logo

YUQORI MALAKALI VOLEYBOLCHILARNI JAMOAVIY TEXNIK HARAKATLARINI TAKOMILLASHTIRISH USLUBIYATI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

143.171875 KB
YUQORI MALAKALI VOLEYBOLCHILARNI JAMOAVIY
TEXNIK HARAKATLARINI TAKOMILLASHTIRISH USLUBIYATI.
1 MUNDARIJA
Kirish .........................................…….......................... ............. ....................………2
1-bob   Sport   o‘yinlarida   mashg‘ulotlar   va   musobaqa   faoliyatini   boshqarishga
zamonaviy yondashuvlar ……………………………………………………… .. ... . 7
1.1   Sport   o‘yinlarida   mashg‘ulot   va   raqobat   jarayonlarini   tashkil   etish   va
qurishning asosiy tendentsiyalari ..............................……….……………..……..16
1.2   Psixik   jarayonlarning   xususiyatlari   va   voleybol   jamoasidagi   o‘yinchilarning
munosabatlari .....................................................................................................…27
1.3   O‘yin   faoliyatini   boshqarish   va   sport   mashg‘ulotlarini   o‘tkazish   xususiyatlari
malakali voleybolchilar…...............................................…………………………42
1.4 1-bobning xulosasi ..........……………………….……………………............43
2-bob O‘rganish usullari va tashkil etilishi .............….………..............................44
2.1   Tadqiqot   usullari………………………………………………………..…..50
2.2. O‘rganishni tashkil etish ........................................…………….................…51
3-bob   Voleybol   jamoasida   psixik   jarayonlar   va   munosabatlarning   o‘zaro
bog‘liqligi sportchilarning o‘yin faoliyati samaradorligi ....................……….….52
  3.1   Voleybol   bo‘yicha   sportchilarning   mashg‘ulotlari   va   musobaqa   jarayonlarini
tashkil etish xususiyatlari………….......…..................................................….......52
3.2 Har xil malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyatini baholash.........………..64
3.3 Voleybol bo‘yicha sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyati tarkibi
va mazmunini ishlab chiqish va eksperimental asoslash ..............………….……78
Xulosa.............................................……………………………………………….81
Amaliy tavsiyalar……………………………………………………………….....82
Adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………………………....87
2                                                               Kirish
Tadqiqot   mavzusining   dolzarbligi .   Mamlakatimizda   sport   o‘yinlarini
rivojlantirishning   umumiy   tizimida   ommabopligi   va   jismoniy   shaxslarni   tizimli
mashg‘ulotlarga   jalb   qilish   nuqtai   nazaridan   voleybol   yetakchi   o‘rinlardan   birini
egallaydi,   bu   ko‘p   jihatdan   so‘nggi   yillarda   sportchilarimiz   tomonidan   erishilgan
yuqori natijalari bilan bog‘liq. 
Jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   malakali   sportchilarni   uzoq   muddatli
tayyorlash   mashaqqatli   va   nozik   jarayon   bo‘lib,   u   o‘yinchining   sport   mahoratini
oshirishni   ta’minlaydigan   mashg‘ulotlar   va   musobaqa   faoliyatini   boshqarishning
yangi   nazariy   va   uslubiy  yondashuvlarini   izlash   bilan   belgilanadi.  Sport   o‘yinlari
nazariyasi   va   metodikasi   bo‘yicha   malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   tizimi
etarlicha   boy   ilmiy-uslubiy   asosga   ega.   Xususan,   ko‘plab   mutaxassislar   uzoq
muddatli o‘quv jarayoni sportchilarning jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligini
tashkil etish bilan bog‘liq masalalarni to‘liq ochib berilmagan  va nazariy jihatdan
isbotlanmagan.
Muammoning   ilmiy   o‘rganilganlik   darajasi .   Maxsus   ilmiy-metodik
adabiyotlar   tahlili   malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   va   musobaqa   faoliyatini
boshqarishning mahalliy nazariyasida, shu bilan bog‘liq masalalarni ko‘rsatadi. 
Voleybol   -   bu   jamoaviy   sport   o‘yini   bo‘lib,   unda   o‘yinchi   imkon   qadar
tezroq   oqilona   qarorlar   qabul   qilishi,   shuningdek,   jamoadoshlari   bilan   o‘zaro
hamkorlik   munosabatlar   o‘rnatishi   kerak.   Biroq,   voleybol   jamoasida   texnik
harakatlarni   takomilashtirish   asosida   mashg‘ulot   jarayonini   takomillashtirishga
bag‘ishlangan ilmiy ishlar deyarli kamchilikni tashkil etadi.
Yetakchi   mutaxassislar   (Yu.M.Portnov,   V.M.Shulyatiev,   E.V.Fomin,
L.V.Bulykina,   A.V.Suxanov)   sportchiga   jamoaviy   texnik   harakatlarini
takomillashtirish   ta’sir   ko‘rsatish   elementlarini   o‘z   ichiga   olgan   sport
mashg‘ulotlari   mashg‘ulotlarning   shu   bo‘limi   ekanligini   ta’kidlaydilar.   Texnik
harakatlarni   ma’romiga  yetkazib bajarish,  bu  mashg‘ulot  va  musobaqa  faoliyatini
boshqarish   sifatini   belgilaydi   va   o‘yinchining   sport   mahoratini   oshirishni
ta’minlaydi.   Biroq,   sport   o‘yinlari   nazariyasi   va   metodologiyasi   sohasidagi
3 mutaxassislar   tomonidan   olib   borilgan   tadqiqotlar   natijalari   tahlili   shuni
ko‘rsatadiki   (L.R.Ayrapetyants,   V.A.   Uskov,   Yu.D.   Jeleznyak,   Yu.M.   Portnov,
V.P. Guba)  maxsus  ilmiy-uslubiy adabiyotlarda sportchilarning mashg‘ulotlari  va
musobaqa faoliyatining tuzilishi va mazmunini tavsiflovchi ba’zi belgilar mavjud.
Jamoadagi   texnik   harakatlarni   takomillashtirish   asosida   malakali   voleybolchilarni
tayyorlash va musobaqa faoliyatini samarali boshqarish masalalarini hal etish sport
jamoasida   voleybolchining   zaxira   imkoniyatlarini   ro‘yobga   chiqarishni
ta’minlaydigan ayniqsa dolzarb yo‘nalish hisoblanadi.
Maxsus ilmiy va uslubiy adabiyotlardan olingan ma’lumotlarni nazariy tahlil
qilish   va   umumlashtirish   malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   samaradorligini
pasaytiradigan ba’zi ilmiy qarama-qarshiliklarni aniqlashga imkon berdi:
-   malakali   voleybolchilarning   sport   mahoratini   oshirishning   yuqori
sur'atlariga   erishish   sportchilarni   tayyorlashning   samarali   tizimini   tarkibiy   va
tarkibiy   tarkibiy   qismlariga   bag‘ishlangan   ilmiy-uslubiy   dalillar   bazasining
yo‘qligi bilan belgilanadi;
-   malakali   voleybolchilar   o‘rtasida   sport   natijalarini   o‘stirish   uchun   zaxira
imkoniyatlarini   izlash   voleybol   jamoasida   sportchilarning   mashg‘ulotlari   va
musobaqaviy   faoliyatini   psixologik-pedagogik   boshqarishga   zamonaviy
yondashuvlarning   zaif   nazariy   va   uslubiy   asoslanishi   bilan   tenglashtirilgan.
Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   nazariyasi   va   metodologiyasida   mavjud
bo‘lgan   muayyan   ilmiy   qarama-qarshiliklarni   tahlil   qilish   natijasida   texnik
harakatlarni   tahlil   qilish   asosida   voleybolda   o‘qitish   tizimining   samaradorligini
aniqlash va isbotlashdan iborat tadqiqot muammosi shakllantirildi.
Tadqiqot ob'ekti  – Uzbektelekom voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa
faoliyati.
Tadqiqot   predmeti   -   malakali   voleybolchilarning   mashg‘ulotlari   va
musobaqa faoliyati mazmunining tarkibiy qismlari.
Tadqiqotning maqsadi   - voleybol jamoasida o‘yinchilar o‘rtasidagi  texnik
harakatarni   tahlil   qilish   asosida   mashg‘ulotlar   va   musobaqa   faoliyatiga
4 tayyorgarlik   tizimini   nazariy   jihatdan   asoslash,   eksperimental   tadqiqot   asosida
samaradorligini baholash.
Tadqiqot vazifalari:
1.   Malakali   o‘yinchilarni   tayyorlash   tizimining   tuzilishi   va   mazmunini
samaradorligini     oshirish   uchun   o‘yinchilarning   texnik   harakatlarini
takomillashtirish va tizimlashtirish.
2. Voleybolchilarning o‘yin faoliyati samaradorligini o‘rganish. 
3.   O‘yinchilar   o‘rtasidagi   texnik   harakatlarni   tahlil   qilish   asosida   voleybol
bo‘yicha   mashg‘ulotlar   tizimini   ishlab   chiqish   va   asoslash   hamda   eksperimental
sharoitda samaradorligini baholash.
Tadqiqot   muammolarini   hal   qilish   uchun     qo‘yidagi   ilmiy   tadqiqiot
metodlaridan foydalanildi,  jumladan: 
 maxsus ilmiy va uslubiy adabiyotlar ma’lumotlarini tahlil qilish; 
 adabuyot materiallarni o‘rganish;  
 pedagogik kuzatish; 
 pedagogik eksperiment (qismlarni bayon qilish va shakllantirish); 
 matematik statistika usullari.
Ishning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
−   Yuqori   malakali   voleybolchilarni   jamoaviy   texnik   harakatlarni
takomillashtirish   jarayonlari   o‘rganildi:   ya’ni   malakali   sportchilarning
rivojlanishining   individual   xususiyatlarini   va   ularning   voleybol   jamoasiga
mosligini belgilab beradi va raqobatbardosh faoliyat mashg‘ulotlarda tayyorgarlik
tizimini samarali tashkil etishga yordam beradi.
- Malakali  voleybolchilarning musobaqa faoliyati jarayonida to‘pni o‘yinga
kiritish, to‘pni qabul qilish, hujumga zarba berish, to‘siq qo‘yishning miqdoriy va
sifat xususiyatlari aniqlanadi; 
-   voleybol   bo‘yicha   mashg‘ulotlar   tizimining   tuzilishi   va   mazmuni   nazariy
jihatdan   asoslangan   va     eksperimental   tadqiqot   asosida   samaradorligini
baholangan.   -   jamoadagi   o‘yinchilar   o‘rtasidagi   munosabatlar,   shuningdek,
sportchilarning jismoniy va texnik-taktik tayyorgarligi asosida isbotlangan.
5 Tadqiqotning   nazariy   ahamiyati :   ushbu   tadqiqot   natijalari   malakali
voleybolchilarni tayyorlash nazariyasi va metodikasi sohasidagi bilimlarni sezilarli
darajada   kengaytirishga,   shuningdek,   voleybol   mashg‘ulotlari   tizimining   tuzilishi
va   mazmunini   ilmiy   asoslashga   jumladan:   boshqaruv   qarorlari   va   mashg‘ulot
faoliyatini nazorat qilish, shuningdek, aqliy jarayonlar dinamikasini har tomonlama
tahlil   qilishni   hisobga   olgan   holda,   musobaqa   faoliyatini   strategik   va   tezkor
boshqarish,   malakali   voleybolchilarning   texnik-taktik   harakatlarining
samaradorligini oshirish uchun nazariy bilimlarni chuqurlashtirishni ta’minlaydi.
Tadqiqotning   amaliy   ahamiyati   voleybol   jamoasidagi   o‘yinchilarning
texnik  holatlarini   takomillashtirish   va   o‘zaro   munosabatlarini   tahlil   qilish   asosida
malakali   voleybolchilarning   yillik   sikli   jarayonida   ishlab   chiqilgan   va   amalga
oshirilayotgan mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyati tizimi asoslashdan iborat.
Tadqiqot natijalari quyidagilar uchun tavsiya etiladi:
 malakali voleybolchilarni tayyorlash dasturlarini ishlab chiqish;
 o‘yin   faoliyati   davomida   malakali   o‘yinchilarning   xatti-harakatlarini
boshqarish;
 Tadqiqot   natijalaridan   bolalar   va   o‘smirlar   sport   maktabi(BO‘SM),
professional  voleybol klublari va talabalar jamoalarining sport  mahoratini va oliy
sport mahoratini oshirish guruhlari malakali sportchilarni tayyorlash va musobaqa
jarayonini tashkil etishda murabbiylar foydalanishi mumkin. 
 Tadqiqot   natijalarining   ishonchliligi   va   asosliligi   voleybol
jamoasida   o‘yin   faoliyatini   boshqarishning   nazariy   va   uslubiy   asoslari   bo‘yicha
ilmiy   va   uslubiy   adabiyotlarda   taqdim   etilgan   bilimlarga   e'tibor   qaratish   orqali
ta’minlanadi; olingan faktik materialga to‘g‘ri statistik ishlov berish; xulosalarning
xolisligi va asoslanganligi.
6 1-bob. Sport o‘yinlarida mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatini boshqarishga
zamonaviy yondashuvlar
1.1 Sport o‘yinlarida mashg‘ulot va raqobat jarayonlarini tashkil
etishning asosiy tendentsiyalari
Sport   o‘yinlari   sportchilardan   nafaqat   har   tomonlama   jismoniy
tayyorgarlikni,   balki   turli   xil   texnik   va   taktik   usullarni   ham   talab   qiladi,   chunki
o‘yinchilarning motorli faoliyati harakatlarini bajarish uchun ishlatiladigan ko‘plab
usullar bilan ajralib turadi [5].
Zamonaviy   sport   fanining   asosiy   muammolaridan   biri   bu   jarayonni
boshqarishning   samarali   elementlarini   ishlab   chiqish   va   sportchining
mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyati amaliyotiga joriy etishdir. Sport o‘yinlaridagi
mashg‘ulot   faoliyati   barqaror   raqobatning   ekstremal   sharoitida   amalga   oshiriladi,
raqobat faoliyati esa raqib bilan doimiy qarama-qarshilik bilan tavsiflanadi [6].
Jamoalar   uchun   o‘yinchilarni   tanlashda   asosiy   e'tibor   sportchilarning
jismoniy   ma’lumotlariga   qaratilishi   kerak.   Shunday   qilib,   voleybolda   ham
basketbol   kabi   sport   o‘yinlari   uchun   eng   muhimi,   hujumda   ham,   himoyada   ham
yuqori   o‘yin   samaradorligini   ta’minlaydigan   uzun   bo‘yli   sportchilardan   tarkibni
shakllantirishdir,   qisqa   bo‘yli,   tezkor   va   chaqqon   sportchilar   har   doim   ham
maksimal ko‘rsatkichlarni namoyish etmaydi[12]. Jamoaviy sport turlari bo‘yicha
sport   musobaqasi   -   bu   shaxsga   o‘zining   jismoniy   va   ruhiy   fazilatlari   va
qobiliyatlarini   ro‘yobga   chiqarish   imkoniyati   beriladigan   raqobat   jarayoni.   Shuni
ta’kidlash   kerakki,   mashg‘ulot   mashg‘ulotlarida   sportchi   har   doim   ham   sport   va
musobaqa faoliyatidagi kabi ekstremal psixofizik stresslarga duch kelmaydi [8].
Ko‘pgina mutaxassislarning fikriga ko‘ra [10] musobaqa faoliyati - bu
aniq   bir   qarama-qarshilikda   raqib   ustidan   g‘alaba   qozonishga   qaratilgan   va
musobaqalarda belgilangan qoidalarga bo‘ysunadigan aqliy va jismoniy faoliyat.
Sport   o‘yinlarida   raqobat   faolligi   raqiblarning   bir-biridan   ustunlikka   ega
bo‘lishga   doimiy   intilishi   tufayli   vaziyatlarning   doimiy   o‘zgarishi   bilan
tavsiflanadi.   O‘yinchi   maydondagi   barcha   o‘yinchilarning   joylashishini   va
to‘pning   holatini   hisobga   olishi,   sheriklarning   harakatlarini   oldindan   bilishi   va
7 raqiblarning   maqsadini   oldindan   ko‘ra   bilishi ,   mavjud   vaziyatdagi   o‘zgarishlarga
tezda javob berishi va eng to‘g‘ri harakatni tanlashi kerak; o‘z vaqtida (odatda juda
tez)   va   uni   samarali   bajarish.   Yuqori   tezlikdagi   o‘yin   bilan   o‘yinchilarning
harakatlarining   tezligiga   bog‘liq   bo‘lgan   muammolarni   hal   qilishning   dolzarbligi
sezilarli darajada oshadi [14].
Sportchilarning   jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   musobaqa   faoliyatining
xarakterli xususiyati sport natijasiga erishish uchun (o‘yinda, musobaqada g‘alaba
qozonish)  ko‘p sonli  musobaqa  mashqlari  - texnik va  taktik harakatlarni  takroran
qo‘llashdir.   Bundan   tashqari,   voleybolda   taktik   harakatlar   sportchilarning   aniq
musobaqa faoliyatida texnik va jismoniy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish shakli
sifatida katta ahamiyatga ega [18].
O‘yin davomida raqib bilan uzluksiz qarama-qarshilikda bo‘lgan holda, har
bir   o‘yinchi   o‘z   harakatlarining   samaradorligini   kamaytirmasdan,   o‘z   o‘yin   rolini
optimal   tarzda   bajara   olishi   kerak.   Yillik   siklda   eng   yuqori   toifadagi   jamoalar
sportchilari  80-90 tagacha  o‘yin o‘tkazadilar, shu bilan birga ular  turli  xil  texnik,
taktik,   jismoniy   xususiyatlarga   va   o‘yin   uslubiga   ega   bo‘lgan   raqiblar   bilan
uchrashishlari kerak [19].
Jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   malakali   sportchilarning   raqobat   faolligi
tahlili   shuni   ko‘rsatdiki,   himoyadagi   texnik   va   taktik   harakatlar   samaradorligi
hujumchilarnikiga   qaraganda   ko‘pchilik   jamoalar   uchun   ancha   yomonroqdir.   Bu
tendentsiya   70-80-yillardan   boshlab   paydo   bo‘la   boshladi.   Jamoaviy   sport   turlari
bo‘yicha   malakali   sportchilarning   hujumkorlik   salohiyati   o‘yinchilarning   sport
mahorati oshishi hisobiga o‘sdi [21].
Sport   o‘yinlaridagi   raqobat   faoliyatining   mazmuni   ko‘p   jihatdan
jamoalarning himoyadagi harakatlarini kuchaytirishga qaratilgan o‘yinning rasmiy
qoidalariga kiritilgan o‘zgartirishlar bilan belgilanadi.
Sport   o‘yinlarida   malakali   o‘yinchilarni   tayyorlash   nazariyasi   va
metodologiyasi   sohasidagi   yetakchi   mutaxassislarning   fikricha   eng   dolzarb
yondashuv   o‘yinchilarning   tor   ixtisoslashuvi   va   ularning   funksiyalari   -
himoyachilar,   hujumchilar   va   boshqalar   bo‘yicha   farqlanishi   hisoblanadi.
8 O‘yinning rivojlanishida tor ixtisoslashuv ma’lum bir ijobiy rol o‘ynadi, ammo bu
o‘yinchilarning   imkoniyatlarini   to‘liq   ro‘yobga   chiqarishga   imkon   bermaydi,
ayniqsa, hujum va himoyada o‘ynashda raqobatbardosh faoliyatning murakkab va
nostandart vaziyatlarida.
Jamoaviy sport turlarida sport natijasi raqiblar ustidan qozonilgan g‘alabalar
soni   va   turnir   jadvalidagi   o‘rinlarda   ifodalanadi.   Faqat   g‘alaba   yoki   mag‘lubiyat
hukm   qilinadi.   Muayyan   jamoa   o‘yinchisi   qanchalik   yaxshi   (yoki   yomon)
o‘ynamasin,   uning   harakatlari   jamoa   natijasiga   qarab   baholanadi.   Jamoaviy   sport
turlarida sport natijasi o‘yinchilarning sport mahorati darajasini va murabbiylar ish
sifatini baholashning asosiy mezoni bo‘lib xizmat qiladi [22].
Jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   sportchilarning   raqobat   faoliyatining
tuzilishi hujum va himoyadagi individual taktik harakatlarga asoslanadi. Individual
harakatlar   guruh   harakatlari   bilan   bevosita   bog‘liqdir.   Hujum   qilishda   individual
harakatlar,   bir   tomondan,   taktik   kombinatsiyaga,   ikkinchi   tomondan,
himoyalanishda   -   mudofaa   tizimidan,   guruh   harakatlaridan,   shuningdek,   raqib
jamoada hujumning taktik kombinatsiyasini yakunlaydigan aniq ijrochilardan raqib
jamoaning aniq o‘yinchilarining himoya harakatlariga bog‘liq.
Sport   o‘yinlaridagi   raqobat   faoliyatining   bunday   o‘ziga   xosligi   har   bir
o‘yinchining   manfaatlarini   butun   jamoaning   maqsadli   qo‘yishiga   to‘liq
bo‘ysunishni   talab   qiladi.   Shu   munosabat   bilan   jamoada   ijobiy   va   qulay
munosabatlar   alohida   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   mutaxassislarning   fikriga   ko‘ra
jamoadagi   sportchilarning   mashg‘ulotlari   va   musobaqa   faoliyatini   boshqarishga
imkon beradi. 
Voleybolchilarni   tayyorlash   jarayonini   qurish   va   bu   jarayonni   samarali
boshqarishda   musobaqa   faoliyatining   tuzilishi   va   uning   samaradorligini
belgilovchi omillar asosiy hisoblanadi.
Jamoaviy sport turlari bo‘yicha malakali sportchilar o‘rtasida sport mahorati
oshishi bilan ularning jismoniy tayyorgarligi tobora kuchayib bormoqda [23].
Mutaxassislar   jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   malakali   sportchilarning
jismoniy tayyorgarligining yuqori darajasi o‘yin va musobaqadagi yakuniy natijaga
9 ta’sir   qilishini   isbotladi.   Jamoaviy   sport   turlarida   (voleybol,   basketbol,   futbol,  
xokkey,   va   boshqalar)   musobaqa   faoliyati   jarayonida   yuqori   sport   natijalariga
erishish ko‘p jihatdan harakat harakatlarining maqsadli aniqligi bilan belgilanadi.
Sport   o‘yinlaridagi   musobaqa   faoliyatining   yuqori   murakkabligi   malakali
sportchilarning   tayyorgarligining   barcha   jihatlariga   juda   qattiq   talablar   qo‘yadi,
chunki ular nostandart o‘yin sharoitida va vaqt yetishmasligi bilan doimiy ravishda
yuzaga   keladigan   texnik   va   taktik   muammolarni   tez,   ishonchli   va   samarali   hal
qilishlari   kerak.   Aniqlanishicha,   sport   o‘yinlarida   faqat   jismoniy   tayyorgarlikka
ega   bo‘lgan   sportchigina   hisob   uchun   ochko   bo‘lganda   o‘yinda   katta   ruhiy
zo‘riqishlarga   dosh   bera   oladi[24].   Jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   malakali
sportchilar orasida, asosan, ko‘proq o‘yin tajribasiga egalari bor. Biroq, ko‘pincha,
jamoaviy  sportga   ixtisoslashgan   malakali   sportchilar   orasida   eng  yaxshi   jismoniy
va ruhiy kuchga ega bo‘lganlar g‘alaba qozonishni boshlaydilar.
Oldingi   tadqiqotlar   jamoaviy   sport   turlari   bo yicha   malakali   sportchilarniʻ
tayyorlash   jarayonida   o yin   tajribasi   uning   sport   mahoratini   oshirishdagi	
ʻ
ahamiyatini   asta-sekin   pasaytirib,   oxir-oqibat   oxirgi   o ringa   tushib   ketishini	
ʻ
ko rsatadi. O‘z navbatida, jismoniy sifat va qobiliyatlar, texnik va taktik mahorat,	
ʻ
psixofiziologik   qobiliyatlar   va   jamoadagi   qulay   mikroiqlim   natijaga   erishishda
yetakchi   rol   o‘ynay   boshlaydi   va   ishtirokchilarning   malakasini   oshirish   bilan
ularning ta’siri ortib boraveradi.
Jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   malakali   sportchilarning   raqobatbardosh
yuklarining   hajmi   va   samaradorligining   nisbiy   ko‘rsatkichlari,   agar   musobaqalar
intensivligi   nisbatan   teng   bo‘lsa,   juda   barqaror   (musobaqalarning   bir   bosqichi
uchun   o‘rtacha).   Yuklarning   xarakteristikalari   qiymatlari   va   raqobatbardoshlik
mezonlari   o‘rtasidagi   bog‘liqlik   o‘ziga   xosdir   va   ko‘p   jihatdan   malakali
sportchilarning individual xususiyatlari bilan izohlanadi.
Sport o‘yinlaridagi mashg‘ulot faoliyati o‘yin texnikasining o‘ziga xosligi va
xilma-xilligi   tufayli   ma’lum   bir   murakkablik   bilan   tavsiflanadi.   O‘ziga   xoslik
shundaki,   o‘yin   texnikasini   takomillashtirish   jarayonida   ishtirokchilar   ularni
raqobatbardosh   sharoitlarga   yaqin   sharoitlarda   bajarishlari   kerak   [25].   Jamoaviy
10 sport   turlari   bo‘yicha   malakali   jamoalarning   texnik   tayyorgarligi   jarayonining
tahlili   o‘yin   davomida   bajariladigan   bir   xil   texnikalar   soniga   nisbatan   o‘quv
mashg‘ulotlarida   bajariladigan   texnikalar   sonini   3-4   barobar   oshirish   zarurligini
ko‘rsatadi.   Bu   o‘quv   mashg‘ulotlarini   tashkil   etishning   yo‘naltirilgan
mashg‘ulotlar kabi shaklini talab qiladi, bu an'anaviylardan farqli o‘laroq, bir yoki
ikkita   texnikada   uzoq   muddatli   ishlarni   o‘z   ichiga   oladi   va   shu   bilan   ularni
takrorlash   sonini   oshiradi.   Yo‘naltirilgan   mashg‘ulotlar   texnikani
barqarorlashtirishga yordam beradi va ko‘proq maqsadga erishishga imkon beradi.
Yillik   siklda   malakali   jamoaning   texnik   tayyorgarligi   vaqtning   taxminan
66% ni tashkil qiladi .
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi yillarda malakali jamoalarni tayyorlash
metodologiyasida texnik va taktik usullarni  takomillashtirish bo‘yicha ish soatlari
yetarli emas, shuning uchun raqobatning ekstremal sharoitida asossiz texnik  o‘yin
aloqalarining   buzilishi   qayd   etilgan.   Sport   o‘yinlarida   mashg‘ulot   jarayonini
rejalashtirish   yetakchi   sportchilarning   raqobatbardosh   faoliyatining   tarkibi   va
mazmuni   to‘g‘risidagi   ma’lumotlarga   asoslanishi   kerak,   chunki   sportni
takomillashtirish bosqichining asosiy vazifasi jamoalar uchun zaxira tayyorlashdir.
Sportchilarni   jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   tayyorlash   jarayoni   tahlili   shuni
ko‘rsatadiki,   mutaxassislar   mashg‘ulotlarning   uchta   davrini   ajratadilar:
tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish, bitta katta  siklni  tashkil qiladi.
Jamoaviy   sport   o‘yinlarida   so‘nggi   paytlarda   mashg‘ulotlarni   tashkil
etishning ikki davrli usuli qo‘llanila boshlandi. Har bir  sikl  yakunlangan xarakterga
ega   bo‘lib,   u   asosan   musobaqa   taqvimi   bilan   belgilanadi.   Shunday   qilib,   yopiq
sport   turlariga   ixtisoslashgan   malakali   sportchilar   uchun   o‘yin   mavsumi   oktyabr
oyida   boshlanadi   va   may   oyida   tugaydi   va   odatda   birinchi   va   ikkinchi   davralar
o‘rtasida   ancha   uzoq   tanaffus   mavjud.   Shuning   uchun   mutaxassislar     iyuldan
sentyabrgacha tayyorgarlik davrini, oktyabrdan dekabrgacha musobaqa davrini va
yanvardan fevralgacha o‘tish davrini tashkil qilishni taklif qiladilar. O‘z navbatida,
ikkinchi   bosqichda   tayyorgarlik   davrining   davomiyligi   ancha   qisqaroq,   chunki
asosiy mashg‘ulotlar, qoida tariqasida, mavsum boshida qo‘yiladi. 
11 Fevral-mart oylarida tayyorgarlik davrining vazifasi musobaqaning ikkinchi
bosqichining   (mart-may)   ancha   uzoq   davom   etishi   kerak   bo‘lgan   sport   formasini
optimallashtirishdir.   Ikkinchi   davradan   keyin   o‘tish   davri   odatda   iyun   oyida
o‘tkaziladi   va   sportchilarning   faol   dam   olishiga   bag‘ishlangan .   Binobarin,   sport
o‘yinlarida ikki yirik yillik  sikl  ikki tayyorgarlik, ikkita musobaqa va ikki yoki bir
o‘tish   davridan   iborat   bo‘lib,   bu   malakali   sportchilarni   tayyorlashning   dolzarb
yo‘nalishi hisoblanadi[26].
Sport   mashg‘ulotlarining   har   bir   davri   bir   necha   bosqichlarga   bo‘linadi,   bu
esa   mashg‘ulot   vositalari,   usullari   va   jismoniy   faoliyatni   yanada   samarali
rejalashtirishni   ta’minlaydi.   Bosqichlarning   vaqti   va   davomiyligi   tayyorgarlik
vazifalariga, yil vaqtiga, musobaqa taqvimiga bog‘liq.
Sport o‘yinlarida tayyorgarlik davrining davomiyligi musobaqalar taqvimiga
bog‘liq bo‘lib, asosiy vazifa sport formasini egallash uchun zarur shart-sharoitlarni
yaratishdir. Bu borada umumiy vaqtning 40-50% gacha jismoniy tayyorgarlik, 35-
40%   gacha   texnik,   20-25%   gacha   taktik   va   o yin,   10%   gacha   psixologikʻ
mashg ulotlar   beriladi.   Mashg‘ulotlarning   asosiy   shakllari   jismoniy   va   texnik	
ʻ
tayyorgarlik bo‘yicha ixtisoslashtirilgan va murakkab sinflardir. O‘quv yuklarining
umumiy   hajmi   asta-sekin   o‘sib   boradi.   Malakali   jamoaviy   sportchilarning   yillik
o‘quv-mashg‘ulot siklining raqobat davrida jismoniy tayyorgarlik 25-30%, texnik -
30-35%,   taktik   -   40-45%   va   psixologik   -   10-15%   ni   tashkil   qiladi.   Ikkinchi
bosqichdagi   mashg‘ulotlarning   asosiy   shakllari   jismoniy,   texnik,   taktik   va   o‘yin
mashg‘ulotlarida individual, guruh va jamoaviy ish usullaridan foydalangan holda
maxsus va murakkab mashg‘ulotlardir [27].
O‘tish   davri   faol   dam   olish   vositalaridan   foydalanish   orqali   maksimal
raqobatbardosh   yuklardan   so‘ng   o‘yinchilarni   faol   tiklashga   qaratilgan.   Biroq,
mutaxassislar   o‘tish   davrida,   ayniqsa   musobaqaning   birinchi   bosqichidan   so‘ng,
sportchilarning   jismoniy,   texnik-taktik   va   psixologik   tayyorgarligiga   ham   alohida
e’tibor qaratishlari, sportda sezilarli pasayish kuzatilmasligini ta’kidlaydilar.
Mikrotsikllarda   haftalik   ish   rejimlarini   tayyorlash   jihatlarining   mazmuni
tayyorgarlik davri bosqichining yo‘nalishi bilan belgilanadi: umumiy tayyorgarlik
12 bosqichi   (taxminan   1   oy),   maxsus   tayyorgarlik   ( 1-1,5   oy )   va   tayyorgarlikdan
oldingi.   raqobat   bosqichi   (1-1,5   oy ),   bu   erda   texnikani   takomillashtirish   taktik
yo‘nalish bilan amalga oshiriladi. 
Jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   sportchilarni   tayyorlash   jarayoni
samaradorligini oshirish uchun sport mashg‘ulotlari vositalari va usullarini optimal
tanlash   muhim   rol   o‘ynaydi.   Mashg‘ulot   jarayonida   texnik,   jismoniy,   taktik   va
ko‘proq   darajada   aqliy   tayyorgarlik   vazifasi   maxsus   integral   tayyorgarlik
yordamida   hal   qilinadi   va   mashqlarning   darajasi   va   yo‘nalishi   mashg‘ulotlarning
turli   tarkibiy   qismlarining   uyg‘unligiga   bog‘liq.   Sport   o‘yinlari   va   to‘g‘ridan-
to‘g‘ri   mashg‘ulotlardagi   raqobat   faolligi   yuqori   emotsional   darajada,   yuk   va
ishlatiladigan   usul   juda  katta   energiya  sarfi   bilan  o‘tkaziladi.  Murabbiy   harakatni
muvofiqlashtirishning   nomukammalligini,   konsentratsiyaning   past   darajasini,
hissiy   beqarorlikni,   shuningdek,   yosh   sportchilarga   xos   bo‘lgan   boshqa   ko‘plab
omillarni   hisobga   olishi   kerak.   Shu   bilan   birga   shuni   ta’kidlash   kerakki,   bunday
nomutanosiblik   sport   o‘yinlarida   malakali   sportchilarni   tayyorlashda   ham
kuzatilishi mumkin [28].
Sportchilarni jamoaviy sport turlari bo‘yicha tayyorlashning mavjud tizimini
takomillashtirish   ham   sport   amaliyotida,   ham   sport   tayyorgarligi   nazariyasida
erishilgan yutuqlarni ijodiy aks ettirish va qo‘llashni taqozo etadi. Biologik nuqtai
nazardan sport mashg‘ulotlari organizmning mashg‘ulot effektlariga yo‘naltirilgan
moslashish   jarayoni   bo‘lib,   undagi   jismoniy   yuklamalar   organizmda   adaptiv
o‘zgarishlarni keltirib chiqaruvchi tirnash xususiyati beruvchi rol o‘ynaydi. 
Trening   effekti   jismoniy   faoliyatning   asosiy   xususiyatlari   bilan   chuqur
bog‘liqdir
1) yukning intensivligi va hajmi;
2) mashqlarning davomiyligi;
3) takrorlashlar soni;
4) jismoniy mashqlarni muvofiqlashtirish murakkabligi;
5) takrorlashlar orasidagi dam olish oraliqlarining davomiyligi va xarakteri.
13 Ixtisoslashuv,   diqqat   va   murakkablik   -   sport   o‘yinlarida   yuklarni
rejalashtirish va nazorat qilishning informatsion xususiyatlari. Ularning dinamikasi
musobaqalardagi   yutuqlar   va   sportchilarning   jismoniy   tayyorgarligi   darajasidagi
o‘zgarishlar   bilan   o‘zaro   bog‘liq.   Sportda   eng   yuqori   ko‘rsatkichlarga   erishish
uchun   cheksiz   izlanishda   ko‘plab   sportchilar   ko‘proq   mashq   qilishga   harakat
qilishadi, chunki siz qanchalik ko‘p mashq qilsangiz, shunchalik yaxshi natijalarga
erishasiz.   Boshqalar   uchun   musobaqa   mavsumining   tugashi   dam   olish   davrining
boshlanishi   va   mashg‘ulotlarning   tugashini   anglatadi.   Bunday   sportchilar
musobaqa   mavsumi   boshlanganidan   keyin   ham   yaxshi   tayyorgarlik   ko‘rishlariga
ishonchlari   komil.   Borgan   sari   ko‘proq   mashq   qilgan   sportchi,   oxir-oqibat   uning
natijalari   yaxshilanmay,   aksincha,   yomonlashayotganini   ko‘radi.   Sport   o‘yinlari
nazariyasi   va   metodologiyasida   mashg‘ulot   jarayonini   tashkil   qilishda
organizmning jismoniy mashqlar ta’siriga moslashish  mexanizmlarini tahlil qilish
muhim ahamiyatga ega.
Moslashuv   -   bu   inson   hayotining   odatiy   sharoitlarini   o‘zgartiradigan
tananing   adaptiv   reaktsiyasi.   Zamonaviy   qoidalarga   ko‘ra,   insonning   jismoniy
faoliyatga moslashishining ikki bosqichi mavjud [29]:
1) shoshilinch - beqaror;
2) uzoq muddatli - barqaror.
Shoshilinch   moslashish   bosqichi   metabolizm,   gomeostaz   va   yagona
jismoniy   yuklar   ta’sirida   organizmning   funksional   faolligidagi   moslashuvchan
o‘zgarishlar   majmuasi   bilan   tavsiflanadi.   Tizimlar   va   umuman   organizmdagi
barcha   o‘zgarishlar   beqaror   bo‘lib,   mashqlar   oxirida   fiziologik   funktsiyalar
o‘zining dastlabki faollik darajasiga qaytadi.
Uzoq   muddatli   moslashish   bosqichi   ma’lum   bir   yo‘nalishdagi   jismoniy
yuklarni   uzoq   vaqt   davomida   takrorlash,   umumiy   va   maxsus   chidamlilik,   kuch-
quvvatni   rivojlantirish   sharoitida   organizmning   metabolizmi,   funktsiyalari   va
tizimlarining   tuzilishidagi   o‘ziga   xos   adaptiv   o‘zgarishlar   jarayoni   bilan
tavsiflanadi. 
14 Hatto   bir   xil   turdagi   yuklarni   qayta-qayta   takrorlash   bilan,   moslashuv   va
funktsional   o‘zgarishlarning   umumiy   uzoq   muddatli   ta’siri   ish   paytida   yuklama
olgan hujayralarning qiynalish xususiyati natijasida yuzaga keladi.   Uzoq muddatli
moslashish   sharoitida   nuklein   kislotalar   va   o‘ziga   xos   oqsillarning   sintezi
faollashadi,   buning   natijasida   tayanch-harakat   tizimining   qobiliyati   oshadi   va
uning   energiya   ta’minoti   yaxshilanadi.   Mutaxassislar   mashg‘ulot   yuklariga
tananing javoblarining uch turini aniqlaydilar [30]:
1.   To‘g‘ridan-to‘g‘ri   ish   yoki   jismoniy   mashqlar   jarayonida   yuzaga
keladigan   shoshilinch   mashg‘ulot   effekti   tiklanish   davrida   0,5-1   soat   davomida
saqlanadi.
2. Ta’lim jarayonida plastik jarayonlarning faollashishiga va yangi energiya
tuzilmalarini   qurishga   olib   keladigan   kechiktirilgan   o‘quv   effekti.   Ushbu   ta’sir
mashg‘ulotdan keyin 48 soat davomida kuzatiladi.
3.   Shoshilinch   va   kechiktirilgan   ta’sirlarning   yig‘indisi   va   natijada   yangi
morfologik   tuzilmalarni   yaratish   asosida   hujayra   organellalarini   tiklash   uchun
yangi tuzilmalar yaratiladi.
O‘quv   yuklarining   keyingi   ortishi   o‘qitilgan   funktsiyaning   proportsional
o‘sishi bilan birga keladi, ammo ma’lum, qat'iy individual chegaragacha, shundan
keyin   charchoq   jarayonlari   rivojlana   boshlaydi,   moslashish   muvaffaqiyatsizlikka
uchraydi va hujayra ichidagi tuzilmalarning xaotik qayta tuzilishi sodir bo‘ladi.
Ratsional   mashg‘ulotni   tashkil   etishda,   tadqiqotchilar   ta’kidlaganidek,
quyidagini hisobga olish kerak [29-30]:
- vosita harakatlarini bajarish texnikasi; 
- mushak tolalarini qon bilan ta’minlash va jarayonlarni ta’minlaydigan
tizimlarning kuchi va barqarorligi; 
- nerv-mushak apparatining xususiyatlari; 
- sport faoliyati jarayonida vosita vazifasini hal qilish taktikasi; 
- sportchining   psixologik   tayyorgarligi,   uning   motivatsiyasi,   irodasi   va
boshqalar.
15 Shunday   qilib,   sport   o‘yinlarida   mashg‘ulot   jarayonining   samaradorligi
jismoniy,   texnik,   taktik   va   psixologik   tayyorgarlik   jihatlari   bilan   belgilanadi,   bu
yerda bu munosabatlar tartibga solinadi va o‘yinchining mashg‘ulot yuklamalariga
moslashish jarayonida yaxshilanishi mumkin. 
Voleybol   bo‘yicha   malakali   sportchilar   bilan   mashg‘ulotlar   paytida   yukni
tartibga   solishning   murakkabligi   shundaki,   turli   xil   jismoniy   tayyorgarlik
darajasidagi   sportchilar   ma’lum   bir   ritmda   bir   xil   yuklarni   bajarishga   majbur
bo‘ladilar. Bu turli xil tana tizimlarining buzilishiga olib kelishi mumkin.
Xususan,   jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   yuk   tanlashda   mashg‘ulotlarni
individuallashtirish   tamoyili   e’tiborga   olinmaydi,   shuning   uchun   mashg‘ulotlarni
o‘tkazish vositalari va usullarini tanlashda ishtirokchilarning maqsadlarini hisobga
olish zarur.
Sport   o‘yinlarida   mashg‘ulotlar   va   musobaqa   faoliyatini   takomillashtirish
ushbu jarayonning hozirgi   tendensiyalarini  tahlil qilmasdan va bashorat qilmasdan
mumkin   emas.   Aytish   joizki,   zamonaviy   sport   o‘yinlari   yanada   uyushqoq   va
tartibli   bo‘lib   bormoqda.   Keyingi   rivojlanish   o‘yinchilarning   yuqori
harakatchanligini,   ularning   yuqori   tezlikdagi   texnikasini,   o‘yinni   yanada
faollashtirish   fonida   o‘yin   ijodkorligining   namoyon   bo‘lishini   nazarda   tutadi,   bu
esa eng yaxshi natijani ta’minlaydi. Hujumdan himoyaga va aksincha o‘tish vaqti
qisqardi.   Himoya   va   hujum   harakatlari   jamoaning   barcha   o‘yinchilari   tomonidan
amalga   oshiriladi.   Ko‘rib   chiqilayotgan   materialni   umumlashtirgan   holda   shuni
aytish   kerakki,   jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   mashg‘ulotlar   va   musobaqalar
jarayonining   samaradorligi   ko‘p   jihatdan   sport   mashg‘ulotlari   jarayonini
ratsionalizatsiya   qilish   bilan   belgilanadi,   bu   esa   mashg‘ulotlar   va   musobaqalarda
sportchining   holatini   sifatli   boshqarish   imkonini   beradi.   Shu   bilan   birga,   shuni
ta’kidlash   kerakki,   jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   malakali   sportchilarni
tayyorlash va musobaqa jarayonini optimallashtirish uchun ushbu jarayonni tashkil
etishning   psixologik   tarkibiy   qismiga   alohida   e'tibor   berish   kerak,   chunki   sport
bosqichlarida   takomillashtirish   va   yuqori   sport   mahoratini   oshirish   uchun
sportchilar   jismonan   tayyor   bo‘lishi   va   texnik   va   taktik   mahoratning   butun
16 arsenalini   o‘zlashtirishi   kerak.   Bunday   holat   ko‘p   jihatdan   mashg‘ulotlarning
dastlabki   bosqichlarida   va   jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   sportchilarning   sport
mahoratini rivojlantirish jarayonida hal qilinadigan vazifalar bilan bog‘liq.
Shu   munosabat   bilan   nazariy   tadqiqotlarning   navbatdagi   bosqichi   voleybol
jamoasida   o‘yinchilarning   jamoaviy   texnik   harakatlarini   takomillashtirishni
o‘rganish bilan bog‘liq masalalarni o‘rganish bo‘ldi.
1.2 Voleybol jamoasidagi o‘yinchilarning ruhiy jarayonlari va
munosabatlarining xususiyatlari
Voleybol   deganda   o‘yin   epizodining   qiymati   raqiblar   o‘rtasida   aloqa
o‘zaro   ta’siri   bo‘lgan   sport   turlaridan   sezilarli   darajada   oshib   ketadigan   sport
o‘yinlariga aytiladi. O‘yinning kontaktsizligi texnik tayyorgarlik darajasiga yuqori
talablarni   qo‘yadi.   Voleybolda   ko‘plab   texnikalar   zarba   harakatlari   yordamida
amalga   oshiriladi,   bu   ularning   tarkibiy   murakkabligini   ko‘rsatadi,   chunki   qat'iy
vaqt   chegarasi   tufayli   sportchining   harakatlarini   nazorat   qilish   juda   qiyin.
Mutaxassislar texnik komponentda tennis va badminton bilan bir qatorda voleybol
eng   qiyin   sport   o‘yinlari   ekanligini,   ammo   ular   taktik   jihatdan   sezilarli   darajada
murakkab   emasligini   ta’kidlaydilar.   O‘yinda   har   bir   texnikani   bajarishning
ahamiyati o‘yinchining psixologik holatida namoyon bo‘ladi, bu birinchi navbatda
aqliy   xususiyatlar   (diqqat,   idrok,   xotira,   fikrlash)   va   munosabatlardan   (muloqot,
uyg‘unlik, atmosfera, o‘zini o‘zi qadrlash, yetakchilik qobiliyatlari) iborat.
Musobaqa   paytidagi   o‘yin   harakatlarining   samaradorligi   ko‘p   jihatdan
sportchilarning   irodasi,   chidamliligi,   qat'iyatliligi,   jasorati,   qat'iyatliligi,   o‘ziga
ishonchi, burch va mas'uliyat hissi, jamoaviyligi bilan belgilanadi [31].
Malakali   voleybolchilarning   o‘yin   mavsumida   mashg‘ulotlar   va   musobaqa
mashg‘ulotlarida   ishtirok   etishini   hisobga   olgan   holda   shuni   ta’kidlash   kerakki,
musobaqalar   taqvimi   tig‘iz   o‘yinchidan   individual   psixologik   imkoniyatlarni
yuqori   darajada   rivojlanishiga   erishishni   talab   qiladi.   Mohir   voleybolchilarning
o‘yin   mavsumida   haddan   tashqari   jismoniy   faolligi   nafaqat   tanadagi   funksional
o‘zgarishlarga   olib   keladi,   balki   o‘yinchining   psixo-emotsional   holatiga   sezilarli
17 darajada   ta’sir   qiladi,   bu   ko‘p   jihatdan   musobaqa   paytida   o‘yin   harakat larining
samaradorligini belgilaydi.
Musaboqa   jarayonida   o‘yinchining   yuqori   barqarorligiga   erishish,   turli   xil
tashqi   stimullar   ta’sirida   o‘yin   harakatlarining   samaradorligi   ko‘p   jihatdan
voleybolda   sportchilarning   psixologik   tayyorgarligini   rejalashtirish   tizimi   bilan
belgilanadi [32].
Voleybol   bilan   shug‘ullanish   jarayonida   malakali   sportchilarning   ruhiy
jarayonlari va jamoadoshlari o‘rtasidagi munosabatlarida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y
beradi,   bu   esa   musobaqa   faoliyati   jarayonida   yuqori   sport   natijalariga   erishishda
namoyon   bo‘ladi.   Shuni   ham   ta’kidlash   kerakki,   ko‘plab   mutaxassislar   har   bir
o‘yin epizodida o‘yinchining maksimal qaytishi zarurligini ta’kidlaydilar. Bunday
talablar jamoadagi o‘yinchilarning samarali o‘zaro ta’siri zarurligini ko‘rsatadi, bu
raqib va  jamoadoshlarning niyatlarini bashorat qilishda ifodalanadi.
Voleybolda   sportchilarning   ruhiy   rivojlanishining   biologik   qonuniyatlarini
tahlil   qilish   shuni   ko‘rsatadiki,   zamonaviy   tadqiqotlar   sportchi   ruhiyatining
individual   xususiyatlariga   bog‘liq   bo‘lgan   sportchining   psixologik   yoshining
tavsiflovchi tomoni haqida hali ma’lumot bermagan.
Voleybolda sport mahoratini samarali oshirish uchun psixologik ko‘rinishlar
spektrini va ularning tarkibiy qismlarini iloji boricha kengroq o‘rganish kerak, bu
esa o‘z navbatida tananing qobiliyatlarining yashirin zaxiralarini ochib beradi, bu
esa o‘yinchiga yanada muhimroq rivojlanishga imkon beradi. 
Yosh   xususiyati   voleybolchining   o‘yin   rolining   o‘ziga   xos   xususiyatlari
bilan   bog‘liq   bo‘lgan   maxsus   aqliy   jarayonlarning   jadal   rivojlanishi   va   shu   bilan
individual o‘ziga xoslikka ega bo‘lishidan iborat.
Jamoa   sportiga   ixtisoslashgan   sportchilarning   aqliy   jarayonlarini   o‘rganish
uchun   mutaxassislar   sportchining   psixikasiga   qarab,   sensorimotor,   ideomotor   va
emotsional-motor   reaktsiyalarda   ifodalangan   o‘ziga   xos   vosita   harakatlarining
namoyon   bo‘lishini   ko‘rib   chiqishni   taklif   qiladilar.   Ushbu   yo‘nalish   odatda
sportchining psixomotori deb ataladi. Sportchining psixomotor qobiliyatlari uning
psixologik   va   harakat   qobiliyatiga   asoslanadi,   bu   unga   harakatlarni   samarali
18 boshqarish imkonini beradi. Psixomotor qobiliyatlarning rivojlanish darajasi sezgi
va idrok kabi jarayonlar bilan belgilanadi.
Sportchilarning aqliy jarayonlari o‘zaro bog‘liq ikkita komponentdan iborat.
Birinchi   komponent   voleybolchilar   harakatlarining   perseptiv   komponentini,
ikkinchisi esa sportchining intellektual sohasini belgilaydi. Ko‘pgina mutaxassislar
jamoaviy   sport   turlari   bo‘yicha   sportchilarning   psixomotor   ko‘nikmalarini   tahlil
qilib, u oddiy, murakkab va muvofiqlashtiruvchi sensorimotor reaktsiyadan iborat
ekanligini   aniqladilar,   ularning   har   biri   turli   xil   stimullarni   dastlabki   aniqlash   va
idrok etishni, keyinchalik qayta ishlashni o‘z ichiga oladi. 
Ko‘pgina   mutaxassislarning   fikriga   ko‘ra,   voleybolda   psixomotor   miyani
sportchining   harakat   apparati   bilan   samarali   bog‘lash   imkonini   beradi,   bu   esa
musobaqa   paytida   o‘yin   harakatlarining   samaradorligini   belgilaydi.   Voleybolda
o‘yin faoliyati ko‘p sonli turli xil motorli harakatlarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lib,
ular,   birinchi   navbatda,   raqobat   faoliyatida   aniqlik   talablari   bilan   bog‘liq.
Voleybolchi   uchun   harakat   aniqligining   fazoviy-vaqt   va   quvvat   ko‘rsatkichlarini
aniq   takrorlay   olish   muhimdir.   Fazoviy-vaqt   ko‘rsatkichlari   ob'ektlarning   harakat
tezligini   va   zarba   harakatlarini   bajarish   jarayonida   kuchlarning   kuch   taqsimotini
belgilaydi [32].
Sport   psixologiyasi   sohasidagi   mutaxassislar   tomonidan   olib   borilgan
tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 16-17 yoshda sportchilarda tanlangan sensorimotor
reaktsiyalarning   tezligi   va   aniqligi,   oldindan   ko‘rishning   aniqligi   rivojlanishining
sezgir   davrlari   mavjud   reaktsiya,   idrok   etilgan   vaziyatlarning   murakkab   fazoviy
xususiyatlarini farqlash tezligi va diqqatning barqarorligi, kognitiv operatsiyalarni
bajarish tezligi va aniqligi. Bu xususiyatlarning barchasi voleybolchilar uchun juda
muhim bo‘lgan psixologik jarayonlarni  belgilaydi, chunki  psixomotor komponent
tufayli turli xil texnik va taktik harakatlar ma’lumotni idrok etish, qayta ishlash va
ko‘paytirish uchun ajratilgan cheklangan vaqt bilan bajarilishi kerak.
Diqqat   ko‘p   jihatdan   voleybolda   o‘yin   faoliyati   sifatini   belgilaydi.   Sport
psixologiyasida sportchilarning ixtiyoriy diqqatlari ajralib turadi. Birinchisi, tashqi
19 qo‘zg‘atuvchilar ta’sirida paydo bo‘lsa, ikkinchisi, insonning ongli harakatlarining
natijasidir [34].
Sportchilarning e'tibori turli xil xususiyatlar bilan ajralib turadi, ular orasida
voleybol   uchun   hajm,   konsentratsiya,   almashinish,   taqsimlash   va   barqarorlik
yetakchi   ahamiyatga   ega.   Diqqatning   turli   xil   xususiyatlari   ixtisoslashtirilgan
mashg‘ulotlarda   o‘rgatish   uchun   yetarlicha   qiyin,   ammo   turli   mashqlardan
foydalanish ularni juda maqbul darajada saqlashga imkon beradi.
Voleybolchining   diqqat   miqdori   u   bir   vaqtning   o‘zida   yuqori   aniqlik   bilan
idrok   eta   oladigan   ob'ektlar   yoki   ularning   elementlari   soni   bilan   belgilanadi.
Diqqatning kontsentratsiyasi  shovqin immuniteti  ko‘rsatkichlari  bilan belgilanadi,
ya’ni   ikkilamchi,   begona   stimullardan   chalg‘itish.   Diqqatning   barqarorligi   uzoq
vaqt   davomida   yuqori   konsentratsiya   bilan   tavsiflanadi.   Diqqatni   almashtirish
idrokning   bir   harakatdan   ikkinchisiga   tez   va   aniq   o‘tishi   bilan   tavsiflanadi.
Diqqatning taqsimlanishi - diqqatni bir nechta ob'ektlarga yoki biron bir harakatni
bajarishga qaratish deb ta’riflanadi.
Mutaxassislar   diqqatning   turli   xossalarining   yuqori   darajada   rivojlanishi
fikrlash, tahlil qilish, umumlashtirish jarayonlarini tez va to‘g‘ri bajarishga hamda
harakatlarni yuqori aniqlik bilan bajarishga imkon berishini isbotladilar.
Idrok   psixik   jarayon   sifatida   voleybolda   sportchilarning   o‘yin   faoliyati
uchun xos bo‘lgan turli ob'ektlarni  tahlil qilishda hal  qiluvchi rol o‘ynaydi. Idrok
sportchining   turli   ob'ektlar   haqidagi   g‘oyalariga   asoslanadi,   bu   esa   o‘yinchiga
voleybolchining sport  mahoratini  belgilaydigan  harakat  harakatini  to‘g‘ri  bajarish
haqida ma’lumot olish imkonini beradi [34].
O‘yinchilarning   aqliy   rivojlanishi   nafaqat   har   qanday   faoliyat   sub'ekti   yoki
ob'ekti haqida bilimlarni to‘plash, balki individual xatti-harakatlar uslubi bilan ham
belgilanadi.   Idrok   jarayonida   sportchining   aqliy   faoliyati   muayyan   fikrlash
uslubida   ifodalanadi,   u   voleybolda   aniq   o‘yin   vaziyatini   idrok   etish,   saqlash   va
qayta ishlashning individual xususiyatlari bilan belgilanadi.
Voleybolchilar  uchun raqobat  faoliyatida texnik-taktik harakatlarni  bajarish
jarayonida raqib harakatlarining rejalarini yuqori samaradorlik bilan bashorat qilish
20 hamda   to‘g‘ri   va   oqilona   qarorlar   qabul   qilish   imkonini   beruvchi   fazoviy   va
hayoliy tafakkurga ega bo‘lish juda muhimdir.
Voleybol   o‘yinida   o‘yinchining   taktik   fikrlashining   asosi   texnik   texnikani
amalga   oshirishda   o‘z   vaqtida   va   to‘g‘ri   qabul   qilingan   qarordir.   O‘yinchi
tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning tezligi va to‘g‘riligi ko‘p jihatdan uning
psixofiziologik qobiliyatlari, sport mahorati va o‘yin rolining rivojlanish darajasiga
bog‘liqdir [36].
Qo‘shma  faoliyat  jarayonida  qulay munosabatlar, sportchi  shaxsining  ruhiy
barqarorligi   va   rivojlanish   yo‘nalishiga   bog‘liq.   Muallif   sportchi   shaxsining
axloqiy   tomoni   o‘yinchining   mashg‘ulot   va   musobaqa   faoliyatidagi   xatti-
harakatlarini ta’minlashini ta’kidlaydi.
Voleybolchilarning   psixologik   rivojlanishini   o‘rganish   shuni   ko‘rsatadiki,
15-16   yoshda   markaziy   asab   tizimining   intensiv   funktsional   rivojlanishi   amalda
yakunlanadi.   Bu   yoshda,   sportchilar,   qoida   tariqasida,   asabiy   jarayonlarning
nomutanosibligi   tufayli   juda   tajovuzkor.   Agressiv   xatti-harakatlar   sportchining
kayfiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, o‘yinchining
xatti-harakati   ko‘p   jihatdan   jamoadoshlari   bilan   munosabatlarni   o‘rnatishni
belgilaydi.
Yuqori   sport   natijalarini   ko‘rsatadigan   o‘yinchilar   o‘zlariga   nisbatan   juda
talabchan, ularning harakatlari aqliy e'tibor va tahlil mavzusiga aylanadi.
Voleybolda yillik mashg‘ulot   siklining   raqobat  davri  eng uzundir. Shunday
qilib,   malakali   sportchilarning   musobaqalari   7-8   oy   davomida   doimiy   ravishda
o‘tkazilishi   mumkin.   Shu   munosabat   bilan,   jamoaning   yuqori   raqobatbardosh
ko‘rsatkichlariga   erishish   uchun   o‘yinchilar   o‘yin   davomida   turli   xil   texnik   va
taktik   vazifalarni   hal   qila   oladigan   ahil   va   yaxshi   o‘yin   ko‘rsatadigan   jamoani
ifodalashlari   kerak.   Jamoadagi   futbolchilarning   yuqori   jipsligi   sport   formasini
yuksaltirishga,   jamoa   o‘yinidagi   mavjud   kamchiliklarni   bartaraf   etishga   ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Adabiy manbalar tahlili shuni ko‘rsatdiki, voleybolda o‘yinchilarning to‘liq
o‘zaro   tushunishi   va   yaxshi   o‘zaro   munosabati,   shuningdek,   o‘yin   o‘ynash
21 vositalarini   to‘g‘ri   tanlash   alohida   o‘rin   tutadi.   Zamonaviy   voleybolning
dialektikasi   shundayki,   keyingi   taraqqiyot,   bir   tomondan,   o‘yinchilarning
harakatlaridagi   farqlarning   o‘sishi   bilan,   ikkinchidan,   shaxs   va   jamoaning
birlashishi bilan belgilanadi. O‘yin haqidagi zamonaviy g‘oyalarga asoslanib, hajm
va   intensivlik   chegaraviy   qiymatlarga   yetganda,   uning   keyingi   rivojlanishini
aniqlaydi deb taxmin qilish mumkin.
Sport   jamoasi   -   o‘yinchilar,   murabbiylar   va   yordamchi   xodimlar
mashg‘ulotlarda   ham,   musobaqalarda   ham   qo‘yilgan   vazifalarni   hal   qilishga
qaratilgan jamoadir. Jamoa oldiga qo‘ygan maqsadlarni amalga oshirish jarayonida
uning   barcha   a’zolari   rasmiy   (ishbilarmonlik)   munosabatlarining   paydo
bo‘lishining   asosiy   sharti   bo‘lgan   o‘zaro   hamkorlik   va   hamkorlikning   yuqori
darajasini   ta’minlashi   kerak.   Bunday   munosabatlar   natijasida   mashg‘ulot   va
musobaqa   jarayoni   ishtirokchilari   o‘rtasidagi   muloqotda   barqaror   aloqalar   va
aloqalar   o‘rnatiladi,   ular   sportchilar   o‘rtasidagi   ma’lum   his-tuyg‘ular,   hamdardlik
va   qiziqishlarda   namoyon   bo‘ladi   va   shu   bilan   norasmiy   munosabatlarni
tavsiflaydi.
Sport   jamoalaridagi   barcha   norasmiy   munosabatlar   bir   necha
bosqichlardan o‘tadi:
-   elementar   ehtiyojlar   ta’lim   va   raqobat   faoliyatiga   doimiy   qiziqishni
shakllantiradi;
- jamoaviy ehtiyojlarni qondirish uchun o‘qitish va raqobatbardosh faoliyat
talablariga javob berishi kerak bo‘lgan individual imkoniyatlarni tahlil qilish;
- individual va jamoaviy ehtiyojlarni qondirish uchun samarali mashg‘ulotlar
va raqobatbardosh faoliyat motivlarini shakllantirish;
-   sport   jamoasining   barcha   a’zolari   bilan   xulq-atvor   munosabatlarini
yaxshilash;
- o‘qitish va raqobat faoliyati jarayonida individual va jamoaviy ehtiyojlarni
qondirishni ta’minlaydigan rasmiy munosabatlarni shakllantirish;
-   sport   jamoasi   a’zolari   o‘rtasida   rasmiy   munosabatlar   asosida   muayyan
xayrixohlik va umumiy manfaatlarda ifodalangan turli xil aloqalarni shakllantirish;
22 - norasmiy munosabatlarni shakllantirish. 
Sport   guruhidagi   munosabatlar   sportchilar   o‘rtasidagi   munosabatlarga
(gorizontal   daraja)   yoki   "sportchi"   tizimidagi   munosabatlarga   va   sportchilar   va
murabbiy   o‘rtasidagi   munosabatlarga   (vertikal   daraja)   yoki   "murabbiy-sportchi"
tizimidagi   munosabatlarga   bo‘linadi.   Jamoadagi   munosabatlarning   rasmiy
tuzilmasi   yuqori   tashkilotlarning   buyruqlari,   farmoyishlari,   ko‘rsatmalari   va
murabbiyning   talablari   tufayli   mashg‘ulotlar   va   musobaqa   faoliyati   jarayonida
yaratiladi,   ular   jamoa   a’zolarining   ushbu   faoliyatdagi   o‘zaro   munosabatlarini
tartibga   soladilar.   Biroq,   jamoa   bo‘lgan   rasmiy   tashkilot   muvaffaqiyatli   faoliyat
ko‘rsatishi   uchun   o‘z   tuzilmasida   ma’lum   "imtiyozlar",   hamdardlik,   o‘zaro
imtiyozlar,   umumiy   manfaatlar   va   ehtiyojlarga   asoslangan   munosabatlarni
rivojlantirish   uchun   "erkinlik   darajasi"   ni   ta’minlashi   kerak.   Bu   tartibga
solinmagan,   o‘z-o‘zidan   paydo   bo‘ladigan   munosabatlar,   xatti-harakatlar   va
normalari psixologiyada norasmiy munosabatlar deb ataladi [37].
Sport   jamoasida,   rasmiy  tashkilot   sifatida,   shaxslarning   guruhga  birlashishi
jamoa   a’zolari   o‘rtasida   shaxsiy   aloqalarni   shakllantirish   uchun   qulay   shart-
sharoitlarni yaratadi, bu mashg‘ulot va musobaqa faoliyati jarayonida miqdoriy va
sifat   jihatidan   tartibga   solinishi   kerak.   Mutaxassislarning   tadqiqotlari   shuni
ko‘rsatdiki,   sport   jamoasini   yaratish   sport   mashg‘ulotlarida   ham,   musobaqa
faoliyatida   ham   muammolarni   samarali   hal   qilishni   ta’minlashi   kerak   va   agar
guruh   a’zolari   o‘zlarining   barcha   aloqalari   va   munosabatlarini   faqat   shu   asosda
qursalar   ko‘rsatmalar   va   retseptlar,   keyin   bu   tez   orada   vaqt   turli   qarama-
qarshiliklarga   olib   kelishi   mumkin.   "Sportchi-sportchi"   va   "sportchi-murabbiy"
tizimlaridagi rasmiy munosabatlar mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyati talablariga
bo‘ysunadi.   Bunday   o‘zaro   ta’sirlar   jarayonida   sportchilarning   yoqtirishlari   va
yoqtirmasliklari,   afzalliklari,   umumiy   qiziqishlari   va   sevimli   mashg‘ulotlarini
hisobga   olgan   holda   norasmiy   soha   ishtirokchilari   o‘rtasida   paydo   bo‘ladigan
munosabatlarni oldindan ko‘rish kerak.
23 Malakali voleybolchilarni tayyorlash amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, musobaqa
davomida   yuqori   sport   natijalarini   qo‘lga   kiritishga   salbiy   ta’sir   ko‘rsatadigan
jamoalarda ko‘pincha turli xil nizolar yuzaga keladi.
Sport   jamoalaridagi   munosabatlarni   o‘rganish   jarayonida   mutaxassislar
yetakchilik qobiliyatiga ega bo‘lgan o‘yinchilar o‘yinchilar va murabbiylar orasida
eng katta hamdardlikka ega ekanligini aniqladilar.
Voleybol   jamoasining   yuqori   sport   natijalariga   erishish   uchun   o‘yinchilar
hamkorlikni, guruhning barcha a’zolarining o‘zaro ta’sirini rivojlantirishga yordam
beradigan   guruh   maqsadlariga   bo‘ysunishlari   kerak.   Ushbu   munosabatlarning
asosini   jamoaning   birdamligi   tashkil   etadi,   bu   esa   mashg‘ulotlar   va   raqobat
faoliyati   jarayonida   turli   muammolarni   hal   qilishga   erishishga   imkon   beradi.
Guruhning   birlashishi,   asosan,   guruh   a’zolari   qolishni   va   u   bilan   shug‘ullanishni
davom ettirishni xohlashlari bilan tavsiflanadi.
Ko‘pgina   ekspertlar   ta’kidlashicha,   sport   jamoasida   guruhning   birlashishi
birgalikda   amalga   oshiriladigan   mashg‘ulotlar   va   musobaqa   faoliyatida   o‘zaro
hamkorlik qiluvchi sheriklarning psixologik muvofiqligi tufayli ta’minlanadi.
Sport   jamoasining   guruh   birligi   jamoa   a’zolarining   muloqotiga   bog‘liq.
Muloqot,   eng   avvalo,   o‘ziga   xos   xulq-atvor,   xulq-atvor   va   faoliyat   yordamida
jamoadoshga   ta’sirni   belgilaydigan   aloqadir.   Natijada,   birgalikdagi   faoliyat
ishtirokchilari o‘rtasidagi munosabatlar o‘rnatiladi, saqlanadi va o‘zgaradi, shuning
uchun   shaxslararo   muloqot   sport   jamoasi   a’zolarining   o‘zaro   ta’sirining   eng
muhim shakllaridan biridir [36].
Voleybol jamoasidagi shaxslararo  kelishuv  tashqi va ichki bo‘lishi mumkin.
Tashqi   aloqa   sheriklarning   nutq   aloqalari   va   imo-ishoralari   ko‘rinishidagi
kuzatilgan   kommunikativ   xatti-harakatlari   bilan   tavsiflanadi.   Ichki   muloqot
sheriklarning   muloqot   holatini   sub'ektiv   idrok   etishining   o‘ziga   xos   xususiyatlari
bilan   belgilanadi;   haqiqiy   (yoki   kutilgan)   aloqalar   bilan   bog‘liq   hissiy   tajribalar;
aloqa   motivlari   va   maqsadlari;   muloqotning   psixologik   ta’siri   (munosabatlar,
munosabatlar, sheriklar holatidagi o‘zgarishlar).
24 Sport   psixologiyasida   muloqotning   quyidagi   funktsiyalarini   ajratib
ko‘rsatish qabul qilingan: 
- ijtimoiy-psixologik aks ettirish;
- tartibga soluvchi; 
- ifodali;
- ijtimoiy nazorat va sotsializatsiya.
Funktsiyalarni   samarali   amalga   oshirish   uchun   sport   jamoasida   aloqa
ularning yo‘nalishi bo‘yicha muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u uchta komponentda
ifodalanadi:   -         ijtimoiy   yo‘naltirilgan   muloqot   (hamkorlarga,   butun   jamoaga
murojaat qilish); 
- shaxsga yo‘naltirilgan muloqot (alohida sheriklarga, jamoa a’zolariga
murojaat qilish); 
- subtext   yo‘nalishi   (muayyan   sherik   yoki   sportchilar   guruhiga
murojaat, aslida, butunlay boshqa shaxsga yoki boshqa sheriklarga qaratilgan).
O‘yin   davomida   sportchilar   o‘rtasidagi   aloqa   tashqi   vaziyatni   o‘zgartirish
jarayonida faoliyat natijalarini aniqlash uchun amalga oshiriladi. Voleybolda o‘yin
vaziyatlari nuqtali mitinglar va mitinglarda ishtirok etishga qaratilgan tayyorgarlik
harakatlari yordamida almashinadi. Bunday sharoitda eslatma, tashqi stimulyatsiya
xarakteridagi xabarlardan tez-tez foydalanish kerak bo‘ladi. Baholovchi-ekspressiv
toifa sportchilarning o‘z harakatlariga va sheriklarning harakatlariga munosabatini
ifodalovchi   murojaatlar   bilan   bog‘liq.   Baholovchi   murojaatlar,   qoida   tariqasida,
ochko   o‘ynalganda   yuzaga   keladi.   Jamoadagi   o‘yinchilarning   muvozanati,
munosabatlarning   yuqori   darajasi   ko‘p   jihatdan   sportchilarning   xatti-harakatlarini
samarali   boshqarish   tizimi   bilan   belgilanadi.   Murabbiyning   vazifasi   -   jamoa
a’zolarida   faol,   do‘stona,   samarasiz   ishlashni   ta’minlaydigan   shunday   fazilatlarni
shakllantirish, bundan tashqari, bo‘lajak musobaqalarga ijobiy munosabat ko‘proq
murabbiy   tomonidan   ta’minlanadi.   Shunday   qilib,   murabbiy   u   yoki   bu   darajada
sport jamoasining ijtimoiy-psixologik iqlimini belgilovchi deyarli barcha omillarga
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
25 Voleybolda o‘yin faoliyati, jamoadagi  ruhiy jarayonlar  va munosabatlardan
tashqari, o‘yinchilardan yuqori darajadagi irodaviy qobiliyatlarni namoyon qilishni
talab   qiladi,   bu   esa   sportchiga   va   butun   jamoaga   raqib   bilan   qarama-qarshilik
tufayli turli talablarni engib o‘tishga imkon beradi. Bunga shuni qo‘shimcha qilish
kerakki,   zamonaviy   malakali   o‘yinchilar   bitta   o‘yinda   yuqori   sport   natijalarini
qo‘lga   kiritish   uchun   butun   o‘yin   davomida   hamda   ushbu   o‘yin   mavsumi
davomida   hissiy   hayajon   va   motivatsiyaning   optimal   darajasini   saqlab   turishlari
muhim.
Sportchilarni   tayyorlash   jarayonida   o‘yinchilarning   o‘yinning   salbiy
natijalari   va   ularning   imkoniyatlarini   o‘z-o‘zini   baholashi   tufayli   yuzaga   kelishi
mumkin   bo‘lgan   tashvishlarni   kamaytirish   kerak.   Voleybolchilarning   yuqori
darajadagi   tashvishlari   o‘yin   harakatlarining   samaradorligiga   salbiy   ta’sir   qiladi,
chunki   o‘yinning   asosiy   epizodini   amalga   oshirish   imkoniyati   berilgan   hollarda
sportchi qo‘rquvni, kuchli hayajonni boshdan kechiradi.
O‘yinchining atrof-muhitni emotsional idrok etishi axloqiy qonunlarni inkor
etuvchi   omil   bo‘lib,   voleybolda   yaxlit   jamoa   shakllanishining   salbiy   tomoni
bo‘lishi mumkin.
Jamoaviy   sport   turlari,   shu   jumladan   voleybol   bo‘yicha   mashg‘ulotlar   juda
monotondir. Malakali voleybolchilarni tayyorlash ko‘plab mashg‘ulotlar davomida
takrorlanadigan   standart   sxematik   mashqlardan   foydalanishni   o‘z   ichiga   oladi.
Bunday   vazifalarni   bajarish   jarayonida   sportchining   muvaffaqiyatga   erishish
motivatsiyasi   sezilarli   darajada   pasayishi   mumkin,   chunki   monoton   ish   zavq
keltirishni   to‘xtatadi.   Bunday   harakatlar,   birinchidan,   sport   natijalarining
pasayishiga   olib   keladi,   ikkinchidan,   o‘yinchining   hissiy   va   energiya   salohiyatini
pasaytiradi.
Mutaxassislar   tomonidan   olib   borilgan   tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatdiki,
o‘yinchilar   o‘rtasida   mashg‘ulot   va   raqobat   faoliyatiga   bo‘lgan   motivatsiyaning
pasayishi  bilan jamoaviy motivlarga  nisbatan shaxsiy  motivlar  ko‘pincha  birinchi
o‘ringa chiqadi. Bunday sharoitda o‘yinchi jamoadoshlariga nisbatan bema’nilikni
rivojlantiradi.   Agar   o‘yinchi   o‘z   shaxsiy   maqsadlariga   erishish   uchun   har   qanday
26 vositadan   foydalansa,   o‘yinga   xos   bo‘lgan   oqilona   egoizm   printsipi   buziladi   va
sportchi jamoaviy manfaatlarga zarar etkaza boshlaydi.
Maxsus   ilmiy-metodik   adabiyotlar   tahlili   shuni   ko‘rsatdiki,   jamoaviy
muvaffaqiyatga   erishishning   asosiy   motivlaridan   biri   sportchining   o‘z
imkoniyatlarini ob'ektiv baholashi, bu o‘z-o‘zini hurmat qilish, o‘zini o‘zi hurmat
qilishda namoyon bo‘ladi.
Voleybolda   psixologik   tayyorgarlik   sportchi   organizmining   ushbu
faoliyatning   ekstremal   sharoitlarida   moslashish   mexanizmlarida   ifodalangan
musobaqa   faoliyatiga   munosabatni   shakllantirishga   qaratilgan.   Psixologik
tayyorgarlikning   yuqori   darajasiga   erishish,   eng   avvalo,   musobaqa   faoliyatini
amalga   oshirish   sharoitlari,   shuningdek,   har   bir   sportchi   shaxsining   individual
psixik xususiyatlari bilan belgilanadi.
Mutaxassislarning fikricha psixologik tayyorgarlik o‘yin davomida texnik va
taktik   harakatlarni   samarali   amalga   oshirishga   yordam   beradi,   shuningdek,
raqobatdan   oldingi   va   raqobatbardosh   taqillatish   omillariga   qarshilik   ko‘rsatishga
imkon   beradi.   Buzuvchi   omillarga   moslashish   raqib   ustidan   ustunlikka   erishish
imkonini   beradi.   Aytish   kerakki,   muayyan   futbolchining   yuqori   darajadagi
psixologik   tayyorgarligi   unga   jamoadagi   musobaqada   g‘alaba   qozonish
imkoniyatini beradi.
Olingan   materiallarni   umumlashtirgan   holda   shuni   ta’kidlash   kerakki,
zamonaviy   voleybolda   barcha   ishtirokchilarning   mashg‘ulotlar   va   musobaqalar
jarayonida   roli   muhim.   Shunday   qilib,   murabbiy,   menejer,   ma’mur,   psixolog,
shifokor,   massaj   terapevti   yoki   jamoaning   istalgan   a’zosi   o‘z   kuchlarini   to‘plashi
va   jamoa   o‘yinchilarining   yuqori   faolligini,   mahsuldorligini   va   mashg‘ulot
jarayonining   sifatini   imkon   qadar   uzoq   vaqt   davomida   saqlab   turishi   uchun
yo‘naltirishi   kerak.   Murabbiylar   shtabining   vazifasi   sportchini   to‘liq   kuchini
berishga   undash,   bu   faollikni   butun   uchrashuv   davomida   saqlab   turish,
futbolchining   shaxsiy   manfaatlarini   jamoa   manfaatlariga   bo‘ysundirishdan   iborat.
Shu   munosabat   bilan   jamoada   har   bir   sport   jamoasi   a’zosining   ehtiyojlariga   mos
keladigan munosabatlarni o‘rnatish kerak.
27 1.3   O‘yin faoliyatini boshqarish va malakali voleybolchilarni
musobaqaga tayyorlash xususiyatlari
Zamonaviy   voleybolning   rivojlanishi   shuni   ko‘rsatadiki,   sportchilarning
uzoq   muddatli   mashg‘ulotlar   jarayonida   o‘yin   faoliyatini   samarali   boshqarish   va
o‘yinchilarning   musobaqa   tayyorgarligini   tashkil   etish   tizimi   sharoitida   yuqori
sport natijalariga erishish mumkin. Voleybol bo‘yicha sportchilarni uzoq muddatli
tayyorlashni   tashkil   etish   samaradorligi   ko‘plab   omillar   bilan   belgilanadi,   ular
orasida   yetakchi   o‘rinni   egallaydi:   istiqbolli   sportchilarni   sport   tanlash,   sport
mashg‘ulotlarini   qurish   (rejalashtirish),   turlarning   optimal   nisbati.   yillik   sikldagi
mashg‘ulotlar,   musobaqa   mashg‘ulotlarida   qatnashish   va   natijalar   dinamikasi
bo‘yicha   sport   mahoratini   baholash   va   musobaqa   faoliyati.   Malakali
voleybolchilarning   sport   mahoratini   oshirish   uchun   o‘yin   faoliyatini   boshqarish
muhim ahamiyatga ega va sport mashg‘ulotlarini tashkil etish, shu jumladan joriy,
uzoq  muddatli,   individual   rejalashtirish.   Malakali   voleybol   jamoalari   uchun   sport
mashg‘ulotlarini uzoq muddatli rejalashtirish, qoida tariqasida, olimpiya siklini (4
yil)   o‘z   ichiga   oladi,   uning   vazifasi   mashg‘ulot   jihozlarini   tanlash,   jismoniy
faollikni to‘g‘ri taqsimlash va jarayonda sport mahoratini oshirishdan iborat. Joriy
rejalashtirish   o‘qitishning   tayyorgarlik,   musobaqa   va   o‘tish   davrlarida   maqsad   va
vazifalarni   aniqlashtirishni   o‘z   ichiga   oladi.   Ushbu   turdagi   rejalashtirish,   qoida
tariqasida,   kalendar   yili   davomida   amalga   oshirilmaydi.   Qisqa   rejalashtirish   bir
yoki bir nechta mashg‘ulotlar uchun amalga oshiriladi .
Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   jarayonida   asosiy   vazifa   sport
formasini  takomillashtirishdan iborat  bo‘lib, u bir necha shakllanish  bosqichlarini
bosib o‘tib, yillik o‘quv siklining raqobat davrida maksimal  qiymatlarga erishishi
kerak:   shaklga   ega   bo‘lish,   nisbiy   barqarorlik.   va   ushlab   turish,   va   sport
formasining holatini vaqtincha yo‘qotish.
28 O‘yin faoliyatining ajralmas qismi bo‘lgan malakali voleybolchilarning sport
formasini   shakllantirish   sur'ati   mashg‘ulotlarni   davrlashtirish   qonuniyatlarini,
davrlar   tarkibini,   ulardagi   mashg‘ulot   jarayonining   davomiyligi   va   mazmunini
belgilaydi.  
Yuqorida   ta’kidlanganidek,   voleybolchilarning   sport   mashg‘ulotlarining
samaradorligi   tayyorgarlik,   musobaqa   va   o‘tish   davrlarini   sifatli   rejalashtirishga
bog‘liq.   Shu   munosabat   bilan   rasmiy   musobaqalarda   o‘yin   faoliyatida   yuqori
ko‘rsatkichlarga   erishish   uchun   malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   davrlarini
qurishning   o‘ziga   xos   xususiyatlari   bilan   bog‘liq   masalalarni   ko‘rib   chiqish
dolzarbdir.   Tayyorgarlik   davrida   nazariya   va   metodologiya   sohasi   mutaxassislari
malakali voleybolchilarni tayyorlash umumiy tayyorgarlik va maxsus tayyorgarlik
bosqichini   ajratadi.   Birinchisining   vazifasi   sport   formasini   egallash   uchun   shart-
sharoit va shart-sharoitlarni yaratish va rivojlantirish, ikkinchisi esa o‘yin faoliyati
jarayonida amalga oshiriladigan sport formasini bevosita shakllantirishdir . 
Malakali   voleybolchilarni   tayyorlashning   umumiy   tayyorgarlik   bosqichida
tananing   funktsional   imkoniyatlarining   umumiy   darajasini   oshirishga,   jismoniy
fazilatlarni   (tezlik,   kuch,   chidamlilik,   chaqqonlik   va   moslashuvchanlik)   har
tomonlama rivojlanishiga erishish kerak. sportchilarning o‘yin faoliyati jarayonida
yuqori   samaradorlik   bilan   ishtirok   etishiga   imkon   beruvchi   vosita   ko‘nikmalarini
takomillashtirish   sifatida.   O‘quv   yuklarining   hajmi   va   intensivligini   bosqichma-
bosqich oshirish kerak.
Malakali voleybolchilarning yillik mashg‘ulot siklining maxsus tayyorgarlik
bosqichida   sportchilarni   tayyorlashning   turli   jihatlari   mazmunini   etarlicha   faol
o‘zgartirish   amalga   oshiriladi,   chunki   bir   xil   yondashuvlar   har   doim   ham   yuqori
sport   formasiga   erishishni   ta’minlay   olmaydi.   o‘yin   faoliyati   jarayonida   barcha
o‘yinchilar   uchun   bir   xil   tarzda.   Bu   bosqich   maxsus   jismoniy   qobiliyatlarning
keskin   rivojlanishi,   texnik   va   taktik   mahoratini   oshirish   bilan   bog‘liq   bo‘lib,
voleybolchilarning maxsus psixologik tayyorgarligining roli ham sezilarli darajada
oshadi.   Barcha   tadbirlar,   birinchi   navbatda,   mashg‘ulotlarda   ham,   musobaqalarda
ham   yuqori   natijalarga   erishishga   qaratilgan   bo‘lib,   shu   munosabat   bilan   maxsus
29 tayyorgarlik   va   musobaqa   mashg‘ulotlari   keng   qo‘llaniladi.   Malakali
voleybolchilarni   tayyorlashning   musobaqa   davri   musobaqadan   oldingi   va  haqiqiy
musobaqa bosqichlarini o‘z ichiga oladi .
Malakali   voleybolchilarni   tayyorlashning   musobaqadan   oldingi   bosqichi
turli xil o‘quv vositalaridan foydalangan holda o‘yin faoliyatida sport shakllarining
maksimal   qiymatlariga   erishishga   qaratilgan.   Musobaqadan   oldingi   bosqichda
yetakchi   o‘rinlardan   birini   sportchilarning   psixologik   tayyorgarligi   egallaydi,   bu
sportchining   etarlicha   uzoq   davom   etadigan   raqobat   bosqichida   o‘z   qobiliyatiga
ishonchini   ta’minlaydi,   shu   jumladan   rasmiy   musobaqalarda   o‘yinchilarning
ishtiroki. Shu maqsadda  mashg‘ulot  jarayoniga aniq o‘yin holatini taqlid qiluvchi
va   o‘yinning   texnik   va   taktik   usullarini   bajarishda   yuqori   barqarorlikka   erishish
imkonini beradigan ko‘plab o‘yin mashqlari kiritiladi. O‘quv vositalarining hajmi
asta-sekin kamayadi va intensivligi oshadi.
Musobaqa bosqichi voleybolchining rasmiy yig‘ilishlarning o‘yin faoliyatida
maksimal   darajada   ishtirok   etishini   o‘z   ichiga   oladi,   bunda   sportchi   tayyorgarlik
davrida   va   sport   mashg‘ulotlari   natijasida   egallagan   yuqori   sport   formasini
namoyish   etishni   talab   qiladi.   O‘yin   faoliyatining   yuqori   samaradorligini
ta’minlaydigan yetakchi  mashg‘ulot vositalari - bu psixologik fazilatlarni oshirish
uchun   qulay   shart-sharoitlarni   yaratadigan,   raqobatbardosh   mashg‘ulot   usulidan
foydalangan   holda   bajariladigan   texnika   va   taktika   mashqlari.   Bunday
mashg‘ulotlar   jarayonida   malakali   voleybolchilar   nafaqat   yuqori   texnik   va   taktik
ko‘nikmalarni   rivojlantiradilar,   balki   aqliy   jarayonlarni   (diqqat,   idrok,   xotira,
fikrlash   va   boshqalar)   muvaffaqiyatli   rivojlantiradilar.   Shuningdek,   jamoadagi
munosabatlar   sezilarli   darajada   optimallashtirilgan,   chunki   mashg‘ulotlar
ishtirokchilarni tashkil etishning guruh shakli yordamida amalga oshiriladi. Ushbu
bosqichdagi mashg‘ulotlar tayyorgarlik davriga (1-1,5 soat) nisbatan ancha past va
intensivlik juda yuqori qiymatlarga etadi.  Malakali voleybolchilarni tayyorlashning
o‘tish davri, eng avvalo, sport formasini yuqori darajada saqlab turish sharti bilan,
sportchining   charchoqlarini   kamaytirish,   shuningdek,   tiklanish   faoliyatini   amalga
oshirish   imkonini   beradi.   Shu   maqsadda   butun   davr   davomida   dam   olish   va
30 tiklanishning   faol   shakllari   qo‘llaniladi.   Bunday   mashg‘ulotlarning   hajmi   va
intensivligi   malakali   voleybolchilarning   yillik   mashg‘ulot   siklining   butun
tarkibidagi minimal qiymatlarda.   Malakali voleybolchilar uchun yillik mashg‘ulot
siklini   tuzishda   jismoniy,   texnik,   taktik,   nazariy,   psixologik   va   musobaqaviy
tayyorgarlikni   rejalashtirishga   alohida   e'tibor   berish   kerak.   Ushbu   yo‘nalishlar
tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish davrlarida o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lishi kerak, bu
esa   sportchining   o‘yin   faoliyatida   to‘liq   ishtirok   etishi   uchun   qulay   shart-
sharoitlarni yaratadi.
Malakali   voleybolchilarning   yillik   mashg‘ulot   siklida   har   xil   turdagi
mashg‘ulotlarni   rejalashtirish   turli   xil   vositalar,   usullar,   ishtirokchilarni   tashkil
etish   shakllari,   shuningdek,   sportchilar   tanasining   mashg‘ulot   effektlari   va
sharoitlariga  moslashishini   ta’minlaydigan  jismoniy  faoliyatdan  foydalanishni   o‘z
ichiga oladi.  
Xalqaro   maydonda   tobora   kuchayib   borayotgan   kurash   sharoitida   malakali
voleybolchilarga   yuqori   talablar   qo‘yilmoqda:   o‘yin   funktsiyasi   va   sport
mashg‘ulotlarda ko‘p qirralilikning mavjudligi, jamoada o‘yin funktsiyasini yuqori
darajada bajarish, ularning o‘sishi  uchun maqbul  bo‘lgan o‘sish ma’lumotlari shu
munosabat bilan o‘yin faoliyati jarayonida optimal sport formasiga erishish uchun
sportchilarning jismoniy tayyorgarligi alohida ahamiyatga ega.
Voleybolda   jismoniy   tarbiya   alohida   ahamiyatga   ega   va   bu   sport   turining
o‘ziga   xosligi   bilan   bog‘liq.   Voleybolchining   texnik   va   taktik   jihozlaridan
foydalanish   jismoniy   tayyorgarligi   darajasiga   bog‘liq.   Ta’kidlash   joizki,
tanaffuslarda o‘ynash sharoitida jismoniy tayyorgarlik hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Voleybolni zamonaviy shaklda ishonch bilan murakkab sport turi deb atash
mumkin.   Jismoniy   rivojlanish   darajasi,   shuningdek,   uning   texnik   qobiliyatlari
chambarchas bog‘liq. Jismoniy fazilatlar ushbu o‘yinning o‘ziga xos xususiyatlari
talab qiladigan kombinatsiyada qat'iy talab qilinadi
Turli   yillardagi   manbalarni   tahlil   qilganda   mualliflar   voleybolda   sportchi
uchun   zarur   bo‘lgan   jismoniy   sifatlarning   o‘ziga   xos   komplekslarini   taklif
qilishlarini   ko‘rish   mumkin.   Jismoniy   tarbiya   voleybolchining   tanasini
31 rivojlantirish,   harakat   sifatlari   va   qobiliyatlarini   yaxshilash   va   shu   bilan   o‘yin
faoliyati uchun mustahkam funktsional bazani yaratishga qaratilgan mashg‘ulotlar
turlaridan biridir.
Voleybolchilarning   yetakchi   vosita   qobiliyatlari   tezlik-kuch,   tezlik,
chidamlilik,   kuch   sifatlaridir.   O‘yin   faoliyati   samaradorligini   oshirish   uchun   turli
ixtisoslikdagi o‘yinchilarning eng muhim maxsus qobiliyatlari quyidagilardir:  
bog‘lovchilar - tezlik,  
tezlikka chidamlilik, 
sakrash qobiliyati; 
hujumchilar - sakrash qobiliyati, 
sakrash chidamliligi,  
zarba harakatida qo‘l harakati tezligi;  
Libero - tezlik, tezlikka chidamlilik, muvofiqlashtirish qobiliyatlari.
Yu.D. Jeleznyak  va  V.M.  Shulyatiev    o‘z  e'tiborini  tezlikni   rivojlantirishga
qaratadi   (xususan,   vosita   reaktsiyasi   va   yo‘nalishi,   sportchining   javob   tezligi,
harakat tezligi, shuningdek, kuzatuvchan bo‘lish uchun joy bor deb hisoblaydi). Bu
xilma-xillik   bizga   mualliflarning   turli   fikrlarini   tahlil   qilish   va   ularni   sportchilar
uchun   amalda   eng   zarur   bo‘lgan   yagona   umumiy   fikrga   qisqartirish   imkonini
beradi.
Yaxshilanish   bosqichidagi   malakali   sportchilar   allaqachon   har   tomonlama
rivojlangan,   chidamlilik   va   kuch-quvvat   mashqlariga,   moslashuvchanlikka,
chaqqonlikka va, albatta, rivojlangan tezlikka ega bo‘lishi kerak.
O‘yin   davomida   voleybolchilar   ko‘p   sonli   sakrashlar,   texnik   harakatlar,
ularni   turli   kombinatsiyalarda   qo‘llaydilar.   Shuni   hisobga   olish   kerakki,   ko‘plab
yuqori   tezlikdagi   harakatlar   to‘satdan   to‘xtash   va   yo‘nalishni   o‘zgartirish,   ko‘p
marta tushish bilan ham amalga oshiriladi.
Yuqorida   aytilganlarning   barchasi   faqat   yuqori   darajadagi   jismoniy
tayyorgarlikka   ega   bo‘lgan   o‘yinchilar   o‘yin   faoliyati   jarayonida   bunday   kuchli
yukga   bardosh   bera   oladi,   degan   xulosaga   kelishimizga   imkon   beradi.   Demak,
shunday   xulosaga   kelish   mumkinki,   malakali   voleybolchilarning   umumiy   va
32 maxsus   jismoniy   tayyorgarligini   oshirish   voleybolchining   o‘yin   faoliyati
jarayonida   sport   mahoratining   namoyon   bo‘lishini   ta’minlovchi   mashg‘ulot
jarayonining   muhim   vazifasidir.   Sportchilarning   jismoniy   tayyorgarligi   o‘yin
faoliyati   jarayonida   voleybolchilarning   xatti-harakatlarini   tartibga   soluvchi   sport
ixtisoslashuvi   uchun   shart-sharoitlarni   yaratishga   olib   keladi,   deb   ta’kidlash
mumkin.
Ushbu   mavzu   bo‘yicha   olingan   bilimlardan   foydalanib,   shuni   aytishimiz
mumkinki,   umumiy   jismoniy   tayyorgarlik   vositalari   -   bu   ularni   amalga   oshirish
jarayonida jismoniy fazilatlarni rivojlantirishga qaratilgan umumiy rivojlantiruvchi
mashqlar, shuningdek, turli xil simulyatorlar, jihozlar, shu jumladan boshqa sport
turlaridan   foydalangan   holda   mashqlar.   Shuni   hisobga   olish   kerakki,   umumiy
jismoniy   tayyorgarlikni   yaxshilash   uchun   qo‘llaniladigan   mashqlarning   aksariyati
organizmga   ko‘p   qirrali   ta’sir   ko‘rsatadi,   lekin   shu   bilan   birga,   ularning   har   biri
ma’lum   bir   jismoniy   sifatni   rivojlantirishga   qaratilgan.   Maqsadli   mashqlardan
foydalanish   sportchilarning   jismoniy   rivojlanishidagi   kamchiliklarni   bartaraf
etishga   yordam   beradi,   shuningdek,   voleybolchining   o‘yin   jarayonida   samarali
ishtirok etishini ta’minlaydi.
S.V.   Legonkov     umumiy   jismoniy   tayyorgarlikni   amalga   oshirish   uchun
zarur bo‘lgan uchta aniq vazifani ajratib ko‘rsatdi.  
Birinchi vazifa - keng ko‘lamli vositalar  va chora-tadbirlardan foydalangan
holda, sportchining sog‘lig‘ini mustahkamlash va organizmning turli kasalliklarga
chidamliligini   oshirish,   tayanch-harakat   a’zolarining   shikastlanishiga   nisbatan
tananing "professional" qarshiligini rivojlantirish kerak.  
Ikkinchi   vazifa   fizikani   shakllantirish   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   uni   ikki
yo‘nalishda   bajarish   kerak.   Ushbu   yo‘nalishlarning   birinchisi   -   inson   tanasining
umumiy   qabul   qilingan   me'yorlarini   shakllantirishni   ta’minlaydigan   turli   xil
jismoniy   mashqlardan   foydalanish.   Ikkinchi   yo‘nalish   voleybol   uchun   maxsus
tananing   umumiy   o‘lchamlari,   nisbati   va   konstitutsiyasini   shakllantirish   bilan
bog‘liq.  
33 Uchinchi   vazifa   -   eng   muhimi   u   jismoniy   sifatlarni   rivojlantirish   va
takomillashtirish   bilan   bog‘liq.   Ushbu   bo‘lim   sportchining   sport   va   texnik
mahoratining   o‘sishiga   asosiy   hissa   qo‘shadi,   sportchining   zarur   funktsional
imkoniyatlari   va   ishlashini   ta’minlaydi,   shuningdek,   voleybolchilarning   o‘yin
faoliyati jarayonida texnik va  taktik harakatlar  samaradorligini belgilaydi.
Voleybolchilarning   jismoniy   tayyorgarligi   jarayonida,   albatta,   mashg‘ulot
jarayonini   qurishning   maqsadga   muvofiqligi   muhim   rol   o‘ynaydi.   Organizmning
yosh rivojlanish qonuniyatlarini, uning biologik yoshini hisobga olish kerak. Buni
sport   mashg‘ulotlarining   uzoq   muddatli   jarayoni   bilan   bog‘lab,   sport   ixtisosligi
bilan   bog‘liqligini   hisobga   olish   kerak,   bu   esa   voleybolchining   individual
imkoniyatlarini yuqori aniqlik bilan aniqlash imkonini beradi, bu o‘yin faoliyatini
yuqori sifatli boshqarishni ta’minlaydi .
Maxsus   jismoniy   tayyorgarlik   biomexanika   bilan   bog‘liq   bo‘lgan
yo‘nalishga   va   voleybolda   o‘yin   faoliyatining   o‘ziga   xos   xususiyatlaridan   kelib
chiqadigan   morfologik   va   funktsional   talablarga   ega.   Voleybolchi   uchun   eng
muhim   fazilatlardan   biri,   albatta,   sakrash   qobiliyatidir.   Maxsus   chidamlilik
muhimdir.   Sensormotor   vosita   faoliyati   namoyon   bo‘lishining   asosiy
xususiyatlaridan   biridir.   Axir,   u   nishonning   aniqligida   namoyon   bo‘ladi   (sayt
bo‘ylab harakatlanish, to‘siq quyishda joy tanlash, yugurish, hujum zarbasi paytida
qaytarish).   Bu   fazilatlarning   barchasi   funktsional   tizimga   kiritilgan   va   maxsus
jismoniy   tayyorgarlik   yordamida   eng   muhim   narsa   -   o‘yin   faoliyati   jarayonida
sport natijasiga erishilganligi bilan bog‘liq.
Voleybolda   o‘yin   faoliyatini   boshqarishda   sportchilarning   texnik
tayyorgarligi   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.   Voleybolchilarning   o‘yin   faoliyati
jarayonida   erishgan   sport   yutuqlari   ko‘p   jihatdan   ularning   texnik   mahorat
darajasiga   bog‘liq.   Voleybolda   texnika   o yinni   o ynash   uchun   zarur   bo lganʻ ʻ ʻ
texnika va usullardan iborat. Voleybol o‘ynash texnikasining tasnifi mavjud. Aniq
tasniflash texnik tayyorgarlikni dasturlash va boshqarishda, shuningdek, ko‘p yillik
o‘qitish   jarayonida   o‘rganish   usullari   ketma-ketligini   o‘rnatishda   rol   o‘ynaydi.
Texnika   nafaqat   texnikalar  majmuasi,   balki   tizim   sifatida  alohida  texnika  sifatida
34 ham ko‘rib chiqilishi kerak. Komponentlar o‘zaro bog‘langan o‘zaro ta’sir qiluvchi
qismlardan   yoki   harakat   fazalaridan   bir   butunlikni   tashkil   qiladi.   Har   qanday
texnikada uni amalga oshirishning 3 bosqichini ajratib ko‘rsatish kerak . 
Malakali   voleybolchilarni   tayyorlashning   markaziy   vazifalaridan   biri,
albatta,   voleybol   o‘ynash   texnikasini   mukammal   egallashdir.   Bu   jarayon   juda
mashaqqatli,   murakkab   va   vaqt   talab   etadi.   Takomillashtirish   jarayonida
murabbiyning   asosiy   vazifasi   -   sportchi   o‘yin   faoliyati   jarayonida   amalga
oshiradigan   o‘yin   texnikasini   mustahkam   o‘zlashtirishga   erishish   zarurati.   Oddiy
sharoitlarda,   shuningdek,   o‘yin   va   raqobat   faoliyati   sharoitida   texnikani   bajarish
ko‘nikmalarining ishonchliligiga e'tibor berish kerak.
Texnikani   takomillashtirish   voleybolchining   individual   qobiliyatlari   va   bu
qobiliyatlarning   jamoaning   o‘yin   faoliyatida   namoyon   bo‘lishini   hisobga   olgan
holda   amalga   oshiriladi.   Bu   o‘yinchining   roliga   ham   bog‘liq.   Yaxshilash
jarayonida naqshlardan qochish juda muhim, chunki har bir o‘yinchi boshqalardan
individual   ravishda   farq   qiladi,   uning   texnikasi   ma’lum   darajada   o‘ziga   xosdir.
Voleybolda   unchalik  ko‘p  texnikalar   mavjud  emas,   ammo   ularni   amalga   oshirish
uchun   shart-sharoitlar   ushbu   usullardan   o‘yin   faoliyati   jarayonida   turli   xil
foydalanishni yaratadi.
Voleybolchining   texnik   mahoratini   oshirishda   aniqlanishi   mumkin
bo‘lgan asosiy omillar
-  o‘yin faoliyatida texnikaning samaradorligi bog‘liq bo‘lgan maxsus 
jismoniy qobiliyatlarning yuqori darajada rivojlanishi;
- turli texnika va ularni amalga oshirish usullari texnikasini mukammal 
egallash. Bu omilda sportchining o‘yin faoliyatida texnikani bajarish ishonchliligi 
muhim rol   o‘ynaydi;
- o‘yin faoliyatida texnik texnikani bajarishda taktik bilimlarga, shuningdek, 
individual taktikaga ega bo‘lish;
-   o‘yin   faoliyatida   turli   xil   texnikalarni   takroriy   bajarishda   asosiy   yukni
ko‘taradigan   organlar,   organlar   tizimlarining   yuqori   darajadagi   salomatligi   va
ishonchliligi.
35 Voleybolchilarning   o‘yin   mahoratini   oshirishning   asosiy   sharti   -   texnikani
mukammal   egallashdir.   Buning   uchun   to‘pning   traektoriyasi   va   tezligini   aniqlay
olish,   to‘p   ostida   o‘z   vaqtida   chiqish,   o‘yin   faoliyati   jarayonida   texnik   texnikani
bajarish uchun eng qulay pozitsiyani egallash kerak. Sportchining o‘yin davomida
bunday   muammolarni   tezda   hal   qilish   qobiliyati   muhim   ahamiyatga   ega   va   buni
maxsus   mashqlar   yordamida   rivojlantirish   mumkin.   Jismoniy   va   texnik
tayyorgarlik   o‘rtasidagi   chambarchas   bog‘liqlikni   turli   xil   texnikalarni   bajarishda
kuzatish   mumkin.   O‘yin   harakatini   bajarayotganda,   o‘yinchi   tezlik   va   kuchga
muhtoj. To‘pni uzatish, hujum zarbalari va xizmat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan
harakatlarning   fazoviy   aniqligiga   alohida   ahamiyat   beriladi.   Voleybolchilarning
o‘yin  faoliyati   jarayonida muhim   o‘rinni  vosita  reaktsiyasining  tezligi   va ma’lum
bir   tezlikda,   ma’lum   vaqtni   talab   qilgan   holda   bajarish   qobiliyatiga   ega.   Shuni
ta’kidlash kerakki, voleybol texnikasi asosiy elementlarni o‘z ichiga oladi, har xil
harakat   turlari,   to‘pni   qabul   qilish   va   uzatish,   hujum   zarbasi,   to‘siq.   Ba’zi
individual   texnikalarning   tuzilishi   juda   oddiy   bo‘lib   tuyulishi   mumkin,   ammo
ularning o‘yinda samarali qo‘llanilishi ma’lum qiyinchiliklar bilan bog‘liq.
- to‘p bilan ruxsat  etilgan aloqaning qisqa davomiyligi, bu o‘yin jarayonida
xatoni tuzatishning mumkin emasligiga olib keladi;
-   to‘p   bilan   o‘zaro   ta’sirning   kichik   maydoni   o‘yin   faoliyati   jarayonida
texnik texnikaning aniq bajarilishiga xalaqit beradi;
-   ruxsat   etilgan   teginishlarning   oz   soni   (faqat   3   ta   teginish),   bu   o‘yin
harakatlarini bajarishning aniqligiga nisbatan yuqori talablarga olib keladi.
Voleybol   nazariyasi   va   metodologiyasida   sportchilarning   texnik
tayyorgarligining   quyidagi   darajalari   ajratiladi:   ishonchlilik,   ko‘p   qirralilik,
moslashuvchanlik, muvofiqlashtirish.
O‘yin   faoliyatini   o‘tkazishning   ratsional   texnikasini   o‘zlashtirish
voleybolchilarning   texnik   tayyorgarligining   asosiy   vazifasi   hisoblanadi.   Bir   qator
mualliflarning   fikricha,   bosqichma-bosqich   o‘rganish,   maqsadli   jismoniy   tarbiya
tamoyilidan   foydalanilsa,   texnikani   bajarishda   harakat   va   harakatlarning
biomexanik qonuniyatlarini bilsa, vazifa muvaffaqiyatli bajariladi.  
36 O‘rganilgan   adabiyotlarni   tahlil   qilib,   shunday   xulosaga   kelish   mumkinki,
mashg‘ulotlarning qo‘yilgan vazifalarini  hal  qilish vositalari  o‘zgaruvchan bo‘lib,
malakali   voleybolchilarning   asosiy   texnik   tayyorgarligidan   tashqariga   chiqishi
mumkin.   Malakali   voleybolchilarni   texnik   tayyorlash   jarayonida   yetakchi   o‘rinni
rasmiy   musobaqalar   jarayonida   o‘yin   faoliyati   samaradorligini   oshirishni
ta’minlaydigan maxsus va o‘yin mashqlariga ajratish odatiy holdir.
Shuni   hisobga   olish   kerakki,   o‘yin   faoliyatini   boshqarish   va   texnik
tayyorgarlik   muammolarini   muvaffaqiyatli   hal   qilish   uchun   malakali
voleybolchilarning taktik tayyorgarligiga ham katta e'tibor qaratish lozim. Bir qator
mualliflarning   fikricha     tayyorgarlik   mashqlari   taktik   harakatlarni   o‘zlashtirish
uchun   zarur   shart-sharoitlarni   yaratishga   va   ularni   keyinchalik   o‘yinda
takomillashtirishga   yordam   beradi.   Siz   to‘pning   yo‘nalishi   va   tezligini,
traektoriyasini   hisobga   olgan   holda   harakatlarni   muvofiqlashtirishga   qaratilgan
mashqlarni kiritishingiz mumkin; shuningdek, texnik elementni bajarishda ishtirok
etadigan   mushaklarning   kuchi   va   tezligini   rivojlantirish   uchun;   maxsus
chidamlilikni   rivojlantirish   uchun   (aniqrog‘i,   bu   tezlik-kuch,   o‘yin   va   sakrash
chidamliligini anglatadi).
Maxsus   ilmiy-metodik   adabiyotlar   tahlili   shuni   ko‘rsatdiki,   voleybol
nazariyasi   va   metodologiyasida   raqobat   sharoitida   samaradorlikni   baholash   va
texnik-taktik   harakatlarni   yanada   takomillashtirish   muammosi   bo‘yicha
mutaxassislarning turli xil fikrlari mavjud bo‘lib, ular keyingi uslubiy yondashuvni
talab qiladi. O‘yin faoliyatini boshqarishga yagona yondashuvni ishlab chiqish va
mashg‘ulotlarning yillik siklida sport mashg‘ulotlarini optimallashtirish maqsadida
asoslash.
Voleybolda   o‘yin   faoliyati   sportchi   organizmiga,   uning   asab   tizimiga,
psixikasining barcha jabhalariga yuqori talablar qo‘yadi.
Sport   o‘yini   sifatida   voleybol   boshqa   sport   turlariga   nisbatan   juda   yuqori
hissiy   va   intellektual   to‘yinganlik   bilan   tavsiflanadi.   Voleybolchi   faoliyatining
psixologik   xususiyatlari   o‘yin   qoidalari,   o‘yin   harakatlarining   tabiati,   musobaqa
kurashining ob'ektiv xususiyatlari bilan belgilanadi.
37 Voleybolchilarning harakat harakatlarining asosiy turlari - tezkor harakatlar,
sakrashlar,   zarba  harakatlari   bo‘lib,  ularni   amalga  oshirish   ma’lum   bir   xavf   bilan
bog‘liq   bo‘lib,   o‘yinchilardan   jasorat   va   o‘zini   o‘zi   boshqarishni   talab   qiladi.
Voleybol texnikasidagi eng muhim farq to‘p bilan qisqa muddatli to‘g‘ridan-to‘g‘ri
kinestetik   aloqa   bo‘lib,   u   otish   va   ushlashni   mutlaqo   istisno   qiladi.   O‘yin
faoliyatidagi   barcha   motor   harakatlari   katta   o‘zgaruvchanlik   va   o‘zgaruvchanlik
bilan   tavsiflanadi.
O‘yin faoliyatining yuqori samaradorligiga erishish uchun voleybolchi psixikaning
turli   tomonlarini   -   idrok,   diqqat,   xotirani   rivojlantirishi   kerak;   O‘yinchidan
tafakkur, g‘oyalar, tasavvur, his-tuyg‘ular va uning shaxsiga xos axloqiy-irodaviy
sifatlar, shuningdek, harakatlarning favqulodda aniqligi va farqlanishi talab etiladi.
O‘yinning   texnik-taktik   usullarini   amalga   oshirish   jarayonida   malakali
voleybolchilar o‘z vaqtida topib, tegishli qarorlar qabul qilishlari, o‘yinning keskin
paytlarida   mas’uliyatni   o‘z   zimmalariga   olishlari   –   bularning   barchasi
voleybolchidan qat’iyat va jasoratni talab qiladi.
Mutaxassislar  sportchining o‘yin faoliyatini  nazorat  qilishni  ta’minlaydigan
aqliy   jarayonlarni   takomillashtirish   usullarini   mashqlar   usulini   nazarda   tutadilar,
tasavvur;   fikrlash   jarayonlarining   faolligini   oshirish,   irodaviy   jarayonlarni
rivojlantirish,   hissiy   holatlarni   boshqarish,   ular   yordamida   vosita   hissiyotlarini
(fazoviy   va   vaqtinchalik   yo‘nalishni),   idrok   etishni,   vosita   ko‘rinishini   va
harakatlarini o‘rgatish mumkin.
Malakali   voleybolchilarning   aqliy   jarayonlarining   rivojlanish   darajasini
oshirish   vositalari   va   usullarini   amalga   oshirish   yordamida   ta’minlanadi:
- musobaqani simulyatsiya qilish;
- musobaqa natijalarini ijobiy baholash;
- mantiq, dalillar va faktlar yordamida og‘zaki ta’sir qilish-ishontirish;
- jamoada muloqotni tashkil etish;
- bir faoliyatdan boshqasiga o‘tish.
Diqqatning keskinligi, yuqori harakat faolligi, keskin 
38 Musobaqa     kurashi,   muvaffaqiyat   va   muvaffaqiyatsizlikning   keskin
o‘zgarishi   voleybolchilardan   katta   irodani   talab   qiladi.   Voleybolchining   irodaviy
fazilatlari   uning   ushbu   sport   turining   o‘yin   faoliyatining   o‘ziga   xos   xususiyatlari
bilan   belgilanadigan   qiyinchilik   va   to‘siqlarni   yengib   o‘tishga   qaratilgan
harakatlarida namoyon bo‘ladi.
Voleybolchining   muayyan   irodaviy   fazilatlarini   rivojlantirish   uchun
sportchining o‘yin faoliyati jarayonida duch keladigan muayyan qiyinchiliklardan
kelib chiqishi kerak. Ikki xil qiyinchiliklar mavjud - ob'ektiv va sub'ektiv. Ob'ektiv
qiyinchiliklar - voleybol o‘ynashning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan
qiyinchiliklar, sub'ektiv qiyinchiliklar - sportchining shaxsiy xususiyatlaridan kelib
chiqadigan qiyinchiliklar.
Chidamlilik   va   o‘zini   tuta   bilish   voleybolchining   noqulay   hissiy   holatlarni
(haddan   tashqari   qo‘zg‘aluvchanlik,   chalkashlik,   tushkunlik   va   boshqalar)
muvaffaqiyatli engish, o‘yin faoliyati jarayonida kuchayib borayotgan charchoqni
engish   uchun   zarurdir.
Voleybolchi   uchun   muhim   irodaviy   fazilatlar   tashabbuskorlik   va   intizomdir.
Tashabbuskor o‘yinchi, qoida tariqasida, tashkilotchi, jamoani boshqaradi, o‘yinga
ijodkorlik   kiritadi,   uning   o‘yindagi   xatti-harakati   boshqalarning   harakatlariga
bog‘liq emas.
Voleybol   jamoaviy   sport   turi.   O‘yinning   jamoaviy   tabiati   barcha
o‘yinchilarning   yagona   maqsadga   muvofiqligini,   o‘yin   faoliyati   jarayonida   bir-
birini   qo‘llab-quvvatlash   va   yordamini   talab   qiladi.   Shuning   uchun   voleybol
rivojlangan uyishqoqlik va do‘stlik tuyg‘usini, jamoa, sheriklar oldidagi burch va
mas'uliyat   hissini   talab   qiladi.   Bularning   barchasi   sportchilarning   va   umuman
jamoaning   holatini   samarali   boshqarishni,   shuningdek,   g‘alabaga   erishish   uchun
bor   kuchini   maksimal   kuch   sarflab   o‘ynashga,   imkon   qadar   ko‘proq   berishga
intilishini   ta’minlaydi.
Intizom   o‘yinchining   o‘z   harakatlarini   jamoaning   vazifalariga,   butun   jamoaning
harakat   rejasiga   bo‘ysunishi   qobiliyatida   ifodalanadi,   ularsiz   umumiy
muvaffaqiyatga erishish juda qiyin.
39 Voleybol jamoasining, o‘yin to‘siqning o‘yin faoliyatini samarali boshqarish
ko‘plab omillarga bog‘liq: o‘yinchilarni oqilona tanlash, o‘zaro tushunish, do‘stona
munosabat, o‘zaro hamdardlik va boshqalar.
Voleybol   jamoasi   o‘ziga   xos   xususiyatlarga,   tuzilishga,   rivojlanish
dinamikasiga ega bo‘lgan yaxlit shakllanishdir. Sport jamoasi ikkita munosabatlar
tizimini   o‘z   ichiga   oladi.   Birinchisi,   o‘yin   qoidalari,   taktik   konstruktsiyalar
mantig‘i   bilan   belgilab   qo‘yilgan   o‘yinchilarning   texnik   va   taktik   harakatlariga
asoslangan o‘yin munosabatlari tizimidir.
Odatda   rasmiy   tuzilma   deb   ataladigan   birinchi   tizim   bilan   bir   qatorda
norasmiy munosabatlar qatlami ham mavjud - sof shaxsiy, hamdardlik, antipatiya,
befarqlik,   ambivalentlik   tuyg‘ulariga   asoslangan.   Aynan   shaxsiy   norasmiy
munosabatlar   jamoaning   psixologik   iqlimining   asosiy   omillaridan   biridir.   Har
qanday sport jamoasining, shu jumladan voleybolning o‘yin faoliyatini boshqarish
avtoretar   bo‘lishi   mumkin   emas,   ya’ni   uning   a’zolari   o‘rtasidagi   teng   huquqli
shaxslararo munosabatlar asosida, yetakchilik va bo‘ysunish elementisiz qurilgan.
O‘rganilayotgan   muammo   bo‘yicha   adabiyotlarni   tahlil   qilganda,   ma’lum
bo‘lishicha, umumiy psixologik tayyorgarlik mazmuniga bog‘lash o‘yin faoliyatini
samarali boshqarish uchun ba’zi mutaxassislar psixologik tayyorgarlikning alohida
turini ajratib ko‘rsatishadi.
Mutaxassislarning   ta’kidlashicha,   sportchining   faolligi,   uning   xotirjamligi,
shuningdek,   o‘yin   faoliyati   jarayonida   uning   ish   natijalari   sport   faoliyatining
motivatsiyasi   bilan   belgilanadi.   Motivatsiya   ehtiyojlarga   asoslanadi.   O‘yin
faoliyati sportchining doimiy tizimli yuklarga moslashishi bilan bog‘liq. O‘quv ishi
nafaqat   yuklarni   uzatishdan   iborat,   balki   ovqatlanish,   uyqu,   dam   olish   va   bo‘sh
vaqtni   o‘tkazish   bilan   bog‘liq   bir   qator   cheklovlar   bilan   bog‘liq.   To‘g‘ri
tayyorgarlik   bilan   sportchi   mashq   qilish   istagini   his   qiladi,   u   jismoniy   kuchga
tayyorligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, ekspertlar ta’kidlashicha, psixologik
tayyorgarlikning   mazmuni   sport   o‘ynash   uchun   motivatsiyani   yaratish,
shuningdek,   o‘yin   faoliyati   jarayoniga   ijobiy   munosabatni   mustahkamlash
choralarini o‘z ichiga olishi kerak:
40 - uzoq muddatli maqsadlarni belgilash;
- muvaffaqiyatga erishish motivlarini shakllantirish;
- jamoaviy an'analarni rivojlantirish;
- sinflarning hissiy to‘yinganligi.
Umumiy   psixologik   tayyorgarlik   tarkibiga   ijtimoiy-psixologik   tayyorgarlik
kiradi, bu esa asosan uning sotsializatsiyasini ta’minlaydi. Sport insonning turli xil
ijtimoiy   munosabatlarga   qo‘shilishi   bilan   bog‘liq.   Sportchi   ma’lum   bir   ijtimoiy
mavqeni   egallaydi,   sport   va   boshqa   faoliyatni   birlashtiradi,   musobaqalarda
qatnashadi   va   o‘z   aloqalarini   kengaytiradi.   Sportning   ijtimoiy-psixologik
muammolari:   murabbiy   va   sportchi   o‘rtasidagi   muloqotning   o‘ziga   xos
xususiyatlari,   sport   jamoasidagi   munosabatlar,   jamoani   boshqarish   masalalari,
yetakchilik haqidagi dastlabki fundamental tadqiqotlar amaliy xarakterga ega edi.
Maxsus   psixologik   tayyorgarlik   sportchining   umumiy   musobaqalarda   va
muayyan o‘yinda qatnashish uchun ruhiy tayyorgarligi holatini yaratish, saqlash va
tiklash jarayoni sifatida qaraladi.
Mutaxassislar   o‘yin   faoliyatiga   aqliy   tayyorlik   holati   belgilari   majmuasini
ajratib ko‘rsatadilar va eksperimental asoslaydilar. Ular orasida:
- hushyor o‘ziga ishonch ;
-   raqobatbardosh   maqsadga,   g‘alabaga   erishish   uchun   qattiq   va   oxirigacha
kurashish 
istagi;
- hissiy qo‘zg‘alishning optimal darajasi ;
- salbiy tashqi va ichki ta’sirlarga, konsentratsiyaga, ajralishga qarshi yuqori
shovqin immuniteti ;
-   o‘z   fikrlarini,   his-tuyg‘ularini   va   harakatlarini   o‘zboshimchalik   bilan
nazorat qilish qobiliyati .
Mutaxassislarning   fikricha   o‘yin   faoliyatiga   ruhiy   tayyorlik   holatini
shakllantirish   bu   musobaqaning   sharti   va   vazifalariga   qarab   sportchining   ongi   va
harakatlarini yo‘naltirilgan tashkil etish jarayonidir.
41 Mutaxassislar   muayyan   o‘yinni   psixologik   tayyorlashda   bog‘lanishlar
tizimini ishlab chiqdilar :
-   bo‘lajak   musobaqa   shartlari   va   ayniqsa,   raqiblar   haqida   kerakli,   etarli   va
ishonchli ma’lumotlarni   to‘plash;
- musobaqalarda ishtirok etish maqsadini to‘g‘ri belgilash va shakllantirish ;
- maqsadga muvofiq motivlarni shakllantirish va yangilash;
- musobaqalardagi chiqish natijalarini ehtimoliy Chamalashlash;
-   turli   darajadagi   qiyinchilikdagi,   ayniqsa   kutilmagan   to‘siqlar   bilan
uchrashuvga  
maxsus tayyorgarlik;
-   musobaqa   boshlanishiga   qadar   ruhiy   yangilikni   saqlash   usullarini   tanlash
va ulardan foydalanish, uni musobaqa davomida tiklash.
Bu masalaga oid adabiyotlarda sportchini uzoq muddatli tayyorlash maqsadi,
vazifalari,   turlari   bilan   bir   qatorda   psixologik   tayyorgarlik   tamoyillari,   usullari,
mazmuniga   ham   ko`proq   e`tibor   beriladi.   Avvalo,   umumiy   didaktik   tamoyillar
qayd etilgan: ilmiy xususiyat  va foydalanish imkoniyati, individual xususiyatlarni
hisobga   olgan   holda   ong   va   faollik.   Mutaxassislar   psixologik   tayyorgarlikni
individuallashtirish   tamoyilining   mohiyatini   ochishga   to‘xtalsalar,   unda,   birinchi
navbatda,   ular   yoshga   bog‘liq   xususiyatlar   va   tananing   xususiyatlariga   e'tibor
berishadi.   Ayrim   sportchilarning   yosh   xususiyatlari   orasida   mashqlar,
mashg‘ulotlar   va   musobaqalarga   bo‘lgan   munosabatda   ular   ko‘rsatilgan   natija
uchun   xavf   va   ijtimoiy   javobgarlik   o‘lchovini   hali   ham   yaxshi   bilishmaganligi
qayd   etilgan.   Odatda   yosh   sportchilar   o‘z   murabbiyiga   to‘liq   tayanadilar.   Shu
sababli,   ekspertlar   uning   barcha   harakatlari,   qo‘llaniladigan   shakl   va   vositalar,
yukning intensivligi   va  hajmini   o‘yin  faoliyati   jarayonida vazifalar   va sozlamalar
tanqidsiz  va  to‘g‘ri   bajarilishi  asosida   ehtiyotkorlik  bilan o‘ylab ko‘rishni  tavsiya
qiladi.   Maxsus   adabiyotlarda   psixologik   tayyorgarlik   usullarini   tavsiflashda
turlicha   yondashuvlar   mavjud.   Psixologik   tayyorgarlik   jarayonida   ushbu
mualliflarning   fikricha,   sportchining   psixik   funksiyalari   va   holatini   o‘rganish
42 usullari ham, ularni shakllantirish va tuzatish usullari ham qo‘llaniladi, bu esa o‘z
navbatida voleybolchilarning o‘yin faoliyatini samarali boshqarishni ta’minlaydi.  
Shunday   qilib,   malakali   voleybolchilarni   sportga   tayyorlash   jarayonini   bir-
birini   to‘ldiruvchi   har   xil   turdagi   mashg‘ulotlarning   kombinatsiyasi   sifatida
baholab,   aqliy   jarayonlarni   tahlil   qilish   asosida   o‘yin   faoliyatini   boshqarish
jarayonlarining   samarali   ishlashini   ta’minlaydigan   texnologiyani   ishlab   chiqish
zarurati tug‘ildi. Ushbu yondashuv o‘yin faoliyatini psixologik qo‘llab-quvvatlash
tizimini nazarda tutadi, bu mashg‘ulot va raqobat vazifalarini hisobga olgan holda
tana funktsiyalari va sportchining xatti-harakatlarini aqliy tartibga solish tizimlarini
maxsus   rivojlantirish,   takomillashtirish   va   optimallashtirishga   qaratilgan   chora-
tadbirlar   majmui   sifatida   tushuniladi.   Ushbu   yondashuvning   markaziy   o‘rni
sportchini o‘rganishdan butun jamoaga o‘tishdir.
1-bob bo‘yicha xulosa
Malakali  voleybolchilarning sport  mahoratini  oshirishda o‘yin faoliyatining
o‘rni   juda   katta.   O‘yin   faoliyati   jarayonida   malakali   sportchilar   o‘zlarining
jismoniy   va   texnik-taktik   tayyorgarlik   darajasini   namoyish   etadilar,   ular   doimo
aniq   psixologik   tarkibiy   qismga   ega   bo‘lgan   turli   chalg‘ituvchi   omillar   ta’sirida
bo‘ladilar .   Malakali   voleybolchilarning   sport   formasini   takomillashtirish   va   sport
mahoratini   oshirish   masalalarini   hal   qilish   uchun   yetakchi   mutaxassislar   doimiy
ravishda   o yin   faoliyatini   boshqarish   jarayonlarini   faollashtirishni   ta minlaydiganʻ ʼ
innovatsion   yondashuvlarni   izlashni   taklif   qilmoqdalar   va   qisqa   muddatda
maqsadlarga erishish mumkinligini takidlamoqdalar.
Maxsus   ilmiy-metodik   adabiyotlarni   tahlil   qilish   shuni   aniqlashga   imkon
berdiki, malakali voleybolchilarni tayyorlash amaliyotida mashg‘ulotlarning har xil
turlarini samarali rejalashtirish masalalari yetarli darajada batafsil ko‘rib chiqiladi,
shu bilan birga, voleybolchilarni ishlab chiqish va asoslash bo‘yicha ma’lumotlar,
sport   buyruqlaridagi   texnik   harakatlarni   takomillashtirish   hamda   munosabatlarni
har tomonlama tahlil qilishga asoslangan mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatining
tuzilishi va mazmuni juda yuzaki ochib berilgan. Ko‘pgina mualliflarning fikricha
43 bu   holat   sport   mashg‘ulotlari   jarayonini   takomillashtirishga   va   malakali
voleybolchilarni   uzoq   muddatli   tayyorlash   tizimida   o‘qitish   va   musobaqa
faoliyatini   boshqarishga   salbiy   ta’sir   ko‘rsatadi.   O‘yinchining   tayyorgarligini
psixologik   qo‘llab-quvvatlashdan   umuman   sport   karerasini   psixologik   qo‘llab-
quvvatlashga   o‘tishni  belgilaydigan   yetakchi   yo‘nalish  -   bu  voleybol   jamoasidagi
o‘yinchilarning mashg‘ulotlari va rmusobaqa  faoliyatining tuzilishi va mazmunini
optimallashtirish. Bundan tashqari, bu jarayon keng ko‘lamli  sport  mashg‘ulotlari
vositalaridan   foydalangan   holda   uzoq  muddatli   psixologik  tayyorgarlik  sharoitida
amalga   oshirilishi   kerak.   Bunday   o‘tish   malakali   voleybolchilarni   tayyorlashda
maqsadga   muvofiqdir,   bunda   psixologik-pedagogik   texnologiyani   qo‘llash
masalalari   sport   mashg‘ulotlarini   samarali   rejalashtirishni   ta’minlash   va
mashg‘ulotlarning tarkibi va mazmunini shakllantirish uchun etarli darajada ishlab
chiqilmagan.
2-bob Tadqiqot usullari va tashkil etilishi
2.1 Tadqiqot usullari
  Dissertatsiya   tadqiqotida   qo‘yilgan   vazifalarning   yechimi   nazariy   va
empirik   tadqiqot   usullari   yordamida   amalga   oshirildi.   Nazariy   usullar   ko‘rib
chiqilayotgan   muammo   bo‘yicha   mutaxassislarning   fikrlari   va   hujjatli
ma’lumotlarni   o‘rganish   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   empiric   tadqiqotlarga   pedagogik,
matematik tadqiqot usullari kiradi:
1. Maxsus ilmiy-metodik adabiyotlar ma’lumotlarini tahlil qilish.
2. Hujjatli materiallarni o‘rganish.
3. Savol berish.
4. Pedagogik nazorat.
5. Pedagogik eksperiment 
6. Matematik statistika usullari.
Maxsus ilmiy-uslubiy adabiyotlardan ma’lumotlarni tahlil qilish.
  Sport   o‘yinlarida   o‘quv   jarayonini   tashkil   etish   va   o‘yin   faoliyatini
boshqarishga   zamonaviy   yondashuvlar   bo‘yicha   mutaxassislarning   fikrini
o‘rganishga   imkon   bergan   nazariy   tadqiqot   usuli.   Maxsus   ilmiy-uslubiy
44 adabiyotlar   tahlili   natijasida   50   ta   manba   o‘rganildi,   shundan   42   tasi   xorijiy
mutaxassislardir.   Adabiy   manbalarni   retrospektiv   tahlil   qilish   jamoaviy   sport
turlari,   shu   jumladan   voleybol   bo‘yicha   sportchilarni   tayyorlash   va   musobaqa
faoliyati   bilan   bog‘liq   alohida   masalalarni   o‘rganish   imkonini   berdi.   O‘yin
faoliyatini   boshqarish   xususiyatlarini   tavsiflovchi   ma’lumotlar,   shuningdek,   sport
o‘yinlarida   o‘quv   jarayonini   tashkil   etish   va   qurishning   asosiy   tendentsiyalari
umumlashtiriladi.   Voleybol   jamoasida   o‘yinchilarning   ruhiy   jarayonlari   va
munosabatlarining   ahamiyati,   malakali   voleybolchilarning   sport   tayyorgarligini
boshqarish   xususiyatlari   to‘g‘risida   mutaxassislarning   fikrlari   o‘rganildi.   Maxsus
ilmiy va uslubiy adabiyotlar ma’lumotlarini tahlil qilish usulini qo‘llash natijasida
tadqiqot   ob'ekti   va   predmeti   shakllantirildi.   Mutaxassislarning   fikrlari   bir   qator
taxminlarni   ilgari   surishga   imkon   berdi,   ularning   isboti   qarama-qarshiliklar   va
tadqiqot muammolarini hal qilishga yordam beradi.
Hujjatli materiallarni o‘rganish.
Hujjatli   ma’lumotlardan   foydalangan   holda   voleybolchilarning   mashg‘ulot
va musobaqa   jarayonidagi faolligini xususiyatlari o‘rganildi. O‘rganilgan nazariy
material   sifatida   malakali   voleybolchilarning   o‘quv-mashg‘ulot   rejalari,
shuningdek,   musobaqa   bayonnomalari   tahlil   qilindi.   O‘rganish   davomida
O‘zbekiston chempionati oliy ligasi malakali voleybolchilarni tayyorlash bo‘yicha
istiqbolli rejalar  tahlil  qilindi. Shuningdek, sportchilarni  tayyorlash bo‘yicha joriy
va   operativ   rejalar   -   mos   ravishda   rejalar   o‘rganildi.   Musobaqa   bayonnomalari
mutaxassislarga   rasmiy   musobaqalarda   o‘yin   faoliyati   jarayonida   sportchining
holatini   boshqarishning   turli   usullaridan   foydalanish   samaradorligini   tushunishga
imkon beradi.  
O‘rganish davrida O‘zbekiston chempionati oliy ligasi  rasmiy o‘yinlarining
jami 16 ta bayonnomai tahlil qilindi.  
Uzoq   muddatli,   joriy   va   operatsion   rejalashtirishni   tahlil   qilish   quyidagi
ob'ektiv ko‘rsatkichlarni aniqlash imkonini berdi: yillik o‘quv  sikli , davri, bosqichi
va alohida darsda har xil turdagi sport tayyorgarligini oshirishga qaratilgan o‘quv
vositalarining   hajmi;   malakali   voleybolchilarni   sportga   tayyorlash   jarayonida
45 o‘quv   yuklamasining   hajmi   va   intensivligi;   sportchilarning   tayyorgarligi
dinamikasi   va   qo‘llaniladigan   boshqaruv   tizimlari;   xatolarni   tuzatish   va
tayyorgarlik   darajasini   oshirishning   uslubiy   usullari.   Tahlilning   sub'ektiv
ko‘rsatkichlari   orasida   quyidagilar   o‘rganildi:   vosita   vazifalarini   bajarish
jarayonida qaror qabul qilish tezligi va aniqligi; jamoadagi psixologik mikroiqlim;
yuqori sport mahorati va sport yutuqlariga erishish istagi.
Musobaqa hisobotlarini tahlil qilish o‘yin arafasida, o‘yin paytida va undan
keyin   o‘yinchilarning   individual   xatti-harakatlari   va   jamoadagi   munosabatlariga
qarab   o‘yin   faoliyatida   murabbiy   tomonidan   boshqaruv   qarorlaridan   foydalanish
to‘g‘risida   ma’lumot   olish   imkonini   berdi.   O‘z   jamoasi   va   raqib   o‘yinini   tahlil
qilishning   asosiy   yo‘nalishlari,   shuningdek,   o‘yindagi   mavjud   o‘yin   holatini
hisobga   olgan   holda   o‘yinda   almashtirish   va   tanaffuslarni   o‘z   vaqtida   amalga
oshirish   belgilangan.   Hujjatli   ma’lumotlarni   o‘rganish   natijalari   malakali
voleybolchilarning   o‘yin   faoliyatini   boshqarish   jarayonini   yanada
takomillashtirishning istiqbolli yo‘nalishlarini aniqlash imkonini berdi.
(Anketa so‘rovnoma o‘tkazish) Savol berish.
  Tadqiqot   bosqichida   sotsiologik   so‘rov   usullaridan   biri   sifatida   malakali
voleybolchilar,   O‘zbekiston   chempionatining   Oliy   ligasi   ishtirokchilari   bilan
ishlaydigan   zamonaviy   murabbiylarning   fikrlarini   o‘rganish   uchun   anketadan
foydalanildi.   Anketaning   vazifasi   voleybolda   sportchilarning   o‘yin   faoliyatini
boshqarish  va  mashg‘ulotlar   jarayonini   tashkil   etish  xususiyatlarini   o‘rganish  edi.
Shu munosabat  bilan, o‘quv jarayonini qurish va o‘yin faoliyatini boshqarishning
o‘ziga   xos   xususiyatlarini   batafsilroq   ochib   berishga   imkon   beradigan   besh   ballli
tizim   bo‘yicha   respondentlarga   berilgan   javoblar,   savollarni   o‘z   ichiga   olgan
anketa ishlab chiqildi.
Pedagogik nazorat.
O‘rganish   jarayonida   ikki   yo‘nalishda   pedagogik   kuzatishlar   olib   borildi.
Birinchi   yo‘nalish   o‘quv   jarayonining   yillik   sikli   davomidagi   o‘quv   jarayonini
tahlil   qilishni   o‘z   ichiga   oldi.   Ikkinchi   yo‘nalish   o‘yinchilarning   o‘yindagi   xatti-
harakatlarini,   shuningdek,   malakali   voleybolchilarning   o‘yin   faoliyati   jarayonida
46 texnik-taktik   harakatlarining   statistik   ko‘rsatkichlarini   o‘rganishga   bag‘ishlangan.
Oliy   liganing   ishtirokchisi   Uzbektelkom   jamoasi   mashg‘ulotlar   jarayoniga
pedagogik   nazorat   olib   borildi.   Kuzatishlar   o‘tkazish   jarayonida   sportchilarning
o‘yin   faolligini   tahlil   qilish   bilvosita   va   yopiq   xarakterga   ega   edi .   Voleybol
bo‘yicha   malakali   jamoalarning   mashg‘ulotlar   faoliyatini   tahlil   qilish   natijasida
quyidagi ko‘rsatkichlar qayd etildi: 
- o‘quv topshiriqlarini intizomli bajarish; 
- har xil o‘quv topshiriqlarini bajarishga yuqori ishtiyoq;  
- murabbiy va hamkorlarga hurmat; 
- murabbiy tomonidan mulohazalar va ko‘rsatmalarning tanqidiy tahlili;  
- o‘quv topshiriqlarini bajarish natijasida xatolarni tuzatish istagi;  
- o‘yinchilar o‘rtasida jamoada ijobiy psixologik muhut; 
- o‘quv topshirig‘ini bajarish jarayonida sheriklarni qo‘llab-quvvatlash;  
- mashg‘ulot ishini bajarishda ijobiy his-tuyg‘ular;  
- mashqlarni bajarish yuzasidan doimiy fikr almashish.  
O‘yin   faoliyatini   pedagogik   kuzatish   jarayonida   quyidagi   sub'ektiv
ko‘rsatkichlar baholandi;
- muayyan o‘yin vaziyati jarayonida optimal yechimni topish qobiliyati;  
- qiyin o‘yin sharoitida yetakchilik qobiliyatining namoyon bo‘lishi;  
- o‘yinchilar o‘rtasida jamoada ijobiy psixologik muhut;  
- o‘yin harakatlari jarayonida hissiy barqarorlik;  
- qiyin o‘yin sharoitida hamkorlarni qo‘llab-quvvatlash;  
- voleybolchilarning fikrlashi;  
- o‘yin davomida og‘zaki muloqot. 
Malakali   voleybolchilarning   texnik-taktik   tayyorgarligini   pedagogik
kuzatishlar   rasmiy   o‘yinlarning   videoyozuvlari   yordamida   amalga   oshirildi   va
tahlildan o‘tkazildi. Xususan, quyidagi ko‘rsatkichlar tahlil qilindi:
- o‘yinning yakuniy natijasi; 
- qo‘lga kiritilgan ochkolar soni; 
- to‘pni qabul qilish soni, xatolar, ijobiy va mukammal qabul qilish ; 
47 -   hujumlar   soni,   hujumdagi   xatolar,   to‘siqlangan   hujumlar   soni,   hujumdagi
ochkolar soni, hujumlarning samaradorligi;  
- to‘siqlar soni, nuqtalar va to‘siqdagi xatolar.  
Oliy   ligasining   jami   16   ta   uchrashuvi   tahlil   qilindi.   Malakali
voleybolchilarning   mashg‘ulot   jarayoni   va   o‘yin   faoliyatini   pedagogik   kuzatish
natijalari   o‘yinchilarning   xatti-harakatlari   va   jamoadagi   munosabatlari   haqida
sub'ektiv va ob'ektiv ma’lumotlarni olish, shuningdek, musobaqa paytida, ayniqsa
raqib bilan to‘qnashuvning turli ziddiyatli vaziyatlarida texnik va taktik harakatlar
samaradorligi aniqlash imkonini berdi.
Psix ofiziologik diagnostika. 
Maxsus   ilmiy-metodik   adabiyotlar   tahlili   va   voleybolda   malakali
sportchilarning   o‘yin   faolligi   kuzatuvlari   shuni   ko‘rsatadiki,   yuqori   sport
mahoratiga erishish uchun o‘yinchi yuqori tezlikka    ega bo‘lishi kerak, muvozanat
harakatchanlik asab jarayonlarining funktsional xususiyatlari, shuningdek, kognitiv
aqliy   jarayonlar:   idrok,   diqqat,   xotira,   fikrlash.   Voleybolda   sportchilar   uchun
ma’lum   mashg‘ulotlar   davomida   ularni   maksimal   qiymatlarga   etkazishga   imkon
beradigan qobiliyatlar alohida ahamiyatga ega.
Tadqiqot   davomida   olingan   natijalar   shaxsiy   va   jamoaviy   fazilatlarning
boshlang‘ich   darajasi   va   dinamikasini   aniqlashga   imkon   berdi,   bu   o‘z   navbatida
malakali   voleybolning   mashg‘ulotlari   va   musobaqa   faoliyatini   boshqarish
texnologiyasining samaradorligini baholashga yordam berdi. sportchilarning ruhiy
munosabatlari ko‘rsatkichlari asosida o‘yinchilar.
Pedagogik   eksperiment.   Zamonaviy   sport   tadqiqotlari   nazariyasidagi
pedagogik   usullar,   texnologiyalar,   yondashuvlarning   samaradorligi   pedagogik
eksperiment   yordamida   baholanadi,   uning   elementlari   aniqlovchi   va
shakllantiruvchi qismlardan iborat .
Tadqiqotning   tekshirish   qismi   tadqiqot   maqsadlarini   yuqori   darajadagi
aniqlik   bilan   belgilashga   imkon   beradigan,   shuningdek,   malakali
voleybolchilarning   tayyorgarligining   turli   jihatlarini   baholash   va   keyinchalik
rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qilgan pedagogik tajribani o‘z ichiga olgan.
48 Pedagogik   eksperimentni   aniqlashning   birinchi   bosqichida   hujjatli   ma’lumotlarni
tahlil   qilish   va   so‘roq   qilish   o‘tkazildi,   bu   esa   o‘quv   jarayonini   rejalashtirishning
asosiy   yo‘nalishlarini   aniqlash,   shuningdek,   raqobat   faoliyatini   boshqarish
imkonini   berdi.   Hujjatli   ma’lumotlar   va   anketalarni   tahlil   qilish   tartibi   yuqorida
tavsiflangan.
  Pedagogik   kuzatishlar   malakali   voleybolchilarning   tayyorgarligi   va
musobaqa   faoliyatining   ob'ektiv   va   sub'ektiv   ko‘rsatkichlarini   o‘rganish   imkonini
berdi. 
Aniqlovchi   pedagogik   eksperimentning   uchinchi   bosqichi   psixofiziologik
diagnostika va sportchilarning shaxsiy  va jamoaviy fazilatlarini sinash yordamida
jamoadagi ruhiy jarayonlar va munosabatlarni o‘rganishni o‘z ichiga oladi.
Aniqlovchi   pedagogik   eksperimentning   yakuniy   bosqichi   voleybol
jamoasidagi   ruhiy   jarayonlar   va   munosabatlar   o‘rtasidagi   bog‘liqlikni   va
sportchilarning   o‘yin   faoliyati   samaradorligini   o‘rganish   bo‘lib,   uning   natijalari
eksperimental psixologik eksperimentning asosiy qoidalarini ishlab chiqish uchun
asos   bo‘ldi.   Formativ   eksperiment   sport   jamoasida   ruhiy   jarayonlar   va
munosabatlarning   rivojlanish   ko‘rsatkichlari   dinamikasi   asosida   malakali
voleybolchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyatining tuzilishi va mazmuni
samaradorligini   baholash   maqsadida   o‘tkazildi.   Dastlabki   izlanishlar   natijasida
O‘zbekiston   chempionati   oliy   ligasining   rasmiy   o‘yinlarida   ishtirok   etuvchi
“Uztelekom”   (Samarqand   shahri)   erkaklar   voleybol   klubi   vakili   (n=12)   malakali
voleybolchilar   va   OTMK   orasidan   ikki   guruh   tuzildi.   eksperimental   texnologiya
samaradorligini   baholash   uchun   sportchilarning   bir-biridan   farq   qilmagan
tayyorgarlik   darajasiga   ko‘ra,   tadqiqotning   shakllantiruvchi   qismi   boshlanishidan
oldin ikkita guruh tuzildi:   nazorat (NG, n=12 kishi) va eksperimental (TG) , n=12
kishi).   Nazorat   guruhida   Oliy   liganing   O‘zbekiston   chempionatida   ishtirok
etayotgan   OTMK   sportchilari,   Tajriba   guruhda   esa   "   Uztelekom   "   (Samarqand
shahri) jamoasi ishtirok etdi.
Har   ikki   jamoada   mashg‘ulot   jarayonini   tashkil   etish   oliy   sport   mahorati
guruhlari   uchun   namunaviy   o‘quv   dasturiga   muvofiq   yillik   mashg‘ulotlar   siklida
49 har   xil   turdagi   mashg‘ulotlarni   uzoq   muddatli   rejalashtirish   asosida   amalga
oshirildi.   Mashg‘ulotlar   va   musobaqa   tadbirlarini   boshqarish   erkaklar   jamoalari
o‘rtasidagi   muntazam   O‘zbekiston   chempionati   davomida   amalga   oshirildi,   bu
erda murabbiy o‘yin qoidalari va o‘yinning statistik natijalari bilan belgilanadigan
ruxsat   etilgan   vositalardan   foydalangan   holda   o‘yin   harakatlariga   tuzatishlar
kiritdi.  
Eksperimental   guruhning   malakali   voleybolchilarni   tayyorlashni
boshqarishni ishlab chiqish va asoslashning o‘ziga xos xususiyati shundaki, yillik
o‘quv   siklining   davrlari   va   bosqichlarini   joriy   rejalashtirishda   jamoadagi   ruhiy
jarayonlar   va   munosabatlar   ko‘rsatkichlari   tahlili   kiritilgan.   sportchilarning
mashg‘ulotlar   va   musobaqalar   jarayonida   xatti-harakatlarini   samarali   tartibga
solish   imkonini   berdi.   Mashg‘ulotlar   va   o‘yin   faoliyati   jarayonida   o‘yinchilar   va
jamoaning   ruhiy   holati   to‘g‘risida   olingan   ma’lumotlar   mashg‘ulot   jarayonini
tezkor   rejalashtirishni   yuqori   samaradorlik   bilan   tuzatishga   va   o‘yinchining
musobaqa   faoliyatidagi   xatti-harakatlarini   boshqarishga   yangi   yondashuvlarni
ishlab   chiqishga   imkon   berdi.   Pedagogik   eksperimentning   yakuniy   bosqichi
malakali   voleybolchilarning   yillik   mashg‘ulotlar   siklidagi   texnik,   sportchilarning
mashg‘ulotlari   va   musobaqa   faoliyati   taktik   va   ruhiy   tayyorgarligi   ko‘rsatkichlari
dinamikasini   o‘rganish   bo‘lib,   bu   taklif   etilayotgan   tuzilma   va   tarkibning
samaradorligini   baholash   imkonini   beradi.   Tadqiqotlar   natijasida   malakali
voleybolchilarning   mashg‘ulot   va   musobaqa   faoliyatini   samarali   boshqarish
bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi.
Matematik statistika usullari.
Tadqiqot   davomida   olingan   raqamli   material   shaxsiy   kompyuterda
matematik   statistika   usullaridan   foydalangan   holda   qayta   ishlandi.   Buning   uchun
dasturining   standart   matematik   paketidan   foydalanildi.   Bu   quyidagilarni   aniqlash
imkonini beradi:   o‘rtacha qiymat;   standart og‘ish;   namunaviy o‘rtacha xato.
2.2. Tadqiqotni tashkil etish.
Tadqiqotlar   2020   yildan   2022   yilgacha   ikki   yil   davomida   o‘tkazildi .
Jamoalari   O‘zbekiston   chempionati   Oliy   ligasida   ishtirok   etayotgan   malakali
50 voleybolchilar   sinovdan   o‘tkazildi.   Tadqiqot   ketma-ket   to‘rt   bosqichni   o‘z   ichiga
oldi.
Birinchi   bosqichda   (2020   yil   yanvar   –   2020   yil   dekabr)   malakali
voleybolchilarning   mashg‘ulotlar   jarayonini   tashkil   etish   va   o‘yin   faoliyatini
boshqarish   muammosi   bo‘yicha   ilmiy-metodik   adabiyotlar   tahlili   o‘tkazildi,
o‘rganilayotgan   masalaning   dolzarbligi   va   bu   boradagi   ilmiy   qarama-qarshiliklar
aniqlandi.   Tadqiqot   muammosi,   maqsadi,   gipotezasi,   ob'ekti,   predmeti,
o‘rganishning   vazifalari,   metodologik   bazasi,   o‘rganishning   rejalashtirilgan
bosqichlari shakllantirildi.
Ikkinchi   bosqich   (2021-yil   yanvardan   –   2021-yil   dekabr)   malakali
voleybolchilarning   mashg ulotlar   jarayonini   rejalashtirish   va   o yin   detallariniʻ ʻ
boshqarish   muammosi   bo yicha   hujjatli   ma lumotlar   tahlili   va   so rovdan   iborat
ʻ ʼ ʻ
bo ldi. Bu bosqichda o‘yin mavsumida pedagogik kuzatishlar yordamida malakali	
ʻ
voleybolchilarning   texnik-taktik   harakatlarining   miqdoriy   va   sifat   ko‘rsatkichlari
baholandi.   Bosqichning   vazifalari   mashg‘ulot   va   musobaqa   faoliyati   jarayonida
sportchilarning  ruhiy  jarayonlarini,  shaxsiy  va  jamoaviy  fazilatlarini, shuningdek,
rasmiy musobaqalar jarayonida o‘yin faoliyati samaradorligiga ta’sirini o‘rganishni
o‘z ichiga oladi. Tadqiqotning ikkinchi bosqichining yakuniy elementi o‘yinchilar
o‘rtasidagi  ruhiy jarayonlar  va jamoaviy munosabatlarning rivojlanish  dinamikasi
asosida   malakali   voleybolchilarning   mashg‘ulotlari   va   musobaqa   faoliyatining
eksperimental tuzilishi va mazmunini ishlab chiqish edi.
Uchinchi bosqich   malakali voleybolchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa
faoliyatining eksperimental tuzilmasi va mazmuni samaradorligini jamoadagi ruhiy
jarayonlar   va   munosabatlar   dinamikasidan   kelib   chiqib   baholashga   bag‘ishlandi.
"Uztelekom" (Samarqand shahri) va OTMK erkaklar voleybol klubi o‘yinchilari –
ishtirok   etadigan   jamoalari.   Pedagogik   eksperimentning   shakllantiruvchi   qismini
o‘tkazish tartibi avval ishda bayon etilgan
3-bob Voleybol jamoasidagi ruhiy jarayonlar va munosabatlarning
sportchilarning o‘yin faoliyati samaradorligi bilan o‘zaro bog‘liqligi
51 3.1 Voleybolda  bo‘yicha  sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa
jarayonlarini tashkil etish xususiyatlari
Malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqalash jarayoni sportchilarni
uzoq   muddatli   tayyorlashning   ajralmas   qismi   hisoblanadi.   Malakali
voleybolchilarni   tayyorlash   jarayonini   tashkil   etish   butun   o‘yin   mavsumida
ko‘rsatilgan   sport   natijalari   bilan   belgilanadi.   O‘z   navbatida,   musobaqa
faoliyatining   samaradorligi   individual   o‘yinchi   va   butun   jamoa   tomonidan   o‘yin
faoliyati   jarayonida   ko‘rsatilayotgan   joriy   natijalar   bilan   belgilanadi.   Malakali
voleybolchilarni   tayyorlash   nazariyasi   va   metodikasi   sohasidagi   yetakchi
mutaxassislarning   tajribasi   tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   o‘quv-mashg‘ulot   jarayonini
tashkil   etish   va   raqobat   faolligini   zamonaviy   talablarga   baho   bermasdan   turib,
samarali   bo‘lmaydi.   O‘yinning   o‘zi   belgilaydigan   doimiy   o‘zgaruvchan
sharoitlarni  hisobga  olgan holda, bu jarayon bo‘yicha murabbiylarning fikrlari  va
individual   o‘yinchilar   va   jamoalarning   sport   mahoratini   rivojlantirish
tendentsiyalari.   Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   va   musobaqa   faoliyatini
boshqarishning   zamonaviy   qonuniyatlarini   aniqlash   maqsadida   anketa   shaklida
murabbiylar   o‘rtasida   sotsiologik   so‘rov   o‘tkazildi.   Anketada   savol   va   bir   nechta
javoblar   mavjud.   Respondent   ma’lum   bir   javob   variantini   besh   balli   tizimda
baholashi   kerak   edi.   Ball   qanchalik   baland   bo‘lsa,   har   bir   respondent   uchun
javobning qiymati shunchalik muhim bo‘ladi.
Tadqiqot natijalarini tahlil qilish shuni aniqlashga imkon berdiki, eng yuqori
ko‘rsatkich (5 ball) so‘ralgan murabbiylarning 64,3 foizi malakali voleybolchilarni
tayyorlash jarayonini rejalashtirish zarurligini bildirgan. Murabbiylar ulushi ancha
yuqori – 15,2 foiz, ular mashg‘ulotlar jarayonini rejalashtirishga yetarlicha e’tibor
bermaydilar.   Shuni   ham   ta’kidlash   kerakki,   maksimal   shkala   (5   ball)   bo‘yicha
zamonaviy murabbiylarning atigi 29,0 foizi uzoq muddatli rejalashtirishni amalga
oshiradi.   Olingan   natijalar   shuni   ko‘rsatadiki,   ko‘pchilik   sport   murabbiylari
malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   jarayonini   tashkil   etishda   ko‘proq   o‘z
tajribalariga tayanadilar, chunki suhbatda qatnashgan mutaxassislarning aksariyati
voleybolchi   sifatida   ancha   yuqori   sport   natijalarini   ko‘rsatdi.   Bunday   amaliy
52 tajriba,   mutaxassislarning   shubhasiz   ustunligidir,   ammo   zamonaviy   murabbiy
"Men   qanday   tayyorgarlik   ko‘rgan   bo‘lsam,   shunday   mashq   qilaman"   tamoyiliga
amal   qilmasligi   kerak.   Aniqlanishicha,   malakali   voleybolchilarning   yuqori   sport
mahoratiga   erishishda   tayyorgarlik,   musobaqa   va   o‘tish   davrining   ahamiyati
haqidagi savolga javob berishda murabbiylarning 73,8 foizi maksimal ball (5 ball)
bergan.   Tayyorgarlik   bosqichlari   bilan   bog‘liq   savolga   javobda   shunga   o‘xshash
mashq   qayd   etilgan.   Ma’lum   bo‘lishicha,   zamonaviy   murabbiylarning   67,9   foizi
(maksimal   bahosi   5   ball)   malakali   voleybolchilarning   sport   mahoratini   oshirish
uchun   mashg‘ulotlarning   barcha   bosqichlari   –   umumiy   tayyorgarlik,   maxsus
tayyorgarlik,   musobaqa   oldi,   musobaqa   va   tiklanish   bosqichlariga   e’tibor
qaratmoqda.
Tadqiqotlar   shuni   aniqlashga   imkon   berdiki,   besh   ballik   shkala   bo‘yicha
murabbiylarning 46,6 va 40,1 foizi o‘z faoliyatida malakali voleybolchilarni o‘yin
va   musobaqaga   tayyorlashga   e’tibor   qaratadi.   Bu   tendentsiya   har   doim   ham
malakali voleybolchilarni tayyorlash haqiqatiga mos kelmaydi, ular 18-20 yoshda
texnik   texnika   va   taktik   harakatlarni   yaxshi   bilishi,   jismonan   baquvvat   bo‘lishi
kerak.   Mashg`ulot   jarayoni   va   o`yin   faoliyatining   kuchayib   borishi   munosabati
bilan psixologik tayyorgarlikning ahamiyati sezilarli darajada oshdi, buni voleybol
nazariyasi   va   metodikasi   sohasidagi   mutaxassislarning   natijalari   tasdiqlaydi.
Tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatdiki,   zamonaviy   mutaxassislar   -   50,6%   (5   balli   tizimda)
3-1   sxema   bo‘yicha   malakali   voleybolchilarning   o‘quv   mikrosikllarini   tashkil
qilishni   afzal   ko‘rishadi.   Ta’kidlash   joizki,   mashg‘ulotlar   va   dam   olish   kunlarini
umuman   rejalashtirmaydigan   mutaxassislarning   ulushi   ancha   yuqori   (14,7%).
Murabbiylarning   aksariyati   –   48,9   foizi   mashg‘ulotlar   jarayonini   tashkil   etishda
malakali   voleybolchilarning   sport   mahoratini   oshirish   imkonini   beruvchi   o‘quv-
mashg‘ulot   mikrosikllarini   qo‘llash   zarur,   deb   hisoblaydi.   Olingan   natijalar   shuni
ko‘rsatadiki, bu yondashuv faqat sportchilar oz miqdordagi o‘yin amaliyotiga ega
bo‘lganda,   musobaqalar   taqvimi   juda   band   bo‘lgan   hollarda,   mashg‘ulot
mikrotsikllarini doimiy ravishda o‘zgartirishni talab qiladi.
53 Respondentlarning javoblarini hisobga olgan holda shuni ta’kidlash kerakki,
mutaxassislarning   aksariyati   -   37,7%   -   ba’zan   o‘quv   mikrosiklida   joriy
rejalashtirishni amalga oshiradilar va 28,4% - "Yo‘q" javobni berishadi. (1-jadval).
Shuni   ta’kidlash   kerakki,   murabbiylarning   atigi   12,6   foizi   mashg‘ulot
mikrosiklida har doim joriy rejalashtirishni amalga oshiradi va 5,5 foizi buni hech
qachon amalga oshirmaydi. 1-jadval. 
1-jadval - Malakali voleybolchilarning o‘quv mikrosikllarini tashkil etish
xususiyatlari to‘g‘risida ankita so‘rovnoma  (maksimal ball 5 ball)
Savollar
Har
doim Hech
qachon Ba’zan "Ha"
"Yo‘q"
O‘quv mikrosiklidagi joriy
rejalashtirish 12,6% 5,5%
35,7% 17,8% 28,4%
O‘quv vositalarini
mashg‘ulot turi va
bosqichini hisobga olgan
holda mikrotsikllarda
taqsimlash   16,2% 10,5% 18,6% 29,9% 24,8%
Sportchilar va jamoaning
hozirgi holatini hisobga
olgan holda mikrotsikllarda
o‘quv mashg‘ulotarini
taqsimlashni tartibga solish 11,4% 17,0% 23,6% 15,2% 32,8%
Mashg‘ulot jarayonini
rejalashtirishda malakali
sportchilar va jamoalarning
ruhiy holatini tahlil qilish 7,0% 17,7% 35,7% 14,7% 24,9%
So‘rovda   qatnashgan   murabbiylarning   10,5   foizi   malakali   voleybolchilarni
tayyorlash   turi   va   bosqichini   hisobga   olgan   holda   hech   qachon   mikrotsikllarda
54 mashg‘ulotlarini   taqsimlamasligi   juda   xarakterlidir.   Aniqlanishicha,
respondentlarning   juda   katta   qismi   -   23,6%   ba’zan   sportchilar   va   jamoaning
hozirgi holatini hisobga olgan holda mikrotsikllarda mashg‘ulot vositalarini to‘g‘ri
va  oqilona  taqsimlaydi,  32,8%   esa   "Ha"dan   ko‘ra  ko‘proq  "Yo‘q"  deb  ta’kidladi.
Malakali voleybolchilar bilan ishlaydigan zamonaviy mutaxassislarning atigi 11,4
foizi sportchilar va jamoaning hozirgi holatini hisobga olgan holda mikrotsikllarda
mashg‘ulot vositalarini  to‘g‘ri taqsimlaydi .
Tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatdiki,   murabbiylarning   35,7   foizi   mashg‘ulot
jarayonini   rejalashtirishda   ba’zan   malakali   sportchilar   va   jamoalarning   ruhiy
holatini tahlil qiladi, 24,9 foizi esa "Yo‘q"  javobni berishadi.  (1-jadval).
Mashg‘ulotlar   jarayonini   rejalashtirishda   malakali   sportchilar   va
jamoalarning ruhiy holatini hech qachon tahlil qilmaydigan murabbiylarning ancha
yuqori foizi (17,7%).
Olingan   natijalar   shuni   ko‘rsatadiki,   malakali   voleybolchilarni   tayyorlash
jarayonini   tashkil   etishda   zamonaviy   murabbiylar   ko‘proq   o‘z   tajribalariga
tayanadilar   va   ko‘pincha   turli   mutaxassislarning   hozirgi   ilmiy-uslubiy
ishlanmalarini   e'tiborsiz   qoldiradilar.   Malakali   voleybolchilar   bilan   ishlayotgan
murabbiylar   o‘rtasida   o‘tkazilgan   sotsiologik   so‘rov   shuni   ko‘rsatdiki,   ko‘pchilik
mutaxassislar uchun – 67,3% musobaqa faolligi 6 oydan ortiq davom etadi, bu esa
sportchilarning   jismoniy   texnik-taktik,   psixologik   va   o‘yinga   tayyorgarligiga
yuqori talablar qo‘yadi.
Mutaxassislarning fikrlarini tahlil qilish shuni aniqlashga imkon berdi o‘yin
faoliyati   jarayonida   yuqori   sport   natijalariga   erishishni   belgilovchi   o‘yinchilar   va
jamoa uchun eng muhim ruhiy ko‘rsatkichlar: o‘zaro tushunish. - 23,6%, diqqat -
18,9%   va   hissiy   barqarorlik   -   15,8%.   Mutaxassislarning   ta’kidlashicha,   o‘yin
faoliyati   jarayonida   malakali   voleybolchilar   yuqori   fikrlashni   namoyish   etishlari,
shuningdek, jamoada konstruktiv muloqotni saqlab turishlari kerak.
Malakali   voleybolchilarning   o‘yin   faoliyatini   boshqarish   tahlili   shuni
ko‘rsatdiki,   zamonaviy   murabbiylar   ko‘p   hollarda   -   mos   ravishda   "Yo‘q"   va
55 "Ba’zan"   ga   qaraganda   26,9   va   24,6   foizga   ko‘proq   "Ha"   deb   aytishadi.   Sport
mashg‘ulotlarini rejalashtirish jarayonini optimallashtirish va takomillashtirish .
2-jadval   -   Malakali   voleybolchilarning   musobaqa   faolligini   nazorat
qilish elementlari (maksimal ball 5 ball)
Savollar Har
doim Hech
qachon Ba’zan "Ha" "Yo‘q"
Tayyorgarlik
jarayonini
rejalashtirishda
jamoalarning
musobaqalardagi
faoliyatini   tahlil
qilish 19,7
%  12,6% 24,6% 26,9% 16,2% 
Ko‘rsatkichlarni
nazorat qilish
malakali
voleybolchilarning
musobaqa   faoliyati
jarayonida   texnik
va   taktik
tayyorgarligi 24,1
%  10,3% 16,9% 34,5% 14,2% 
O‘yin   oldidan
ko‘rsatmalar  berish 14,2
%  8,3% 33,0% 19,5% 25,0% 
O‘yin   davomida
taym-aut   va
almashtirishlarnin
g   maqsadga
muvofiqligi 30,2
%  1,8% 14,8% 43,9% 9,3% 
Taym-aut   yoki
almashtirish 10,6% 16,5% 38,4% 6,4% 28,1% 
56 vaqtida   individual
o‘yinchilarning
o‘yin   harakatlarini
texnik   va   taktik
harakatlarning
samaradorligi   va
samaradorligini
hisobga   olgan
holda tuzatish.
O‘yinchi   yoki
jamoaning   o‘yin
harakatlarini   ruhiy
holatiga   qarab
tuzatish 7,0% 18,9% 27,3%  12,0% 34,8% 
Murabbiylarning   12,6   foizi   rasmiy   musobaqalardagi   o‘yin   faoliyati
davomida   jamoaning   o‘yinini   hech   qachon   tahlil   qilmasligi   juda   xarakterlidir.
Aniqlanishicha,   yetarlicha   ko‘p   mutaxassislar   24,1   foiz   malakali
voleybolchilarning   rasmiy   musobaqalarning   o‘yin   faoliyati   jarayonida   texnik-
taktik tayyorgarligi ko‘rsatkichlarini nazorat qiladi. Bunga shuni qo‘shimcha qilish
kerakki,   malakali   voleybolchilarning   o‘yin   faoliyati   jarayonida   texnik   va   taktik
tayyorgarligi   ko‘rsatkichlarini   "Hech   qachon"   yoki   "Ba’zan"   nazorat   qiladigan
mutaxassislar ulushi ancha yuqori - mos ravishda 10,3 va 16,9%.
2-jadval tahlili natijalari shuni ko‘rsatdiki, "Ba’zan" mutaxassislarining 33,0
foizi   o‘yin   oldidan   o‘rnatishni   amalga   oshiradilar,   25,0   foizi   ushbu   hodisani
e'tiborsiz qoldirishdan ko‘ra tez-tez amalga oshiradilar.   Xarakterli jihati shundaki,
8,3% murabbiylar hech qachon o‘yin oldidan ko‘rsatmalar bermaydilar.
Murabbiylarning mutlaq ko‘pchiligi - 30,2 foizi o‘yin davomida taym-aut va
almashtirishlar zarurligini ta’kidlaydi, 43,9 foizi buni rasmiy musobaqalarda o‘yin
faoliyatini   boshqarish   vositasi   sifatida   ishlatmaslikdan   ko‘ra   yaxshiroq   deb
57 hisoblaydi.   Biroq, murabbiylarning 14,8 foizi ba’zida o‘yin davomida taym-aut va
almashtirishga murojaat qilishlari mumkin deb hisoblaydi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy murabbiylarning 38,4 foizi ba’zan
texnik   va   taktik   harakatlarning   samaradorligi   va   samaradorligini   hisobga   olgan
holda   taym-aut   yoki   almashtirish   vaqtida   individual   o‘yinchilarning   o‘yin
harakatlarini moslashtirishga murojaat qiladi. Mutaxassislarning ulushi juda yuqori
- 16,5%, buni noo‘rin deb hisoblaganligi  juda xarakterlidir. Shuni  ham ta’kidlash
kerakki,   mutaxassislarning   aksariyati   (34,8%   va   27,3%)   o‘yinchi   yoki   jamoaning
o‘yin   harakatlarini   ruhiy   holatiga   qarab   to‘g‘rilaydi   va   "Ba’zan"   o‘z   ishlarida
ushbu   metodik   usuldan   foydalanadi.   Shuni   alohida   ta’kidlash   kerakki,   malakali
voleybolchilar   bilan   ishlaydigan   juda   ko‘p   sonli   murabbiylar   o‘yin   faoliyati
jarayonida   o‘yinchi   yoki   jamoaning  ruhiy  holatiga   qarab  o‘yin  harakatlarini   hech
qachon tuzatmaydi.
Maxsus   ilmiy-metodik   adabiyotlar   ma’lumotlarini   tahlil   qilish   shuni
ko‘rsatdiki,   mashg‘ulotlar   va   musobaqa   faoliyatini   boshqarish   sportchi   va   butun
jamoaning   holatini   aks   ettiruvchi   ob'ektiv   mezonlar   asosida   amalga   oshirilishi
kerak.   O‘z   tadqiqotlari   shuni   ko‘rsatdiki,   zamonaviy   murabbiylar   malakali
voleybolchilarning yuqori sport mahoratini oshirish va erishish uchun mashg‘ulot
jarayonining   o‘ziga   xosligini   va   o‘yin   faolligini   tavsiflovchi   informatsion
ko‘rsatkichlarni tahlil qilishga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lishadi.
Shunday   qilib,   sotsiologik   so‘rov   shuni   ko‘rsatdiki,   hozirgi   vaqtda
jamoadagi   ruhiy   jarayonlar   va   munosabatlarni   tahlil   qilish   asosida   malakali
voleybolchilarni   tayyorlash   va  musobaqa   faoliyati   uchun  eksperimental   tuzilmani
ishlab   chiqish   zarurati   mavjud.   Ushbu   masalani   hal   etish   voleybol   nazariyasi   va
amaliyotini   yangi   ma’lumotlar   bilan   sezilarli   darajada   to‘ldiradi,   bu   esa   malakali
sportchilarni uzoq muddatli tayyorlash sifatini oshirish imkonini beradi.
3.2 Har xil malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyatini baholash
Malakali   voleybol   jamoalarining   o‘yin   faoliyati   bitta   o‘yinda   yakuniy
natijaga erishishni aniqlaydigan turli xil texnik va taktik  usullardan  foydalanishdan
58 iborat. Voleybolda musobaqa o‘yinni tugatishning oltita variantini o‘z ichiga oladi.
Jamoalar o‘yinda 3:0, 3:1 va 3:2 hisoblarida g‘alaba qozonish, shuningdek, 0:3, 1:3
va 2:3 hisoblarida mag‘lubiyatga uchragan holda g‘olib bo‘lishlari mumkin.
Aniqlanishicha,   butun   o‘yin   mavsumi   davomida   o‘rganishda   ishtirok
etayotgan   malakali   voleybol   jamoalari   turli   xil   ijobiy   va   salbiy   natijalarni
ko‘rsatishadi.   Ta’kidlash   joizki,   o‘yin   mavsumida   malakali   voleybol   jamoalari
o‘yinning yakuniy natijalarini teng taqsimlaydilar.
8-rasmdagi   ma’lumotlar   tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   Oliy   liganing
Uzbektelekom   va   OTMK   voleybol   jamoalari   o‘yin   mavsumida   ko‘pincha   0:3   –
21,7%   hisobida   mag‘lub   bo‘lishadi.
8-rasm   -   Yillik   o‘quv   siklining   musobaqa   davrida   malakali
voleybolchilar o‘ynagan o‘yinlarining yakuniy natijalari ko‘rsatkichlari
Pedagogik   kuzatishlar   natijalari   shuni   ko‘rsatdiki,   voleybol   jamoalari
o‘tkazilgan barcha o‘yinlarning 18,8 foizida 3:0 hisobida g‘alaba qozongan va 1:3
hisobida mag‘lub bo‘lgan (8-rasm). Qayd etish joizki, saralangan jamoalar barcha
o‘yinlarning 14,4 foizida 2:3 hisobida mag‘lub bo‘lishadi, shuningdek, 3:1 va 3:2
hisobida zafar quchmoqda – mos ravishda 12,5 va 13,8 foiz.
59 Olingan  natijalar   o‘yin  mavsumida   Oliy  liganing   Uzbektelekom  va  OTMK
voleybol   jamoalarida   o‘yinda   ijobiy   natijaga   erishishni   ta’minlovchi   barqaror
tendentsiya yo‘qligini  aytishga imkon beradi. Shu munosabat  bilan, taxmin qilish
mumkinki, rasmiy o‘yinlardagi sezilarli xilma-xil natijalar, bir tomondan, ma’lum
bir   ligada   o‘ynaydigan   yetarlicha   kuchli   raqiblar   bilan   bog‘liq   bo‘lsa,   boshqa
tomondan,   jamoaning   o‘yin   faoliyatini   boshqarish   emas   har   doim   zamonaviy
pedagogik va psixologik texnologiyalardan foydalanish variantida ta’minlanadi.
Malakali   voleybol   jamoalarining   o‘yin   faoliyatining   o‘ziga   xos
xususiyatlarini  batafsilroq tushunish uchun muntazam  chempionatda ham, finalda
ham   g‘alaba   qozongan   va   mag‘lub   bo‘lgan   o‘yinda   qo‘lga   kiritilgan   ochkolar
sonini   o‘rganishga   qaratilgan   tadqiqotlar   o‘tkazildi.   5-jadvaldagi   ma’lumotlar
tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   jamoalar   musobaqaning   birinchi   bosqichida   g‘alaba
qozongan   o‘yinda   eng  kam   ochko   to‘plashgan   -   75,1  ±   4,3   ball   va   mag‘lubiyat   -
71,2 ± 7,8 ball, va ko‘rib chiqilayotgan ko‘rsatkichlar sezilarli farqlarga ega emas
(p >0,05).
5-jadval - Bir yillik o‘quv siklining raqobat davrida malakali voleybolchilar
o‘rtasidagi o‘yinda qo‘lga kiritilgan ochkolar soni (n = 68 o‘yin)
Musobaqa
davri O‘yin natijasi t p
G‘alaba Mag‘lubiyat
Birinchi t ur            75,1±4,3  71,2±7,8  1,72  >0,05
Ikkinchi tur,           81,2±5,0  70,3±8,1 2,17  <0,05
Pley-off,          83,0±5,4  69,2±7,6    2,22 <0,05
Yakuniy
o ‘yinlar,           80,4±5,2  71,9±7,9      2,18  <0,05
60 Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, malakali jamoalar pley-off o‘yinlarida g‘alaba
qozongan   o‘yinda   eng   ko‘p   ochko   to‘plashadi   -   83,0   ±   5,4   ball,   bu   ko‘rsatkich
yo‘qotilgan o‘yinda ko‘rsatilgan natijalardan sezilarli darajada oshadi - 69,2 ± 7,6
ball   (p<0,05).   Xarakterli   jihati   shundaki,   ikkinchi   davra   va   final   o‘yinlarining
g‘alabali   o‘yinlarida   qo‘lga   kiritilgan   ochkolar   ko‘rsatkichi   mag‘lubiyatga
uchragan   o‘yinlar   ko‘rsatkichlaridan   sezilarli   darajada   oshib   ketdi   (p<0,05;   5-
jadval).
Jadval ma’lumotlarini sarhisob qilar ekanmiz, shuni aytish kerakki, pley-off
va   final   o‘yinlarida   malakali   voleybolchilar   tayyorgarlikning   barcha   jihatlari,
jumladan,   texnik,   taktik   va   psixologik   jihatlarni   safarbar   qilish   hisobiga   g‘alabali
o‘yinda ko‘proq ochko olishadi.
Oldingi tadqiqotlar voleybol musobaqasining yakuniy natijasi ko‘p jihatdan
xizmat ko‘rsatish, to‘pni qabul qilish, hujum qilish va to‘siq quyishning miqdoriy
va sifat xususiyatlariga bog‘liqligini ko‘rsatdi.
6-jadvaldagi   ma’lumotlar   tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   g‘alaba   qozongan
o‘yinda   Oliy   liganing   Uzbektelekom   va   OTMK   malakali   voleybol   jamoalari
mag‘lubiyatga uchragan o‘yinga qaraganda sezilarli darajada ko‘proq - 106,7 ± 6,9
- 94,2 ±   9,2 (p< 0,05) .
6 -jadval   -   malakali   voleybolchilar   o‘rtasida   bir   yillik   o‘quv   siklining
musobaqa   davridagi   rasmiy   o‘yinda   to‘pni   o‘yinga   kiritishning   miqdoriy   va
sifat ko‘rsatkichlari (n = 16 o‘yin)
Miqdoriy-sifat
ko‘rsatkichlari O‘yin natijasi t p
G‘alaba Mag‘lubiyat
To‘p kiritishlar
soni 106,7±6,9 94,2±9,2 2,20 <0,05
Muvaffaqiyatli
kiritilgan to‘pni
o‘yinga
kiritishlar soni 8,7±0,3 3,6±0,4 2,17 <0,05
61 Xatolar soni 18,6±0,8 25,9±2,3 2,16 <0,05
Malakali   voleybol   jamoalarining   o‘yin   faoliyatining   pedagogik   kuzatuvlari
shuni   aniqlashga   imkon   berdiki,   g‘alabali   o‘yin   jarayonida   o‘yinchilar   to‘pni
o‘yinga kiritishda sezilarli darajada ko‘p ochko olishadi - 8,7 ± 0,3, mag‘lubiyatga
uchragan   o‘yinga   qaraganda   -   3,6   ±   0,4,   shuningdek,   kamroq   xatolar   -   mos
ravishda sezilarli darajada foyda keltiradi. 18,6±0,8 va 25,9±2,3 (p<0,05; 6-jadval).
To‘pni   qabul   qilishning   miqdoriy   va   sifat   ko‘rsatkichlari   jamoaning
himoyada   qanchalik   samarali   o‘ynashini   va   raqibni   o‘yinga   kiritgan   to‘pni
qanchalik   yaxshi   qabul   qilishini   ko‘rsatadi.   To‘pni   qabul   qilishning   yuqori
samaradorligi   o‘yin   harakatlari   va   hujumdagi   sportchilarning   o‘zaro   ta’sirini
tashkil qilish imkonini beradi.
Tadqiqot   natijalarini   tahlil   qilish   shuni   ko‘rsatdiki,   g‘alaba   qozongan   va
mag‘lub   bo‘lgan   o‘yinda   to‘pni   qabul   qilishnsoni   sezilarli   farqlarga   ega   emas.
84,7±6,7 va 86,9±10,2 (p>0,05; 7-jadval).
7-jadval   -   Bir   yillik   o‘quv   siklining   musobaqa   davrida   malakali
voleybolchilar o‘rtasidagi rasmiy o‘yinda to‘pni qabul qilishning miqdoriy va sifat
ko‘rsatkichlari (n = 16 o‘yin)
Miqdoriy-sifat
ko‘rsatkichlari O‘yin natijasi t p
G‘alaba Mag‘lubiyat
To‘pni qabul
qilish, 84,7±6,7 86,9±10,2 1,37 >0,05
Qabul
qilishdagi
xatolar, 8,8±0,4 15,4±1,6 2,19 <0,05
Ijobiy qabul, % 47,9 38,0 −9,9
Ajoyib qabul,
% 29,1 19,4 −9,7
62 Rasmiy   o‘yinlarda   malakali   voleybol   jamoalarining   to‘pni   qabul   qilishda
yo‘l   qo‘ygan   xatolarini   hisobga   olsak,   g‘alaba   qozongan   o‘yinda   -   8,8±0,4,
mag‘lubiyatga   uchragan   o‘yinga   nisbatan   sezilarli   darajada   kam   -   15,4±1,6
(p<0,05;   7-jadval)   .   Qayd   etish   joizki,   g‘alaba   qozongan   o‘yinda   ijobiy   va   a’lo
darajadagi qabul ko‘tarilgan – 47,9 va 29,1 foiz, mag‘lub bo‘lgan o‘yinga nisbatan
mos ravishda – 38,0 va 19,4 foiz.
Hujum   zarbasi   o‘yinning   eng   samarali   texnik   va   taktik   usuli   bo‘lib,   u
voleybol o‘yinida eng ko‘p ochko olish imkonini beradi. Tadqiqot natijalari shuni
ko‘rsatdiki,   voleybol   bo‘yicha   Oliy   liganing   Uzbektelekom   va   OTMK   malakali
jamoalari uchun g‘alabali va mag‘lubiyatli o‘yinda bajarilgan hujum zarbalari soni
sezilarli farq qilmaydi va - 109,4 ± 7,1 va. 103,4 ± 11,7, mos ravishda (p>0,05; 8-
jadval).
8-jadval   -   Bir   yillik   o‘quv   siklining   musobaqa   davrida   malakali
voleybolchilar o‘rtasidagi rasmiy o‘yinda hujumkor zarba berishning miqdoriy va
sifat ko‘rsatkichlari   (n = 16 o‘yin)
Miqdoriy-sifat
ko‘rsatkichlari O‘yin natijasi t p
G‘alaba Mag‘lubiyat
Hujumchilar
soni 109,4±7,1 103,4±11,7 1,40 >0,05
Xatolar . 14,8±0,8 20,2±2,6 2,19 <0,05
To‘siq, so ni 6,3±0,4 12,4±1,5 2,23 <0,05
Samarali
hujumlar,  soni 53,6±3,6 40,3±4,9 2,21 <0,05
Hujum , % 48,9 38,6 −10,3
Malakali   voleybol   jamoalarining   hujum   zarbasini   bajarish   sifatini   tahlil
qilish shuni ko‘rsatdiki, g‘alaba qozongan o‘yinlarda sportchilar sezilarli darajada
kamroq xatoga yo‘l qo‘yib, to‘siqka tushishadi - 14,8±0,8 va 6,3±0,4, shuningdek,
to‘liq   hujumlar   -   53,6±3,6,   mag‘lubiyatga   uchragan   o‘yinlarda   ko‘rsatilgan
63 ko‘rsatkichlar bilan solishtirganda - 20,2±2,6; Mos ravishda 12,4±1,5 va 40,3±4,9
(p<0,05;   8-jadval).   Yana   shuni   ta’kidlash   kerakki,   g‘alaba   qozongan   o‘yinda
hujumlar   samaradorligi   ancha   yuqori   -   48,9%   mag‘lubiyatga   uchragan   o‘yinlarga
qaraganda - 39,6%.
To‘siqlash -  o‘yinning texnik va taktik elementi bo‘lib, jamoa himoyasining
birinchi   shakllanishida   raqibning   hujum   harakatlariga   qarshi   harakat   qilishni
ta’minlaydi.
Pedagogik kuzatishlar natijalarining miqdoriy tahlili shuni aniqlashga imkon
berdiki,   g‘alaba   qozongan   o‘yinda   malakali   voleybol   jamoalari   mag‘lubiyatga
uchragan o‘yinga  qaraganda  52,1  ±  3,8  ko‘p   to‘siq   qo‘ymaydilar-  49,4  ±  6,2 (p>
0,05; 9-jadval).
9-jadval   -   malakali   voleybolchilar   o‘rtasidagi   rasmiy   o‘yinda   to‘pni   to‘sib
qo‘yishning   miqdoriy   va   sifat   ko‘rsatkichlari   bir   yillik   mashg‘ulot   siklining
musobaqa davrida (n = 16 o‘yin)
Miqdoriy-sifat
ko‘rsatkichlari O‘yin natijasi
t p
G‘alaba G‘alaba
To‘siq, 52,1±3,8 49,4±6,2 1,52 >0,05
To‘siqdagi
xatolar, 16,2±0,9 23,6±3,0 2,22 <0,05
Ballar, miqdor 7,8±0,4 2,7±0,5 2,24 <0,05
To ‘ pni   to ‘ sib   qo ‘ yishning   sifat   tahlili   shuni   ko ‘ rsatdiki ,   g ‘ alaba   qozongan
o ‘ yinda   Oliy   liganing   Uzbektelekom   va   OTMK   saralangan   jamoalari   ancha   kam
xatoga   yo ‘ l   qo ‘ yishgan   –   16,2±0,9   va   mag ‘ lubiyatga   uchragan   o ‘ yinga   nisbatan
7,8±0,4   ko ‘ p   ochko   yutgan   –   23,6±   3,0   va   2,7±0,5   mos   ravishda   ( p <0,05;   9-
jadval ).
Malakali   voleybol   jamoalarining   o ‘ yin   faolligini   pedagogik   kuzatishlar
natijalarini   sarhisob   qilar   ekanmiz ,   shuni   ta ’ kidlash   kerakki ,   texnik - taktik
harakatlarning   barcha   ko ‘ rib   chiqilgan   sifat   ko ‘ rsatkichlariga   ko ‘ ra ,   o ‘ yinda
g ‘ alaba   qozongan   jamoalarning   o ‘ yinlarga   nisbatan   sezilarli   ustunligi   bor .   Ushbu
holat   o ‘ yin   faoliyati   jarayonida   texnik   va   taktik   harakatlar   samaradorligiga   turli
64 ko ‘ rsatkichlar ,   shu   jumladan   psixologik   ko ‘ rsatkichlar   ta ’ sir   qilishi   mumkinligini
ko ‘ rsatadi .
Mutaxassislarning   tadqiqotlarida   ta ’ kidlanganidek   psixologik   jarayonlar ,
xususiyatlar ,   shuningdek ,   jamoadagi   munosabatlar   va   muhit   uchrashuvda   yuqori
sport   natijalariga   erishishga   yordam   beradi .  Shu   munosabat   bilan ,  davom   etayotgan
tadqiqotning   navbatdagi   bosqichi   voleybol   jamoasidagi   ruhiy   jarayonlar   va
munosabatlarning   sportchilarning   o ‘ yin   faoliyati   samaradorligiga   ta ’ sirini
o ‘ rganish   edi .
3.3.Voleybol bo‘yicha sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa
faoliyati tarkibi va mazmunini ishlab chiqish va eksperimental asoslash.
Maxsus   ilmiy-metodik   adabiyotlar   ma lumotlarini   tahlil   qilish   shuniʼ
ko rsatdiki, malakali voleybolchilarning mashg ulotlari va musobaqa faoliyatining	
ʻ ʻ
universal   tuzilishi   va   mazmunini   ishlab   chiqishga   urinishlar   avvalroq   amalga
oshirilgan, biroq ular jismoniy va texnik-taktik o yinlarga bag ishlangan.	
ʻ ʻ
Shunday   qilib,   davom   etayotgan   tadqiqot   doirasida   amalga   oshirilgan
voleybol   jamoasidagi   o‘yinchilar   o‘rtasidagi   aqliy   jarayonlar   va   munosabatlarni
tahlil   qilish   asosida   o‘yin   faoliyatining   tuzilishi   va   mazmunini   nazariy   jihatdan
ishlab   chiqish   va   eksperimental   asoslashga   urinish   universal   sportni   yaratishning
asosiy   vazifasi   edi.   Mashg‘ulot   faoliyatining   tuzilishi   -   bu   voleybol   jamoasidagi
o‘yinchilar   o‘rtasidagi   aqliy   jarayonlar   va   munosabatlarni   tahlil   qilish   asosida
mashg‘ulot jarayonini va musobaqa faoliyatini optimallashtirishga imkon beruvchi
bosqichlar, tarkibiy qismlar, tartiblarning qo‘llanilishi va o‘zaro bog‘liqligi.
Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   tizimining   eksperimental   tuzilishi   va
mazmuni   nazorat   qilinadigan   jarayonlarni   modellashtirish   miqdoriy   o‘lchash,
statistik va matematik tahlil qilishning zamonaviy usullariga asoslangan.  
Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   jarayonining   tuzilishi   va   mazmuni
quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga   oladi:
-   o‘yinchilar   o‘rtasidagi   aqliy   jarayonlar   va   munosabatlarning   haqiqiy
rivojlanishi haqida ma’lumot to‘plash;  
65 -   o‘yinchilar   o‘rtasidagi   aqliy   jarayonlar   va   munosabatlar   rivojlanishining
haqiqiy holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tizimlashtirish;  
-   o‘yinchilar   o‘rtasidagi   aqliy   jarayonlar   va   munosabatlarning   rivojlanish
ko‘rsatkichlarini   optimallashtirish   orqali   mashg‘ulot   jarayonini   yanada
takomillashtirishni hal qilish variantlarini aniqlash;  
-  voleybolchining  va   umuman   jamoaning  ruhiy  holatini   tuzatish   jarayonida
boshqaruv qarorlari samaradorligi mezonlarini baholash.  
Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   tizimining   tuzilishi   va   mazmuni
mashg‘ulot   jarayonining   samaradorligini   belgilovchi   ko‘plab   tarkibiy   qismlardan
iborat:   maqsad   va   vazifalar,   printsiplar,   boshqaruvning   uslubiy   qoidalari,
shuningdek,   mashg‘ulot   yuklarini   individual   ravishda   moslashtirish   va   tananing
moslashuvi.   mashg‘ulot   shartlarini   o‘zgartirdi.   Malakali   voleybolchilarni
tayyorlash   tizimining   maqsadi   yillik   mashg‘ulot   siklida   sportchilarning   ruhiy
holatini   o‘zgartirish,   uni   eng   yuqori   darajaga   yetkazish,   shuningdek,   butun
musobaqa   davomida   ushbu   darajani   saqlab   qolish   edi.   Mashg‘ulot   jarayonini
boshqarishning vazifalari - voleybol  jamoasidagi o‘yinchilarning aqliy jarayonlari
va   munosabatlarining   rivojlanish   ko‘rsatkichlari   bilan   belgilanadigan   tartibga
soluvchi   ta’sirlarni   va   model   xususiyatlari   to‘plamini   tanlash,   bu   esa   optimal
holatga erishishni ta’minlaydi.  
Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   tizimining   vazifalari   sxematik
tarzda   quyidagicha:   “Ruhiy   holat   modeli   -   oraliq   (bosqich)   ko‘rsatkichlari   -
maksimal   ruhiy   stressga   tayyorlik   -   musobaqaviy   faoliyatga   psixologik
tayyorgarlik. 
O‘yinchi va jamoaning holatini modellashtirish
66TA’ LIM FAOLIYAT I TUZILISHI VA MAZMUNI
BOSQICHLAR
Ma'lumotlar 
to'plami Axborotni 
tizimlashtirish Va riantlarni 
ratsionalizatsiya 
qilish Samaradorlik 
belgisi        9-rasm  - Voleybol  jamoasida  o‘yinchilar  o‘rtasidagi  ruhiy jarayonlar  va
munosabatlarni   tahlil   qilish   asosida   malakali   voleybolchilarni   tayyorlash
jarayonining tuzilishi va mazmuni.
Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   jarayonining   strukturasi   va
mazmunining   maqsadli   komponentining   natijasi   yillik   o‘quv   siklining   turli
bosqichlarida jamoada aqliy jarayonlar va munosabatlarning rivojlanish darajasini
bilish edi.  
Malakali  voleybolchilarni  tayyorlash jarayonini  boshqarish  tamoyillari
quyidagilarni belgilaydi:  
- o‘yinchining holati va tayyorgarlik bosqichida qo‘yilgan vazifalarga qarab
katta, o‘rta va kichik psixologik momentlarning oqilona nisbati;
- psixologik yuklamalarning tanlanganligi va maqsadga  muvofiqligi; 
- psixologik stressning oqilona chegarasi; 
- psixologik yuklamalarning uslubiy mosligi; - psixologik stressning   o‘sishi.  
Malakali voleybolchilarni tayyorlash jarayonining eksperimental tuzilishi va
mazmunini   qo‘llash   jarayonida   qayd   etilgan   tamoyillarni   amalga   oshirish   uchun
67KOMPONENTLAR
Maqsad va                Prinsiplar                Metodik qoidalar             Yu klamani tartibga 
solish
Va zifalar              
Tananing moslashuvi
BOSHQARUV
PROSEDURALAR
O'yinchi va jamoaning holatini modellashtirish
NAZORAT Boshqaruv qarorini 
qabul qilishchamalashAxborot bilan 
ishlash             Model
xususiyatlari sportchilarni   tayyorlashning   yillik   siklidagi   psixologik   yuklamani
optimallashtirishga imkon beradigan quyidagi uslubiy qoidalar qo‘llanildi:
-   ko‘p   yo‘nalishli   mashqlarning   kompleks   ta’sirini   hisobga   olgan   holda,
aqliy   jarayonlarning   rivojlanish   ketma-ketligi   va   jamoada   munosabatlarni
shakllantirish;  
-   malakali   voleybolchilarning   musobaqa   faoliyati   samaradorligini
ta’minlovchi aniq psixik jarayonlarga ta’sir ko‘rsatishning maqsadliligi;  
-   voleybol   jamoasi   o‘yinchilari   o‘rtasida   shaxsiy   munosabatlarni
shakllantirish jarayonida salbiy omillarni minimallashtirish. Boshqaruv qarorlarini
amalga   oshirish   malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   dasturida   nazarda   tutilgan
an'anaviy   mashqlarni   qo‘llash   jarayonida   psixologik   yukni   tartibga   solish
ko‘rsatkichlari   asosida   amalga   oshirildi,   ular   psixologik   ko‘rsatkichlar   bilan
belgilanadi.
Psixologik   yuklamani   tartibga   solish   jarayonida   test   natijalari,   “to‘pni   his
qilish” ning yo‘qolishi, charchoq, taktik fikrlash darajasi, mashg‘ulotlarga intilish,
jamoadoshlar   va   murabbiy   bilan   munosabatlar,   nazoratdan   oldingi   va   keyingi
sharoitlar.  
Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   jarayonining   tuzilishi   va   mazmunini
boshqarishning   eksperimental   sxemasini   qo‘llash   jarayonida   ijobiy   natijalarga
erishish,  o‘yinchi  tanasining intensiv mashg‘ulot ishiga uzoq muddatli moslashuv
komponenti   yordamida   baholandi,   bu   quyidagicha   ifodalangan;   psixologik
tayyorgarlik darajasining sezilarli  darajada oshishi, tananing moslashuvchan aqliy
o‘zgarishlarining barqarorligi, qoida tariqasida, tananing yangi psixologik darajada
barqarorlashishi.   Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   jarayonining   strukturasi   va
mazmunining taqdim etilgan tarkibiy qismlari eksperimental sinovdan o‘tkazildi va
ularning samaradorligini ko‘rsatdi, bu jamoadagi ruhiy jarayonlar va munosabatlar
ko‘rsatkichlari   dinamikasida   namoyon   bo‘ladi.   Boshqaruv   tartib-qoidalari   o‘quv
jarayonida   amalga   oshiriladigan   pedagogik   ta’sirlarning   bosqichlari   va   tarkibiy
qismlarining samaradorligini aniqlashga imkon beradi, ularga quyidagilar kiradi:
1. Model xususiyatlari.  
68 2. Axborot bilan ishlash. 
3.Chamalash. 
4. Boshqaruv qarorini qabul qilish.  
5. O‘yinchi va jamoaning holatini modellashtirish.  
1.   Malakali   voleybolchilarning   namunaviy   xarakteristikalari   yuqoridagi
komponentlardan   foydalangan   holda   mashg‘ulot   jarayonini   to‘g‘rilash   maqsadida
jamoada   ruhiy   jarayonlar   va   munosabatlar   rivojlanishining   ko‘rsatilgan   va
rejalashtirilgan   natijalarga   muvofiqligini   baholash   imkonini   berdi.   Shu   maqsadda
ko‘plab tadqiqotlar asosida malakali voleybolchilar o‘rtasida diqqat, idrok, xotira,
tafakkur   hamda   ijtimoiy-psixologik   munosabatlarni   rivojlantirishning   optimal
ko‘rsatkichlari aniqlandi.
2. Axborot bilan ishlash. Pedagogik eksperiment jarayonida o‘yinchilarning
haqiqiy   ruhiy   holati   to‘g‘risida   ma’lumot   to‘plashni   tashkil   etish   quyidagi
yo‘nalishlarda amalg a  oshirildi:  
- individual va jamoaviy rejalarning amalda bajarilishini qiyosiy tahlil qilish;
- psixologik stressga chidamliligini aniqlash: ishlash, tiklanish, mashq qilish
istagi, xatti-harakatlar;  
-   jamoada   psixik   jarayonlar   va   munosabatlarning   rivojlanish   dinamikasini
aniqlash;  
- turli musobaqalarda malakali voleybolchilar o‘rtasida diqqat, idrok, xotira,
fikrlash,   shuningdek,   ijtimoiy-psixologik   munosabatlar   ko‘rsatkichlarini   aniqlash.
Yuqoridagi   ma’lumotlarni   to‘plash   uchun   murabbiylar   so‘rovi,   ishchi   hujjatlarni
tahlil qilish, pedagogik kuzatishlardan foydalanilgan.
3.   Chamalashlash   malakali   voleybolchilarni   sportga   tayyorlash   jarayonida
maqsad  va  vazifalarni   to‘g‘ri   qo‘yishni  ta’minlaydi. Chamalashlash   natijasida  biz
pedagogik   va   psixologik   ta’sirlarning   eng   samarali   tendentsiyalarini   aniqroq
aniqlashga   harakat   qildik   va   sportchilarning   psixologik   tayyorgarligining   asosiy
jihatlariga   e'tibor   qaratdik.   Buning   uchun   anketa   va   matematik   statistika   usullari
kabi   usullardan   foydalanilgan.   Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   jarayonining
tarkibi   va   mazmunini   boshqarishga   bashorat   qilish-ogohlantirish   kabi   texnikani
69 kiritish   yillik   mashg‘ulot   siklini   rejalashtirishda   oldini   olish   kerak   bo‘lgan   salbiy
tendentsiyalarni aniqlashga yordam beradi.
4. Boshqaruv  qarorini  qabul   qilish  sportchi  bilan  murabbiy  va sportchining
sportchi   bilan   o‘zaro   munosabati   jarayonida   psixologik   tayyorgarlikning   sifat
ko‘rsatkichlarini   o‘zgartirish   imkonini   beradi.   Voleybolchilarning   ruhiy   holatini
o‘zgartirish bo‘yicha boshqaruv qarorini qabul qilish asosida ikkita keyingi harakat
qo‘llanildi   -   boshqariladigan   tizim   yoki   atrof-muhit   holatini   baholash   va   mavjud
g‘oyani taqqoslash natijasida o‘z   qarorlarini qabul qilish . 
Eksperimental   o‘qitish   tizimini   qo‘llash   natijasida   aqliy   jarayonlarning
rivojlanishini   takomillashtirish   va   jamoada   shaxslararo   munosabatlarni
shakllantirishga   qaratilgan   o‘quv   dasturlarini   moslashtirish,   optimallashtirish,
qayta   qurish   va   aniqlashtirish   bilan   bog‘liq   boshqaruv   qarorlari   qabul   qilindi.
Psixik   jarayonlarni   rivojlantirish   jarayonida   optimal   boshqaruv   qarorlarini   qabul
qilish uchun biz malakali voleybolchilarning e'tibori, idroki, xotirasi va tafakkurini
rivojlantirishning   joriy   ko‘rsatkichlarini,   jamoa   o‘yinchilari   o‘rtasidagi
munosabatlarni shakllantirishda - mustaqillik, birdamlikdan foydalandik. Malakali
voleybolchilarni  tayyorlash bo‘yicha boshqaruv qarorlari har bir darsda, mashqda
va takrorlashda o‘ziga xos shaklida ifodalangan, shu jumladan rasmiy va norasmiy
protseduralarning   izchil   kombinatsiyasi:   bosqichlar,   psixologik   qarorlar,   tuzatish
dasturlari, tartibga soluvchi ta’sirlar va operatsiyalar tartibi (10-rasm).
10-rasm   -   Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   jarayonida   boshqaruv
qarorlari va ta’sir qilish tartibi
Ta’lim   jarayonida   boshqaruv   qarorlari   va   ta’sir   bosqichlari   malakali
voleybolchilar 15-jadvalda keltirilgan.
15- jadval   -   Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   jarayonidagi   boshqaruv
qarorlari va ta’sir bosqichlari.
№ Bosqich nomi Boshqaruv qarorlari va ta’siri mazmuni
1 Vaziyat bayonoti Ko‘rib chiqilayotgan ob ’ ektni (hodisalar, jarayon) 
70Bosqichlar→   Qadamlar  →   Yechimlar →   Ta'sirlar →   Operatsiyalar og‘zaki darajada tavsiflash va ularni tushunish
2 Mezonlarni tanlash Boshqaruv qarorini qabul qilish variantlarini 
baholash
3 Usul Tahlil qilinayotgan vaziyatning xususiyatlarini aks
ettirish
4 Aloqalarni aniqlash Muayyan natijaga erishishni belgilaydigan etakchi 
ko‘rsatkichlarni o‘rnatish
5 Mezonlarni 
optimallashtirish Optimal (ma’lum ma’noda afzalroq) echimlarni 
yoki ularga alternativalarni tanlash
6 Ob ’ ektni xaritalash Optimal sport formasini shakllantirishni 
ta’minlovchi asosiy ko‘rsatkichlarni aniqlashtirish
7 Yechim tanlash Muayyan natijalarni bashorat qilish
8 Tuzatish Pedagogik va psixologik ta’sir mexanizmlari
9 Baho Qarorning samaradorligi va oqilonaligini baholash 
va uni tuzatish
Malakali   voleybolchilarni   tayyorlash   jarayonini   boshqarish   tartibi   quyidagi
bosqichlarni amalga oshirishni nazarda tutgan:  
- mavjud vaziyatni istiqbolli tahlil qilish;  
-   kadrlar   tayyorlash   tizimini   rejalashtirishda   uzoq   muddatli   istiqbollarni
aniqlash;  
- kadrlar tayyorlash tizimining kuchli va zaif tomonlarini aniqlash;  
-   psixologik   tayyorgarlik   vositalari   va   usullari   majmuasini   qayta   ko‘rib
chiqish;  
- psixologik tayyorgarlik dasturini aniqlashtirish; 
- qabul qilingan qarorlar natijalari;  
- fikr-mulohazalarni shakllantirish.  
VOLEYBOLCHILARNI BOSHQARUV AMALIYOTI
-O‘quv bo‘limlari uchun mas'ul ijrochilarni tayinlash
-Boshqaruv qarorlarini qabul qilish bosqichlarini belgilash
-Sportchilarning psixologik holatini nazorat qilish
-Tuzatish vaqtida oraliq natijalarni muhokama qilish
71 Sportchilarning psixologik tayyorgarligi natijalarini yakuniy tahlil qilish
Nazorat - malakali  voleybolchilarni tayyorlash jarayonini boshqarishning yakuniy
bosqichi   bo‘lib,   u   amalga   oshirilayotgan   faoliyat   samaradorligini   baholash
imkonini   beradi.   Eksperimental   o‘qitish   tizimini   joriy   etish   jarayonida   chuqur,
joriy   va   tezkor   nazoratdan   foydalanildi.   Chuqur   nazorat   o‘yinchi   va   jamoaning
ma’lum   bosqichdan   oldingi   va   keyingi   ruhiy   holati   ko‘rsatkichlarini   baholash
hamda   voleybolchilarning   tayyorgarlik   darajasini   belgilovchi   sabab-natija
munosabatlarini   aniqlash   imkonini   berdi.   Joriy   nazorat   o‘yinchi   va   jamoaning
ma’lum mikrosikldan oldingi va keyingi ruhiy holati ko‘rsatkichlarini baholash va
ularni   dinamikada   solishtirish   imkonini   berdi.   Operatsion   nazorat   o‘yinchi   va
jamoaning  mashg‘ulot   oldidan,  mashg‘ulot   paytida  va  undan   keyingi   ruhiy  holati
haqida   ma’lumot   olish   va   shu   orqali   mashg‘ulot   tayyorgarlik   vositalarini
yo‘naltirish samaradorligini aniqlash imkonini berdi.
Jamoada   pedagogik-psixologik   testlar   yordamida   aniqlangan   psixik
jarayonlar   va   munosabatlarning   rivojlanishida   salbiy   natijalar   kuzatilgan   taqdirda
boshqaruvning o‘zaro munosabatlari zanjiri takrorlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki,
nazorat raqobat faoliyatining tarkibi va mazmunini boshqarishning ajralmas qismi
bo‘lib,   u   malakali   voleybolchilarning   texnik   va   taktik   harakatlarini   amalga
oshirishga ta’sir  qiluvchi ruhiy jarayonlar va munosabatlar  dinamikasini  baholash
imkonini   beradi.   Sportchilar   va   jamoaning   musobaqalardagi   harakatlari
samaradorligi,   shuningdek,   raqibdan   ustunlikka   erishish   mashg‘ulot   jarayonini
tashkil   etish   sifati   bilan   belgilanadi   va   ko‘p   jihatdan   murabbiyning   jamoani
boshqarishdagi   mahoratiga   bog‘liq.   Eksperimental   tayyorgarlik   tizimi   jamoadagi
ruhiy   jarayonlar   va   munosabatlar   dinamikasi   asosida   malakali   voleybolchilarning
musobaqaviy faoliyatini strategik va operativ boshqarishni nazarda tutgan.
Musobaqa   faoliyati   jarayonida   strategik   jamoani   boshqarish
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Jamoani boshqarish;
Raqobat faoliyatiga tayyorgarlik tizimining tuzilishi va mazmunini qo‘llash
jarayonida   jamoani   tayyorgarlik,   nazorat   va   kalendar   o‘yinlari   jarayonida
72 boshqardi. Strategik menejment yuqoridagi musobaqalar davomida jamoada ruhiy
jarayonlar va munosabatlarning rivojlanish ko‘rsatkichlarini baholashni o‘z ichiga
oldi.
Jamoa   boshqaruvi   bevosita   muayyan   musobaqada   amalga   oshirildi.   Yuqori
sport   natijalariga   erishish   uchun   musobaqa   faoliyatida   o‘yinchilarning   hatti-
harakatlariga   psixologik ta’sir ko‘rsatildi.
Malakali   voleybolchilar   o‘rtasidagi   musobaqa   faoliyatini   tezkor
boshqarish quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- bo‘lajak o‘yinga tayyorgarlik; 
- o‘yinda jamoani boshqarish. 
Bo‘lajak   yig‘ilishga   tayyorgarlik   o‘tgan   o‘yinni   ko‘rib   chiqish,   bo‘lajak
o‘yin   va   o‘yin   oldidan   voleybolchilar   va   jamoaning   harakatlarini   muhokama
qilishdan iborat edi.
O‘tgan   o‘yinni   tahlil   qilish.   Asosiy   vazifalar   -   o‘yinning   umumiy   va
individual o‘yinchilarning kamchiliklarini aniqlash, shuningdek, ijobiy tomonlarini
aniqlash.   Yetakchi   rol   o‘tgan   o‘yinda   o‘yinchilarning   xatti-harakatlarini
o‘rganishga   tegishli   edi.   Shu   maqsadda   murabbiy   qisqacha   ma’lumot   berdi:
mag‘lub   va   g‘alaba   qozongan   o‘yinda   har   bir   o‘yinchining   xatti-harakatining
tavsifi va ularning rejalashtirilgan o‘yin rejasini amalga oshirishi  va bo‘g‘inlar va
umuman   jamoaning   o‘zaro   ta’siri.   Asosiy   uslubiy   texnika   o‘yin   davomida   xatti-
harakatlardagi xatolar va ularni tuzatish mexanizmlarini tushuntirish edi .
Bo‘lajak   o‘yin   muhokamasi.   Asosiy   vazifa   psixologik   moslikni   hisobga
olgan holda jamoaning optimal tarkibini aniqlash edi
Musobaqa jarayonida sportchilarni boshqarish 
Strategik ,  Jamoa boshqaruvi, musobaqa turlari, tayyorgarlik, boshqaruv,
kalendar,   sport   natijasi,   jamoa   boshqaruvi,   maxsus   o‘yin,   bo‘lajak   o‘yinga
tayyorgarlik, o‘tgan o‘yinni tahlil qilish, bo‘lajak o‘yin muhokamasi, o‘yin oldidan
o‘yinchilar   va   jamoaning   harakatlari,   o‘yinda   jamoa   boshqaruvi,   o‘yin   holatlarini
tahlil   qilish,   o‘zgartirish,   vaqt   tugadi,   ko‘rsatmalar,   tushuntirishlar,   tavsiyalar,
O‘yinchilarni sarhisob qilish.   Tarkibni aniqlashda raqib jamoaning o‘yin modeli
73 va   o‘z   jamoasi   futbolchilarining   ruhiy   holati   hisobga   olindi.   O‘yin   oldidan
o‘yinchilar   va   jamoaning   harakatlari.   Asosiy   vazifa   -   musobaqalar   o‘tkaziladigan
sport   inshootiga   o‘z   vaqtida   etib   borish   va   o‘yinchilarning   xatti-harakatlarini
psixofiziologik   jarayonlarni   va   ularning   jamoa   a’zolari   bilan   o‘zaro
munosabatlarini faollashtirish uchun mashqlardan foydalangan holda to‘liq isinish.
O‘yinda   jamoani   boshqarish   sportchilarning   psixologik   holatiga   ta’sir
qilishning to‘rtta yo‘nalishini nazarda tutadi:
1. Birlamchi o‘yin vaziyatini tahlil qilish.  
2. Almashtirishlarni amalga oshirish.  
3. Taym-autlarni o‘tkazish. 
4. O‘yin davomida ko‘rsatmalar, tushuntirishlar, tavsiyalar.  
Jamoani   boshqarish   jarayonida   asosiy   o‘yin   holatini   tahlil   qilish   murabbiy
tomonidan   individual   o‘yinchi   yoki   jamoaning   psixologik   tayyorgarligining   zaif
tomonlarini   tezkor   baholashni   ta’minladi.   Bir   necha   daqiqa   ichida   murabbiy
almashtirishlar,   taym-autlar,   ko‘rsatmalar,   tushuntirishlar,   tavsiyalar   yordamida
o‘yin   harakatlarini   tikladi,   keyinchalik   ular   butun   o‘yin   davomida   qo‘llaniladi.
O‘yin   davomida   jamoani   boshqarishning   muhim   elementi   o‘yin   natijasiga   ta’sir
qiladi,   bu   quyidagi   psixologik   vaziyatlarda   o‘yinchilarni   o‘z   vaqtida   va   to‘g‘ri
almashtirish qobiliyatidir:
O‘yinchi   hayajon  va jamoadoshlari  bilan  nomuvofiq  harakatlar   tufayli   juda
ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yadi yoki o‘ziga yuklangan vazifani bajara olmaydi.  
2.   Psixologik   charchoq   yoki   texnik   va   taktik   harakatlarni   yuqori
samaradorlik bilan hal qilishga qodir bo‘lmagan charchoq, ayniqsa o‘yin oxirida.  
3.   Hisobdagi   muhim   ustunlik.   Bunda   sportchilarga   dam   olish   va   o‘yin
jarayoniga   tashqaridan   qarash,   shuningdek,   o‘rinbosarlarga   o‘zini   ko‘rsatish
imkoniyatini berish uchun bir nechta almashtirishlar amalga oshirildi.  
4.   Raqib   tarkibini   o‘zgartirish,   albatta,   o‘yin   faoliyati   samaradorligiga   va
o‘yinchilar va jamoaning psixo-emotsional holatiga ta’sir qiladi.  
5. Ruhiy tozalikni yuqori darajada ushlab turish. Zaxira o‘yinchisi jamoadagi
rolini aniq tushunishi kerak.
74 Malakali   voleybolchilarning   musobaqaviy   faoliyatini   operativ   boshqarish
jarayonida voleybolchilar va butun jamoaning psixologik holatini yaxshilash uchun
taym-autlardan foydalanildi. Ular quyidagi hollarda   o‘tkazildi:  
1. Jamoadagi kelishmovchiliklar, natijada o‘yinning yomonlashishi . 
2. Jamoaning psixologik kayfiyatini o‘zgartirish zaruratining paydo bo‘lishi . 
3.   O‘yinchilarni   tegishli   tahlil   qilishni   talab   qiladigan   raqib   jamoadagi
o‘yinchilarni guruh bilan almashtirish . 
4.   O‘yinchilarni   almashtirishning   iloji   bo‘lmaganda   kuchli   psixologik
charchoq.   Taym-autlardan   asosan   o‘yin   oxirida,   maksimal   psixologik   stress   qayd
etilgan   vaqtda   qo‘llanildi.   Malakali   voleybolchilarning   o‘yin   faoliyatini   operativ
boshqarishning yakuniy bosqichi - ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin bo‘lgan sport
natijasi   bilan   ifodalangan   o‘yin   natijalarini   umumlashtirish.   Malakali
voleybolchilarni   tayyorlash   va   musobaqa   faoliyatining   innovatsion   tizimi
samaradorligini   baholash   shakllantiruvchi   pedagogik   eksperiment   natijasida
amalga   oshirildi,   bu   esa   jamoadagi   ruhiy   jarayonlar   va   munosabatlar
ko‘rsatkichlari dinamikasini aniqlash imkonini berdi . 
Voleybolchilarning   o‘yin   faoliyati   davomida   to‘pni   sifatli   qabul   qilish
jamoaning   hujum   harakatlarini   tashkil   etishni   ta’minlaydi.   Pedagogik   ta’sirlar
boshlanishidan   oldin   NG   va   TG   malakali   voleybolchilar   o‘rtasidagi   o‘rganish
natijalari  shuni  ko‘rsatdiki, har bir o‘yinda amalga oshirilgan to‘pni  ushlab turish
soni, xatolar, shuningdek, ijobiy va a’lo darajada to‘pni qabul qilish foizi sezilarli
farqlarga ega emas edi. (p>0,05), bu o‘yin harakatlarining ko‘rsatkichlari bo‘yicha
guruhlarning bir xilligini ko‘rsatadi (23-jadval).
23- jadval   -   pedagogik   eksperimentdan   oldin   va   keyin   NG   va   TG   malakali
voleybolchilar   o‘rtasida   g‘alaba   qozongan   o‘yinda   to‘pni   qabul   qilishning
miqdoriy ko‘rsatkichlarining dinamikasi
75 Guruhlar Tajriba davri To‘pni
qabul
qilish, Qabul
qilishdagi
xatolar, Ijobiy
qabul, % Aniq
qabul, %
NG
(n=12 .)  Tajribadan
oldin 86,2±4,7 10,3±0,8 43,8 28,4
Tajribadan
keyin 85,7±4,5 11,3±1,0 45,8 29,7
U 137 135 +3,0 +1,3
p >0,05 >0,05
TG
(n=12 )  Tajribadan
oldin 85,3±4,9 9,8±0,7 44,1 28,9
Tajribadan
keyin 94,9±5,6 4,4±0,3 56,2 35,5
U 100 96 +12,1 +6,6
p <0,05 <0,05
Yakuniy
ma’lumotla
r U/p 139
>0,05 135
>0,05 +0,3 +0,5
tajribadan
oldin 107
<0,05 105
<0,05 +10,4 +5,8
Pedagogik   eksperiment   jarayonida   malakali   voleybolchilarning   o‘yin
faoliyatining pedagogik kuzatuvlari o‘rnatishga imkon berdi.
Tadqiqotning butun davri davomida TG sportchilarining har bir uchrashuvda
to‘pni   qabul   qilish   soni   sezilarli   darajada   oshgani   9,6   martaga   va   to‘pni   qabul
qilishda   xatolar   5,4   martaga   kamaydi   (p<0,05).   Bunga   shuni   qo‘shimcha   qilish
kerakki,   eksperimental   guruh   sportchilari   o‘rtasida   o‘yin   davomida   ijobiy   va   a’lo
darajada   qabul   qilish   ko‘rsatkichlarini   yaxshilash   yo‘nalishida   12,1   va   6,6   foizga
ijobiy siljish kuzatilmoqda. Nazorat guruhida o‘yin faoliyatida to‘pni qabul qilish
ko‘rsatkichlari yaxshilanadi, lekin sezilarli darajada emas (p>0,05).
Pe dagogik   eksperiment   boshlanishidan   oldin   NG   va   TG   malakali
voleybolchilar   o‘rtasida   hujum   zarbalari,   xatolar,   to‘siqirovka   qilingan   hujum
zarbalarining umumiy soni, shuningdek, hujumda qo‘lga kiritilgan ochkolar ko‘rib
chiqilayotgan guruhlarda sezilarli darajada farq qilmagan ( p>0,05; 24-jadval ).
76 24-jadval   -   Shakllantiruvchi   pedagogik   eksperimentdan   oldin   va   keyin   NG
va TG malakali voleybolchilar o‘rtasida g‘alaba qozongan o‘yinda hujum zarbasini
bajarishning miqdoriy ko‘rsatkichlari dinamikasi
Guruhlar Tajriba
davri Xatolar,
soni T o‘ siq,
soni Hujum lar
soni Hujum%
NG
(n=12 .)  Tajribadan
oldin 15,8±1,1 8,3±0,7 51,2±3,6 46,0
Tajribadan
keyin 13,7±0,9 9,0±0,6 54,8±3,9 51,8
U 135 141 122 +5,8
p >0,05 >0,05 >0,05
TG 
(n=12 .)  Tajribadan
oldin 16,2±1,2 8,8±0,8 52,8±4,1 47,7
Tajribadan
keyin 7,2±0,5 4,3±0,3 83,6±5,0 65,6
U 99 100 94 +17,9
p <0,05 <0,05 <0,05
Yakuniy
ma’lumotlar U/p  134
>0,05 143
>0,05 137
>0,05 +1,7
tajribadan
oldin 104
<0,05 98
<0,05 96
<0,05 +13,8
Malakali   voleybolchilarning   mashg‘ulotlari   va   musobaqa   faoliyatiga
tayyorgarlik   ko‘rishning   ishlab   chiqilgan   tizimini   joriy   etish   natijasida
shakllantiruvchi   pedagogik   eksperiment   yakuni   bo‘yicha   TG   sportchilari
tomonidan hujum zarbasini  bajarishning miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari sezilarli
darajada  oshdi.  TG  dan  o‘yinchilar  tomonidan  amalga   oshirilgan   hujum  zarbalari
soni   26,8   martaga,   xatolar   soni   9,0   martaga   kamaydi,   to‘siqerlar   to‘pni   samarali
to‘sib   qo‘yishni   4,5   marta   kamroq,   samarali   hujumlar   soni   esa   30,8   martaga
ko‘paydi   (p).   <0   .05).   Ta’kidlash   joizki,   TG   o‘yinchilari   formativ   eksperiment
yakuniga   ko‘ra   hujumlar   samaradorligini   17,9   foizga   oshirdi.   Nazorat   guruhida
tajriba   davomida   unchalik   sezilarli   o‘zgarishlar   kuzatilmadi   (p>0,05).   Tajriba
boshlanishidan   oldin,  NG  va  TG  malakali   voleybolchilar   o‘rtasida  o‘yindagi   to‘p
to‘siqlarining   umumiy   soni,   xatolar   va   to‘siqlar   uchun   ochkolar   ko‘rib
77 chiqilayotgan guruhlarda sezilarli darajada farq qilmasligi aniqlandi ( p>0,05; 25-
jadval).
25-jadval   -   pedagogik   eksperimentdan   oldin   va   keyin   NG   va   TG   malakali
voleybolchilar   o‘rtasida   g‘alaba   qozongan   o‘yinda   to‘siqlashning   miqdoriy
ko‘rsatkichlari dinamikasi
Guruhlar Tajriba davri T o‘ siqlash,
miqdori T o‘ siqdagi
xatolar,  soni Ballar,
miqdor
NG
(n=12.)  Tajribadan
oldin 53,6±3,9 17,3±1,1 7,5±0,5
Tajribadan
keyin 51,4±3,7 19,5±1,3 7,8±0,6
U 135 129 142
p >0,05 >0,05 >0,05
TG
(n=12.)  Tajribadan
oldin 52,7±3,5 18,0±1,2 7,9±0,6
Tajribadan
keyin 63,9±4,0 11,2±0,7 12,8±0,8
U 101 109 105
p <0,05 <0,05 <0,05
Yakuniy
ma’lumotla
r U/p 135
>0,05 141
>0,05 138
>0,05
tajribadan oldin 95
<0,05 103
<0,05 100
<0,05
Ta’kidlash   joizki,   TG   dan   malakali   voleybolchilarni   tayyorlashning   uzoq
muddatli   jarayoniga   innovatsion   o‘quv   va   musobaqa   faoliyati   tizimini   joriy   etish
natijasida   tajriba   yakuniga   ko‘ra   o‘yinda   amalga   oshirilgan   to‘siqirovkalar   soni
11,2   baravarga,   to‘siqirovkalash   xatolari   soni   6,8   martaga   kamaygan   va
to‘siqirovka   qilish   orqali   qo‘lga   kiritilgan   ochkolar   soni   4,9   martaga   ko‘paygan
(p<0,05;   25-jadval).   Nazorat   guruhidagi   sportchilar   tadqiqot   davomida   kamroq
ahamiyatli natijalar ko‘rsatdi (p>0,05).
Eksperimental tadqiqotlar natijalarini umumlashtirgan holda shuni ta’kidlash
kerakki, butun yillik o‘quv sikli davomida jamoadagi aqliy jarayonlar va
munosabatlarning rivojlanish ko‘rsatkichlari dinamikasini tahlil qilish malakali
mutaxassislarning o‘yin faoliyatini yanada samarali boshqarish imkonini beradi.
Shu munosabat bilan   zamonaviy murabbiylarga taklif etilayotgan o‘quv tizimini
78 malakali havaskor va professional voleybolchilarni tayyorlash amaliyotida
qo‘llashni tavsiya qilamiz.
79 Xulosa
Maxsus   ilmiy-uslubiy   adabiyotlar   tahlili   shuni   ko‘rsatdiki,   malakali
voleybolchilarni   tayyorlash   amaliyotida   mashg‘ulotlar   va   musobaqa   faoliyatini
boshqarishga etarlicha katta hajmdagi ishlar bag‘ishlangan. Ammo shuni ta’kidlash
kerakki,   taqdim   etilgan   materiallarning   aksariyati   sportchilarning   jismoniy   yoki
texnik tayyorgarligini optimallashtirishga bag‘ishlangan. Voleybol jamoasida aqliy
jarayonlar   va   munosabatlarni   o‘rganishga   bir   nechta   urinishlar   qilingan   va   har
doim   ham   olingan   natijalar   mashg‘ulot   jarayonining   yo‘nalishini   va   musobaqa
jarayonida o‘yin harakatlarini tartibga solishni belgilab bermagan. Mavjud vaziyat
qarama-qarshilikni   keltirib   chiqardi,   bu   esa   malakali   voleybolchilarning   o‘yin
faoliyatini boshqarishga tezkor tuzatishlar kiritish va jamoadagi ruhiy jarayonlar va
munosabatlarning   rivojlanish   ko‘rsatkichlari   dinamikasini   tahlil   qilish   zaruratidan
iborat.   Eksperimental   tadqiqotlar   natijasida   ma’lum   bo‘ldiki,   malakali
sportchilarning   mashg‘ulotlari   va   musobaqaviy   faoliyatini   boshqarish   nafaqat
jismoniy,   texnik,   taktik   tayyorgarlik   ko‘rsatkichlari,   balki   aqliy   jarayonlarning
rivojlanish darajasi va o‘zaro munosabatlardagi munosabatlar ko‘rsatkichlari bilan
ham   belgilanadi.   o‘yinda   voleybol   jamoasi   alohida   ahamiyatga   ega.   Voleybol
jamoasida   aqliy   jarayonlar   va   munosabatlarning   rivojlanish   darajasini   oshirish
musobaqa   davomida   texnik-taktik   harakatlarning   yuqori   ko‘rsatkichlari   va
samaradorligiga   erishishga   ijobiy   ta’sir   ko‘rsatadi.   Ushbu   tendentsiya   malakali
voleybolchilarni tayyorlashning uzoq muddatli jarayonida yuqori sport mahoratiga
erishishni   ta’minlaydigan   universal   yondashuv   sifatida   mutaxassislarga   tavsiya
etilishi mumkin bo‘lgan o‘quv va musobaqa mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rish
uchun taklif etilayotgan eksperimental tizimning samaradorligini ko‘rsatadi.
1.   Mashg‘ulot   jarayonini   samarali   rejalashtirish   va   musobaqalarda
o‘yinchilarning   holatini   boshqarishning   asosi   nafaqat   harakatchanlik,   balki
malakali   sportchilarning   aqliy   imkoniyatlari   haqida   ham   ob'ektiv   ma’lumotlardir.
Shunday   qilib,   sport   jamoasida   ruhiy   jarayonlar   va   munosabatlarning   rivojlanish
ko‘rsatkichlari   dinamikasini   tahlil   qilish   asosida   malakali   voleybolchilarning
80 mashg‘ulotlari   va   musobaqa   faoliyati   tarkibi   va   mazmunini   ishlab   chiqish   va
eksperimental asoslash muammosi o‘z vaqtida va maqsadga muvofiqdir.
2.   Anketa   so‘rovi   shuni   ko‘rsatdiki,   murabbiylarning   35,7   foizi
mashg‘ulotlar   jarayonini   rejalashtirishda   malakali   sportchilar   va   jamoalarning
ruhiy holatini “ba’zan” tahlil qiladi, “Ha” 24,9 foiz ko‘proq “Yo‘q”. Mashg‘ulotlar
jarayonini rejalashtirishda malakali sportchilar va jamoalarning ruhiy holatini hech
qachon tahlil qilmaydigan murabbiylarning ancha yuqori foizi (17,7%). Aksariyat
mutaxassislar   34,8%   va   27,3%   ko‘proq   o‘yinchi   yoki   jamoaning   o‘yin
harakatlarini ruhiy holatiga qarab tuzatishdan qochishadi, ba’zan esa o‘z ishlarida
malakali   voleybolchilarning   o‘yin   faoliyatida   ushbu   metodik   usuldan
foydalanadilar.   Shuni   alohida   ta’kidlash   kerakki,   malakali   voleybolchilar   bilan
ishlayotgan   juda   ko‘p   murabbiylar   o‘yin   faoliyati   jarayonida   o‘yinchi   yoki
jamoaning   ruhiy   holatiga   qarab   texnik   va   taktik   harakatlarini   hech   qachon
tuzatmaydi.
3.   Korrelyatsiya   tahlili   idrok,   e'tibor,   xotira   va   mantiqiy   fikrlash
ko‘rsatkichlari   bilan   hujum   va   mudofaadagi   texnik   va   taktik   harakatlarning
miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari, shuningdek, muntazam mavsumdagi o‘yinlardagi
yakuniy   natija   o‘rtasida   kuchli   muhim   bog‘liqlikni   aniqladi   -   r.   0,890   dan   0,950
gacha.   Jamoadagi   norasmiy   va   rasmiy   muloqot   sohalari   yuqori   sport   yutuqlarini
belgilaydi.
Mashg‘ulotlar   tizimining   tuzilishi   va   mazmuni   o‘quv   faoliyati   jarayonida
jamoadagi   psixik   jarayonlar   va   munosabatlarni   boshqarish   bosqichlari,   tarkibiy
qismlari   va   tartiblariga,   jamoani   boshqarish   va   boshqarish   esa   o‘quv   faoliyati
bo‘yicha   operativ   ma’lumotlarga   asoslanadi.   malakali   voleybolchilarning   ruhiy
holati.
5.   Pedagogik   eksperiment   natijasida   norasmiy   munosabatlar   sohasidagi
malakali   voleybolchilar   orasida   jamoaga   qabul   qilingan   sportchilar   ulushi   50%
gacha   oshadi   va   chetlashtirilgan   sportchilar   0%   gacha   kamayadi,   rasmiy   sohada
taxminan   jamoa   tomonidan   qabul   qilingan   sportchilarning   teng   taqsimlanishi   -
42%, afzal ko‘rilgan - 33%, jamoa natijalariga erishishda faol hissa qo‘shadigan va
81 yulduzlar - yetakchilik qobiliyatiga ega bo‘lgan 25%. Pedagogik eksperimentning
shakllantiruvchi qismi tugagach, jamoa rahbarlari 58% hollarda jamoaning qolgan
a’zolarini to‘laqonli jamoa o‘yinchisi sifatida qabul qiladilar.
7.   Shakllantiruvchi   eksperiment   yakuni   bo‘yicha   sport   jamoasidagi   ruhiy
jarayonlar   va   munosabatlar   ko‘rsatkichlari   dinamikasiga   asoslangan   malakali
voleybolchilarni   tayyorlash   va   musobaqa   faoliyati   tayyorlash   tizimining   tuzilishi
va mazmuni o‘yinlar sonini sezilarli darajada oshirish imkonini berdi. 
82 Amaliy tavsiyalar
1. Malakali  voleybolchilarni  tayyorlash va musobaqa faoliyatiga tayyorlash
tizimining   tuzilishi   va   mazmuni   o‘yinchilar   o‘rtasidagi   ruhiy   jarayonlar   va
munosabatlarning   haqiqiy   rivojlanishi   holati   haqida   ma’lumot   to‘plash   kabi
bosqichlarni   o‘z   ichiga   olishi   kerak;   aqliy   jarayonlar   va   o‘yinchilar   o‘rtasidagi
munosabatlar   rivojlanishining   haqiqiy   holati   to‘g‘risidagi   ma’lumotlarni
tizimlashtirish;   o‘yinchilar   o‘rtasidagi   aqliy   jarayonlar   va   munosabatlarning
rivojlanish ko‘rsatkichlarini  optimallashtirish orqali  mashg‘ulot jarayonini  yanada
takomillashtirishni hal qilish variantlarini ratsionalizatsiya qilish; futbolchining va
umuman   jamoaning   ruhiy   holatini   tuzatish   jarayonida   boshqaruv   qarorlari
samaradorligi mezonlarini baholash.  
2.   Voleybolda   o`qitish   tizimining   tuzilishi   va   mazmuni   samaradorlikni
belgilovchi   komponentlar   bilan   belgilanadi:   boshqaruvning   maqsad   va   vazifalari;
boshqaruv tamoyillari; boshqaruvning uslubiy qoidalari; o‘quv yuklarini individual
sozlash;   organizmning   o‘zgaruvchan   mashg‘ulot   sharoitlariga   moslashishi.
Boshqaruv tartib-qoidalari pedagogik ta’sirlarning bosqichlari va tarkibiy qismlari,
shu   jumladan   namunaviy   xususiyatlar,   axborot   bilan   ishlash   samaradorligini
aniqlash   imkonini   beradi;   bashorat   qilish,   boshqaruv   qarorlarini   qabul   qilish,
o‘yinchi va jamoaning holatini modellashtirish.
3.   O‘quv   jarayoni   va   raqobat   faoliyatini   boshqarish   uning   samaradorligini
belgilovchi quyidagi tarkibiy qismlar bilan belgilanadi: boshqaruvning maqsad va
vazifalari; boshqaruv tamoyillari; boshqaruvning uslubiy qoidalari; o‘quv yuklarini
individual   sozlash;   organizmning   o‘zgaruvchan   mashg‘ulot   sharoitlariga
moslashishi.
 4. Boshqaruv tartib-qoidalari pedagogik ta’sirlarning bosqichlari va tarkibiy
qismlari, jumladan, namunaviy xususiyatlar, axborot bilan ishlash samaradorligini
aniqlash   imkonini   beradi;   bashorat   qilish,   boshqaruv   qarorlarini   qabul   qilish,
o‘yinchi va jamoaning holatini modellashtirish.
5. Musobaqa faoliyati jarayonida voleybol jamoasining strategik boshqaruvi
jamoa rahbariyati va jamoani boshqarishni o‘z ichiga olishi kerak. 
83 Adabiyotlar ro‘yxati
1.   Айрапетьянц,   Л.Р.   Волейбол:   учебник   для   высших   учебных
заведений / Л.Р. Айрапетьянц. - Т.:  Zar   qalam , 2006. – 240 с. 
2. Айрапетьянц, Л.Р. Педагогические основы планирования и контроля
соревновательной   и   тренировочной   деятельности   в   спортивных   играх:
автореф. дис. … д-ра пед. наук: 13.00.04 / Л.Р. Айрапетьянц. – М., 1992. – 41
с. 
3.   4.   Александрова,   А.М.   Оценка   психической   н1ежности   у
волейболистов   /   А.М.   Александрова   //   Спортивный   психолог.   –   2009.   –
№1(16). – С. 60–63. 
5.   Александрова,   Ю.И.   Психофизиология:   учебник   для   вузов   /   Ю.И.
Александрова. – СПб.: Питер, 2003. – 496 с. 
6. Андриенко, Е.В. Социальная психология: учебное пособие для студ.
ВУЗов / Е.В. Андриенко. – М.: Ак1емия, 2000. – 264 с. 
7. Ананьин, А.С. Динамика изменения содержания соревновательной 
деятельности в волейболе в связи  с изменением правил соревнований:
дис. ... канд. пед. наук: 13.00.04 / А.С. Ананьин. – М., 2018. - 133 с. 
8. Ананьин, А.С. Тенденции р2вития соревновательной деятельности в
мужском   волейболе   /   А.   С.   Ананьин   //   Физическая   культура:   воспитание,
обр2ование, тренировка. – 2017. - №3. – С. 4 
9.   Ашибоков,   М.Д.   Критерии   оценки   технико-тактической
подготовленности   команд   волейболистов   /   М.Д.   Ашибоков.   //   Вестник
Адыгейского государственного университета. - 2006. – №1 (20). – С. 290-293. 
10.   Бабушкин,   Г.Д.   Результативность   соревновательной   деятельности
спортсмена и пути ее повышения / Г.Д. Бабушкин // Спортивный психолог. –
2014. - №1(32). – С. 63-66. 
11.   Бабушкин,   Г.Д.   Рефлексия   и   интуиция   в   структуре
соревновательной деятельности спортсмена / Г.Д. Бабушкин, А.П. Шумилин,
Р. Э. Салахов // Спортивный психолог. – 2009. - №3(18). – С. 33-35. 
84 12.   Бабынин,   Ю.А.   Использование   компьютерных   программ   для
статистической   обработки   соревновательной   деятельности   волейболистов   /
Ю.А.   Бабынин,   В.Н.   Кононов   //   Физическое   воспитание   студентов
творческих специальностей. – Харьков, 2009. - №3. – С. 11-17. 
13.   Беляев,   А.В,   Волейбол:   теория   и   методика   тренировки   /   А.   В.
Беляев, Л. В. Булыкина. – М.: ТВТ Дивизион, 2011. – 176 c. 
14.   Булыкина,   Л.В.   Анализ   социально-психологического   климата   в
профессиональных волейбольных командах / Л.В. Булыкина, Н.А. Курочкина
//   Спортивные   игры   в   физическом   воспитании,   рекреации   и   спорте:   матер.
XIII Междунар. науч.-практ. конф. – Смоленск, 2019. - С. 32-34. 
15.   Boltayev   Z . B . Voleybol   nazariyasi   va   uslubiyati .-   Darslik   SamDU -2019
yil  210  b .
16.   Баирбеков   М.Г.   Педагогический   контроль   специализированных
нагрузок прыжковой направленности волейболистов высшей квалификации в
соревновательной и тренировочной деятельности.  Автореф. дис. ... канд. пед.
наук: 13.00.04. – Тoкент, 2003. - 30 с.
17.   Беляев   А.В.,   Булыкина   Л.В.   Волейбол:   Теория   и   методика
тренировки; ТВТ Дивизион - Москва, 2011, - 176 с.
18.   Беляев   А.В.   Волейбол   на   уроке   физической   культуры .   У чеб.-
метод.пособие .   А.В.Беляев.-2-е   изд.-М.:   ФиС:   Спорт   Ак1ем   Пресс,   2005.   -
143 с.  
19. Беляев А.Б., Савин М.В. Волейбол. Учебник для ст-в вузов физ-ры.
М.: ТВТ. Дивизион, 2009.-359 с.
20.     Выдрин,   В.М.   Методические   проблемы   теории   физической
культуры / В.М. Выдрин // Теория и практика физической культуры. - 2005. -
№6. - С. 10-12. 
21.   Веласко   Х.,   Бил   Д.,   Более   Ф.,   Аззара   Д.   Современный   волейбол.
Тренировка.   Управление.   Тенденции   (Аргентина,   США,   Франция,   Италия).
М., 2008, - 31с .
85 22.   Гарипов   А.Т.,   Клещев   Ю.Ю.,   Фомин   Е.В.   Скоростно-силовая
подготовка   юных   волейболистов/   методические   рекомендации.   М.   2009,   -
45с.
23.   Годик   М.А.   Физическая   подготовка   футболистов.   –   М.:   Терра-
Спорт, Олимпия Пресс, 2006. – 272 с.
24.   Голом2ов,   C.B.   Теоретические   основы   и   методика
совершенствования   целевой   точности   двигательных   действий:   автореф.
дис. ... д-ра пед. наук: 13.00.04 / С.В. Голом2ов. - M., 1997. - 46 с. 
25.   Гончарова,   А.В.   Двигательные   ошибки   при   совместном   решении
спортивных   двигательных   з1ач   (на   примере   волейбола)   /   А.В.   Гончарова,
В.Б.   Коренберг   //   МГАФК.   Годы   2006-2007:   научный   альманах   МГАФК.   –
Т.8 / МГАФК. – Малаховка, 2007. – С. 91-101. 
26.   Губа,   В.П.   Волейбол   в   университете:   теоретическое   и   учебно-
методическое   обеспечение   системы   подготовки   студентов   в   спортивном
клубе: учебное пособие / В.П. Губа, А.В. Родин. – М.: Советский спорт, 2009.
– 166 с. 
27.   Губа,   В.П.   Волейбол:   основы   подготовки,   тренировки,   судейства:
монография / В.П. Губа, Л.В. Булыкина, П.В. Пустошило. – М.: Спорт, 2019. -
192 c. 
28.   Губа,   В.П.   Основы   спортивной   подготовки:   методы   оценки   и
прогнозирования   (морфобиомеханический   подход):   научно-методическое
пособие / В.П. Губа. - М.: Советский спорт, 2012. – 384 с. 
29. Губа, В.П. Теория и методика спортивных игр: учебник / В.П. Губа.
– М.: Спорт, 2020. – 720 с. 
30.   Железняк,   Ю.   Д.   Тенденции   р2вития   классического   волейбола   на
современном этапе / Ю.Д. Железняк, Г.Я. Шипулин, О.Э. Сердюков // Теория
и практика физической культуры. – 2004. - №4. – С. 30-33. 
31.   Железняк   Ю.Д.   Волейбол.   Методическое   пособие   обучению   игре.
Ю.Д.   Железняк,   В.А.   Кунянский,   А.В.   Чачин.   -   М.:   Терра-спорт:   олимпия
Пресс, 2005.- 112 с.: ил.
86 32.   Железняк   Ю.Д.   Волейбол:   У   истоков   мастерства.   –   М.:   ФАИР-
ПРЕСС, 1998. – 336 с.
33.  Железняк Ю.Д. К мастерству в волейболе. М.: Физкультура и спорт,
1998. – 246 с.
34.   Железняк   Ю.Д.   Нестеровский   Д.И.,   Иванов   В.А.   и   др.   Теория   и
методика   спортивных   игр.   Учебник   для   студ.высш.учеб.заведений.   М.:
Ак1емия, 2013. – 464 с.
35.   Ивойлов,   А.В.   Тактическая   подготовка   волейболистов   /   А.В.
Ивойлов. – М.: Физкультура и спорт, 2003. – 99 с. 
36.   Клещев,   Ю.Н.   Волейбол.   Подготовка   команды   к   соревнованиям:
учебное пособие / Ю.Н. Клещев. – М.: ТВТ Дивизион, 2009. – 208 с. 
38.   Кудряшов   Е.В.Оценка   состояния   физической   подготовленности
юных   и   высококвалифицированных   волейболистов .     Е.В.Кудряшов
Слобожанський науково-спортивний висник.-2005, С.117-119.
39.   Легоньков   С.В.   Методика   обучения   техническим   приемам   игры   в
волейбол: учб.пособ. С.В.Легоньков. Смоленск, 2003. – 72 с.
40.   Матвеев   Л.П.   Общая   теория   спорта   и   ее   прикл1ные   аспекты:   4-е
изд., испр.и.доп. Л.П.Матвеев. – Санкт-Петербург: “Лань”, 2005. – 384 с.
41. Матвеев  Л.П.  Основы общей  теории  спорта  и системы  подготовки
спортсменов. – Киев, 1999. – 316 с.
42.   Платонов   В.Н.   Система   подготовки   спортсменов   в   олимпийском
спорте.   Общая   теория   и   ее   практическое   приложение.   Киев,   Олимпийская
литература, 2004. – 808 с.  
43.   Платонов   В.Н.   Периодизация   спортивной   тренировки.   Общая
теория и ее практическое применение. К.: Олимп.Лит., 2013. – 624 с.
44.   Платонов   В.   Н .   Теория   и   методика   спортивной   тренировки.   К.:
Вища школа .  Олимпийская литература,   2015 . Т. 1. 680 с.
45.   Пулатов А.А., Кдирова М.А. Спорт педагогик маҳоратини ошириш
(волейбол) Ўқув қўлланма. Т.: 2018. – 242 б. 
87 46.   Пулатов   А.А.,   Пулатов   Ф.А.   Значимость   симметризации   право-   и
ле во сторонных   двигательных   функций   в   спорте   и   профессиональной
деятельности.   Бол алар   спортини   ривожлантиришнинг   долзарб   масалалари:
Республика   илмий-амалий  конференцияси   мақолалари  тўплами.  1   қисм.    Т.:
2016 ,  Б.  120-122.
47.   Пулатов А.А., Пулатов  Ф.А. Причины  потерь подач в  волейболе  и
предпосылки   повышения   их   результативности.   Актуальные   проблемы
физической   культуры   и   спорта:   В   сб.:   ВИ   международной   научно-
практической   конференции   (Чебоксары,   17   ноября   2016г.).   -   Чебоксары:
Чувo.гос.пед. ун-т, 2016. - С.   404-409.
48.   Пулатов.   Ф.   Спорт   ўйинлари   билан   шуғулланувчи   7-10   ёшли
болаларда   ўнақай   ва   чапақай   ҳаракатларни   симметрик   тартибда
шакллантириш   устуворлиги.   Автореф.   дис.   ...   канд.   пед.   наук:   13.00.04.   –
Тoкент, 2020. - 138 б.
49.   Шнайдер   В.Ю.   Методика   обучения   игре   в   волейбол.   Пособие   для
студентов факультетов физ-ры. "Человек Олимпия", М. 2008-56 с.
50.   Pittera   C.,   Pedata   P.,   Pasqualoni   P.   Volleyball   for   11-14   years   old
children. Fedarazione italiana pallovolo. 2010. – 685 s.
51.   Teri   Clemens,   Jenny   McDowell.   The   volleyball   Drill   book .     125
technical   and   tactical   drills .   American   volleyball   coaches   association.   2012.   –
239p.
52.Blume   D.D.   Kennzeichung   koordinativer   Fahigkeiten   und
maglichkeitenihrer   Herausbildungim   Trainingsprozes .   Wissenschaftliche
Zeitschrift der DHfK. – 1998. – N 3.- P. 17-41.
53.   Dane   S.,   Can   S.,   Karsan   O.   Sport   injuries   in   right   –   and   left–handers .
Percept Mot. Skills. – 1999. – Vol. 89-N 3.-P. 846-848.
54.   Grouious   D.,   Tsorbatzoudis   H.,   Alexandris   K.,   Barkoukis   V.   Do   left-
handed   competitors   have   an   innate   superiority   in   sports?   Percept   Mot.   Skills.-
2000.-Vol. 90.-N 3.-Pt. 2.P.1273-1282.
88

YUQORI MALAKALI VOLEYBOLCHILARNI JAMOAVIY TEXNIK HARAKATLARINI TAKOMILLASHTIRISH USLUBIYATI. 1

MUNDARIJA Kirish .........................................…….......................... ............. ....................………2 1-bob Sport o‘yinlarida mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatini boshqarishga zamonaviy yondashuvlar ……………………………………………………… .. ... . 7 1.1 Sport o‘yinlarida mashg‘ulot va raqobat jarayonlarini tashkil etish va qurishning asosiy tendentsiyalari ..............................……….……………..……..16 1.2 Psixik jarayonlarning xususiyatlari va voleybol jamoasidagi o‘yinchilarning munosabatlari .....................................................................................................…27 1.3 O‘yin faoliyatini boshqarish va sport mashg‘ulotlarini o‘tkazish xususiyatlari malakali voleybolchilar…...............................................…………………………42 1.4 1-bobning xulosasi ..........……………………….……………………............43 2-bob O‘rganish usullari va tashkil etilishi .............….………..............................44 2.1 Tadqiqot usullari………………………………………………………..…..50 2.2. O‘rganishni tashkil etish ........................................…………….................…51 3-bob Voleybol jamoasida psixik jarayonlar va munosabatlarning o‘zaro bog‘liqligi sportchilarning o‘yin faoliyati samaradorligi ....................……….….52 3.1 Voleybol bo‘yicha sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa jarayonlarini tashkil etish xususiyatlari………….......…..................................................….......52 3.2 Har xil malakali voleybolchilarning o‘yin faoliyatini baholash.........………..64 3.3 Voleybol bo‘yicha sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyati tarkibi va mazmunini ishlab chiqish va eksperimental asoslash ..............………….……78 Xulosa.............................................……………………………………………….81 Amaliy tavsiyalar……………………………………………………………….....82 Adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………………………....87 2

Kirish Tadqiqot mavzusining dolzarbligi . Mamlakatimizda sport o‘yinlarini rivojlantirishning umumiy tizimida ommabopligi va jismoniy shaxslarni tizimli mashg‘ulotlarga jalb qilish nuqtai nazaridan voleybol yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi, bu ko‘p jihatdan so‘nggi yillarda sportchilarimiz tomonidan erishilgan yuqori natijalari bilan bog‘liq. Jamoaviy sport turlari bo‘yicha malakali sportchilarni uzoq muddatli tayyorlash mashaqqatli va nozik jarayon bo‘lib, u o‘yinchining sport mahoratini oshirishni ta’minlaydigan mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatini boshqarishning yangi nazariy va uslubiy yondashuvlarini izlash bilan belgilanadi. Sport o‘yinlari nazariyasi va metodikasi bo‘yicha malakali voleybolchilarni tayyorlash tizimi etarlicha boy ilmiy-uslubiy asosga ega. Xususan, ko‘plab mutaxassislar uzoq muddatli o‘quv jarayoni sportchilarning jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligini tashkil etish bilan bog‘liq masalalarni to‘liq ochib berilmagan va nazariy jihatdan isbotlanmagan. Muammoning ilmiy o‘rganilganlik darajasi . Maxsus ilmiy-metodik adabiyotlar tahlili malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyatini boshqarishning mahalliy nazariyasida, shu bilan bog‘liq masalalarni ko‘rsatadi. Voleybol - bu jamoaviy sport o‘yini bo‘lib, unda o‘yinchi imkon qadar tezroq oqilona qarorlar qabul qilishi, shuningdek, jamoadoshlari bilan o‘zaro hamkorlik munosabatlar o‘rnatishi kerak. Biroq, voleybol jamoasida texnik harakatlarni takomilashtirish asosida mashg‘ulot jarayonini takomillashtirishga bag‘ishlangan ilmiy ishlar deyarli kamchilikni tashkil etadi. Yetakchi mutaxassislar (Yu.M.Portnov, V.M.Shulyatiev, E.V.Fomin, L.V.Bulykina, A.V.Suxanov) sportchiga jamoaviy texnik harakatlarini takomillashtirish ta’sir ko‘rsatish elementlarini o‘z ichiga olgan sport mashg‘ulotlari mashg‘ulotlarning shu bo‘limi ekanligini ta’kidlaydilar. Texnik harakatlarni ma’romiga yetkazib bajarish, bu mashg‘ulot va musobaqa faoliyatini boshqarish sifatini belgilaydi va o‘yinchining sport mahoratini oshirishni ta’minlaydi. Biroq, sport o‘yinlari nazariyasi va metodologiyasi sohasidagi 3

mutaxassislar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijalari tahlili shuni ko‘rsatadiki (L.R.Ayrapetyants, V.A. Uskov, Yu.D. Jeleznyak, Yu.M. Portnov, V.P. Guba) maxsus ilmiy-uslubiy adabiyotlarda sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyatining tuzilishi va mazmunini tavsiflovchi ba’zi belgilar mavjud. Jamoadagi texnik harakatlarni takomillashtirish asosida malakali voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyatini samarali boshqarish masalalarini hal etish sport jamoasida voleybolchining zaxira imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishni ta’minlaydigan ayniqsa dolzarb yo‘nalish hisoblanadi. Maxsus ilmiy va uslubiy adabiyotlardan olingan ma’lumotlarni nazariy tahlil qilish va umumlashtirish malakali voleybolchilarni tayyorlash samaradorligini pasaytiradigan ba’zi ilmiy qarama-qarshiliklarni aniqlashga imkon berdi: - malakali voleybolchilarning sport mahoratini oshirishning yuqori sur'atlariga erishish sportchilarni tayyorlashning samarali tizimini tarkibiy va tarkibiy tarkibiy qismlariga bag‘ishlangan ilmiy-uslubiy dalillar bazasining yo‘qligi bilan belgilanadi; - malakali voleybolchilar o‘rtasida sport natijalarini o‘stirish uchun zaxira imkoniyatlarini izlash voleybol jamoasida sportchilarning mashg‘ulotlari va musobaqaviy faoliyatini psixologik-pedagogik boshqarishga zamonaviy yondashuvlarning zaif nazariy va uslubiy asoslanishi bilan tenglashtirilgan. Malakali voleybolchilarni tayyorlash nazariyasi va metodologiyasida mavjud bo‘lgan muayyan ilmiy qarama-qarshiliklarni tahlil qilish natijasida texnik harakatlarni tahlil qilish asosida voleybolda o‘qitish tizimining samaradorligini aniqlash va isbotlashdan iborat tadqiqot muammosi shakllantirildi. Tadqiqot ob'ekti – Uzbektelekom voleybolchilarni tayyorlash va musobaqa faoliyati. Tadqiqot predmeti - malakali voleybolchilarning mashg‘ulotlari va musobaqa faoliyati mazmunining tarkibiy qismlari. Tadqiqotning maqsadi - voleybol jamoasida o‘yinchilar o‘rtasidagi texnik harakatarni tahlil qilish asosida mashg‘ulotlar va musobaqa faoliyatiga 4

tayyorgarlik tizimini nazariy jihatdan asoslash, eksperimental tadqiqot asosida samaradorligini baholash. Tadqiqot vazifalari: 1. Malakali o‘yinchilarni tayyorlash tizimining tuzilishi va mazmunini samaradorligini oshirish uchun o‘yinchilarning texnik harakatlarini takomillashtirish va tizimlashtirish. 2. Voleybolchilarning o‘yin faoliyati samaradorligini o‘rganish. 3. O‘yinchilar o‘rtasidagi texnik harakatlarni tahlil qilish asosida voleybol bo‘yicha mashg‘ulotlar tizimini ishlab chiqish va asoslash hamda eksperimental sharoitda samaradorligini baholash. Tadqiqot muammolarini hal qilish uchun qo‘yidagi ilmiy tadqiqiot metodlaridan foydalanildi, jumladan:  maxsus ilmiy va uslubiy adabiyotlar ma’lumotlarini tahlil qilish;  adabuyot materiallarni o‘rganish;  pedagogik kuzatish;  pedagogik eksperiment (qismlarni bayon qilish va shakllantirish);  matematik statistika usullari. Ishning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: − Yuqori malakali voleybolchilarni jamoaviy texnik harakatlarni takomillashtirish jarayonlari o‘rganildi: ya’ni malakali sportchilarning rivojlanishining individual xususiyatlarini va ularning voleybol jamoasiga mosligini belgilab beradi va raqobatbardosh faoliyat mashg‘ulotlarda tayyorgarlik tizimini samarali tashkil etishga yordam beradi. - Malakali voleybolchilarning musobaqa faoliyati jarayonida to‘pni o‘yinga kiritish, to‘pni qabul qilish, hujumga zarba berish, to‘siq qo‘yishning miqdoriy va sifat xususiyatlari aniqlanadi; - voleybol bo‘yicha mashg‘ulotlar tizimining tuzilishi va mazmuni nazariy jihatdan asoslangan va eksperimental tadqiqot asosida samaradorligini baholangan. - jamoadagi o‘yinchilar o‘rtasidagi munosabatlar, shuningdek, sportchilarning jismoniy va texnik-taktik tayyorgarligi asosida isbotlangan. 5