyinchalik qayta ishlashni o‘z ichiga oladi. Ko‘pgina mutaxassislarning fikriga ko‘ra, voleybolda psixomotor miyani sportchining harakat apparati bilan samarali bog‘lash imkonini beradi, bu esa musobaqa paytida o‘yin harakatlarining samaradorligini belgilaydi. Voleybolda o‘yin faoliyati ko‘p sonli turli xil motorli harakatlarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lib, ular, birinchi navbatda, raqobat faoliyatida aniqlik talablari bilan bog‘liq. Voleybolchi uchun harakat aniqligining fazoviy-vaqt va quvvat ko‘rsatkichlarini aniq takrorlay olish muhimdir. Fazoviy-vaqt ko‘rsatkichlari ob'ektlarning harakat tezligini va zarba harakatlarini bajarish jarayonida kuchlarning kuch taqsimotini belgilaydi [32]. Sport psixologiyasi sohasidagi mutaxassislar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 16-17 yoshda sportchilarda tanlangan sensorimotor reaktsiyalarning tezligi va aniqligi, oldindan ko‘rishning aniqligi rivojlanishining sezgir davrlari mavjud reaktsiya, idrok etilgan vaziyatlarning murakkab fazoviy xususiyatlarini farqlash tezligi va diqqatning barqarorligi, kognitiv operatsiyalarni bajarish tezligi va aniqligi. Bu xususiyatlarning barchasi voleybolchilar uchun juda muhim bo‘lgan psixologik jarayonlarni belgilaydi, chunki psixomotor komponent tufayli turli xil texnik va taktik harakatlar ma’lumotni idrok etish, qayta ishlash va ko‘paytirish uchun ajratilgan cheklangan vaqt bilan bajarilishi kerak. Diqqat ko‘p jihatdan voleybolda o‘yin faoliyati sifatini belgilaydi. Sport psixologiyasida sportchilarning ixtiyoriy diqqatlari ajralib turadi. Birinchisi, tashqi 19 qo‘zg‘atuvchilar ta’sirida paydo bo‘lsa, ikkinchisi, insonning ongli harakatlarining natijasidir [34]. Sportchilarning e'tibori turli xil xususiyatlar bilan ajralib turadi, ular orasida voleybol uchun hajm, konsentratsiya, almashinish, taqsimlash va barqarorlik yetakchi ahamiyatga ega. Diqqatning turli xil xususiyatlari ixtisoslashtirilgan mashg‘ulotlarda o‘rgatish uchun yetarlicha qiyin, ammo turli mashqlardan foydalanish ularni juda maqbul darajada saqlashga imkon beradi. Voleybolchining diqqat miqdori u bir vaqtning o‘zida yuqori aniqlik bilan idrok eta oladigan ob'ektlar yoki ularning elementlari soni bilan belgilanadi. Diqqatning kontsentratsiyasi shovqin immuniteti ko‘rsatkichlari bilan belgilanadi, ya’ni ikkilamchi, begona stimullardan chalg‘itish. Diqqatning barqarorligi uzoq vaqt davomida yuqori konsentratsiya bilan tavsiflanadi. Diqqatni almashtirish idrokning bir harakatdan ikkinchisiga tez va aniq o‘tishi bilan tavsiflanadi. Diqqatning taqsimlanishi - diqqatni bir nechta ob'ektlarga yoki biron bir harakatni bajarishga qaratish deb ta’riflanadi. Mutaxassislar diqqatning turli xossalarining yuqori darajada rivojlanishi fikrlash, tahlil qilish, umumlashtirish jarayonlarini tez va to‘g‘ri bajarishga hamda harakatlarni yuqori aniqlik bilan bajarishga imkon berishini isbotladilar. Idrok psixik jarayon sifatida voleybolda sportchilarning o‘yin faoliyati uchun xos bo‘lgan turli ob'ektlarni tahlil qilishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Idrok sportchining turli ob'ektlar haqidagi g‘oyalariga asoslanadi, bu esa o‘yinchiga voleybolchining sport mahoratini belgilaydigan harakat harakatini to‘g‘ri bajarish haqida ma’lumot olish imkonini beradi [34]. O‘yinchilarning aqliy rivojlanishi nafaqat har qanday faoliyat sub'ekti yoki ob'ekti haqida bilimlarni to‘plash, balki individual xatti-harakatlar uslubi bilan ham belgilanadi. Idrok jarayonida sportchining aqliy faoliyati muayyan fikrlash uslubida ifodalanadi, u voleybolda aniq o‘yin vaziyatini idrok etish, saqlash va qayta ishlashning individual xususiyatlari bilan belgilanadi. Voleybolchilar uchun raqobat faoliyatida texnik-taktik harakatlarni bajarish jarayonida raqib harakatlarining rejalarini yuqori samaradorlik bilan bashorat qilish 20 hamda to‘g‘ri va oqilona qarorlar qabul qilish imkonini beruvchi fazoviy va hayoliy tafakkurga ega bo‘lish juda muhimdir. Voleybol o‘yinida o‘yinchining taktik fikrlashining asosi texnik texnikani amalga oshirishda o‘z vaqtida va to‘g‘ri qabul qilingan qarordir. O‘yinchi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning tezligi va to‘g‘riligi ko‘p jihatdan uning psixofiziologik qobiliyatlari, sport mahorati va o‘yin rolining rivojlanish darajasiga bog‘liqdir [36]. Qo‘shma faoliyat jarayonida qulay munosabatlar, sportchi shaxsining ruhiy barqarorligi va rivojlanish yo‘nalishiga bog‘liq. Muallif sportchi shaxsining axloqiy tomoni o‘yinchining mashg‘ulot va musobaqa faoliyatidagi xatti- harakatlarini ta’minlashini ta’kidlaydi. Voleybolchilarning psixologik rivojlanishini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, 15-16 yoshda markaziy asab tizimining intensiv funktsional rivojlanishi amalda yakunlanadi. Bu yoshda, sportchilar, qoida tariqasida, asabiy jarayonlarning nomutanosibligi tufayli juda tajovuzkor. Agressiv xatti-harakatlar sportchining kayfiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, o‘yinchining xatti-harakati ko‘p jihatdan jamoadoshlari bilan munosabatlarni o‘rnatishni belgilaydi. Yuqori sport natijalarini ko‘rsatadigan o‘yinchilar o‘zlariga nisbatan juda talabchan, ularning harakatlari aqliy e'tibor va tahlil mavzusiga aylanadi. Voleybolda yillik mashg‘ulot siklining raqobat davri eng uzundir. Shunday qilib, malakali sportchilarning musobaqalari 7-8 oy davomida doimiy ravishda o‘tkazilishi mumkin. Shu munosabat bilan, jamoaning yuqori raqobatbardosh ko‘rsatkichlariga erishish uchun o‘yinchilar o‘yin davomida turli xil texnik va taktik vazifalarni hal qila oladigan ahil va yaxshi o‘yin ko‘rsatadigan jamoani ifodalashlari kerak. Jamoadagi futbolchilarning yuqori jipsligi sport formasini yuksaltirishga, jamoa o‘yinidagi mavjud kamchiliklarni bartaraf etishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Adabiy manbalar tahlili shuni ko‘rsatdiki, voleybolda o‘yinchilarning to‘liq o‘zaro tushunishi va yaxshi o‘zaro munosabati, shuningdek, o‘yin o‘ynash 21 vositalarini to‘g‘ri tanlash alohida o‘rin tutadi. Zamonaviy voleybolning dialektikasi shundayki, keyingi taraqqiyot, bir tomondan, o‘yinchilarning harakatlaridagi farqlarning o‘sishi bilan, ikkinchidan, shaxs va jamoaning birlashishi bilan belgilanadi. O‘yin haqidagi zamonaviy g‘oyalarga asoslanib, hajm va intensivlik chegaraviy qiymatlarga yetganda, uning keyingi rivojlanishini aniqlaydi deb taxmin qilish mumkin. Sport jamoasi - o‘yinchilar, murabbiylar va yordamchi xodimlar mashg‘ulotlarda ham, musobaqalarda ham qo‘yilgan vazifalarni hal qilishga qaratilgan jamoadir. Jamoa oldiga qo‘ygan maqsadlarni amalga oshirish jarayonida uning barcha a’zolari rasmiy (ishbilarmonlik) munosabatlarining paydo bo‘lishining asosiy sharti bo‘lgan o‘zaro hamkorlik va hamkorlikning yuqori darajasini ta’minlashi kerak. Bunday munosabatlar natijasida mashg‘ulot va musobaqa jarayoni ishtirokchilari o‘rtasidagi muloqotda barqaror aloqalar va aloqalar o‘rnatiladi, ular sportchilar o‘rtasidagi ma’lum his-tuyg‘ular, hamdardlik va qiziqishlarda namoyon bo‘ladi va shu bilan norasmiy munosabatlarni tavsiflaydi. Sport jamoalaridagi barcha norasmiy munosabatlar bir necha bosqichlardan o‘tadi: - elementar ehtiyojlar ta’lim va raqobat faoliyatiga doimiy qiziqishni shakllantiradi; - jamoaviy ehtiyojlarni qondirish uchun o‘qitish va raqobatbardosh faoliyat talablariga javob berishi kerak bo‘lgan individual imkoniyatlarni tahlil qilish; - individual va jamoaviy ehtiyojlarni qondirish uchun samarali mashg‘ulotlar va raqobatbardosh faoliyat motivlarini shakllantirish; - sport jamoasining barcha a’zolari bilan xulq-atvor munosabatlarini yaxshilash; - o‘qitish va raqobat faoliyati jarayonida individual va jamoaviy ehtiyojlarni qondirishni ta’minlaydigan rasmiy munosabatlarni shakllantirish; - sport jamoasi a’zolari o‘rtasida rasmiy munosabatlar asosida muayyan xayrixohlik va umumiy manfaatlarda ifodalangan turli xil aloqalarni shakllantirish; 22 - norasmiy munosabatlarni shakllantirish. Sport guruhidagi munosabatlar sportchilar o‘rtasidagi munosabatlarga (gorizontal daraja) yoki "sportchi" tizimidagi munosabatlarga va sportchilar va murabbiy o‘rtasidagi munosabatlarga (vertikal daraja) yoki "murabbiy-sportchi" tizimidagi munosabatlarga bo‘linadi. Jamoadagi munosabatlarning rasmiy tuzilmasi yuqori tashkilotlarning buyruqlari, farmoyishlari, ko‘rsatmalari va murabbiyning talablari tufayli mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyati jarayonida yaratiladi, ular jamoa a’zolarining ushbu faoliyatdagi o‘zaro munosabatlarini tartibga soladilar. Biroq, jamoa bo‘lgan rasmiy tashkilot muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishi uchun o‘z tuzilmasida ma’lum "imtiyozlar", hamdardlik, o‘zaro imtiyozlar, umumiy manfaatlar va ehtiyojlarga asoslangan munosabatlarni rivojlantirish uchun "erkinlik darajasi" ni ta’minlashi kerak. Bu tartibga solinmagan, o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan munosabatlar, xatti-harakatlar va normalari psixologiyada norasmiy munosabatlar deb ataladi [37]. Sport jamoasida, rasmiy tashkilot sifatida, shaxslarning guruhga birlashishi jamoa a’zolari o‘rtasida shaxsiy aloqalarni shakllantirish uchun qulay shart- sharoitlarni yaratadi, bu mashg‘ulot va musobaqa faoliyati jarayonida miqdoriy va sifat jihatidan tartibga solinishi kerak. Mutaxassislarning tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, sport jamoasini yaratish sport mashg‘ulotlarida ham, musobaqa faoliyatida ham muammolarni samarali hal qilishni ta’minlashi kerak va agar guruh a’zolari o‘zlarining barcha aloqalari va munosabatlarini faqat shu asosda qursalar ko‘rsatmalar va retseptlar, keyin bu tez orada vaqt turli qarama- qarshiliklarga olib kelishi mumkin. "Sportchi-sportchi" va "sportchi-murabbiy" tizimlaridagi rasmiy munosabatlar mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyati talablariga bo‘ysunadi. Bunday o‘zaro ta’sirlar jarayonida sportchilarning yoqtirishlari va yoqtirmasliklari, afzalliklari, umumiy qiziqishlari va sevimli mashg‘ulotlarini hisobga olgan holda norasmiy soha ishtirokchilari o‘rtasida paydo bo‘ladigan munosabatlarni oldindan ko‘rish kerak. 23 Malakali voleybolchilarni tayyorlash amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, musobaqa davomida yuqori sport natijalarini qo‘lga kiritishga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan jamoalarda ko‘pincha turli xil nizolar yuzaga keladi. Sport jamoalaridagi munosabatlarni o‘rganish jarayonida mutaxassislar yetakchilik qobiliyatiga ega bo‘lgan o‘yinchilar o‘yinchilar va murabbiylar orasida eng katta hamdardlikka ega ekanligini aniqladilar. Voleybol jamoasining yuqori sport natijalariga erishish uchun o‘yinchilar hamkorlikni, guruhning barcha a’zolarining o‘zaro ta’sirini rivojlantirishga yordam beradigan guruh maqsadlariga bo‘ysunishlari kerak. Ushbu munosabatlarning asosini jamoaning birdamligi tashkil etadi, bu esa mashg‘ulotlar va raqobat faoliyati jarayonida turli muammolarni hal qilishga erishishga imkon beradi. Guruhning birlashishi, asosan, guruh a’zolari qolishni va u bilan shug‘ullanishni davom ettirishni xohlashlari bilan tavsiflanadi. Ko‘pgina ekspertlar ta’kidlashicha, sport jamoasida guruhning birlashishi birgalikda amalga oshiriladigan mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatida o‘zaro hamkorlik qiluvchi sheriklarning psixologik muvofiqligi tufayli ta’minlanadi. Sport jamoasining guruh birligi jamoa a’zolarining muloqotiga bog‘liq. Muloqot, eng avvalo, o‘ziga xos xulq-atvor, xulq-atvor va faoliyat yordamida jamoadoshga ta’sirni belgilaydigan aloqadir. Natijada, birgalikdagi faoliyat ishtirokchilari o‘rtasidagi munosabatlar o‘rnatiladi, saqlanadi va o‘zgaradi, shuning uchun shaxslararo muloqot sport jamoasi a’zolarining o‘zaro ta’sirining eng muhim shakllaridan biridir [36]. Voleybol jamoasidagi shaxslararo kelishuv tashqi va ichki bo‘lishi mumkin. Tashqi aloqa sheriklarning nutq aloqalari va imo-ishoralari ko‘rinishidagi kuzatilgan kommunikativ xatti-harakatlari bilan tavsiflanadi. Ichki muloqot sheriklarning muloqot holatini sub'ektiv idrok etishining o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi; haqiqiy (yoki kutilgan) aloqalar bilan bog‘liq hissiy tajribalar; aloqa motivlari va maqsadlari; muloqotning psixologik ta’siri (munosabatlar, munosabatlar, sheriklar holatidagi o‘zgarishlar). 24 Sport psixologiyasida muloqotning quyidagi funktsiyalarini ajratib ko‘rsatish qabul qilingan: - ijtimoiy-psixologik aks ettirish; - tartibga soluvchi; - ifodali; - ijtimoiy nazorat va sotsializatsiya. Funktsiyalarni samarali amalga oshirish uchun sport jamoasida aloqa ularning yo‘nalishi bo‘yicha muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u uchta komponentda ifodalanadi: - ijtimoiy yo‘naltirilgan muloqot (hamkorlarga, butun jamoaga murojaat qilish); - shaxsga yo‘naltirilgan muloqot (alohida sheriklarga, jamoa a’zolariga murojaat qilish); - subtext yo‘nalishi (muayyan sherik yoki sportchilar guruhiga murojaat, aslida, butunlay boshqa shaxsga yoki boshqa sheriklarga qaratilgan). O‘yin davomida sportchilar o‘rtasidagi aloqa tashqi vaziyatni o‘zgartirish jarayonida faoliyat natijalarini aniqlash uchun amalga oshiriladi. Voleybolda o‘yin vaziyatlari nuqtali mitinglar va mitinglarda ishtirok etishga qaratilgan tayyorgarlik harakatlari yordamida almashinadi. Bunday sharoitda eslatma, tashqi stimulyatsiya xarakteridagi xabarlardan tez-tez foydalanish kerak bo‘ladi. Baholovchi-ekspressiv toifa sportchilarning o‘z harakatlariga va sheriklarning harakatlariga munosabatini ifodalovchi murojaatlar bilan bog‘liq. Baholovchi murojaatlar, qoida tariqasida, ochko o‘ynalganda yuzaga keladi. Jamoadagi o‘yinchilarning muvozanati, munosabatlarning yuqori darajasi ko‘p jihatdan sportchilarning xatti-harakatlarini samarali boshqarish tizimi bilan belgilanadi. Murabbiyning vazifasi - jamoa a’zolarida faol, do‘stona, samarasiz ishlashni ta’minlaydigan shunday fazilatlarni shakllantirish, bundan tashqari, bo‘lajak musobaqalarga ijobiy munosabat ko‘proq murabbiy tomonidan ta’minlanadi. Shunday qilib, murabbiy u yoki bu darajada sport jamoasining ijtimoiy-psixologik iqlimini belgilovchi deyarli barcha omillarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. 25 Voleybolda o‘yin faoliyati, jamoadagi ruhiy jarayonlar va munosabatlardan tashqari, o‘yinchilardan yuqori darajadagi irodaviy qobiliyatlarni namoyon qilishni talab qiladi, bu esa sportchiga va butun jamoaga raqib bilan qarama-qarshilik tufayli turli talablarni engib o‘tishga imkon beradi. Bunga shuni qo‘shimcha qilish kerakki, zamonaviy malakali o‘yinchilar bitta o‘yinda yuqori sport natijalarini qo‘lga kiritish uchun butun o‘yin davomida hamda ushbu o‘yin mavsumi davomida hissiy hayajon va motivatsiyaning optimal darajasini saqlab turishlari muhim. Sportchilarni tayyorlash jarayonida o‘yinchilarning o‘yinning salbiy natijalari va ularning imkoniyatlarini o‘z-o‘zini baholashi tufayli yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tashvishlarni kamaytirish kerak. Voleybolchilarning yuqori darajadagi tashvishlari o‘yin harakatlarining samaradorligiga salbiy ta’sir qiladi, chunki o‘yinning asosiy epizodini amalga oshirish imkoniyati berilgan hollarda sportchi qo‘rquvni, kuchli hayajonni boshdan kechiradi. O‘yinchining atrof-muhitni emotsional idrok etishi axloqiy qonunlarni inkor etuvchi omil bo‘lib, voleybolda yaxlit jamoa shakllanishining salbiy tomoni bo‘lishi mumkin. Jamoaviy sport turlari, shu jumladan voleybol bo‘yicha mashg‘ulotlar juda monotondir. Malakali voleybolchilarni tayyorlash ko‘plab mashg‘ulotlar davomida takrorlanadigan standart sxematik mashqlardan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Bunday vazifalarni bajarish jarayonida sportchining muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi sezilarli darajada pasayishi mumkin, chunki monoton ish zavq keltirishni to‘xtatadi. Bunday harakatlar, birinchidan, sport natijalarining pasayishiga olib keladi, ikkinchidan, o‘yinchining hissiy va energiya salohiyatini pasaytiradi. Mutaxassislar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, o‘yinchilar o‘rtasida mashg‘ulot va raqobat faoliyatiga bo‘lgan motivatsiyaning pasayishi bilan jamoaviy motivlarga nisbatan shaxsiy motivlar ko‘pincha birinchi o‘ringa chiqadi. Bunday sharoitda o‘yinchi jamoadoshlariga nisbatan bema’nilikni rivojlantiradi. Agar o‘yinchi o‘z shaxsiy maqsadlariga erishish uchun har qanday 26 vositadan foydalansa, o‘yinga xos bo‘lgan oqilona egoizm printsipi buziladi va sportchi jamoaviy manfaatlarga zarar etkaza boshlaydi. Maxsus ilmiy-metodik adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki, jamoaviy muvaffaqiyatga erishishning asosiy motivlaridan biri sportchining o‘z imkoniyatlarini ob'ektiv baholashi, bu o‘z-o‘zini hurmat qilish, o‘zini o‘zi hurmat qilishda namoyon bo‘ladi. Voleybolda psixologik tayyorgarlik sportchi organizmining ushbu faoliyatning ekstremal sharoitlarida moslashish mexanizmlarida ifodalangan musobaqa faoliyatiga munosabatni shakllantirishga qaratilgan. Psixologik tayyorgarlikning yuqori darajasiga erishish, eng avvalo, musobaqa faoliyatini amalga oshirish sharoitlari, shuningdek, har bir sportchi shaxsining individual psixik xususiyatlari bilan belgilanadi. Mutaxassislarning fikricha psixologik tayyorgarlik o‘yin davomida texnik va taktik harakatlarni samarali amalga oshirishga yordam beradi, shuningdek, raqobatdan oldingi va raqobatbardosh taqillatish omillariga qarshilik ko‘rsatishga imkon beradi. Buzuvchi omillarga moslashish raqib ustidan ustunlikka erishish imkonini beradi. Aytish kerakki, muayyan futbolchining yuqori darajadagi psixologik tayyorgarligi unga jamoadagi musobaqada g‘alaba qozonish imkoniyatini beradi. Olingan materiallarni umumlashtirgan holda shuni ta’kidlash kerakki, zamonaviy voleybolda barcha ishtirokchilarning mashg‘ulotlar va musobaqalar jarayonida roli muhim. Shunday qilib, murabbiy, menejer, ma’mur, psixolog, shifokor, massaj terapevti yoki jamoaning istalgan a’zosi o‘z kuchlarini to‘plashi va jamoa o‘yinchilarining yuqori faolligini, mahsuldorligini va mashg‘ulot jarayonining sifatini imkon qadar uzoq vaqt davomida saqlab turishi uchun yo‘naltirishi kerak. Murabbiylar shtabining vazifasi sportchini to‘liq kuchini berishga undash, bu faollikni butun uchrashuv davomida saqlab turish, futbolchining shaxsiy manfaatlarini jamoa manfaatlariga bo‘ysundirishdan iborat. Shu munosabat bilan jamoada har bir sport jamoasi a’zosining ehtiyojlariga mos keladigan munosabatlarni o‘rnatish kerak. 27 1.3 O‘yin faoliyatini boshqarish va malakali voleybolchilarni musobaqaga tayyorlash xususiyatlari Zamonaviy voleybolning rivojlanishi shuni ko‘rsatadiki, sportchilarning uzoq muddatli mashg‘ulotlar jarayonida o‘yin faoliyatini samarali boshqarish va o‘yinchilarning musobaqa tayyorgarligini tashkil etish tizimi sharoitida yuqori sport natijalariga erishish mumkin. Voleybol bo‘yicha sportchilarni uzoq muddatli tayyorlashni tashkil etish samaradorligi ko‘plab omillar bilan belgilanadi, ular orasida yetakchi o‘rinni egallaydi: istiqbolli sportchilarni sport tanlash, sport mashg‘ulotlarini qurish (rejalashtirish), turlarning optimal nisbati. yillik sikldagi mashg‘ulotlar, musobaqa mashg‘ulotlarida qatnashish va natijalar dinamikasi bo‘yicha sport mahoratini baholash va musobaqa faoliyati. Malakali voleybolchilarning sport mahoratini oshirish uchun o‘yin faoliyatini boshqarish muhim ahamiyatga ega va sport mashg‘ulotlarini tashkil etish, shu jumladan joriy, uzoq muddatli, individual rejalashtirish. Malakali voleybol jamoalari uchun sport mashg‘ulotlarini uzoq muddatli rejalashtirish, qoida tariqasida, olimpiya siklini (4 yil) o‘z ichiga oladi, uning vazifasi mashg‘ulot jihozlarini tanlash, jismoniy faollikni to‘g‘ri taqsimlash va jarayonda sport mahoratini oshirishdan iborat. Joriy rejalashtirish o‘qitishning tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish davrlarida maqsad va vazifalarni aniqlashtirishni o‘z ichiga oladi. Ushbu turdagi rejalashtirish, qoida tariqasida, kalendar yili davomida amalga oshirilmaydi. Qisqa rejalashtirish bir yoki bir nechta mashg‘ulotlar uchun amalga oshiriladi . Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonida asosiy vazifa sport formasini takomillashtirishdan iborat bo‘lib, u bir necha shakllanish bosqichlarini bosib o‘tib, yillik o‘quv siklining raqobat davrida maksimal qiymatlarga erishishi kerak: shaklga ega bo‘lish, nisbiy barqarorlik. va ushlab turish, va sport formasining holatini vaqtincha yo‘qotish. 28 O‘yin faoliyatining ajralmas qismi bo‘lgan malakali voleybolchilarning sport formasini shakllantirish sur'ati mashg‘ulotlarni davrlashtirish qonuniyatlarini, davrlar tarkibini, ulardagi mashg‘ulot jarayonining davomiyligi va mazmunini belgilaydi. Yuqorida ta’kidlanganidek, voleybolchilarning sport mashg‘ulotlarining samaradorligi tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish davrlarini sifatli rejalashtirishga bog‘liq. Shu munosabat bilan rasmiy musobaqalarda o‘yin faoliyatida yuqori ko‘rsatkichlarga erishish uchun malakali voleybolchilarni tayyorlash davrlarini qurishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq masalalarni ko‘rib chiqish dolzarbdir. Tayyorgarlik davrida nazariya va metodologiya sohasi mutaxassislari malakali voleybolchilarni tayyorlash umumiy tayyorgarlik va maxsus tayyorgarlik bosqichini ajratadi. Birinchisining vazifasi sport formasini egallash uchun shart- sharoit va shart-sharoitlarni yaratish va rivojlantirish, ikkinchisi esa o‘yin faoliyati jarayonida amalga oshiriladigan sport formasini bevosita shakllantirishdir . Malakali voleybolchilarni tayyorlashning umumiy tayyorgarlik bosqichida tananing funktsional imkoniyatlarining umumiy darajasini oshirishga, jismoniy fazilatlarni (tezlik, kuch, chidamlilik, chaqqonlik va moslashuvchanlik) har tomonlama rivojlanishiga erishish kerak. sportchilarning o‘yin faoliyati jarayonida yuqori samaradorlik bilan ishtirok etishiga imkon beruvchi vosita ko‘nikmalarini takomillashtirish sifatida. O‘quv yuklarining hajmi va intensivligini bosqichma- bosqich oshirish kerak. Malakali voleybolchilarning yillik mashg‘ulot siklining maxsus tayyorgarlik bosqichida sportchilarni tayyorlashning turli jihatlari mazmunini etarlicha faol o‘zgartirish amalga oshiriladi, chunki bir xil yondashuvlar har doim ham yuqori sport formasiga erishishni ta’minlay olmaydi. o‘yin faoliyati jarayonida barcha o‘yinchilar uchun bir xil tarzda. Bu bosqich maxsus jismoniy qobiliyatlarning keskin rivojlanishi, texnik va taktik mahoratini oshirish bilan bog‘liq bo‘lib, voleybolchilarning maxsus psixologik tayyorgarligining roli ham sezilarli darajada oshadi. Barcha tadbirlar, birinchi navbatda, mashg‘ulotlarda ham, musobaqalarda ham yuqori natijalarga erishishga qaratilgan bo‘lib, shu munosabat bilan maxsus 29 tayyorgarlik va musobaqa mashg‘ulotlari keng qo‘llaniladi. Malakali voleybolchilarni tayyorlashning musobaqa davri musobaqadan oldingi va haqiqiy musobaqa bosqichlarini o‘z ichiga oladi . Malakali voleybolchilarni tayyorlashning musobaqadan oldingi bosqichi turli xil o‘quv vositalaridan foydalangan holda o‘yin faoliyatida sport shakllarining maksimal qiymatlariga erishishga qaratilgan. Musobaqadan oldingi bosqichda yetakchi o‘rinlardan birini sportchilarning psixologik tayyorgarligi egallaydi, bu sportchining etarlicha uzoq davom etadigan raqobat bosqichida o‘z qobiliyatiga ishonchini ta’minlaydi, shu jumladan rasmiy musobaqalarda o‘yinchilarning ishtiroki. Shu maqsadda mashg‘ulot jarayoniga aniq o‘yin holatini taqlid qiluvchi va o‘yinning texnik va taktik usullarini bajarishda yuqori barqarorlikka erishish imkonini beradigan ko‘plab o‘yin mashqlari kiritiladi. O‘quv vositalarining hajmi asta-sekin kamayadi va intensivligi oshadi. Musobaqa bosqichi voleybolchining rasmiy yig‘ilishlarning o‘yin faoliyatida maksimal darajada ishtirok etishini o‘z ichiga oladi, bunda sportchi tayyorgarlik davrida va sport mashg‘ulotlari natijasida egallagan yuqori sport formasini namoyish etishni talab qiladi. O‘yin faoliyatining yuqori samaradorligini ta’minlaydigan yetakchi mashg‘ulot vositalari - bu psixologik fazilatlarni oshirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratadigan, raqobatbardosh mashg‘ulot usulidan foydalangan holda bajariladigan texnika va taktika mashqlari. Bunday mashg‘ulotlar jarayonida malakali voleybolchilar nafaqat yuqori texnik va taktik ko‘nikmalarni rivojlantiradilar, balki aqliy jarayonlarni (diqqat, idrok, xotira, fikrlash va boshqalar) muvaffaqiyatli rivojlantiradilar. Shuningdek, jamoadagi munosabatlar sezilarli darajada optimallashtirilgan, chunki mashg‘ulotlar ishtirokchilarni tashkil etishning guruh shakli yordamida amalga oshiriladi. Ushbu bosqichdagi mashg‘ulotlar tayyorgarlik davriga (1-1,5 soat) nisbatan ancha past va intensivlik juda yuqori qiymatlarga etadi. Malakali voleybolchilarni tayyorlashning o‘tish davri, eng avvalo, sport formasini yuqori darajada saqlab turish sharti bilan, sportchining charchoqlarini kamaytirish, shuningdek, tiklanish faoliyatini amalga oshirish imkonini beradi. Shu maqsadda butun davr davomida dam olish va 30 tiklanishning faol shakllari qo‘llaniladi. Bunday mashg‘ulotlarning hajmi va intensivligi malakali voleybolchilarning yillik mashg‘ulot siklining butun tarkibidagi minimal qiymatlarda. Malakali voleybolchilar uchun yillik mashg‘ulot siklini tuzishda jismoniy, texnik, taktik, nazariy, psixologik va musobaqaviy tayyorgarlikni rejalashtirishga alohida e'tibor berish kerak. Ushbu yo‘nalishlar tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish davrlarida o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lishi kerak, bu esa sportchining o‘yin faoliyatida to‘liq ishtirok etishi uchun qulay shart- sharoitlarni yaratadi. Malakali voleybolchilarning yillik mashg‘ulot siklida har xil turdagi mashg‘ulotlarni rejalashtirish turli xil vositalar, usullar, ishtirokchilarni tashkil etish shakllari, shuningdek, sportchilar tanasining mashg‘ulot effektlari va sharoitlariga moslashishini ta’minlaydigan jismoniy faoliyatdan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Xalqaro maydonda tobora kuchayib borayotgan kurash sharoitida malakali voleybolchilarga yuqori talablar qo‘yilmoqda: o‘yin funktsiyasi va sport mashg‘ulotlarda ko‘p qirralilikning mavjudligi, jamoada o‘yin funktsiyasini yuqori darajada bajarish, ularning o‘sishi uchun maqbul bo‘lgan o‘sish ma’lumotlari shu munosabat bilan o‘yin faoliyati jarayonida optimal sport formasiga erishish uchun sportchilarning jismoniy tayyorgarligi alohida ahamiyatga ega. Voleybolda jismoniy tarbiya alohida ahamiyatga ega va bu sport turining o‘ziga xosligi bilan bog‘liq. Voleybolchining texnik va taktik jihozlaridan foydalanish jismoniy tayyorgarligi darajasiga bog‘liq. Ta’kidlash joizki, tanaffuslarda o‘ynash sharoitida jismoniy tayyorgarlik hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Voleybolni zamonaviy shaklda ishonch bilan murakkab sport turi deb atash mumkin. Jismoniy rivojlanish darajasi, shuningdek, uning texnik qobiliyatlari chambarchas bog‘liq. Jismoniy fazilatlar ushbu o‘yinning o‘ziga xos xususiyatlari talab qiladigan kombinatsiyada qat'iy talab qilinadi Turli yillardagi manbalarni tahlil qilganda mualliflar voleybolda sportchi uchun zarur bo‘lgan jismoniy sifatlarning o‘ziga xos komplekslarini taklif qilishlarini ko‘rish mumkin. Jismoniy tarbiya voleybolchining tanasini 31 rivojlantirish, harakat sifatlari va qobiliyatlarini yaxshilash va shu bilan o‘yin faoliyati uchun mustahkam funktsional bazani yaratishga qaratilgan mashg‘ulotlar turlaridan biridir. Voleybolchilarning yetakchi vosita qobiliyatlari tezlik-kuch, tezlik, chidamlilik, kuch sifatlaridir. O‘yin faoliyati samaradorligini oshirish uchun turli ixtisoslikdagi o‘yinchilarning eng muhim maxsus qobiliyatlari quyidagilardir: bog‘lovchilar - tezlik, tezlikka chidamlilik, sakrash qobiliyati; hujumchilar - sakrash qobiliyati, sakrash chidamliligi, zarba harakatida qo‘l harakati tezligi; Libero - tezlik, tezlikka chidamlilik, muvofiqlashtirish qobiliyatlari. Yu.D. Jeleznyak va V.M. Shulyatiev o‘z e'tiborini tezlikni rivojlantirishga qaratadi (xususan, vosita reaktsiyasi va yo‘nalishi, sportchining javob tezligi, harakat tezligi, shuningdek, kuzatuvchan bo‘lish uchun joy bor deb hisoblaydi). Bu xilma-xillik bizga mualliflarning turli fikrlarini tahlil qilish va ularni sportchilar uchun amalda eng zarur bo‘lgan yagona umumiy fikrga qisqartirish imkonini beradi. Yaxshilanish bosqichidagi malakali sportchilar allaqachon har tomonlama rivojlangan, chidamlilik va kuch-quvvat mashqlariga, moslashuvchanlikka, chaqqonlikka va, albatta, rivojlangan tezlikka ega bo‘lishi kerak. O‘yin davomida voleybolchilar ko‘p sonli sakrashlar, texnik harakatlar, ularni turli kombinatsiyalarda qo‘llaydilar. Shuni hisobga olish kerakki, ko‘plab yuqori tezlikdagi harakatlar to‘satdan to‘xtash va yo‘nalishni o‘zgartirish, ko‘p marta tushish bilan ham amalga oshiriladi. Yuqorida aytilganlarning barchasi faqat yuqori darajadagi jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan o‘yinchilar o‘yin faoliyati jarayonida bunday kuchli yukga bardosh bera oladi, degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. Demak, shunday xulosaga kelish mumkinki, malakali voleybolchilarning umumiy va 32 maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish voleybolchining o‘yin faoliyati jarayonida sport mahoratining namoyon bo‘lishini ta’minlovchi mashg‘ulot jarayonining muhim vazifasidir. Sportchilarning jismoniy tayyorgarligi o‘yin faoliyati jarayonida voleybolchilarning xatti-harakatlarini tartibga soluvchi sport ixtisoslashuvi uchun shart-sharoitlarni yaratishga olib keladi, deb ta’kidlash mumkin. Ushbu mavzu bo‘yicha olingan bilimlardan foydalanib, shuni aytishimiz mumkinki, umumiy jismoniy tayyorgarlik vositalari - bu ularni amalga oshirish jarayonida jismoniy fazilatlarni rivojlantirishga qaratilgan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar, shuningdek, turli xil simulyatorlar, jihozlar, shu jumladan boshqa sport turlaridan foydalangan holda mashqlar. Shuni hisobga olish kerakki, umumiy jismoniy tayyorgarlikni yaxshilash uchun qo‘llaniladigan mashqlarning aksariyati organizmga ko‘p qirrali ta’sir ko‘rsatadi, lekin shu bilan birga, ularning har biri ma’lum bir jismoniy sifatni rivojlantirishga qaratilgan. Maqsadli mashqlardan foydalanish sportchilarning jismoniy rivojlanishidagi kamchiliklarni bartaraf etishga yordam beradi, shuningdek, voleybolchining o‘yin jarayonida samarali ishtirok etishini ta’minlaydi. S.V. Legonkov umumiy jismoniy tayyorgarlikni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan uchta aniq vazifani ajratib ko‘rsatdi. Birinchi vazifa - keng ko‘lamli vositalar va chora-tadbirlardan foydalangan holda, sportchining sog‘lig‘ini mustahkamlash va organizmning turli kasalliklarga chidamliligini oshirish, tayanch-harakat a’zolarining shikastlanishiga nisbatan tananing "professional" qarshiligini rivojlantirish kerak. Ikkinchi vazifa fizikani shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lib, uni ikki yo‘nalishda bajarish kerak. Ushbu yo‘nalishlarning birinchisi - inson tanasining umumiy qabul qilingan me'yorlarini shakllantirishni ta’minlaydigan turli xil jismoniy mashqlardan foydalanish. Ikkinchi yo‘nalish voleybol uchun maxsus tananing umumiy o‘lchamlari, nisbati va konstitutsiyasini shakllantirish bilan bog‘liq. 33 Uchinchi vazifa - eng muhimi u jismoniy sifatlarni rivojlantirish va takomillashtirish bilan bog‘liq. Ushbu bo‘lim sportchining sport va texnik mahoratining o‘sishiga asosiy hissa qo‘shadi, sportchining zarur funktsional imkoniyatlari va ishlashini ta’minlaydi, shuningdek, voleybolchilarning o‘yin faoliyati jarayonida texnik va taktik harakatlar samaradorligini belgilaydi. Voleybolchilarning jismoniy tayyorgarligi jarayonida, albatta, mashg‘ulot jarayonini qurishning maqsadga muvofiqligi muhim rol o‘ynaydi. Organizmning yosh rivojlanish qonuniyatlarini, uning biologik yoshini hisobga olish kerak. Buni sport mashg‘ulotlarining uzoq muddatli jarayoni bilan bog‘lab, sport ixtisosligi bilan bog‘liqligini hisobga olish kerak, bu esa voleybolchining individual imkoniyatlarini yuqori aniqlik bilan aniqlash imkonini beradi, bu o‘yin faoliyatini yuqori sifatli boshqarishni ta’minlaydi . Maxsus jismoniy tayyorgarlik biomexanika bilan bog‘liq bo‘lgan yo‘nalishga va voleybolda o‘yin faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan morfologik va funktsional talablarga ega. Voleybolchi uchun eng muhim fazilatlardan biri, albatta, sakrash qobiliyatidir. Maxsus chidamlilik muhimdir. Sensormotor vosita faoliyati namoyon bo‘lishining asosiy xususiyatlaridan biridir. Axir, u nishonning aniqligida namoyon bo‘ladi (sayt bo‘ylab harakatlanish, to‘siq quyishda joy tanlash, yugurish, hujum zarbasi paytida qaytarish). Bu fazilatlarning barchasi funktsional tizimga kiritilgan va maxsus jismoniy tayyorgarlik yordamida eng muhim narsa - o‘yin faoliyati jarayonida sport natijasiga erishilganligi bilan bog‘liq. Voleybolda o‘yin faoliyatini boshqarishda sportchilarning texnik tayyorgarligi ham muhim rol o‘ynaydi. Voleybolchilarning o‘yin faoliyati jarayonida erishgan sport yutuqlari ko‘p jihatdan ularning texnik mahorat darajasiga bog‘liq. Voleybolda texnika o yinni o ynash uchun zarur bo lganʻ ʻ ʻ texnika va usullardan iborat. Voleybol o‘ynash texnikasining tasnifi mavjud. Aniq tasniflash texnik tayyorgarlikni dasturlash va boshqarishda, shuningdek, ko‘p yillik o‘qitish jarayonida o‘rganish usullari ketma-ketligini o‘rnatishda rol o‘ynaydi. Texnika nafaqat texnikalar majmuasi, balki tizim sifatida alohida texnika sifatida 34 ham ko‘rib chiqilishi kerak. Komponentlar o‘zaro bog‘langan o‘zaro ta’sir qiluvchi qismlardan yoki harakat fazalaridan bir butunlikni tashkil qiladi. Har qanday texnikada uni amalga oshirishning 3 bosqichini ajratib ko‘rsatish kerak . Malakali voleybolchilarni tayyorlashning markaziy vazifalaridan biri, albatta, voleybol o‘ynash texnikasini mukammal egallashdir. Bu jarayon juda mashaqqatli, murakkab va vaqt talab etadi. Takomillashtirish jarayonida murabbiyning asosiy vazifasi - sportchi o‘yin faoliyati jarayonida amalga oshiradigan o‘yin texnikasini mustahkam o‘zlashtirishga erishish zarurati. Oddiy sharoitlarda, shuningdek, o‘yin va raqobat faoliyati sharoitida texnikani bajarish ko‘nikmalarining ishonchliligiga e'tibor berish kerak. Texnikani takomillashtirish voleybolchining individual qobiliyatlari va bu qobiliyatlarning jamoaning o‘yin faoliyatida namoyon bo‘lishini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Bu o‘yinchining roliga ham bog‘liq. Yaxshilash jarayonida naqshlardan qochish juda muhim, chunki har bir o‘yinchi boshqalardan individual ravishda farq qiladi, uning texnikasi ma’lum darajada o‘ziga xosdir. Voleybolda unchalik ko‘p texnikalar mavjud emas, ammo ularni amalga oshirish uchun shart-sharoitlar ushbu usullardan o‘yin faoliyati jarayonida turli xil foydalanishni yaratadi. Voleybolchining texnik mahoratini oshirishda aniqlanishi mumkin bo‘lgan asosiy omillar - o‘yin faoliyatida texnikaning samaradorligi bog‘liq bo‘lgan maxsus jismoniy qobiliyatlarning yuqori darajada rivojlanishi; - turli texnika va ularni amalga oshirish usullari texnikasini mukammal egallash. Bu omilda sportchining o‘yin faoliyatida texnikani bajarish ishonchliligi muhim rol o‘ynaydi; - o‘yin faoliyatida texnik texnikani bajarishda taktik bilimlarga, shuningdek, individual taktikaga ega bo‘lish; - o‘yin faoliyatida turli xil texnikalarni takroriy bajarishda asosiy yukni ko‘taradigan organlar, organlar tizimlarining yuqori darajadagi salomatligi va ishonchliligi. 35 Voleybolchilarning o‘yin mahoratini oshirishning asosiy sharti - texnikani mukammal egallashdir. Buning uchun to‘pning traektoriyasi va tezligini aniqlay olish, to‘p ostida o‘z vaqtida chiqish, o‘yin faoliyati jarayonida texnik texnikani bajarish uchun eng qulay pozitsiyani egallash kerak. Sportchining o‘yin davomida bunday muammolarni tezda hal qilish qobiliyati muhim ahamiyatga ega va buni maxsus mashqlar yordamida rivojlantirish mumkin. Jismoniy va texnik tayyorgarlik o‘rtasidagi chambarchas bog‘liqlikni turli xil texnikalarni bajarishda kuzatish mumkin. O‘yin harakatini bajarayotganda, o‘yinchi tezlik va kuchga muhtoj. To‘pni uzatish, hujum zarbalari va xizmat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan harakatlarning fazoviy aniqligiga alohida ahamiyat beriladi. Voleybolchilarning o‘yin faoliyati jarayonida muhim o‘rinni vosita reaktsiyasining tezligi va ma’lum bir tezlikda, ma’lum vaqtni talab qilgan holda bajarish qobiliyatiga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, voleybol texnikasi asosiy elementlarni o‘z ichiga oladi, har xil harakat turlari, to‘pni qabul qilish va uzatish, hujum zarbasi, to‘siq. Ba’zi individual texnikalarning tuzilishi juda oddiy bo‘lib tuyulishi mumkin, ammo ularning o‘yinda samarali qo‘llanilishi ma’lum qiyinchiliklar bilan bog‘liq. - to‘p bilan ruxsat etilgan aloqaning qisqa davomiyligi, bu o‘yin jarayonida xatoni tuzatishning mumkin emasligiga olib keladi; - to‘p bilan o‘zaro ta’sirning kichik maydoni o‘yin faoliyati jarayonida texnik texnikaning aniq bajarilishiga xalaqit beradi; - ruxsat etilgan teginishlarning oz soni (faqat 3 ta teginish), bu o‘yin harakatlarini bajarishning aniqligiga nisbatan yuqori talablarga olib keladi. Voleybol nazariyasi va metodologiyasida sportchilarning texnik tayyorgarligining quyidagi darajalari ajratiladi: ishonchlilik, ko‘p qirralilik, moslashuvchanlik, muvofiqlashtirish. O‘yin faoliyatini o‘tkazishning ratsional texnikasini o‘zlashtirish voleybolchilarning texnik tayyorgarligining asosiy vazifasi hisoblanadi. Bir qator mualliflarning fikricha, bosqichma-bosqich o‘rganish, maqsadli jismoniy tarbiya tamoyilidan foydalanilsa, texnikani bajarishda harakat va harakatlarning biomexanik qonuniyatlarini bilsa, vazifa muvaffaqiyatli bajariladi. 36 O‘rganilgan adabiyotlarni tahlil qilib, shunday xulosaga kelish mumkinki, mashg‘ulotlarning qo‘yilgan vazifalarini hal qilish vositalari o‘zgaruvchan bo‘lib, malakali voleybolchilarning asosiy texnik tayyorgarligidan tashqariga chiqishi mumkin. Malakali voleybolchilarni texnik tayyorlash jarayonida yetakchi o‘rinni rasmiy musobaqalar jarayonida o‘yin faoliyati samaradorligini oshirishni ta’minlaydigan maxsus va o‘yin mashqlariga ajratish odatiy holdir. Shuni hisobga olish kerakki, o‘yin faoliyatini boshqarish va texnik tayyorgarlik muammolarini muvaffaqiyatli hal qilish uchun malakali voleybolchilarning taktik tayyorgarligiga ham katta e'tibor qaratish lozim. Bir qator mualliflarning fikricha tayyorgarlik mashqlari taktik harakatlarni o‘zlashtirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga va ularni keyinchalik o‘yinda takomillashtirishga yordam beradi. Siz to‘pning yo‘nalishi va tezligini, traektoriyasini hisobga olgan holda harakatlarni muvofiqlashtirishga qaratilgan mashqlarni kiritishingiz mumkin; shuningdek, texnik elementni bajarishda ishtirok etadigan mushaklarning kuchi va tezligini rivojlantirish uchun; maxsus chidamlilikni rivojlantirish uchun (aniqrog‘i, bu tezlik-kuch, o‘yin va sakrash chidamliligini anglatadi). Maxsus ilmiy-metodik adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki, voleybol nazariyasi va metodologiyasida raqobat sharoitida samaradorlikni baholash va texnik-taktik harakatlarni yanada takomillashtirish muammosi bo‘yicha mutaxassislarning turli xil fikrlari mavjud bo‘lib, ular keyingi uslubiy yondashuvni talab qiladi. O‘yin faoliyatini boshqarishga yagona yondashuvni ishlab chiqish va mashg‘ulotlarning yillik siklida sport mashg‘ulotlarini optimallashtirish maqsadida asoslash. Voleybolda o‘yin faoliyati sportchi organizmiga, uning asab tizimiga, psixikasining barcha jabhalariga yuqori talablar qo‘yadi. Sport o‘yini sifatida voleybol boshqa sport turlariga nisbatan juda yuqori hissiy va intellektual to‘yinganlik bilan tavsiflanadi. Voleybolchi faoliyatining psixologik xususiyatlari o‘yin qoidalari, o‘yin harakatlarining tabiati, musobaqa kurashining ob'ektiv xususiyatlari bilan belgilanadi. 37 Voleybolchilarning harakat harakatlarining asosiy turlari - tezkor harakatlar, sakrashlar, zarba harakatlari bo‘lib, ularni amalga oshirish ma’lum bir xavf bilan bog‘liq bo‘lib, o‘yinchilardan jasorat va o‘zini o‘zi boshqarishni talab qiladi. Voleybol texnikasidagi eng muhim farq to‘p bilan qisqa muddatli to‘g‘ridan-to‘g‘ri kinestetik aloqa bo‘lib, u otish va ushlashni mutlaqo istisno qiladi. O‘yin faoliyatidagi barcha motor harakatlari katta o‘zgaruvchanlik va o‘zgaruvchanlik bilan tavsiflanadi. O‘yin faoliyatining yuqori samaradorligiga erishish uchun voleybolchi psixikaning turli tomonlarini - idrok, diqqat, xotirani rivojlantirishi kerak; O‘yinchidan tafakkur, g‘oyalar, tasavvur, his-tuyg‘ular va uning shaxsiga xos axloqiy-irodaviy sifatlar, shuningdek, harakatlarning favqulodda aniqligi va farqlanishi talab etiladi. O‘yinning texnik-taktik usullarini amalga oshirish jarayonida malakali voleybolchilar o‘z vaqtida topib, tegishli qarorlar qabul qilishlari, o‘yinning keskin paytlarida mas’uliyatni o‘z zimmalariga olishlari – bularning barchasi voleybolchidan qat’iyat va jasoratni talab qiladi. Mutaxassislar sportchining o‘yin faoliyatini nazorat qilishni ta’minlaydigan aqliy jarayonlarni takomillashtirish usullarini mashqlar usulini nazarda tutadilar, tasavvur; fikrlash jarayonlarining faolligini oshirish, irodaviy jarayonlarni rivojlantirish, hissiy holatlarni boshqarish, ular yordamida vosita hissiyotlarini (fazoviy va vaqtinchalik yo‘nalishni), idrok etishni, vosita ko‘rinishini va harakatlarini o‘rgatish mumkin. Malakali voleybolchilarning aqliy jarayonlarining rivojlanish darajasini oshirish vositalari va usullarini amalga oshirish yordamida ta’minlanadi: - musobaqani simulyatsiya qilish; - musobaqa natijalarini ijobiy baholash; - mantiq, dalillar va faktlar yordamida og‘zaki ta’sir qilish-ishontirish; - jamoada muloqotni tashkil etish; - bir faoliyatdan boshqasiga o‘tish. Diqqatning keskinligi, yuqori harakat faolligi, keskin 38 Musobaqa kurashi, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlikning keskin o‘zgarishi voleybolchilardan katta irodani talab qiladi. Voleybolchining irodaviy fazilatlari uning ushbu sport turining o‘yin faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadigan qiyinchilik va to‘siqlarni yengib o‘tishga qaratilgan harakatlarida namoyon bo‘ladi. Voleybolchining muayyan irodaviy fazilatlarini rivojlantirish uchun sportchining o‘yin faoliyati jarayonida duch keladigan muayyan qiyinchiliklardan kelib chiqishi kerak. Ikki xil qiyinchiliklar mavjud - ob'ektiv va sub'ektiv. Ob'ektiv qiyinchiliklar - voleybol o‘ynashning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan qiyinchiliklar, sub'ektiv qiyinchiliklar - sportchining shaxsiy xususiyatlaridan kelib chiqadigan qiyinchiliklar. Chidamlilik va o‘zini tuta bilish voleybolchining noqulay hissiy holatlarni (haddan tashqari qo‘zg‘aluvchanlik, chalkashlik, tushkunlik va boshqalar) muvaffaqiyatli engish, o‘yin faoliyati jarayonida kuchayib borayotgan charchoqni engish uchun zarurdir. Voleybolchi uchun muhim irodaviy fazilatlar tashabbuskorlik va intizomdir. Tashabbuskor o‘yinchi, qoida tariqasida, tashkilotchi, jamoani boshqaradi, o‘yinga ijodkorlik kiritadi, uning o‘yindagi xatti-harakati boshqalarning harakatlariga bog‘liq emas. Voleybol jamoaviy sport turi. O‘yinning jamoaviy tabiati barcha o‘yinchilarning yagona maqsadga muvofiqligini, o‘yin faoliyati jarayonida bir- birini qo‘llab-quvvatlash va yordamini talab qiladi. Shuning uchun voleybol rivojlangan uyishqoqlik va do‘stlik tuyg‘usini, jamoa, sheriklar oldidagi burch va mas'uliyat hissini talab qiladi. Bularning barchasi sportchilarning va umuman jamoaning holatini samarali boshqarishni, shuningdek, g‘alabaga erishish uchun bor kuchini maksimal kuch sarflab o‘ynashga, imkon qadar ko‘proq berishga intilishini ta’minlaydi. Intizom o‘yinchining o‘z harakatlarini jamoaning vazifalariga, butun jamoaning harakat rejasiga bo‘ysunishi qobiliyatida ifodalanadi, ularsiz umumiy muvaffaqiyatga erishish juda qiyin. 39 Voleybol jamoasining, o‘yin to‘siqning o‘yin faoliyatini samarali boshqarish ko‘plab omillarga bog‘liq: o‘yinchilarni oqilona tanlash, o‘zaro tushunish, do‘stona munosabat, o‘zaro hamdardlik va boshqalar. Voleybol jamoasi o‘ziga xos xususiyatlarga, tuzilishga, rivojlanish dinamikasiga ega bo‘lgan yaxlit shakllanishdir. Sport jamoasi ikkita munosabatlar tizimini o‘z ichiga oladi. Birinchisi, o‘yin qoidalari, taktik konstruktsiyalar mantig‘i bilan belgilab qo‘yilgan o‘yinchilarning texnik va taktik harakatlariga asoslangan o‘yin munosabatlari tizimidir. Odatda rasmiy tuzilma deb ataladigan birinchi tizim bilan bir qatorda norasmiy munosabatlar qatlami ham mavjud - sof shaxsiy, hamdardlik, antipatiya, befarqlik, ambivalentlik tuyg‘ulariga asoslangan. Aynan shaxsiy norasmiy munosabatlar jamoaning psixologik iqlimining asosiy omillaridan biridir. Har qanday sport jamoasining, shu jumladan voleybolning o‘yin faoliyatini boshqarish avtoretar bo‘lishi mumkin emas, ya’ni uning a’zolari o‘rtasidagi teng huquqli shaxslararo munosabatlar asosida, yetakchilik va bo‘ysunish elementisiz qurilgan. O‘rganilayotgan muammo bo‘yicha adabiyotlarni tahlil qilganda, ma’lum bo‘lishicha, umumiy psixologik tayyorgarlik mazmuniga bog‘lash o‘yin faoliyatini samarali boshqarish uchun ba’zi mutaxassislar psixologik tayyorgarlikning alohida turini ajratib ko‘rsatishadi. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, sportchining faolligi, uning xotirjamligi, shuningdek, o‘yin faoliyati jarayonida uning ish natijalari sport faoliyatining motivatsiyasi bilan belgilanadi. Motivatsiya ehtiyojlarga asoslanadi. O‘yin faoliyati sportchining doimiy tizimli yuklarga moslashishi bilan bog‘liq. O‘quv ishi nafaqat yuklarni uzatishdan iborat, balki ovqatlanish, uyqu, dam olish va bo‘sh vaqtni o‘tkazish bilan bog‘liq bir qator cheklovlar bilan bog‘liq. To‘g‘ri tayyorgarlik bilan sportchi mashq qilish istagini his qiladi, u jismoniy kuchga tayyorligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, ekspertlar ta’kidlashicha, psixologik tayyorgarlikning mazmuni sport o‘ynash uchun motivatsiyani yaratish, shuningdek, o‘yin faoliyati jarayoniga ijobiy munosabatni mustahkamlash choralarini o‘z ichiga olishi kerak: 40 - uzoq muddatli maqsadlarni belgilash; - muvaffaqiyatga erishish motivlarini shakllantirish; - jamoaviy an'analarni rivojlantirish; - sinflarning hissiy to‘yinganligi. Umumiy psixologik tayyorgarlik tarkibiga ijtimoiy-psixologik tayyorgarlik kiradi, bu esa asosan uning sotsializatsiyasini ta’minlaydi. Sport insonning turli xil ijtimoiy munosabatlarga qo‘shilishi bilan bog‘liq. Sportchi ma’lum bir ijtimoiy mavqeni egallaydi, sport va boshqa faoliyatni birlashtiradi, musobaqalarda qatnashadi va o‘z aloqalarini kengaytiradi. Sportning ijtimoiy-psixologik muammolari: murabbiy va sportchi o‘rtasidagi muloqotning o‘ziga xos xususiyatlari, sport jamoasidagi munosabatlar, jamoani boshqarish masalalari, yetakchilik haqidagi dastlabki fundamental tadqiqotlar amaliy xarakterga ega edi. Maxsus psixologik tayyorgarlik sportchining umumiy musobaqalarda va muayyan o‘yinda qatnashish uchun ruhiy tayyorgarligi holatini yaratish, saqlash va tiklash jarayoni sifatida qaraladi. Mutaxassislar o‘yin faoliyatiga aqliy tayyorlik holati belgilari majmuasini ajratib ko‘rsatadilar va eksperimental asoslaydilar. Ular orasida: - hushyor o‘ziga ishonch ; - raqobatbardosh maqsadga, g‘alabaga erishish uchun qattiq va oxirigacha kurashish istagi; - hissiy qo‘zg‘alishning optimal darajasi ; - salbiy tashqi va ichki ta’sirlarga, konsentratsiyaga, ajralishga qarshi yuqori shovqin immuniteti ; - o‘z fikrlarini, his-tuyg‘ularini va harakatlarini o‘zboshimchalik bilan nazorat qilish qobiliyati . Mutaxassislarning fikricha o‘yin faoliyatiga ruhiy tayyorlik holatini shakllantirish bu musobaqaning sharti va vazifalariga qarab sportchining ongi va harakatlarini yo‘naltirilgan tashkil etish jarayonidir. 41 Mutaxassislar muayyan o‘yinni psixologik tayyorlashda bog‘lanishlar tizimini ishlab chiqdilar : - bo‘lajak musobaqa shartlari va ayniqsa, raqiblar haqida kerakli, etarli va ishonchli ma’lumotlarni to‘plash; - musobaqalarda ishtirok etish maqsadini to‘g‘ri belgilash va shakllantirish ; - maqsadga muvofiq motivlarni shakllantirish va yangilash; - musobaqalardagi chiqish natijalarini ehtimoliy Chamalashlash; - turli darajadagi qiyinchilikdagi, ayniqsa kutilmagan to‘siqlar bilan uchrashuvga maxsus tayyorgarlik; - musobaqa boshlanishiga qadar ruhiy yangilikni saqlash usullarini tanlash va ulardan foydalanish, uni musobaqa davomida tiklash. Bu masalaga oid adabiyotlarda sportchini uzoq muddatli tayyorlash maqsadi, vazifalari, turlari bilan bir qatorda psixologik tayyorgarlik tamoyillari, usullari, mazmuniga ham ko`proq e`tibor beriladi. Avvalo, umumiy didaktik tamoyillar qayd etilgan: ilmiy xususiyat va foydalanish imkoniyati, individual xususiyatlarni hisobga olgan holda ong va faollik. Mutaxassislar psixologik tayyorgarlikni individuallashtirish tamoyilining mohiyatini ochishga to‘xtalsalar, unda, birinchi navbatda, ular yoshga bog‘liq xususiyatlar va tananing xususiyatlariga e'tibor berishadi. Ayrim sportchilarning yosh xususiyatlari orasida mashqlar, mashg‘ulotlar va musobaqalarga bo‘lgan munosabatda ular ko‘rsatilgan natija uchun xavf va ijtimoiy javobgarlik o‘lchovini hali ham yaxshi bilishmaganligi qayd etilgan. Odatda yosh sportchilar o‘z murabbiyiga to‘liq tayanadilar. Shu sababli, ekspertlar uning barcha harakatlari, qo‘llaniladigan shakl va vositalar, yukning intensivligi va hajmini o‘yin faoliyati jarayonida vazifalar va sozlamalar tanqidsiz va to‘g‘ri bajarilishi asosida ehtiyotkorlik bilan o‘ylab ko‘rishni tavsiya qiladi. Maxsus adabiyotlarda psixologik tayyorgarlik usullarini tavsiflashda turlicha yondashuvlar mavjud. Psixologik tayyorgarlik jarayonida ushbu mualliflarning fikricha, sportchining psixik funksiyalari va holatini o‘rganish 42 usullari ham, ularni shakllantirish va tuzatish usullari ham qo‘llaniladi, bu esa o‘z navbatida voleybolchilarning o‘yin faoliyatini samarali boshqarishni ta’minlaydi. Shunday qilib, malakali voleybolchilarni sportga tayyorlash jarayonini bir- birini to‘ldiruvchi har xil turdagi mashg‘ulotlarning kombinatsiyasi sifatida baholab, aqliy jarayonlarni tahlil qilish asosida o‘yin faoliyatini boshqarish jarayonlarining samarali ishlashini ta’minlaydigan texnologiyani ishlab chiqish zarurati tug‘ildi. Ushbu yondashuv o‘yin faoliyatini psixologik qo‘llab-quvvatlash tizimini nazarda tutadi, bu mashg‘ulot va raqobat vazifalarini hisobga olgan holda tana funktsiyalari va sportchining xatti-harakatlarini aqliy tartibga solish tizimlarini maxsus rivojlantirish, takomillashtirish va optimallashtirishga qaratilgan chora- tadbirlar majmui sifatida tushuniladi. Ushbu yondashuvning markaziy o‘rni sportchini o‘rganishdan butun jamoaga o‘tishdir. 1-bob bo‘yicha xulosa Malakali voleybolchilarning sport mahoratini oshirishda o‘yin faoliyatining o‘rni juda katta. O‘yin faoliyati jarayonida malakali sportchilar o‘zlarining jismoniy va texnik-taktik tayyorgarlik darajasini namoyish etadilar, ular doimo aniq psixologik tarkibiy qismga ega bo‘lgan turli chalg‘ituvchi omillar ta’sirida bo‘ladilar . Malakali voleybolchilarning sport formasini takomillashtirish va sport mahoratini oshirish masalalarini hal qilish uchun yetakchi mutaxassislar doimiy ravishda o yin faoliyatini boshqarish jarayonlarini faollashtirishni ta minlaydiganʻ ʼ innovatsion yondashuvlarni izlashni taklif qilmoqdalar va qisqa muddatda maqsadlarga erishish mumkinligini takidlamoqdalar. Maxsus ilmiy-metodik adabiyotlarni tahlil qilish shuni aniqlashga imkon berdiki, malakali voleybolchilarni tayyorlash amaliyotida mashg‘ulotlarning har xil turlarini samarali rejalashtirish masalalari yetarli darajada batafsil ko‘rib chiqiladi, shu bilan birga, voleybolchilarni ishlab chiqish va asoslash bo‘yicha ma’lumotlar, sport buyruqlaridagi texnik harakatlarni takomillashtirish hamda munosabatlarni har tomonlama tahlil qilishga asoslangan mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatining tuzilishi va mazmuni juda yuzaki ochib berilgan. Ko‘pgina mualliflarning fikricha 43 bu holat sport mashg‘ulotlari jarayonini takomillashtirishga va malakali voleybolchilarni uzoq muddatli tayyorlash tizimida o‘qitish va musobaqa faoliyatini boshqarishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘yinchining tayyorgarligini psixologik qo‘llab-quvvatlashdan umuman sport karerasini psixologik qo‘llab- quvvatlashga o‘tishni belgilaydigan yetakchi yo‘nalish - bu voleybol jamoasidagi o‘yinchilarning mashg‘ulotlari va rmusobaqa faoliyatining tuzilishi va mazmunini optimallashtirish. Bundan tashqari, bu jarayon keng ko‘lamli sport mashg‘ulotlari vositalaridan foydalangan holda uzoq muddatli psixologik tayyorgarlik sharoitida amalga oshirilishi kerak. Bunday o‘tish malakali voleybolchilarni tayyorlashda maqsadga muvofiqdir, bunda psixologik-pedagogik texnologiyani qo‘llash masalalari sport mashg‘ulotlarini samarali rejalashtirishni ta’minlash va mashg‘ulotlarning tarkibi va mazmunini shakllantirish uchun etarli darajada ishlab chiqilmagan. 2-bob Tadqiqot usullari va tashkil etilishi 2.1 Tadqiqot usullari Dissertatsiya tadqiqotida qo‘yilgan vazifalarning yechimi nazariy va empirik tadqiqot usullari yordamida amalga oshirildi. Nazariy usullar ko‘rib chiqilayotgan muammo bo‘yicha mutaxassislarning fikrlari va hujjatli ma’lumotlarni o‘rganish bilan bog‘liq bo‘lib, empiric tadqiqotlarga pedagogik, matematik tadqiqot usullari kiradi: 1. Maxsus ilmiy-metodik adabiyotlar ma’lumotlarini tahlil qilish. 2. Hujjatli materiallarni o‘rganish. 3. Savol berish. 4. Pedagogik nazorat. 5. Pedagogik eksperiment 6. Matematik statistika usullari. Maxsus ilmiy-uslubiy adabiyotlardan ma’lumotlarni tahlil qilish. Sport o‘yinlarida o‘quv jarayonini tashkil etish va o‘yin faoliyatini boshqarishga zamonaviy yondashuvlar bo‘yicha mutaxassislarning fikrini o‘rganishga imkon bergan nazariy tadqiqot usuli. Maxsus ilmiy-uslubiy 44 adabiyotlar tahlili natijasida 50 ta manba o‘rganildi, shundan 42 tasi xorijiy mutaxassislardir. Adabiy manbalarni retrospektiv tahlil qilish jamoaviy sport turlari, shu jumladan voleybol bo‘yicha sportchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyati bilan bog‘liq alohida masalalarni o‘rganish imkonini berdi. O‘yin faoliyatini boshqarish xususiyatlarini tavsiflovchi ma’lumotlar, shuningdek, sport o‘yinlarida o‘quv jarayonini tashkil etish va qurishning asosiy tendentsiyalari umumlashtiriladi. Voleybol jamoasida o‘yinchilarning ruhiy jarayonlari va munosabatlarining ahamiyati, malakali voleybolchilarning sport tayyorgarligini boshqarish xususiyatlari to‘g‘risida mutaxassislarning fikrlari o‘rganildi. Maxsus ilmiy va uslubiy adabiyotlar ma’lumotlarini tahlil qilish usulini qo‘llash natijasida tadqiqot ob'ekti va predmeti shakllantirildi. Mutaxassislarning fikrlari bir qator taxminlarni ilgari surishga imkon berdi, ularning isboti qarama-qarshiliklar va tadqiqot muammolarini hal qilishga yordam beradi. Hujjatli materiallarni o‘rganish. Hujjatli ma’lumotlardan foydalangan holda voleybolchilarning mashg‘ulot va musobaqa jarayonidagi faolligini xususiyatlari o‘rganildi. O‘rganilgan nazariy material sifatida malakali voleybolchilarning o‘quv-mashg‘ulot rejalari, shuningdek, musobaqa bayonnomalari tahlil qilindi. O‘rganish davomida O‘zbekiston chempionati oliy ligasi malakali voleybolchilarni tayyorlash bo‘yicha istiqbolli rejalar tahlil qilindi. Shuningdek, sportchilarni tayyorlash bo‘yicha joriy va operativ rejalar - mos ravishda rejalar o‘rganildi. Musobaqa bayonnomalari mutaxassislarga rasmiy musobaqalarda o‘yin faoliyati jarayonida sportchining holatini boshqarishning turli usullaridan foydalanish samaradorligini tushunishga imkon beradi. O‘rganish davrida O‘zbekiston chempionati oliy ligasi rasmiy o‘yinlarining jami 16 ta bayonnomai tahlil qilindi. Uzoq muddatli, joriy va operatsion rejalashtirishni tahlil qilish quyidagi ob'ektiv ko‘rsatkichlarni aniqlash imkonini berdi: yillik o‘quv sikli , davri, bosqichi va alohida darsda har xil turdagi sport tayyorgarligini oshirishga qaratilgan o‘quv vositalarining hajmi; malakali voleybolchilarni sportga tayyorlash jarayonida 45 o‘quv yuklamasining hajmi va intensivligi; sportchilarning tayyorgarligi dinamikasi va qo‘llaniladigan boshqaruv tizimlari; xatolarni tuzatish va tayyorgarlik darajasini oshirishning uslubiy usullari. Tahlilning sub'ektiv ko‘rsatkichlari orasida quyidagilar o‘rganildi: vosita vazifalarini bajarish jarayonida qaror qabul qilish tezligi va aniqligi; jamoadagi psixologik mikroiqlim; yuqori sport mahorati va sport yutuqlariga erishish istagi. Musobaqa hisobotlarini tahlil qilish o‘yin arafasida, o‘yin paytida va undan keyin o‘yinchilarning individual xatti-harakatlari va jamoadagi munosabatlariga qarab o‘yin faoliyatida murabbiy tomonidan boshqaruv qarorlaridan foydalanish to‘g‘risida ma’lumot olish imkonini berdi. O‘z jamoasi va raqib o‘yinini tahlil qilishning asosiy yo‘nalishlari, shuningdek, o‘yindagi mavjud o‘yin holatini hisobga olgan holda o‘yinda almashtirish va tanaffuslarni o‘z vaqtida amalga oshirish belgilangan. Hujjatli ma’lumotlarni o‘rganish natijalari malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyatini boshqarish jarayonini yanada takomillashtirishning istiqbolli yo‘nalishlarini aniqlash imkonini berdi. (Anketa so‘rovnoma o‘tkazish) Savol berish. Tadqiqot bosqichida sotsiologik so‘rov usullaridan biri sifatida malakali voleybolchilar, O‘zbekiston chempionatining Oliy ligasi ishtirokchilari bilan ishlaydigan zamonaviy murabbiylarning fikrlarini o‘rganish uchun anketadan foydalanildi. Anketaning vazifasi voleybolda sportchilarning o‘yin faoliyatini boshqarish va mashg‘ulotlar jarayonini tashkil etish xususiyatlarini o‘rganish edi. Shu munosabat bilan, o‘quv jarayonini qurish va o‘yin faoliyatini boshqarishning o‘ziga xos xususiyatlarini batafsilroq ochib berishga imkon beradigan besh ballli tizim bo‘yicha respondentlarga berilgan javoblar, savollarni o‘z ichiga olgan anketa ishlab chiqildi. Pedagogik nazorat. O‘rganish jarayonida ikki yo‘nalishda pedagogik kuzatishlar olib borildi. Birinchi yo‘nalish o‘quv jarayonining yillik sikli davomidagi o‘quv jarayonini tahlil qilishni o‘z ichiga oldi. Ikkinchi yo‘nalish o‘yinchilarning o‘yindagi xatti- harakatlarini, shuningdek, malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyati jarayonida 46 texnik-taktik harakatlarining statistik ko‘rsatkichlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Oliy liganing ishtirokchisi Uzbektelkom jamoasi mashg‘ulotlar jarayoniga pedagogik nazorat olib borildi. Kuzatishlar o‘tkazish jarayonida sportchilarning o‘yin faolligini tahlil qilish bilvosita va yopiq xarakterga ega edi . Voleybol bo‘yicha malakali jamoalarning mashg‘ulotlar faoliyatini tahlil qilish natijasida quyidagi ko‘rsatkichlar qayd etildi: - o‘quv topshiriqlarini intizomli bajarish; - har xil o‘quv topshiriqlarini bajarishga yuqori ishtiyoq; - murabbiy va hamkorlarga hurmat; - murabbiy tomonidan mulohazalar va ko‘rsatmalarning tanqidiy tahlili; - o‘quv topshiriqlarini bajarish natijasida xatolarni tuzatish istagi; - o‘yinchilar o‘rtasida jamoada ijobiy psixologik muhut; - o‘quv topshirig‘ini bajarish jarayonida sheriklarni qo‘llab-quvvatlash; - mashg‘ulot ishini bajarishda ijobiy his-tuyg‘ular; - mashqlarni bajarish yuzasidan doimiy fikr almashish. O‘yin faoliyatini pedagogik kuzatish jarayonida quyidagi sub'ektiv ko‘rsatkichlar baholandi; - muayyan o‘yin vaziyati jarayonida optimal yechimni topish qobiliyati; - qiyin o‘yin sharoitida yetakchilik qobiliyatining namoyon bo‘lishi; - o‘yinchilar o‘rtasida jamoada ijobiy psixologik muhut; - o‘yin harakatlari jarayonida hissiy barqarorlik; - qiyin o‘yin sharoitida hamkorlarni qo‘llab-quvvatlash; - voleybolchilarning fikrlashi; - o‘yin davomida og‘zaki muloqot. Malakali voleybolchilarning texnik-taktik tayyorgarligini pedagogik kuzatishlar rasmiy o‘yinlarning videoyozuvlari yordamida amalga oshirildi va tahlildan o‘tkazildi. Xususan, quyidagi ko‘rsatkichlar tahlil qilindi: - o‘yinning yakuniy natijasi; - qo‘lga kiritilgan ochkolar soni; - to‘pni qabul qilish soni, xatolar, ijobiy va mukammal qabul qilish ; 47 - hujumlar soni, hujumdagi xatolar, to‘siqlangan hujumlar soni, hujumdagi ochkolar soni, hujumlarning samaradorligi; - to‘siqlar soni, nuqtalar va to‘siqdagi xatolar. Oliy ligasining jami 16 ta uchrashuvi tahlil qilindi. Malakali voleybolchilarning mashg‘ulot jarayoni va o‘yin faoliyatini pedagogik kuzatish natijalari o‘yinchilarning xatti-harakatlari va jamoadagi munosabatlari haqida sub'ektiv va ob'ektiv ma’lumotlarni olish, shuningdek, musobaqa paytida, ayniqsa raqib bilan to‘qnashuvning turli ziddiyatli vaziyatlarida texnik va taktik harakatlar samaradorligi aniqlash imkonini berdi. Psix ofiziologik diagnostika. Maxsus ilmiy-metodik adabiyotlar tahlili va voleybolda malakali sportchilarning o‘yin faolligi kuzatuvlari shuni ko‘rsatadiki, yuqori sport mahoratiga erishish uchun o‘yinchi yuqori tezlikka ega bo‘lishi kerak, muvozanat harakatchanlik asab jarayonlarining funktsional xususiyatlari, shuningdek, kognitiv aqliy jarayonlar: idrok, diqqat, xotira, fikrlash. Voleybolda sportchilar uchun ma’lum mashg‘ulotlar davomida ularni maksimal qiymatlarga etkazishga imkon beradigan qobiliyatlar alohida ahamiyatga ega. Tadqiqot davomida olingan natijalar shaxsiy va jamoaviy fazilatlarning boshlang‘ich darajasi va dinamikasini aniqlashga imkon berdi, bu o‘z navbatida malakali voleybolning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyatini boshqarish texnologiyasining samaradorligini baholashga yordam berdi. sportchilarning ruhiy munosabatlari ko‘rsatkichlari asosida o‘yinchilar. Pedagogik eksperiment. Zamonaviy sport tadqiqotlari nazariyasidagi pedagogik usullar, texnologiyalar, yondashuvlarning samaradorligi pedagogik eksperiment yordamida baholanadi, uning elementlari aniqlovchi va shakllantiruvchi qismlardan iborat . Tadqiqotning tekshirish qismi tadqiqot maqsadlarini yuqori darajadagi aniqlik bilan belgilashga imkon beradigan, shuningdek, malakali voleybolchilarning tayyorgarligining turli jihatlarini baholash va keyinchalik rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qilgan pedagogik tajribani o‘z ichiga olgan. 48 Pedagogik eksperimentni aniqlashning birinchi bosqichida hujjatli ma’lumotlarni tahlil qilish va so‘roq qilish o‘tkazildi, bu esa o‘quv jarayonini rejalashtirishning asosiy yo‘nalishlarini aniqlash, shuningdek, raqobat faoliyatini boshqarish imkonini berdi. Hujjatli ma’lumotlar va anketalarni tahlil qilish tartibi yuqorida tavsiflangan. Pedagogik kuzatishlar malakali voleybolchilarning tayyorgarligi va musobaqa faoliyatining ob'ektiv va sub'ektiv ko‘rsatkichlarini o‘rganish imkonini berdi. Aniqlovchi pedagogik eksperimentning uchinchi bosqichi psixofiziologik diagnostika va sportchilarning shaxsiy va jamoaviy fazilatlarini sinash yordamida jamoadagi ruhiy jarayonlar va munosabatlarni o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Aniqlovchi pedagogik eksperimentning yakuniy bosqichi voleybol jamoasidagi ruhiy jarayonlar va munosabatlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni va sportchilarning o‘yin faoliyati samaradorligini o‘rganish bo‘lib, uning natijalari eksperimental psixologik eksperimentning asosiy qoidalarini ishlab chiqish uchun asos bo‘ldi. Formativ eksperiment sport jamoasida ruhiy jarayonlar va munosabatlarning rivojlanish ko‘rsatkichlari dinamikasi asosida malakali voleybolchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyatining tuzilishi va mazmuni samaradorligini baholash maqsadida o‘tkazildi. Dastlabki izlanishlar natijasida O‘zbekiston chempionati oliy ligasining rasmiy o‘yinlarida ishtirok etuvchi “Uztelekom” (Samarqand shahri) erkaklar voleybol klubi vakili (n=12) malakali voleybolchilar va OTMK orasidan ikki guruh tuzildi. eksperimental texnologiya samaradorligini baholash uchun sportchilarning bir-biridan farq qilmagan tayyorgarlik darajasiga ko‘ra, tadqiqotning shakllantiruvchi qismi boshlanishidan oldin ikkita guruh tuzildi: nazorat (NG, n=12 kishi) va eksperimental (TG) , n=12 kishi). Nazorat guruhida Oliy liganing O‘zbekiston chempionatida ishtirok etayotgan OTMK sportchilari, Tajriba guruhda esa " Uztelekom " (Samarqand shahri) jamoasi ishtirok etdi. Har ikki jamoada mashg‘ulot jarayonini tashkil etish oliy sport mahorati guruhlari uchun namunaviy o‘quv dasturiga muvofiq yillik mashg‘ulotlar siklida 49 har xil turdagi mashg‘ulotlarni uzoq muddatli rejalashtirish asosida amalga oshirildi. Mashg‘ulotlar va musobaqa tadbirlarini boshqarish erkaklar jamoalari o‘rtasidagi muntazam O‘zbekiston chempionati davomida amalga oshirildi, bu erda murabbiy o‘yin qoidalari va o‘yinning statistik natijalari bilan belgilanadigan ruxsat etilgan vositalardan foydalangan holda o‘yin harakatlariga tuzatishlar kiritdi. Eksperimental guruhning malakali voleybolchilarni tayyorlashni boshqarishni ishlab chiqish va asoslashning o‘ziga xos xususiyati shundaki, yillik o‘quv siklining davrlari va bosqichlarini joriy rejalashtirishda jamoadagi ruhiy jarayonlar va munosabatlar ko‘rsatkichlari tahlili kiritilgan. sportchilarning mashg‘ulotlar va musobaqalar jarayonida xatti-harakatlarini samarali tartibga solish imkonini berdi. Mashg‘ulotlar va o‘yin faoliyati jarayonida o‘yinchilar va jamoaning ruhiy holati to‘g‘risida olingan ma’lumotlar mashg‘ulot jarayonini tezkor rejalashtirishni yuqori samaradorlik bilan tuzatishga va o‘yinchining musobaqa faoliyatidagi xatti-harakatlarini boshqarishga yangi yondashuvlarni ishlab chiqishga imkon berdi. Pedagogik eksperimentning yakuniy bosqichi malakali voleybolchilarning yillik mashg‘ulotlar siklidagi texnik, sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyati taktik va ruhiy tayyorgarligi ko‘rsatkichlari dinamikasini o‘rganish bo‘lib, bu taklif etilayotgan tuzilma va tarkibning samaradorligini baholash imkonini beradi. Tadqiqotlar natijasida malakali voleybolchilarning mashg‘ulot va musobaqa faoliyatini samarali boshqarish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi. Matematik statistika usullari. Tadqiqot davomida olingan raqamli material shaxsiy kompyuterda matematik statistika usullaridan foydalangan holda qayta ishlandi. Buning uchun dasturining standart matematik paketidan foydalanildi. Bu quyidagilarni aniqlash imkonini beradi: o‘rtacha qiymat; standart og‘ish; namunaviy o‘rtacha xato. 2.2. Tadqiqotni tashkil etish. Tadqiqotlar 2020 yildan 2022 yilgacha ikki yil davomida o‘tkazildi . Jamoalari O‘zbekiston chempionati Oliy ligasida ishtirok etayotgan malakali 50 voleybolchilar sinovdan o‘tkazildi. Tadqiqot ketma-ket to‘rt bosqichni o‘z ichiga oldi. Birinchi bosqichda (2020 yil yanvar – 2020 yil dekabr) malakali voleybolchilarning mashg‘ulotlar jarayonini tashkil etish va o‘yin faoliyatini boshqarish muammosi bo‘yicha ilmiy-metodik adabiyotlar tahlili o‘tkazildi, o‘rganilayotgan masalaning dolzarbligi va bu boradagi ilmiy qarama-qarshiliklar aniqlandi. Tadqiqot muammosi, maqsadi, gipotezasi, ob'ekti, predmeti, o‘rganishning vazifalari, metodologik bazasi, o‘rganishning rejalashtirilgan bosqichlari shakllantirildi. Ikkinchi bosqich (2021-yil yanvardan – 2021-yil dekabr) malakali voleybolchilarning mashg ulotlar jarayonini rejalashtirish va o yin detallariniʻ ʻ boshqarish muammosi bo yicha hujjatli ma lumotlar tahlili va so rovdan iborat ʻ ʼ ʻ bo ldi. Bu bosqichda o‘yin mavsumida pedagogik kuzatishlar yordamida malakali ʻ voleybolchilarning texnik-taktik harakatlarining miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari baholandi. Bosqichning vazifalari mashg‘ulot va musobaqa faoliyati jarayonida sportchilarning ruhiy jarayonlarini, shaxsiy va jamoaviy fazilatlarini, shuningdek, rasmiy musobaqalar jarayonida o‘yin faoliyati samaradorligiga ta’sirini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Tadqiqotning ikkinchi bosqichining yakuniy elementi o‘yinchilar o‘rtasidagi ruhiy jarayonlar va jamoaviy munosabatlarning rivojlanish dinamikasi asosida malakali voleybolchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyatining eksperimental tuzilishi va mazmunini ishlab chiqish edi. Uchinchi bosqich malakali voleybolchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyatining eksperimental tuzilmasi va mazmuni samaradorligini jamoadagi ruhiy jarayonlar va munosabatlar dinamikasidan kelib chiqib baholashga bag‘ishlandi. "Uztelekom" (Samarqand shahri) va OTMK erkaklar voleybol klubi o‘yinchilari – ishtirok etadigan jamoalari. Pedagogik eksperimentning shakllantiruvchi qismini o‘tkazish tartibi avval ishda bayon etilgan 3-bob Voleybol jamoasidagi ruhiy jarayonlar va munosabatlarning sportchilarning o‘yin faoliyati samaradorligi bilan o‘zaro bog‘liqligi 51 3.1 Voleybolda bo‘yicha sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa jarayonlarini tashkil etish xususiyatlari Malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqalash jarayoni sportchilarni uzoq muddatli tayyorlashning ajralmas qismi hisoblanadi. Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonini tashkil etish butun o‘yin mavsumida ko‘rsatilgan sport natijalari bilan belgilanadi. O‘z navbatida, musobaqa faoliyatining samaradorligi individual o‘yinchi va butun jamoa tomonidan o‘yin faoliyati jarayonida ko‘rsatilayotgan joriy natijalar bilan belgilanadi. Malakali voleybolchilarni tayyorlash nazariyasi va metodikasi sohasidagi yetakchi mutaxassislarning tajribasi tahlili shuni ko‘rsatadiki, o‘quv-mashg‘ulot jarayonini tashkil etish va raqobat faolligini zamonaviy talablarga baho bermasdan turib, samarali bo‘lmaydi. O‘yinning o‘zi belgilaydigan doimiy o‘zgaruvchan sharoitlarni hisobga olgan holda, bu jarayon bo‘yicha murabbiylarning fikrlari va individual o‘yinchilar va jamoalarning sport mahoratini rivojlantirish tendentsiyalari. Malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyatini boshqarishning zamonaviy qonuniyatlarini aniqlash maqsadida anketa shaklida murabbiylar o‘rtasida sotsiologik so‘rov o‘tkazildi. Anketada savol va bir nechta javoblar mavjud. Respondent ma’lum bir javob variantini besh balli tizimda baholashi kerak edi. Ball qanchalik baland bo‘lsa, har bir respondent uchun javobning qiymati shunchalik muhim bo‘ladi. Tadqiqot natijalarini tahlil qilish shuni aniqlashga imkon berdiki, eng yuqori ko‘rsatkich (5 ball) so‘ralgan murabbiylarning 64,3 foizi malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonini rejalashtirish zarurligini bildirgan. Murabbiylar ulushi ancha yuqori – 15,2 foiz, ular mashg‘ulotlar jarayonini rejalashtirishga yetarlicha e’tibor bermaydilar. Shuni ham ta’kidlash kerakki, maksimal shkala (5 ball) bo‘yicha zamonaviy murabbiylarning atigi 29,0 foizi uzoq muddatli rejalashtirishni amalga oshiradi. Olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, ko‘pchilik sport murabbiylari malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonini tashkil etishda ko‘proq o‘z tajribalariga tayanadilar, chunki suhbatda qatnashgan mutaxassislarning aksariyati voleybolchi sifatida ancha yuqori sport natijalarini ko‘rsatdi. Bunday amaliy 52 tajriba, mutaxassislarning shubhasiz ustunligidir, ammo zamonaviy murabbiy "Men qanday tayyorgarlik ko‘rgan bo‘lsam, shunday mashq qilaman" tamoyiliga amal qilmasligi kerak. Aniqlanishicha, malakali voleybolchilarning yuqori sport mahoratiga erishishda tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish davrining ahamiyati haqidagi savolga javob berishda murabbiylarning 73,8 foizi maksimal ball (5 ball) bergan. Tayyorgarlik bosqichlari bilan bog‘liq savolga javobda shunga o‘xshash mashq qayd etilgan. Ma’lum bo‘lishicha, zamonaviy murabbiylarning 67,9 foizi (maksimal bahosi 5 ball) malakali voleybolchilarning sport mahoratini oshirish uchun mashg‘ulotlarning barcha bosqichlari – umumiy tayyorgarlik, maxsus tayyorgarlik, musobaqa oldi, musobaqa va tiklanish bosqichlariga e’tibor qaratmoqda. Tadqiqotlar shuni aniqlashga imkon berdiki, besh ballik shkala bo‘yicha murabbiylarning 46,6 va 40,1 foizi o‘z faoliyatida malakali voleybolchilarni o‘yin va musobaqaga tayyorlashga e’tibor qaratadi. Bu tendentsiya har doim ham malakali voleybolchilarni tayyorlash haqiqatiga mos kelmaydi, ular 18-20 yoshda texnik texnika va taktik harakatlarni yaxshi bilishi, jismonan baquvvat bo‘lishi kerak. Mashg`ulot jarayoni va o`yin faoliyatining kuchayib borishi munosabati bilan psixologik tayyorgarlikning ahamiyati sezilarli darajada oshdi, buni voleybol nazariyasi va metodikasi sohasidagi mutaxassislarning natijalari tasdiqlaydi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy mutaxassislar - 50,6% (5 balli tizimda) 3-1 sxema bo‘yicha malakali voleybolchilarning o‘quv mikrosikllarini tashkil qilishni afzal ko‘rishadi. Ta’kidlash joizki, mashg‘ulotlar va dam olish kunlarini umuman rejalashtirmaydigan mutaxassislarning ulushi ancha yuqori (14,7%). Murabbiylarning aksariyati – 48,9 foizi mashg‘ulotlar jarayonini tashkil etishda malakali voleybolchilarning sport mahoratini oshirish imkonini beruvchi o‘quv- mashg‘ulot mikrosikllarini qo‘llash zarur, deb hisoblaydi. Olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, bu yondashuv faqat sportchilar oz miqdordagi o‘yin amaliyotiga ega bo‘lganda, musobaqalar taqvimi juda band bo‘lgan hollarda, mashg‘ulot mikrotsikllarini doimiy ravishda o‘zgartirishni talab qiladi. 53 Respondentlarning javoblarini hisobga olgan holda shuni ta’kidlash kerakki, mutaxassislarning aksariyati - 37,7% - ba’zan o‘quv mikrosiklida joriy rejalashtirishni amalga oshiradilar va 28,4% - "Yo‘q" javobni berishadi. (1-jadval). Shuni ta’kidlash kerakki, murabbiylarning atigi 12,6 foizi mashg‘ulot mikrosiklida har doim joriy rejalashtirishni amalga oshiradi va 5,5 foizi buni hech qachon amalga oshirmaydi. 1-jadval. 1-jadval - Malakali voleybolchilarning o‘quv mikrosikllarini tashkil etish xususiyatlari to‘g‘risida ankita so‘rovnoma (maksimal ball 5 ball) Savollar Har doim Hech qachon Ba’zan "Ha" "Yo‘q" O‘quv mikrosiklidagi joriy rejalashtirish 12,6% 5,5% 35,7% 17,8% 28,4% O‘quv vositalarini mashg‘ulot turi va bosqichini hisobga olgan holda mikrotsikllarda taqsimlash 16,2% 10,5% 18,6% 29,9% 24,8% Sportchilar va jamoaning hozirgi holatini hisobga olgan holda mikrotsikllarda o‘quv mashg‘ulotarini taqsimlashni tartibga solish 11,4% 17,0% 23,6% 15,2% 32,8% Mashg‘ulot jarayonini rejalashtirishda malakali sportchilar va jamoalarning ruhiy holatini tahlil qilish 7,0% 17,7% 35,7% 14,7% 24,9% So‘rovda qatnashgan murabbiylarning 10,5 foizi malakali voleybolchilarni tayyorlash turi va bosqichini hisobga olgan holda hech qachon mikrotsikllarda 54 mashg‘ulotlarini taqsimlamasligi juda xarakterlidir. Aniqlanishicha, respondentlarning juda katta qismi - 23,6% ba’zan sportchilar va jamoaning hozirgi holatini hisobga olgan holda mikrotsikllarda mashg‘ulot vositalarini to‘g‘ri va oqilona taqsimlaydi, 32,8% esa "Ha"dan ko‘ra ko‘proq "Yo‘q" deb ta’kidladi. Malakali voleybolchilar bilan ishlaydigan zamonaviy mutaxassislarning atigi 11,4 foizi sportchilar va jamoaning hozirgi holatini hisobga olgan holda mikrotsikllarda mashg‘ulot vositalarini to‘g‘ri taqsimlaydi . Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, murabbiylarning 35,7 foizi mashg‘ulot jarayonini rejalashtirishda ba’zan malakali sportchilar va jamoalarning ruhiy holatini tahlil qiladi, 24,9 foizi esa "Yo‘q" javobni berishadi. (1-jadval). Mashg‘ulotlar jarayonini rejalashtirishda malakali sportchilar va jamoalarning ruhiy holatini hech qachon tahlil qilmaydigan murabbiylarning ancha yuqori foizi (17,7%). Olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonini tashkil etishda zamonaviy murabbiylar ko‘proq o‘z tajribalariga tayanadilar va ko‘pincha turli mutaxassislarning hozirgi ilmiy-uslubiy ishlanmalarini e'tiborsiz qoldiradilar. Malakali voleybolchilar bilan ishlayotgan murabbiylar o‘rtasida o‘tkazilgan sotsiologik so‘rov shuni ko‘rsatdiki, ko‘pchilik mutaxassislar uchun – 67,3% musobaqa faolligi 6 oydan ortiq davom etadi, bu esa sportchilarning jismoniy texnik-taktik, psixologik va o‘yinga tayyorgarligiga yuqori talablar qo‘yadi. Mutaxassislarning fikrlarini tahlil qilish shuni aniqlashga imkon berdi o‘yin faoliyati jarayonida yuqori sport natijalariga erishishni belgilovchi o‘yinchilar va jamoa uchun eng muhim ruhiy ko‘rsatkichlar: o‘zaro tushunish. - 23,6%, diqqat - 18,9% va hissiy barqarorlik - 15,8%. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, o‘yin faoliyati jarayonida malakali voleybolchilar yuqori fikrlashni namoyish etishlari, shuningdek, jamoada konstruktiv muloqotni saqlab turishlari kerak. Malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyatini boshqarish tahlili shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy murabbiylar ko‘p hollarda - mos ravishda "Yo‘q" va 55 "Ba’zan" ga qaraganda 26,9 va 24,6 foizga ko‘proq "Ha" deb aytishadi. Sport mashg‘ulotlarini rejalashtirish jarayonini optimallashtirish va takomillashtirish . 2-jadval - Malakali voleybolchilarning musobaqa faolligini nazorat qilish elementlari (maksimal ball 5 ball) Savollar Har doim Hech qachon Ba’zan "Ha" "Yo‘q" Tayyorgarlik jarayonini rejalashtirishda jamoalarning musobaqalardagi faoliyatini tahlil qilish 19,7 % 12,6% 24,6% 26,9% 16,2% Ko‘rsatkichlarni nazorat qilish malakali voleybolchilarning musobaqa faoliyati jarayonida texnik va taktik tayyorgarligi 24,1 % 10,3% 16,9% 34,5% 14,2% O‘yin oldidan ko‘rsatmalar berish 14,2 % 8,3% 33,0% 19,5% 25,0% O‘yin davomida taym-aut va almashtirishlarnin g maqsadga muvofiqligi 30,2 % 1,8% 14,8% 43,9% 9,3% Taym-aut yoki almashtirish 10,6% 16,5% 38,4% 6,4% 28,1% 56 vaqtida individual o‘yinchilarning o‘yin harakatlarini texnik va taktik harakatlarning samaradorligi va samaradorligini hisobga olgan holda tuzatish. O‘yinchi yoki jamoaning o‘yin harakatlarini ruhiy holatiga qarab tuzatish 7,0% 18,9% 27,3% 12,0% 34,8% Murabbiylarning 12,6 foizi rasmiy musobaqalardagi o‘yin faoliyati davomida jamoaning o‘yinini hech qachon tahlil qilmasligi juda xarakterlidir. Aniqlanishicha, yetarlicha ko‘p mutaxassislar 24,1 foiz malakali voleybolchilarning rasmiy musobaqalarning o‘yin faoliyati jarayonida texnik- taktik tayyorgarligi ko‘rsatkichlarini nazorat qiladi. Bunga shuni qo‘shimcha qilish kerakki, malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyati jarayonida texnik va taktik tayyorgarligi ko‘rsatkichlarini "Hech qachon" yoki "Ba’zan" nazorat qiladigan mutaxassislar ulushi ancha yuqori - mos ravishda 10,3 va 16,9%. 2-jadval tahlili natijalari shuni ko‘rsatdiki, "Ba’zan" mutaxassislarining 33,0 foizi o‘yin oldidan o‘rnatishni amalga oshiradilar, 25,0 foizi ushbu hodisani e'tiborsiz qoldirishdan ko‘ra tez-tez amalga oshiradilar. Xarakterli jihati shundaki, 8,3% murabbiylar hech qachon o‘yin oldidan ko‘rsatmalar bermaydilar. Murabbiylarning mutlaq ko‘pchiligi - 30,2 foizi o‘yin davomida taym-aut va almashtirishlar zarurligini ta’kidlaydi, 43,9 foizi buni rasmiy musobaqalarda o‘yin faoliyatini boshqarish vositasi sifatida ishlatmaslikdan ko‘ra yaxshiroq deb 57 hisoblaydi. Biroq, murabbiylarning 14,8 foizi ba’zida o‘yin davomida taym-aut va almashtirishga murojaat qilishlari mumkin deb hisoblaydi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy murabbiylarning 38,4 foizi ba’zan texnik va taktik harakatlarning samaradorligi va samaradorligini hisobga olgan holda taym-aut yoki almashtirish vaqtida individual o‘yinchilarning o‘yin harakatlarini moslashtirishga murojaat qiladi. Mutaxassislarning ulushi juda yuqori - 16,5%, buni noo‘rin deb hisoblaganligi juda xarakterlidir. Shuni ham ta’kidlash kerakki, mutaxassislarning aksariyati (34,8% va 27,3%) o‘yinchi yoki jamoaning o‘yin harakatlarini ruhiy holatiga qarab to‘g‘rilaydi va "Ba’zan" o‘z ishlarida ushbu metodik usuldan foydalanadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, malakali voleybolchilar bilan ishlaydigan juda ko‘p sonli murabbiylar o‘yin faoliyati jarayonida o‘yinchi yoki jamoaning ruhiy holatiga qarab o‘yin harakatlarini hech qachon tuzatmaydi. Maxsus ilmiy-metodik adabiyotlar ma’lumotlarini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatini boshqarish sportchi va butun jamoaning holatini aks ettiruvchi ob'ektiv mezonlar asosida amalga oshirilishi kerak. O‘z tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy murabbiylar malakali voleybolchilarning yuqori sport mahoratini oshirish va erishish uchun mashg‘ulot jarayonining o‘ziga xosligini va o‘yin faolligini tavsiflovchi informatsion ko‘rsatkichlarni tahlil qilishga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lishadi. Shunday qilib, sotsiologik so‘rov shuni ko‘rsatdiki, hozirgi vaqtda jamoadagi ruhiy jarayonlar va munosabatlarni tahlil qilish asosida malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyati uchun eksperimental tuzilmani ishlab chiqish zarurati mavjud. Ushbu masalani hal etish voleybol nazariyasi va amaliyotini yangi ma’lumotlar bilan sezilarli darajada to‘ldiradi, bu esa malakali sportchilarni uzoq muddatli tayyorlash sifatini oshirish imkonini beradi. 3.2 Har xil malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyatini baholash Malakali voleybol jamoalarining o‘yin faoliyati bitta o‘yinda yakuniy natijaga erishishni aniqlaydigan turli xil texnik va taktik usullardan foydalanishdan 58 iborat. Voleybolda musobaqa o‘yinni tugatishning oltita variantini o‘z ichiga oladi. Jamoalar o‘yinda 3:0, 3:1 va 3:2 hisoblarida g‘alaba qozonish, shuningdek, 0:3, 1:3 va 2:3 hisoblarida mag‘lubiyatga uchragan holda g‘olib bo‘lishlari mumkin. Aniqlanishicha, butun o‘yin mavsumi davomida o‘rganishda ishtirok etayotgan malakali voleybol jamoalari turli xil ijobiy va salbiy natijalarni ko‘rsatishadi. Ta’kidlash joizki, o‘yin mavsumida malakali voleybol jamoalari o‘yinning yakuniy natijalarini teng taqsimlaydilar. 8-rasmdagi ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, Oliy liganing Uzbektelekom va OTMK voleybol jamoalari o‘yin mavsumida ko‘pincha 0:3 – 21,7% hisobida mag‘lub bo‘lishadi. 8-rasm - Yillik o‘quv siklining musobaqa davrida malakali voleybolchilar o‘ynagan o‘yinlarining yakuniy natijalari ko‘rsatkichlari Pedagogik kuzatishlar natijalari shuni ko‘rsatdiki, voleybol jamoalari o‘tkazilgan barcha o‘yinlarning 18,8 foizida 3:0 hisobida g‘alaba qozongan va 1:3 hisobida mag‘lub bo‘lgan (8-rasm). Qayd etish joizki, saralangan jamoalar barcha o‘yinlarning 14,4 foizida 2:3 hisobida mag‘lub bo‘lishadi, shuningdek, 3:1 va 3:2 hisobida zafar quchmoqda – mos ravishda 12,5 va 13,8 foiz. 59 Olingan natijalar o‘yin mavsumida Oliy liganing Uzbektelekom va OTMK voleybol jamoalarida o‘yinda ijobiy natijaga erishishni ta’minlovchi barqaror tendentsiya yo‘qligini aytishga imkon beradi. Shu munosabat bilan, taxmin qilish mumkinki, rasmiy o‘yinlardagi sezilarli xilma-xil natijalar, bir tomondan, ma’lum bir ligada o‘ynaydigan yetarlicha kuchli raqiblar bilan bog‘liq bo‘lsa, boshqa tomondan, jamoaning o‘yin faoliyatini boshqarish emas har doim zamonaviy pedagogik va psixologik texnologiyalardan foydalanish variantida ta’minlanadi. Malakali voleybol jamoalarining o‘yin faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlarini batafsilroq tushunish uchun muntazam chempionatda ham, finalda ham g‘alaba qozongan va mag‘lub bo‘lgan o‘yinda qo‘lga kiritilgan ochkolar sonini o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar o‘tkazildi. 5-jadvaldagi ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, jamoalar musobaqaning birinchi bosqichida g‘alaba qozongan o‘yinda eng kam ochko to‘plashgan - 75,1 ± 4,3 ball va mag‘lubiyat - 71,2 ± 7,8 ball, va ko‘rib chiqilayotgan ko‘rsatkichlar sezilarli farqlarga ega emas (p >0,05). 5-jadval - Bir yillik o‘quv siklining raqobat davrida malakali voleybolchilar o‘rtasidagi o‘yinda qo‘lga kiritilgan ochkolar soni (n = 68 o‘yin) Musobaqa davri O‘yin natijasi t p G‘alaba Mag‘lubiyat Birinchi t ur 75,1±4,3 71,2±7,8 1,72 >0,05 Ikkinchi tur, 81,2±5,0 70,3±8,1 2,17 <0,05 Pley-off, 83,0±5,4 69,2±7,6 2,22 <0,05 Yakuniy o ‘yinlar, 80,4±5,2 71,9±7,9 2,18 <0,05 60 Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, malakali jamoalar pley-off o‘yinlarida g‘alaba qozongan o‘yinda eng ko‘p ochko to‘plashadi - 83,0 ± 5,4 ball, bu ko‘rsatkich yo‘qotilgan o‘yinda ko‘rsatilgan natijalardan sezilarli darajada oshadi - 69,2 ± 7,6 ball (p<0,05). Xarakterli jihati shundaki, ikkinchi davra va final o‘yinlarining g‘alabali o‘yinlarida qo‘lga kiritilgan ochkolar ko‘rsatkichi mag‘lubiyatga uchragan o‘yinlar ko‘rsatkichlaridan sezilarli darajada oshib ketdi (p<0,05; 5- jadval). Jadval ma’lumotlarini sarhisob qilar ekanmiz, shuni aytish kerakki, pley-off va final o‘yinlarida malakali voleybolchilar tayyorgarlikning barcha jihatlari, jumladan, texnik, taktik va psixologik jihatlarni safarbar qilish hisobiga g‘alabali o‘yinda ko‘proq ochko olishadi. Oldingi tadqiqotlar voleybol musobaqasining yakuniy natijasi ko‘p jihatdan xizmat ko‘rsatish, to‘pni qabul qilish, hujum qilish va to‘siq quyishning miqdoriy va sifat xususiyatlariga bog‘liqligini ko‘rsatdi. 6-jadvaldagi ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, g‘alaba qozongan o‘yinda Oliy liganing Uzbektelekom va OTMK malakali voleybol jamoalari mag‘lubiyatga uchragan o‘yinga qaraganda sezilarli darajada ko‘proq - 106,7 ± 6,9 - 94,2 ± 9,2 (p< 0,05) . 6 -jadval - malakali voleybolchilar o‘rtasida bir yillik o‘quv siklining musobaqa davridagi rasmiy o‘yinda to‘pni o‘yinga kiritishning miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari (n = 16 o‘yin) Miqdoriy-sifat ko‘rsatkichlari O‘yin natijasi t p G‘alaba Mag‘lubiyat To‘p kiritishlar soni 106,7±6,9 94,2±9,2 2,20 <0,05 Muvaffaqiyatli kiritilgan to‘pni o‘yinga kiritishlar soni 8,7±0,3 3,6±0,4 2,17 <0,05 61 Xatolar soni 18,6±0,8 25,9±2,3 2,16 <0,05 Malakali voleybol jamoalarining o‘yin faoliyatining pedagogik kuzatuvlari shuni aniqlashga imkon berdiki, g‘alabali o‘yin jarayonida o‘yinchilar to‘pni o‘yinga kiritishda sezilarli darajada ko‘p ochko olishadi - 8,7 ± 0,3, mag‘lubiyatga uchragan o‘yinga qaraganda - 3,6 ± 0,4, shuningdek, kamroq xatolar - mos ravishda sezilarli darajada foyda keltiradi. 18,6±0,8 va 25,9±2,3 (p<0,05; 6-jadval). To‘pni qabul qilishning miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari jamoaning himoyada qanchalik samarali o‘ynashini va raqibni o‘yinga kiritgan to‘pni qanchalik yaxshi qabul qilishini ko‘rsatadi. To‘pni qabul qilishning yuqori samaradorligi o‘yin harakatlari va hujumdagi sportchilarning o‘zaro ta’sirini tashkil qilish imkonini beradi. Tadqiqot natijalarini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, g‘alaba qozongan va mag‘lub bo‘lgan o‘yinda to‘pni qabul qilishnsoni sezilarli farqlarga ega emas. 84,7±6,7 va 86,9±10,2 (p>0,05; 7-jadval). 7-jadval - Bir yillik o‘quv siklining musobaqa davrida malakali voleybolchilar o‘rtasidagi rasmiy o‘yinda to‘pni qabul qilishning miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari (n = 16 o‘yin) Miqdoriy-sifat ko‘rsatkichlari O‘yin natijasi t p G‘alaba Mag‘lubiyat To‘pni qabul qilish, 84,7±6,7 86,9±10,2 1,37 >0,05 Qabul qilishdagi xatolar, 8,8±0,4 15,4±1,6 2,19 <0,05 Ijobiy qabul, % 47,9 38,0 −9,9 Ajoyib qabul, % 29,1 19,4 −9,7 62 Rasmiy o‘yinlarda malakali voleybol jamoalarining to‘pni qabul qilishda yo‘l qo‘ygan xatolarini hisobga olsak, g‘alaba qozongan o‘yinda - 8,8±0,4, mag‘lubiyatga uchragan o‘yinga nisbatan sezilarli darajada kam - 15,4±1,6 (p<0,05; 7-jadval) . Qayd etish joizki, g‘alaba qozongan o‘yinda ijobiy va a’lo darajadagi qabul ko‘tarilgan – 47,9 va 29,1 foiz, mag‘lub bo‘lgan o‘yinga nisbatan mos ravishda – 38,0 va 19,4 foiz. Hujum zarbasi o‘yinning eng samarali texnik va taktik usuli bo‘lib, u voleybol o‘yinida eng ko‘p ochko olish imkonini beradi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, voleybol bo‘yicha Oliy liganing Uzbektelekom va OTMK malakali jamoalari uchun g‘alabali va mag‘lubiyatli o‘yinda bajarilgan hujum zarbalari soni sezilarli farq qilmaydi va - 109,4 ± 7,1 va. 103,4 ± 11,7, mos ravishda (p>0,05; 8- jadval). 8-jadval - Bir yillik o‘quv siklining musobaqa davrida malakali voleybolchilar o‘rtasidagi rasmiy o‘yinda hujumkor zarba berishning miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari (n = 16 o‘yin) Miqdoriy-sifat ko‘rsatkichlari O‘yin natijasi t p G‘alaba Mag‘lubiyat Hujumchilar soni 109,4±7,1 103,4±11,7 1,40 >0,05 Xatolar . 14,8±0,8 20,2±2,6 2,19 <0,05 To‘siq, so ni 6,3±0,4 12,4±1,5 2,23 <0,05 Samarali hujumlar, soni 53,6±3,6 40,3±4,9 2,21 <0,05 Hujum , % 48,9 38,6 −10,3 Malakali voleybol jamoalarining hujum zarbasini bajarish sifatini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, g‘alaba qozongan o‘yinlarda sportchilar sezilarli darajada kamroq xatoga yo‘l qo‘yib, to‘siqka tushishadi - 14,8±0,8 va 6,3±0,4, shuningdek, to‘liq hujumlar - 53,6±3,6, mag‘lubiyatga uchragan o‘yinlarda ko‘rsatilgan 63 ko‘rsatkichlar bilan solishtirganda - 20,2±2,6; Mos ravishda 12,4±1,5 va 40,3±4,9 (p<0,05; 8-jadval). Yana shuni ta’kidlash kerakki, g‘alaba qozongan o‘yinda hujumlar samaradorligi ancha yuqori - 48,9% mag‘lubiyatga uchragan o‘yinlarga qaraganda - 39,6%. To‘siqlash - o‘yinning texnik va taktik elementi bo‘lib, jamoa himoyasining birinchi shakllanishida raqibning hujum harakatlariga qarshi harakat qilishni ta’minlaydi. Pedagogik kuzatishlar natijalarining miqdoriy tahlili shuni aniqlashga imkon berdiki, g‘alaba qozongan o‘yinda malakali voleybol jamoalari mag‘lubiyatga uchragan o‘yinga qaraganda 52,1 ± 3,8 ko‘p to‘siq qo‘ymaydilar- 49,4 ± 6,2 (p> 0,05; 9-jadval). 9-jadval - malakali voleybolchilar o‘rtasidagi rasmiy o‘yinda to‘pni to‘sib qo‘yishning miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari bir yillik mashg‘ulot siklining musobaqa davrida (n = 16 o‘yin) Miqdoriy-sifat ko‘rsatkichlari O‘yin natijasi t p G‘alaba G‘alaba To‘siq, 52,1±3,8 49,4±6,2 1,52 >0,05 To‘siqdagi xatolar, 16,2±0,9 23,6±3,0 2,22 <0,05 Ballar, miqdor 7,8±0,4 2,7±0,5 2,24 <0,05 To ‘ pni to ‘ sib qo ‘ yishning sifat tahlili shuni ko ‘ rsatdiki , g ‘ alaba qozongan o ‘ yinda Oliy liganing Uzbektelekom va OTMK saralangan jamoalari ancha kam xatoga yo ‘ l qo ‘ yishgan – 16,2±0,9 va mag ‘ lubiyatga uchragan o ‘ yinga nisbatan 7,8±0,4 ko ‘ p ochko yutgan – 23,6± 3,0 va 2,7±0,5 mos ravishda ( p <0,05; 9- jadval ). Malakali voleybol jamoalarining o ‘ yin faolligini pedagogik kuzatishlar natijalarini sarhisob qilar ekanmiz , shuni ta ’ kidlash kerakki , texnik - taktik harakatlarning barcha ko ‘ rib chiqilgan sifat ko ‘ rsatkichlariga ko ‘ ra , o ‘ yinda g ‘ alaba qozongan jamoalarning o ‘ yinlarga nisbatan sezilarli ustunligi bor . Ushbu holat o ‘ yin faoliyati jarayonida texnik va taktik harakatlar samaradorligiga turli 64 ko ‘ rsatkichlar , shu jumladan psixologik ko ‘ rsatkichlar ta ’ sir qilishi mumkinligini ko ‘ rsatadi . Mutaxassislarning tadqiqotlarida ta ’ kidlanganidek psixologik jarayonlar , xususiyatlar , shuningdek , jamoadagi munosabatlar va muhit uchrashuvda yuqori sport natijalariga erishishga yordam beradi . Shu munosabat bilan , davom etayotgan tadqiqotning navbatdagi bosqichi voleybol jamoasidagi ruhiy jarayonlar va munosabatlarning sportchilarning o ‘ yin faoliyati samaradorligiga ta ’ sirini o ‘ rganish edi . 3.3.Voleybol bo‘yicha sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyati tarkibi va mazmunini ishlab chiqish va eksperimental asoslash. Maxsus ilmiy-metodik adabiyotlar ma lumotlarini tahlil qilish shuniʼ ko rsatdiki, malakali voleybolchilarning mashg ulotlari va musobaqa faoliyatining ʻ ʻ universal tuzilishi va mazmunini ishlab chiqishga urinishlar avvalroq amalga oshirilgan, biroq ular jismoniy va texnik-taktik o yinlarga bag ishlangan. ʻ ʻ Shunday qilib, davom etayotgan tadqiqot doirasida amalga oshirilgan voleybol jamoasidagi o‘yinchilar o‘rtasidagi aqliy jarayonlar va munosabatlarni tahlil qilish asosida o‘yin faoliyatining tuzilishi va mazmunini nazariy jihatdan ishlab chiqish va eksperimental asoslashga urinish universal sportni yaratishning asosiy vazifasi edi. Mashg‘ulot faoliyatining tuzilishi - bu voleybol jamoasidagi o‘yinchilar o‘rtasidagi aqliy jarayonlar va munosabatlarni tahlil qilish asosida mashg‘ulot jarayonini va musobaqa faoliyatini optimallashtirishga imkon beruvchi bosqichlar, tarkibiy qismlar, tartiblarning qo‘llanilishi va o‘zaro bog‘liqligi. Malakali voleybolchilarni tayyorlash tizimining eksperimental tuzilishi va mazmuni nazorat qilinadigan jarayonlarni modellashtirish miqdoriy o‘lchash, statistik va matematik tahlil qilishning zamonaviy usullariga asoslangan. Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonining tuzilishi va mazmuni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: - o‘yinchilar o‘rtasidagi aqliy jarayonlar va munosabatlarning haqiqiy rivojlanishi haqida ma’lumot to‘plash; 65 - o‘yinchilar o‘rtasidagi aqliy jarayonlar va munosabatlar rivojlanishining haqiqiy holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tizimlashtirish; - o‘yinchilar o‘rtasidagi aqliy jarayonlar va munosabatlarning rivojlanish ko‘rsatkichlarini optimallashtirish orqali mashg‘ulot jarayonini yanada takomillashtirishni hal qilish variantlarini aniqlash; - voleybolchining va umuman jamoaning ruhiy holatini tuzatish jarayonida boshqaruv qarorlari samaradorligi mezonlarini baholash. Malakali voleybolchilarni tayyorlash tizimining tuzilishi va mazmuni mashg‘ulot jarayonining samaradorligini belgilovchi ko‘plab tarkibiy qismlardan iborat: maqsad va vazifalar, printsiplar, boshqaruvning uslubiy qoidalari, shuningdek, mashg‘ulot yuklarini individual ravishda moslashtirish va tananing moslashuvi. mashg‘ulot shartlarini o‘zgartirdi. Malakali voleybolchilarni tayyorlash tizimining maqsadi yillik mashg‘ulot siklida sportchilarning ruhiy holatini o‘zgartirish, uni eng yuqori darajaga yetkazish, shuningdek, butun musobaqa davomida ushbu darajani saqlab qolish edi. Mashg‘ulot jarayonini boshqarishning vazifalari - voleybol jamoasidagi o‘yinchilarning aqliy jarayonlari va munosabatlarining rivojlanish ko‘rsatkichlari bilan belgilanadigan tartibga soluvchi ta’sirlarni va model xususiyatlari to‘plamini tanlash, bu esa optimal holatga erishishni ta’minlaydi. Malakali voleybolchilarni tayyorlash tizimining vazifalari sxematik tarzda quyidagicha: “Ruhiy holat modeli - oraliq (bosqich) ko‘rsatkichlari - maksimal ruhiy stressga tayyorlik - musobaqaviy faoliyatga psixologik tayyorgarlik. O‘yinchi va jamoaning holatini modellashtirish 66TA’ LIM FAOLIYAT I TUZILISHI VA MAZMUNI BOSQICHLAR Ma'lumotlar to'plami Axborotni tizimlashtirish Va riantlarni ratsionalizatsiya qilish Samaradorlik belgisi 9-rasm - Voleybol jamoasida o‘yinchilar o‘rtasidagi ruhiy jarayonlar va munosabatlarni tahlil qilish asosida malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonining tuzilishi va mazmuni. Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonining strukturasi va mazmunining maqsadli komponentining natijasi yillik o‘quv siklining turli bosqichlarida jamoada aqliy jarayonlar va munosabatlarning rivojlanish darajasini bilish edi. Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonini boshqarish tamoyillari quyidagilarni belgilaydi: - o‘yinchining holati va tayyorgarlik bosqichida qo‘yilgan vazifalarga qarab katta, o‘rta va kichik psixologik momentlarning oqilona nisbati; - psixologik yuklamalarning tanlanganligi va maqsadga muvofiqligi; - psixologik stressning oqilona chegarasi; - psixologik yuklamalarning uslubiy mosligi; - psixologik stressning o‘sishi. Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonining eksperimental tuzilishi va mazmunini qo‘llash jarayonida qayd etilgan tamoyillarni amalga oshirish uchun 67KOMPONENTLAR Maqsad va Prinsiplar Metodik qoidalar Yu klamani tartibga solish Va zifalar Tananing moslashuvi BOSHQARUV PROSEDURALAR O'yinchi va jamoaning holatini modellashtirish NAZORAT Boshqaruv qarorini qabul qilishchamalashAxborot bilan ishlash Model xususiyatlari sportchilarni tayyorlashning yillik siklidagi psixologik yuklamani optimallashtirishga imkon beradigan quyidagi uslubiy qoidalar qo‘llanildi: - ko‘p yo‘nalishli mashqlarning kompleks ta’sirini hisobga olgan holda, aqliy jarayonlarning rivojlanish ketma-ketligi va jamoada munosabatlarni shakllantirish; - malakali voleybolchilarning musobaqa faoliyati samaradorligini ta’minlovchi aniq psixik jarayonlarga ta’sir ko‘rsatishning maqsadliligi; - voleybol jamoasi o‘yinchilari o‘rtasida shaxsiy munosabatlarni shakllantirish jarayonida salbiy omillarni minimallashtirish. Boshqaruv qarorlarini amalga oshirish malakali voleybolchilarni tayyorlash dasturida nazarda tutilgan an'anaviy mashqlarni qo‘llash jarayonida psixologik yukni tartibga solish ko‘rsatkichlari asosida amalga oshirildi, ular psixologik ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi. Psixologik yuklamani tartibga solish jarayonida test natijalari, “to‘pni his qilish” ning yo‘qolishi, charchoq, taktik fikrlash darajasi, mashg‘ulotlarga intilish, jamoadoshlar va murabbiy bilan munosabatlar, nazoratdan oldingi va keyingi sharoitlar. Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonining tuzilishi va mazmunini boshqarishning eksperimental sxemasini qo‘llash jarayonida ijobiy natijalarga erishish, o‘yinchi tanasining intensiv mashg‘ulot ishiga uzoq muddatli moslashuv komponenti yordamida baholandi, bu quyidagicha ifodalangan; psixologik tayyorgarlik darajasining sezilarli darajada oshishi, tananing moslashuvchan aqliy o‘zgarishlarining barqarorligi, qoida tariqasida, tananing yangi psixologik darajada barqarorlashishi. Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonining strukturasi va mazmunining taqdim etilgan tarkibiy qismlari eksperimental sinovdan o‘tkazildi va ularning samaradorligini ko‘rsatdi, bu jamoadagi ruhiy jarayonlar va munosabatlar ko‘rsatkichlari dinamikasida namoyon bo‘ladi. Boshqaruv tartib-qoidalari o‘quv jarayonida amalga oshiriladigan pedagogik ta’sirlarning bosqichlari va tarkibiy qismlarining samaradorligini aniqlashga imkon beradi, ularga quyidagilar kiradi: 1. Model xususiyatlari. 68 2. Axborot bilan ishlash. 3.Chamalash. 4. Boshqaruv qarorini qabul qilish. 5. O‘yinchi va jamoaning holatini modellashtirish. 1. Malakali voleybolchilarning namunaviy xarakteristikalari yuqoridagi komponentlardan foydalangan holda mashg‘ulot jarayonini to‘g‘rilash maqsadida jamoada ruhiy jarayonlar va munosabatlar rivojlanishining ko‘rsatilgan va rejalashtirilgan natijalarga muvofiqligini baholash imkonini berdi. Shu maqsadda ko‘plab tadqiqotlar asosida malakali voleybolchilar o‘rtasida diqqat, idrok, xotira, tafakkur hamda ijtimoiy-psixologik munosabatlarni rivojlantirishning optimal ko‘rsatkichlari aniqlandi. 2. Axborot bilan ishlash. Pedagogik eksperiment jarayonida o‘yinchilarning haqiqiy ruhiy holati to‘g‘risida ma’lumot to‘plashni tashkil etish quyidagi yo‘nalishlarda amalg a oshirildi: - individual va jamoaviy rejalarning amalda bajarilishini qiyosiy tahlil qilish; - psixologik stressga chidamliligini aniqlash: ishlash, tiklanish, mashq qilish istagi, xatti-harakatlar; - jamoada psixik jarayonlar va munosabatlarning rivojlanish dinamikasini aniqlash; - turli musobaqalarda malakali voleybolchilar o‘rtasida diqqat, idrok, xotira, fikrlash, shuningdek, ijtimoiy-psixologik munosabatlar ko‘rsatkichlarini aniqlash. Yuqoridagi ma’lumotlarni to‘plash uchun murabbiylar so‘rovi, ishchi hujjatlarni tahlil qilish, pedagogik kuzatishlardan foydalanilgan. 3. Chamalashlash malakali voleybolchilarni sportga tayyorlash jarayonida maqsad va vazifalarni to‘g‘ri qo‘yishni ta’minlaydi. Chamalashlash natijasida biz pedagogik va psixologik ta’sirlarning eng samarali tendentsiyalarini aniqroq aniqlashga harakat qildik va sportchilarning psixologik tayyorgarligining asosiy jihatlariga e'tibor qaratdik. Buning uchun anketa va matematik statistika usullari kabi usullardan foydalanilgan. Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonining tarkibi va mazmunini boshqarishga bashorat qilish-ogohlantirish kabi texnikani 69 kiritish yillik mashg‘ulot siklini rejalashtirishda oldini olish kerak bo‘lgan salbiy tendentsiyalarni aniqlashga yordam beradi. 4. Boshqaruv qarorini qabul qilish sportchi bilan murabbiy va sportchining sportchi bilan o‘zaro munosabati jarayonida psixologik tayyorgarlikning sifat ko‘rsatkichlarini o‘zgartirish imkonini beradi. Voleybolchilarning ruhiy holatini o‘zgartirish bo‘yicha boshqaruv qarorini qabul qilish asosida ikkita keyingi harakat qo‘llanildi - boshqariladigan tizim yoki atrof-muhit holatini baholash va mavjud g‘oyani taqqoslash natijasida o‘z qarorlarini qabul qilish . Eksperimental o‘qitish tizimini qo‘llash natijasida aqliy jarayonlarning rivojlanishini takomillashtirish va jamoada shaxslararo munosabatlarni shakllantirishga qaratilgan o‘quv dasturlarini moslashtirish, optimallashtirish, qayta qurish va aniqlashtirish bilan bog‘liq boshqaruv qarorlari qabul qilindi. Psixik jarayonlarni rivojlantirish jarayonida optimal boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun biz malakali voleybolchilarning e'tibori, idroki, xotirasi va tafakkurini rivojlantirishning joriy ko‘rsatkichlarini, jamoa o‘yinchilari o‘rtasidagi munosabatlarni shakllantirishda - mustaqillik, birdamlikdan foydalandik. Malakali voleybolchilarni tayyorlash bo‘yicha boshqaruv qarorlari har bir darsda, mashqda va takrorlashda o‘ziga xos shaklida ifodalangan, shu jumladan rasmiy va norasmiy protseduralarning izchil kombinatsiyasi: bosqichlar, psixologik qarorlar, tuzatish dasturlari, tartibga soluvchi ta’sirlar va operatsiyalar tartibi (10-rasm). 10-rasm - Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonida boshqaruv qarorlari va ta’sir qilish tartibi Ta’lim jarayonida boshqaruv qarorlari va ta’sir bosqichlari malakali voleybolchilar 15-jadvalda keltirilgan. 15- jadval - Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonidagi boshqaruv qarorlari va ta’sir bosqichlari. № Bosqich nomi Boshqaruv qarorlari va ta’siri mazmuni 1 Vaziyat bayonoti Ko‘rib chiqilayotgan ob ’ ektni (hodisalar, jarayon) 70Bosqichlar→ Qadamlar → Yechimlar → Ta'sirlar → Operatsiyalar og‘zaki darajada tavsiflash va ularni tushunish 2 Mezonlarni tanlash Boshqaruv qarorini qabul qilish variantlarini baholash 3 Usul Tahlil qilinayotgan vaziyatning xususiyatlarini aks ettirish 4 Aloqalarni aniqlash Muayyan natijaga erishishni belgilaydigan etakchi ko‘rsatkichlarni o‘rnatish 5 Mezonlarni optimallashtirish Optimal (ma’lum ma’noda afzalroq) echimlarni yoki ularga alternativalarni tanlash 6 Ob ’ ektni xaritalash Optimal sport formasini shakllantirishni ta’minlovchi asosiy ko‘rsatkichlarni aniqlashtirish 7 Yechim tanlash Muayyan natijalarni bashorat qilish 8 Tuzatish Pedagogik va psixologik ta’sir mexanizmlari 9 Baho Qarorning samaradorligi va oqilonaligini baholash va uni tuzatish Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonini boshqarish tartibi quyidagi bosqichlarni amalga oshirishni nazarda tutgan: - mavjud vaziyatni istiqbolli tahlil qilish; - kadrlar tayyorlash tizimini rejalashtirishda uzoq muddatli istiqbollarni aniqlash; - kadrlar tayyorlash tizimining kuchli va zaif tomonlarini aniqlash; - psixologik tayyorgarlik vositalari va usullari majmuasini qayta ko‘rib chiqish; - psixologik tayyorgarlik dasturini aniqlashtirish; - qabul qilingan qarorlar natijalari; - fikr-mulohazalarni shakllantirish. VOLEYBOLCHILARNI BOSHQARUV AMALIYOTI -O‘quv bo‘limlari uchun mas'ul ijrochilarni tayinlash -Boshqaruv qarorlarini qabul qilish bosqichlarini belgilash -Sportchilarning psixologik holatini nazorat qilish -Tuzatish vaqtida oraliq natijalarni muhokama qilish 71 Sportchilarning psixologik tayyorgarligi natijalarini yakuniy tahlil qilish Nazorat - malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonini boshqarishning yakuniy bosqichi bo‘lib, u amalga oshirilayotgan faoliyat samaradorligini baholash imkonini beradi. Eksperimental o‘qitish tizimini joriy etish jarayonida chuqur, joriy va tezkor nazoratdan foydalanildi. Chuqur nazorat o‘yinchi va jamoaning ma’lum bosqichdan oldingi va keyingi ruhiy holati ko‘rsatkichlarini baholash hamda voleybolchilarning tayyorgarlik darajasini belgilovchi sabab-natija munosabatlarini aniqlash imkonini berdi. Joriy nazorat o‘yinchi va jamoaning ma’lum mikrosikldan oldingi va keyingi ruhiy holati ko‘rsatkichlarini baholash va ularni dinamikada solishtirish imkonini berdi. Operatsion nazorat o‘yinchi va jamoaning mashg‘ulot oldidan, mashg‘ulot paytida va undan keyingi ruhiy holati haqida ma’lumot olish va shu orqali mashg‘ulot tayyorgarlik vositalarini yo‘naltirish samaradorligini aniqlash imkonini berdi. Jamoada pedagogik-psixologik testlar yordamida aniqlangan psixik jarayonlar va munosabatlarning rivojlanishida salbiy natijalar kuzatilgan taqdirda boshqaruvning o‘zaro munosabatlari zanjiri takrorlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, nazorat raqobat faoliyatining tarkibi va mazmunini boshqarishning ajralmas qismi bo‘lib, u malakali voleybolchilarning texnik va taktik harakatlarini amalga oshirishga ta’sir qiluvchi ruhiy jarayonlar va munosabatlar dinamikasini baholash imkonini beradi. Sportchilar va jamoaning musobaqalardagi harakatlari samaradorligi, shuningdek, raqibdan ustunlikka erishish mashg‘ulot jarayonini tashkil etish sifati bilan belgilanadi va ko‘p jihatdan murabbiyning jamoani boshqarishdagi mahoratiga bog‘liq. Eksperimental tayyorgarlik tizimi jamoadagi ruhiy jarayonlar va munosabatlar dinamikasi asosida malakali voleybolchilarning musobaqaviy faoliyatini strategik va operativ boshqarishni nazarda tutgan. Musobaqa faoliyati jarayonida strategik jamoani boshqarish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Jamoani boshqarish; Raqobat faoliyatiga tayyorgarlik tizimining tuzilishi va mazmunini qo‘llash jarayonida jamoani tayyorgarlik, nazorat va kalendar o‘yinlari jarayonida 72 boshqardi. Strategik menejment yuqoridagi musobaqalar davomida jamoada ruhiy jarayonlar va munosabatlarning rivojlanish ko‘rsatkichlarini baholashni o‘z ichiga oldi. Jamoa boshqaruvi bevosita muayyan musobaqada amalga oshirildi. Yuqori sport natijalariga erishish uchun musobaqa faoliyatida o‘yinchilarning hatti- harakatlariga psixologik ta’sir ko‘rsatildi. Malakali voleybolchilar o‘rtasidagi musobaqa faoliyatini tezkor boshqarish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - bo‘lajak o‘yinga tayyorgarlik; - o‘yinda jamoani boshqarish. Bo‘lajak yig‘ilishga tayyorgarlik o‘tgan o‘yinni ko‘rib chiqish, bo‘lajak o‘yin va o‘yin oldidan voleybolchilar va jamoaning harakatlarini muhokama qilishdan iborat edi. O‘tgan o‘yinni tahlil qilish. Asosiy vazifalar - o‘yinning umumiy va individual o‘yinchilarning kamchiliklarini aniqlash, shuningdek, ijobiy tomonlarini aniqlash. Yetakchi rol o‘tgan o‘yinda o‘yinchilarning xatti-harakatlarini o‘rganishga tegishli edi. Shu maqsadda murabbiy qisqacha ma’lumot berdi: mag‘lub va g‘alaba qozongan o‘yinda har bir o‘yinchining xatti-harakatining tavsifi va ularning rejalashtirilgan o‘yin rejasini amalga oshirishi va bo‘g‘inlar va umuman jamoaning o‘zaro ta’siri. Asosiy uslubiy texnika o‘yin davomida xatti- harakatlardagi xatolar va ularni tuzatish mexanizmlarini tushuntirish edi . Bo‘lajak o‘yin muhokamasi. Asosiy vazifa psixologik moslikni hisobga olgan holda jamoaning optimal tarkibini aniqlash edi Musobaqa jarayonida sportchilarni boshqarish Strategik , Jamoa boshqaruvi, musobaqa turlari, tayyorgarlik, boshqaruv, kalendar, sport natijasi, jamoa boshqaruvi, maxsus o‘yin, bo‘lajak o‘yinga tayyorgarlik, o‘tgan o‘yinni tahlil qilish, bo‘lajak o‘yin muhokamasi, o‘yin oldidan o‘yinchilar va jamoaning harakatlari, o‘yinda jamoa boshqaruvi, o‘yin holatlarini tahlil qilish, o‘zgartirish, vaqt tugadi, ko‘rsatmalar, tushuntirishlar, tavsiyalar, O‘yinchilarni sarhisob qilish. Tarkibni aniqlashda raqib jamoaning o‘yin modeli 73 va o‘z jamoasi futbolchilarining ruhiy holati hisobga olindi. O‘yin oldidan o‘yinchilar va jamoaning harakatlari. Asosiy vazifa - musobaqalar o‘tkaziladigan sport inshootiga o‘z vaqtida etib borish va o‘yinchilarning xatti-harakatlarini psixofiziologik jarayonlarni va ularning jamoa a’zolari bilan o‘zaro munosabatlarini faollashtirish uchun mashqlardan foydalangan holda to‘liq isinish. O‘yinda jamoani boshqarish sportchilarning psixologik holatiga ta’sir qilishning to‘rtta yo‘nalishini nazarda tutadi: 1. Birlamchi o‘yin vaziyatini tahlil qilish. 2. Almashtirishlarni amalga oshirish. 3. Taym-autlarni o‘tkazish. 4. O‘yin davomida ko‘rsatmalar, tushuntirishlar, tavsiyalar. Jamoani boshqarish jarayonida asosiy o‘yin holatini tahlil qilish murabbiy tomonidan individual o‘yinchi yoki jamoaning psixologik tayyorgarligining zaif tomonlarini tezkor baholashni ta’minladi. Bir necha daqiqa ichida murabbiy almashtirishlar, taym-autlar, ko‘rsatmalar, tushuntirishlar, tavsiyalar yordamida o‘yin harakatlarini tikladi, keyinchalik ular butun o‘yin davomida qo‘llaniladi. O‘yin davomida jamoani boshqarishning muhim elementi o‘yin natijasiga ta’sir qiladi, bu quyidagi psixologik vaziyatlarda o‘yinchilarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri almashtirish qobiliyatidir: O‘yinchi hayajon va jamoadoshlari bilan nomuvofiq harakatlar tufayli juda ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yadi yoki o‘ziga yuklangan vazifani bajara olmaydi. 2. Psixologik charchoq yoki texnik va taktik harakatlarni yuqori samaradorlik bilan hal qilishga qodir bo‘lmagan charchoq, ayniqsa o‘yin oxirida. 3. Hisobdagi muhim ustunlik. Bunda sportchilarga dam olish va o‘yin jarayoniga tashqaridan qarash, shuningdek, o‘rinbosarlarga o‘zini ko‘rsatish imkoniyatini berish uchun bir nechta almashtirishlar amalga oshirildi. 4. Raqib tarkibini o‘zgartirish, albatta, o‘yin faoliyati samaradorligiga va o‘yinchilar va jamoaning psixo-emotsional holatiga ta’sir qiladi. 5. Ruhiy tozalikni yuqori darajada ushlab turish. Zaxira o‘yinchisi jamoadagi rolini aniq tushunishi kerak. 74 Malakali voleybolchilarning musobaqaviy faoliyatini operativ boshqarish jarayonida voleybolchilar va butun jamoaning psixologik holatini yaxshilash uchun taym-autlardan foydalanildi. Ular quyidagi hollarda o‘tkazildi: 1. Jamoadagi kelishmovchiliklar, natijada o‘yinning yomonlashishi . 2. Jamoaning psixologik kayfiyatini o‘zgartirish zaruratining paydo bo‘lishi . 3. O‘yinchilarni tegishli tahlil qilishni talab qiladigan raqib jamoadagi o‘yinchilarni guruh bilan almashtirish . 4. O‘yinchilarni almashtirishning iloji bo‘lmaganda kuchli psixologik charchoq. Taym-autlardan asosan o‘yin oxirida, maksimal psixologik stress qayd etilgan vaqtda qo‘llanildi. Malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyatini operativ boshqarishning yakuniy bosqichi - ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin bo‘lgan sport natijasi bilan ifodalangan o‘yin natijalarini umumlashtirish. Malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyatining innovatsion tizimi samaradorligini baholash shakllantiruvchi pedagogik eksperiment natijasida amalga oshirildi, bu esa jamoadagi ruhiy jarayonlar va munosabatlar ko‘rsatkichlari dinamikasini aniqlash imkonini berdi . Voleybolchilarning o‘yin faoliyati davomida to‘pni sifatli qabul qilish jamoaning hujum harakatlarini tashkil etishni ta’minlaydi. Pedagogik ta’sirlar boshlanishidan oldin NG va TG malakali voleybolchilar o‘rtasidagi o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatdiki, har bir o‘yinda amalga oshirilgan to‘pni ushlab turish soni, xatolar, shuningdek, ijobiy va a’lo darajada to‘pni qabul qilish foizi sezilarli farqlarga ega emas edi. (p>0,05), bu o‘yin harakatlarining ko‘rsatkichlari bo‘yicha guruhlarning bir xilligini ko‘rsatadi (23-jadval). 23- jadval - pedagogik eksperimentdan oldin va keyin NG va TG malakali voleybolchilar o‘rtasida g‘alaba qozongan o‘yinda to‘pni qabul qilishning miqdoriy ko‘rsatkichlarining dinamikasi 75 Guruhlar Tajriba davri To‘pni qabul qilish, Qabul qilishdagi xatolar, Ijobiy qabul, % Aniq qabul, % NG (n=12 .) Tajribadan oldin 86,2±4,7 10,3±0,8 43,8 28,4 Tajribadan keyin 85,7±4,5 11,3±1,0 45,8 29,7 U 137 135 +3,0 +1,3 p >0,05 >0,05 TG (n=12 ) Tajribadan oldin 85,3±4,9 9,8±0,7 44,1 28,9 Tajribadan keyin 94,9±5,6 4,4±0,3 56,2 35,5 U 100 96 +12,1 +6,6 p <0,05 <0,05 Yakuniy ma’lumotla r U/p 139 >0,05 135 >0,05 +0,3 +0,5 tajribadan oldin 107 <0,05 105 <0,05 +10,4 +5,8 Pedagogik eksperiment jarayonida malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyatining pedagogik kuzatuvlari o‘rnatishga imkon berdi. Tadqiqotning butun davri davomida TG sportchilarining har bir uchrashuvda to‘pni qabul qilish soni sezilarli darajada oshgani 9,6 martaga va to‘pni qabul qilishda xatolar 5,4 martaga kamaydi (p<0,05). Bunga shuni qo‘shimcha qilish kerakki, eksperimental guruh sportchilari o‘rtasida o‘yin davomida ijobiy va a’lo darajada qabul qilish ko‘rsatkichlarini yaxshilash yo‘nalishida 12,1 va 6,6 foizga ijobiy siljish kuzatilmoqda. Nazorat guruhida o‘yin faoliyatida to‘pni qabul qilish ko‘rsatkichlari yaxshilanadi, lekin sezilarli darajada emas (p>0,05). Pe dagogik eksperiment boshlanishidan oldin NG va TG malakali voleybolchilar o‘rtasida hujum zarbalari, xatolar, to‘siqirovka qilingan hujum zarbalarining umumiy soni, shuningdek, hujumda qo‘lga kiritilgan ochkolar ko‘rib chiqilayotgan guruhlarda sezilarli darajada farq qilmagan ( p>0,05; 24-jadval ). 76 24-jadval - Shakllantiruvchi pedagogik eksperimentdan oldin va keyin NG va TG malakali voleybolchilar o‘rtasida g‘alaba qozongan o‘yinda hujum zarbasini bajarishning miqdoriy ko‘rsatkichlari dinamikasi Guruhlar Tajriba davri Xatolar, soni T o‘ siq, soni Hujum lar soni Hujum% NG (n=12 .) Tajribadan oldin 15,8±1,1 8,3±0,7 51,2±3,6 46,0 Tajribadan keyin 13,7±0,9 9,0±0,6 54,8±3,9 51,8 U 135 141 122 +5,8 p >0,05 >0,05 >0,05 TG (n=12 .) Tajribadan oldin 16,2±1,2 8,8±0,8 52,8±4,1 47,7 Tajribadan keyin 7,2±0,5 4,3±0,3 83,6±5,0 65,6 U 99 100 94 +17,9 p <0,05 <0,05 <0,05 Yakuniy ma’lumotlar U/p 134 >0,05 143 >0,05 137 >0,05 +1,7 tajribadan oldin 104 <0,05 98 <0,05 96 <0,05 +13,8 Malakali voleybolchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyatiga tayyorgarlik ko‘rishning ishlab chiqilgan tizimini joriy etish natijasida shakllantiruvchi pedagogik eksperiment yakuni bo‘yicha TG sportchilari tomonidan hujum zarbasini bajarishning miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari sezilarli darajada oshdi. TG dan o‘yinchilar tomonidan amalga oshirilgan hujum zarbalari soni 26,8 martaga, xatolar soni 9,0 martaga kamaydi, to‘siqerlar to‘pni samarali to‘sib qo‘yishni 4,5 marta kamroq, samarali hujumlar soni esa 30,8 martaga ko‘paydi (p). <0 .05). Ta’kidlash joizki, TG o‘yinchilari formativ eksperiment yakuniga ko‘ra hujumlar samaradorligini 17,9 foizga oshirdi. Nazorat guruhida tajriba davomida unchalik sezilarli o‘zgarishlar kuzatilmadi (p>0,05). Tajriba boshlanishidan oldin, NG va TG malakali voleybolchilar o‘rtasida o‘yindagi to‘p to‘siqlarining umumiy soni, xatolar va to‘siqlar uchun ochkolar ko‘rib 77 chiqilayotgan guruhlarda sezilarli darajada farq qilmasligi aniqlandi ( p>0,05; 25- jadval). 25-jadval - pedagogik eksperimentdan oldin va keyin NG va TG malakali voleybolchilar o‘rtasida g‘alaba qozongan o‘yinda to‘siqlashning miqdoriy ko‘rsatkichlari dinamikasi Guruhlar Tajriba davri T o‘ siqlash, miqdori T o‘ siqdagi xatolar, soni Ballar, miqdor NG (n=12.) Tajribadan oldin 53,6±3,9 17,3±1,1 7,5±0,5 Tajribadan keyin 51,4±3,7 19,5±1,3 7,8±0,6 U 135 129 142 p >0,05 >0,05 >0,05 TG (n=12.) Tajribadan oldin 52,7±3,5 18,0±1,2 7,9±0,6 Tajribadan keyin 63,9±4,0 11,2±0,7 12,8±0,8 U 101 109 105 p <0,05 <0,05 <0,05 Yakuniy ma’lumotla r U/p 135 >0,05 141 >0,05 138 >0,05 tajribadan oldin 95 <0,05 103 <0,05 100 <0,05 Ta’kidlash joizki, TG dan malakali voleybolchilarni tayyorlashning uzoq muddatli jarayoniga innovatsion o‘quv va musobaqa faoliyati tizimini joriy etish natijasida tajriba yakuniga ko‘ra o‘yinda amalga oshirilgan to‘siqirovkalar soni 11,2 baravarga, to‘siqirovkalash xatolari soni 6,8 martaga kamaygan va to‘siqirovka qilish orqali qo‘lga kiritilgan ochkolar soni 4,9 martaga ko‘paygan (p<0,05; 25-jadval). Nazorat guruhidagi sportchilar tadqiqot davomida kamroq ahamiyatli natijalar ko‘rsatdi (p>0,05). Eksperimental tadqiqotlar natijalarini umumlashtirgan holda shuni ta’kidlash kerakki, butun yillik o‘quv sikli davomida jamoadagi aqliy jarayonlar va munosabatlarning rivojlanish ko‘rsatkichlari dinamikasini tahlil qilish malakali mutaxassislarning o‘yin faoliyatini yanada samarali boshqarish imkonini beradi. Shu munosabat bilan zamonaviy murabbiylarga taklif etilayotgan o‘quv tizimini 78 malakali havaskor va professional voleybolchilarni tayyorlash amaliyotida qo‘llashni tavsiya qilamiz. 79 Xulosa Maxsus ilmiy-uslubiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki, malakali voleybolchilarni tayyorlash amaliyotida mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatini boshqarishga etarlicha katta hajmdagi ishlar bag‘ishlangan. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, taqdim etilgan materiallarning aksariyati sportchilarning jismoniy yoki texnik tayyorgarligini optimallashtirishga bag‘ishlangan. Voleybol jamoasida aqliy jarayonlar va munosabatlarni o‘rganishga bir nechta urinishlar qilingan va har doim ham olingan natijalar mashg‘ulot jarayonining yo‘nalishini va musobaqa jarayonida o‘yin harakatlarini tartibga solishni belgilab bermagan. Mavjud vaziyat qarama-qarshilikni keltirib chiqardi, bu esa malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyatini boshqarishga tezkor tuzatishlar kiritish va jamoadagi ruhiy jarayonlar va munosabatlarning rivojlanish ko‘rsatkichlari dinamikasini tahlil qilish zaruratidan iborat. Eksperimental tadqiqotlar natijasida ma’lum bo‘ldiki, malakali sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqaviy faoliyatini boshqarish nafaqat jismoniy, texnik, taktik tayyorgarlik ko‘rsatkichlari, balki aqliy jarayonlarning rivojlanish darajasi va o‘zaro munosabatlardagi munosabatlar ko‘rsatkichlari bilan ham belgilanadi. o‘yinda voleybol jamoasi alohida ahamiyatga ega. Voleybol jamoasida aqliy jarayonlar va munosabatlarning rivojlanish darajasini oshirish musobaqa davomida texnik-taktik harakatlarning yuqori ko‘rsatkichlari va samaradorligiga erishishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu tendentsiya malakali voleybolchilarni tayyorlashning uzoq muddatli jarayonida yuqori sport mahoratiga erishishni ta’minlaydigan universal yondashuv sifatida mutaxassislarga tavsiya etilishi mumkin bo‘lgan o‘quv va musobaqa mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rish uchun taklif etilayotgan eksperimental tizimning samaradorligini ko‘rsatadi. 1. Mashg‘ulot jarayonini samarali rejalashtirish va musobaqalarda o‘yinchilarning holatini boshqarishning asosi nafaqat harakatchanlik, balki malakali sportchilarning aqliy imkoniyatlari haqida ham ob'ektiv ma’lumotlardir. Shunday qilib, sport jamoasida ruhiy jarayonlar va munosabatlarning rivojlanish ko‘rsatkichlari dinamikasini tahlil qilish asosida malakali voleybolchilarning 80 mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyati tarkibi va mazmunini ishlab chiqish va eksperimental asoslash muammosi o‘z vaqtida va maqsadga muvofiqdir. 2. Anketa so‘rovi shuni ko‘rsatdiki, murabbiylarning 35,7 foizi mashg‘ulotlar jarayonini rejalashtirishda malakali sportchilar va jamoalarning ruhiy holatini “ba’zan” tahlil qiladi, “Ha” 24,9 foiz ko‘proq “Yo‘q”. Mashg‘ulotlar jarayonini rejalashtirishda malakali sportchilar va jamoalarning ruhiy holatini hech qachon tahlil qilmaydigan murabbiylarning ancha yuqori foizi (17,7%). Aksariyat mutaxassislar 34,8% va 27,3% ko‘proq o‘yinchi yoki jamoaning o‘yin harakatlarini ruhiy holatiga qarab tuzatishdan qochishadi, ba’zan esa o‘z ishlarida malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyatida ushbu metodik usuldan foydalanadilar. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, malakali voleybolchilar bilan ishlayotgan juda ko‘p murabbiylar o‘yin faoliyati jarayonida o‘yinchi yoki jamoaning ruhiy holatiga qarab texnik va taktik harakatlarini hech qachon tuzatmaydi. 3. Korrelyatsiya tahlili idrok, e'tibor, xotira va mantiqiy fikrlash ko‘rsatkichlari bilan hujum va mudofaadagi texnik va taktik harakatlarning miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari, shuningdek, muntazam mavsumdagi o‘yinlardagi yakuniy natija o‘rtasida kuchli muhim bog‘liqlikni aniqladi - r. 0,890 dan 0,950 gacha. Jamoadagi norasmiy va rasmiy muloqot sohalari yuqori sport yutuqlarini belgilaydi. Mashg‘ulotlar tizimining tuzilishi va mazmuni o‘quv faoliyati jarayonida jamoadagi psixik jarayonlar va munosabatlarni boshqarish bosqichlari, tarkibiy qismlari va tartiblariga, jamoani boshqarish va boshqarish esa o‘quv faoliyati bo‘yicha operativ ma’lumotlarga asoslanadi. malakali voleybolchilarning ruhiy holati. 5. Pedagogik eksperiment natijasida norasmiy munosabatlar sohasidagi malakali voleybolchilar orasida jamoaga qabul qilingan sportchilar ulushi 50% gacha oshadi va chetlashtirilgan sportchilar 0% gacha kamayadi, rasmiy sohada taxminan jamoa tomonidan qabul qilingan sportchilarning teng taqsimlanishi - 42%, afzal ko‘rilgan - 33%, jamoa natijalariga erishishda faol hissa qo‘shadigan va 81 yulduzlar - yetakchilik qobiliyatiga ega bo‘lgan 25%. Pedagogik eksperimentning shakllantiruvchi qismi tugagach, jamoa rahbarlari 58% hollarda jamoaning qolgan a’zolarini to‘laqonli jamoa o‘yinchisi sifatida qabul qiladilar. 7. Shakllantiruvchi eksperiment yakuni bo‘yicha sport jamoasidagi ruhiy jarayonlar va munosabatlar ko‘rsatkichlari dinamikasiga asoslangan malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyati tayyorlash tizimining tuzilishi va mazmuni o‘yinlar sonini sezilarli darajada oshirish imkonini berdi. 82 Amaliy tavsiyalar 1. Malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyatiga tayyorlash tizimining tuzilishi va mazmuni o‘yinchilar o‘rtasidagi ruhiy jarayonlar va munosabatlarning haqiqiy rivojlanishi holati haqida ma’lumot to‘plash kabi bosqichlarni o‘z ichiga olishi kerak; aqliy jarayonlar va o‘yinchilar o‘rtasidagi munosabatlar rivojlanishining haqiqiy holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tizimlashtirish; o‘yinchilar o‘rtasidagi aqliy jarayonlar va munosabatlarning rivojlanish ko‘rsatkichlarini optimallashtirish orqali mashg‘ulot jarayonini yanada takomillashtirishni hal qilish variantlarini ratsionalizatsiya qilish; futbolchining va umuman jamoaning ruhiy holatini tuzatish jarayonida boshqaruv qarorlari samaradorligi mezonlarini baholash. 2. Voleybolda o`qitish tizimining tuzilishi va mazmuni samaradorlikni belgilovchi komponentlar bilan belgilanadi: boshqaruvning maqsad va vazifalari; boshqaruv tamoyillari; boshqaruvning uslubiy qoidalari; o‘quv yuklarini individual sozlash; organizmning o‘zgaruvchan mashg‘ulot sharoitlariga moslashishi. Boshqaruv tartib-qoidalari pedagogik ta’sirlarning bosqichlari va tarkibiy qismlari, shu jumladan namunaviy xususiyatlar, axborot bilan ishlash samaradorligini aniqlash imkonini beradi; bashorat qilish, boshqaruv qarorlarini qabul qilish, o‘yinchi va jamoaning holatini modellashtirish. 3. O‘quv jarayoni va raqobat faoliyatini boshqarish uning samaradorligini belgilovchi quyidagi tarkibiy qismlar bilan belgilanadi: boshqaruvning maqsad va vazifalari; boshqaruv tamoyillari; boshqaruvning uslubiy qoidalari; o‘quv yuklarini individual sozlash; organizmning o‘zgaruvchan mashg‘ulot sharoitlariga moslashishi. 4. Boshqaruv tartib-qoidalari pedagogik ta’sirlarning bosqichlari va tarkibiy qismlari, jumladan, namunaviy xususiyatlar, axborot bilan ishlash samaradorligini aniqlash imkonini beradi; bashorat qilish, boshqaruv qarorlarini qabul qilish, o‘yinchi va jamoaning holatini modellashtirish. 5. Musobaqa faoliyati jarayonida voleybol jamoasining strategik boshqaruvi jamoa rahbariyati va jamoani boshqarishni o‘z ichiga olishi kerak. 83 Adabiyotlar ro‘yxati 1. Айрапетьянц, Л.Р. Волейбол: учебник для высших учебных заведений / Л.Р. Айрапетьянц. - Т.: Zar qalam , 2006. – 240 с. 2. Айрапетьянц, Л.Р. Педагогические основы планирования и контроля соревновательной и тренировочной деятельности в спортивных играх: автореф. дис. … д-ра пед. наук: 13.00.04 / Л.Р. Айрапетьянц. – М., 1992. – 41 с. 3. 4. Александрова, А.М. Оценка психической н1ежности у волейболистов / А.М. Александрова // Спортивный психолог. – 2009. – №1(16). – С. 60–63. 5. Александрова, Ю.И. Психофизиология: учебник для вузов / Ю.И. Александрова. – СПб.: Питер, 2003. – 496 с. 6. Андриенко, Е.В. Социальная психология: учебное пособие для студ. ВУЗов / Е.В. Андриенко. – М.: Ак1емия, 2000. – 264 с. 7. Ананьин, А.С. Динамика изменения содержания соревновательной деятельности в волейболе в связи с изменением правил соревнований: дис. ... канд. пед. наук: 13.00.04 / А.С. Ананьин. – М., 2018. - 133 с. 8. Ананьин, А.С. Тенденции р2вития соревновательной деятельности в мужском волейболе / А. С. Ананьин // Физическая культура: воспитание, обр2ование, тренировка. – 2017. - №3. – С. 4 9. Ашибоков, М.Д. Критерии оценки технико-тактической подготовленности команд волейболистов / М.Д. Ашибоков. // Вестник Адыгейского государственного университета. - 2006. – №1 (20). – С. 290-293. 10. Бабушкин, Г.Д. Результативность соревновательной деятельности спортсмена и пути ее повышения / Г.Д. Бабушкин // Спортивный психолог. – 2014. - №1(32). – С. 63-66. 11. Бабушкин, Г.Д. Рефлексия и интуиция в структуре соревновательной деятельности спортсмена / Г.Д. Бабушкин, А.П. Шумилин, Р. Э. Салахов // Спортивный психолог. – 2009. - №3(18). – С. 33-35. 84 12. Бабынин, Ю.А. Использование компьютерных программ для статистической обработки соревновательной деятельности волейболистов / Ю.А. Бабынин, В.Н. Кононов // Физическое воспитание студентов творческих специальностей. – Харьков, 2009. - №3. – С. 11-17. 13. Беляев, А.В, Волейбол: теория и методика тренировки / А. В. Беляев, Л. В. Булыкина. – М.: ТВТ Дивизион, 2011. – 176 c. 14. Булыкина, Л.В. Анализ социально-психологического климата в профессиональных волейбольных командах / Л.В. Булыкина, Н.А. Курочкина // Спортивные игры в физическом воспитании, рекреации и спорте: матер. XIII Междунар. науч.-практ. конф. – Смоленск, 2019. - С. 32-34. 15. Boltayev Z . B . Voleybol nazariyasi va uslubiyati .- Darslik SamDU -2019 yil 210 b . 16. Баирбеков М.Г. Педагогический контроль специализированных нагрузок прыжковой направленности волейболистов высшей квалификации в соревновательной и тренировочной деятельности. Автореф. дис. ... канд. пед. наук: 13.00.04. – Тoкент, 2003. - 30 с. 17. Беляев А.В., Булыкина Л.В. Волейбол: Теория и методика тренировки; ТВТ Дивизион - Москва, 2011, - 176 с. 18. Беляев А.В. Волейбол на уроке физической культуры . У чеб.- метод.пособие . А.В.Беляев.-2-е изд.-М.: ФиС: Спорт Ак1ем Пресс, 2005. - 143 с. 19. Беляев А.Б., Савин М.В. Волейбол. Учебник для ст-в вузов физ-ры. М.: ТВТ. Дивизион, 2009.-359 с. 20. Выдрин, В.М. Методические проблемы теории физической культуры / В.М. Выдрин // Теория и практика физической культуры. - 2005. - №6. - С. 10-12. 21. Веласко Х., Бил Д., Более Ф., Аззара Д. Современный волейбол. Тренировка. Управление. Тенденции (Аргентина, США, Франция, Италия). М., 2008, - 31с . 85 22. Гарипов А.Т., Клещев Ю.Ю., Фомин Е.В. Скоростно-силовая подготовка юных волейболистов/ методические рекомендации. М. 2009, - 45с. 23. Годик М.А. Физическая подготовка футболистов. – М.: Терра- Спорт, Олимпия Пресс, 2006. – 272 с. 24. Голом2ов, C.B. Теоретические основы и методика совершенствования целевой точности двигательных действий: автореф. дис. ... д-ра пед. наук: 13.00.04 / С.В. Голом2ов. - M., 1997. - 46 с. 25. Гончарова, А.В. Двигательные ошибки при совместном решении спортивных двигательных з1ач (на примере волейбола) / А.В. Гончарова, В.Б. Коренберг // МГАФК. Годы 2006-2007: научный альманах МГАФК. – Т.8 / МГАФК. – Малаховка, 2007. – С. 91-101. 26. Губа, В.П. Волейбол в университете: теоретическое и учебно- методическое обеспечение системы подготовки студентов в спортивном клубе: учебное пособие / В.П. Губа, А.В. Родин. – М.: Советский спорт, 2009. – 166 с. 27. Губа, В.П. Волейбол: основы подготовки, тренировки, судейства: монография / В.П. Губа, Л.В. Булыкина, П.В. Пустошило. – М.: Спорт, 2019. - 192 c. 28. Губа, В.П. Основы спортивной подготовки: методы оценки и прогнозирования (морфобиомеханический подход): научно-методическое пособие / В.П. Губа. - М.: Советский спорт, 2012. – 384 с. 29. Губа, В.П. Теория и методика спортивных игр: учебник / В.П. Губа. – М.: Спорт, 2020. – 720 с. 30. Железняк, Ю. Д. Тенденции р2вития классического волейбола на современном этапе / Ю.Д. Железняк, Г.Я. Шипулин, О.Э. Сердюков // Теория и практика физической культуры. – 2004. - №4. – С. 30-33. 31. Железняк Ю.Д. Волейбол. Методическое пособие обучению игре. Ю.Д. Железняк, В.А. Кунянский, А.В. Чачин. - М.: Терра-спорт: олимпия Пресс, 2005.- 112 с.: ил. 86 32. Железняк Ю.Д. Волейбол: У истоков мастерства. – М.: ФАИР- ПРЕСС, 1998. – 336 с. 33. Железняк Ю.Д. К мастерству в волейболе. М.: Физкультура и спорт, 1998. – 246 с. 34. Железняк Ю.Д. Нестеровский Д.И., Иванов В.А. и др. Теория и методика спортивных игр. Учебник для студ.высш.учеб.заведений. М.: Ак1емия, 2013. – 464 с. 35. Ивойлов, А.В. Тактическая подготовка волейболистов / А.В. Ивойлов. – М.: Физкультура и спорт, 2003. – 99 с. 36. Клещев, Ю.Н. Волейбол. Подготовка команды к соревнованиям: учебное пособие / Ю.Н. Клещев. – М.: ТВТ Дивизион, 2009. – 208 с. 38. Кудряшов Е.В.Оценка состояния физической подготовленности юных и высококвалифицированных волейболистов . Е.В.Кудряшов Слобожанський науково-спортивний висник.-2005, С.117-119. 39. Легоньков С.В. Методика обучения техническим приемам игры в волейбол: учб.пособ. С.В.Легоньков. Смоленск, 2003. – 72 с. 40. Матвеев Л.П. Общая теория спорта и ее прикл1ные аспекты: 4-е изд., испр.и.доп. Л.П.Матвеев. – Санкт-Петербург: “Лань”, 2005. – 384 с. 41. Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. – Киев, 1999. – 316 с. 42. Платонов В.Н. Система подготовки спортсменов в олимпийском спорте. Общая теория и ее практическое приложение. Киев, Олимпийская литература, 2004. – 808 с. 43. Платонов В.Н. Периодизация спортивной тренировки. Общая теория и ее практическое применение. К.: Олимп.Лит., 2013. – 624 с. 44. Платонов В. Н . Теория и методика спортивной тренировки. К.: Вища школа . Олимпийская литература, 2015 . Т. 1. 680 с. 45. Пулатов А.А., Кдирова М.А. Спорт педагогик маҳоратини ошириш (волейбол) Ўқув қўлланма. Т.: 2018. – 242 б. 87 46. Пулатов А.А., Пулатов Ф.А. Значимость симметризации право- и ле во сторонных двигательных функций в спорте и профессиональной деятельности. Бол алар спортини ривожлантиришнинг долзарб масалалари: Республика илмий-амалий конференцияси мақолалари тўплами. 1 қисм. Т.: 2016 , Б. 120-122. 47. Пулатов А.А., Пулатов Ф.А. Причины потерь подач в волейболе и предпосылки повышения их результативности. Актуальные проблемы физической культуры и спорта: В сб.: ВИ международной научно- практической конференции (Чебоксары, 17 ноября 2016г.). - Чебоксары: Чувo.гос.пед. ун-т, 2016. - С. 404-409. 48. Пулатов. Ф. Спорт ўйинлари билан шуғулланувчи 7-10 ёшли болаларда ўнақай ва чапақай ҳаракатларни симметрик тартибда шакллантириш устуворлиги. Автореф. дис. ... канд. пед. наук: 13.00.04. – Тoкент, 2020. - 138 б. 49. Шнайдер В.Ю. Методика обучения игре в волейбол. Пособие для студентов факультетов физ-ры. "Человек Олимпия", М. 2008-56 с. 50. Pittera C., Pedata P., Pasqualoni P. Volleyball for 11-14 years old children. Fedarazione italiana pallovolo. 2010. – 685 s. 51. Teri Clemens, Jenny McDowell. The volleyball Drill book . 125 technical and tactical drills . American volleyball coaches association. 2012. – 239p. 52.Blume D.D. Kennzeichung koordinativer Fahigkeiten und maglichkeitenihrer Herausbildungim Trainingsprozes . Wissenschaftliche Zeitschrift der DHfK. – 1998. – N 3.- P. 17-41. 53. Dane S., Can S., Karsan O. Sport injuries in right – and left–handers . Percept Mot. Skills. – 1999. – Vol. 89-N 3.-P. 846-848. 54. Grouious D., Tsorbatzoudis H., Alexandris K., Barkoukis V. Do left- handed competitors have an innate superiority in sports? Percept Mot. Skills.- 2000.-Vol. 90.-N 3.-Pt. 2.P.1273-1282. 88

YUQORI MALAKALI VOLEYBOLCHILARNI JAMOAVIY TEXNIK HARAKATLARINI TAKOMILLASHTIRISH USLUBIYATI. 1

MUNDARIJA Kirish .........................................…….......................... ............. ....................………2 1-bob Sport o‘yinlarida mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatini boshqarishga zamonaviy yondashuvlar ……………………………………………………… .. ... . 7 1.1 Sport o‘yinlarida mashg‘ulot va raqobat jarayonlarini tashkil etish va qurishning asosiy tendentsiyalari ..............................……….……………..……..16 1.2 Psixik jarayonlarning xususiyatlari va voleybol jamoasidagi o‘yinchilarning munosabatlari .....................................................................................................…27 1.3 O‘yin faoliyatini boshqarish va sport mashg‘ulotlarini o‘tkazish xususiyatlari malakali voleybolchilar…...............................................…………………………42 1.4 1-bobning xulosasi ..........……………………….……………………............43 2-bob O‘rganish usullari va tashkil etilishi .............….………..............................44 2.1 Tadqiqot usullari………………………………………………………..…..50 2.2. O‘rganishni tashkil etish ........................................…………….................…51 3-bob Voleybol jamoasida psixik jarayonlar va munosabatlarning o‘zaro bog‘liqligi sportchilarning o‘yin faoliyati samaradorligi ....................……….….52 3.1 Voleybol bo‘yicha sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa jarayonlarini tashkil etish xususiyatlari………….......…..................................................….......52 3.2 Har xil malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyatini baholash.........………..64 3.3 Voleybol bo‘yicha sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyati tarkibi va mazmunini ishlab chiqish va eksperimental asoslash ..............………….……78 Xulosa.............................................……………………………………………….81 Amaliy tavsiyalar……………………………………………………………….....82 Adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………………………....87 2

Kirish Tadqiqot mavzusining dolzarbligi . Mamlakatimizda sport o‘yinlarini rivojlantirishning umumiy tizimida ommabopligi va jismoniy shaxslarni tizimli mashg‘ulotlarga jalb qilish nuqtai nazaridan voleybol yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi, bu ko‘p jihatdan so‘nggi yillarda sportchilarimiz tomonidan erishilgan yuqori natijalari bilan bog‘liq. Jamoaviy sport turlari bo‘yicha malakali sportchilarni uzoq muddatli tayyorlash mashaqqatli va nozik jarayon bo‘lib, u o‘yinchining sport mahoratini oshirishni ta’minlaydigan mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatini boshqarishning yangi nazariy va uslubiy yondashuvlarini izlash bilan belgilanadi. Sport o‘yinlari nazariyasi va metodikasi bo‘yicha malakali voleybolchilarni tayyorlash tizimi etarlicha boy ilmiy-uslubiy asosga ega. Xususan, ko‘plab mutaxassislar uzoq muddatli o‘quv jarayoni sportchilarning jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligini tashkil etish bilan bog‘liq masalalarni to‘liq ochib berilmagan va nazariy jihatdan isbotlanmagan. Muammoning ilmiy o‘rganilganlik darajasi . Maxsus ilmiy-metodik adabiyotlar tahlili malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyatini boshqarishning mahalliy nazariyasida, shu bilan bog‘liq masalalarni ko‘rsatadi. Voleybol - bu jamoaviy sport o‘yini bo‘lib, unda o‘yinchi imkon qadar tezroq oqilona qarorlar qabul qilishi, shuningdek, jamoadoshlari bilan o‘zaro hamkorlik munosabatlar o‘rnatishi kerak. Biroq, voleybol jamoasida texnik harakatlarni takomilashtirish asosida mashg‘ulot jarayonini takomillashtirishga bag‘ishlangan ilmiy ishlar deyarli kamchilikni tashkil etadi. Yetakchi mutaxassislar (Yu.M.Portnov, V.M.Shulyatiev, E.V.Fomin, L.V.Bulykina, A.V.Suxanov) sportchiga jamoaviy texnik harakatlarini takomillashtirish ta’sir ko‘rsatish elementlarini o‘z ichiga olgan sport mashg‘ulotlari mashg‘ulotlarning shu bo‘limi ekanligini ta’kidlaydilar. Texnik harakatlarni ma’romiga yetkazib bajarish, bu mashg‘ulot va musobaqa faoliyatini boshqarish sifatini belgilaydi va o‘yinchining sport mahoratini oshirishni ta’minlaydi. Biroq, sport o‘yinlari nazariyasi va metodologiyasi sohasidagi 3

mutaxassislar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijalari tahlili shuni ko‘rsatadiki (L.R.Ayrapetyants, V.A. Uskov, Yu.D. Jeleznyak, Yu.M. Portnov, V.P. Guba) maxsus ilmiy-uslubiy adabiyotlarda sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyatining tuzilishi va mazmunini tavsiflovchi ba’zi belgilar mavjud. Jamoadagi texnik harakatlarni takomillashtirish asosida malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyatini samarali boshqarish masalalarini hal etish sport jamoasida voleybolchining zaxira imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishni ta’minlaydigan ayniqsa dolzarb yo‘nalish hisoblanadi. Maxsus ilmiy va uslubiy adabiyotlardan olingan ma’lumotlarni nazariy tahlil qilish va umumlashtirish malakali voleybolchilarni tayyorlash samaradorligini pasaytiradigan ba’zi ilmiy qarama-qarshiliklarni aniqlashga imkon berdi: - malakali voleybolchilarning sport mahoratini oshirishning yuqori sur'atlariga erishish sportchilarni tayyorlashning samarali tizimini tarkibiy va tarkibiy tarkibiy qismlariga bag‘ishlangan ilmiy-uslubiy dalillar bazasining yo‘qligi bilan belgilanadi; - malakali voleybolchilar o‘rtasida sport natijalarini o‘stirish uchun zaxira imkoniyatlarini izlash voleybol jamoasida sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqaviy faoliyatini psixologik-pedagogik boshqarishga zamonaviy yondashuvlarning zaif nazariy va uslubiy asoslanishi bilan tenglashtirilgan. Malakali voleybolchilarni tayyorlash nazariyasi va metodologiyasida mavjud bo‘lgan muayyan ilmiy qarama-qarshiliklarni tahlil qilish natijasida texnik harakatlarni tahlil qilish asosida voleybolda o‘qitish tizimining samaradorligini aniqlash va isbotlashdan iborat tadqiqot muammosi shakllantirildi. Tadqiqot ob'ekti – Uzbektelekom voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyati. Tadqiqot predmeti - malakali voleybolchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyati mazmunining tarkibiy qismlari. Tadqiqotning maqsadi - voleybol jamoasida o‘yinchilar o‘rtasidagi texnik harakatarni tahlil qilish asosida mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatiga 4

tayyorgarlik tizimini nazariy jihatdan asoslash, eksperimental tadqiqot asosida samaradorligini baholash. Tadqiqot vazifalari: 1. Malakali o‘yinchilarni tayyorlash tizimining tuzilishi va mazmunini samaradorligini oshirish uchun o‘yinchilarning texnik harakatlarini takomillashtirish va tizimlashtirish. 2. Voleybolchilarning o‘yin faoliyati samaradorligini o‘rganish. 3. O‘yinchilar o‘rtasidagi texnik harakatlarni tahlil qilish asosida voleybol bo‘yicha mashg‘ulotlar tizimini ishlab chiqish va asoslash hamda eksperimental sharoitda samaradorligini baholash. Tadqiqot muammolarini hal qilish uchun qo‘yidagi ilmiy tadqiqiot metodlaridan foydalanildi, jumladan:  maxsus ilmiy va uslubiy adabiyotlar ma’lumotlarini tahlil qilish;  adabuyot materiallarni o‘rganish;  pedagogik kuzatish;  pedagogik eksperiment (qismlarni bayon qilish va shakllantirish);  matematik statistika usullari. Ishning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: − Yuqori malakali voleybolchilarni jamoaviy texnik harakatlarni takomillashtirish jarayonlari o‘rganildi: ya’ni malakali sportchilarning rivojlanishining individual xususiyatlarini va ularning voleybol jamoasiga mosligini belgilab beradi va raqobatbardosh faoliyat mashg‘ulotlarda tayyorgarlik tizimini samarali tashkil etishga yordam beradi. - Malakali voleybolchilarning musobaqa faoliyati jarayonida to‘pni o‘yinga kiritish, to‘pni qabul qilish, hujumga zarba berish, to‘siq qo‘yishning miqdoriy va sifat xususiyatlari aniqlanadi; - voleybol bo‘yicha mashg‘ulotlar tizimining tuzilishi va mazmuni nazariy jihatdan asoslangan va eksperimental tadqiqot asosida samaradorligini baholangan. - jamoadagi o‘yinchilar o‘rtasidagi munosabatlar, shuningdek, sportchilarning jismoniy va texnik-taktik tayyorgarligi asosida isbotlangan. 5

Похожие

YUQORI MALAKALI VOLEYBOLCHILARNI JAMOAVIY TEXNIK HARAKATLARINI TAKOMILLASHTIRISH USLUBIYATI
YUQORI MALAKALI SPORTCHILARNING MIKROSIKIL TRENIROFKA YUKLAMALARINI REJALASHTIRISH
O’ZBEKISTONDA ZAMONAVIY VOLEYBOLNING DOLZARB MUOMMOLARI
ZAMONAVIY VOLEYBOLNING DOLZARB MASALALARI
Yosh voletbolchilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirish metodlari