logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. YUQORI MALAKALI SPORTCHILARNING MIKROSIKIL TRENIROFKA YUKLAMALARINI REJALASHTIRISH

YUQORI MALAKALI SPORTCHILARNING MIKROSIKIL TRENIROFKA YUKLAMALARINI REJALASHTIRISH

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

99.9658203125 KB
Скачать
Y UQORI MA LA KA LI SPORTCHILA RN IN G MIKROSIK IL TREN IROFKA Y UKLA MA LA RIN I REJ A LA SHTIRISH KIRISH …………………………………………………………………… … 3-5 I. Bob.MALAKALI SPORTCHILARNING MASHG`ULOT YUKLAMALARINI REJALASHTIRISH BOSQICHALARI 6 1.1. Sportda yuklamalarni rejalashtirishning umumiy qonu-niyatlari 6-14 1.2. Sport mashg`uloti yuklamalarini rejalashtirishning mohiyati va o‘ziga xosligi. 15-19 1.3 Sport mashg`ulotlarida malakali futbolchilarning mikrosikl (haftalik) yuklamalarini ishlab chiqish. 20-30 II.Bob . YUQORI MALAKALI FUTBOLCHILARNING MIKROSIKIL MASHG ` ULOT YUKLAMALARINI NAZORAT QILISH 31 2.1. Mikrosikil yuklamalarni rejalashtirishda sport mashg‘ulotlarining umumiy tamoyillaridan foydalanish 31-40 2.2. Yuqori malakali futbolchilarda mikrosiklli yuklamalarni me ’ yoriylashtirish usullari . 40-48 2.3. Futbolchilarni tayyorlashda yuklamalarni pedagogik nazorat qilish … 48-55 Xulosa……………………………………………………………………… 56-57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI ……………………. 58-60 1 KIRISH Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi : Dunyoda bugungi kunda futbol mashg ‘ ulotlarini rejalashtirish , mashg ‘ ulotning samarali mikrosikllarini ishlab chiqish eng ustuvor yo ‘ nalishlardan biriga aylanmoqda . Bu sport tayyorgarligi vazifalarini hal etish shartlari hisoblanib , vositalarni va uslublarni , futbolchi egallashi lozim bo ‘ lgan sport natijalarni oldindan ko ‘ zlashni nazarda tutmoqda . Futbol sport turi rivojlangan mamlakatlarda , yangi zamon talablariga mos maktablar , futbol akademiyalarning tashkil etilishi kelajakda iqtidorli malakali futbolchilarni tayyorlash tizimini rivojlantirish uchun xizmat qilmoqda . Zamonaviy sportda malakali futbolchilarning tayyorgarligiga yuqori talablar qo ‘ yilmoqda . Bundan kelib chiqqan holda yetakchi xorijiy mamlakatlarda tayyorgarlik davrida mashg ‘ ulot mikrosiklida futbolchilarning jismoniy va texnik taktik tayyorgarliklarini takomillashtirish bo ‘ yicha guruhli va individual mashg ‘ ulot dasturlarini ishlab chiqish zarurati yuzaga kelmoqda . Respublikamizda futbolchilarni xalqaro va nufuzli musobaqalarga tayyorlashning tashkiliy - uslubiy jihatlari takomillashib , sportchilar tayyorlashning jahon standartlari darajasiga yetkazishning chora - tadbirlari amalga oshirilmoqda . O ‘ zbekiston Respublikasining 2020 yil 30- oktabrdagi PF -6099- son “ Sog ‘ lom turmush tarzini keng tatbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi Farmoni , O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 04.12.2019 y . PF -5887- son “ O ‘ zbekistonda futbolni rivojlantirishni mutlaqo yangi bosqichga olib chiqish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi Farmoni , 2015 yil 5 sentabrdagi 394- son “ Jismoniy tarbiya va sport to ‘ g ‘ risida ” gi O ‘ zbekiston Respublikasi Qonuni hamda O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 3 iyundagi PQ -3031- son “ Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi Qarori va 2018 yil 16 martdagi PQ -3610- son “ Futbolni yanada rivojlantirish chora - 2 tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi qarorlari va mazkur sohaga tegishli boshqa me ’ yoriy - huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi . O ‘ zbekistonda iste ’ dodli va salohiyatli futbolchilarni saralash hamda professional futbol klublari uchun sifatli sport zaxirasini tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi . Vatanimiz va xorijiy olimlar malakali futbolchilarni tayyorgarlik darajasini oshirish yuzasidan bir qator taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan , biroq malakali futbolchilarning musobaqa faoliyatini o ‘ zgaruvchan muddatlari bo ‘ yicha yuklamalarni me ’ yorlashga oid tajribalarning kamligi muammoligicha qolmoqda . Buning uchun tayyorgarlik siklida o ‘ tkaziladigan o ‘ quv - mashg ‘ ulotlarni optimallashtirishda shug ‘ ullanuvchilarning taktik xususiyatlarini inobatga olgan holda ilmiy asosda tashkillashtirish zamon talabi bo ‘ lib qolmoqda . Sportda yuqori natijaga erishish mashg ‘ ulotlarni to ‘ g ‘ ri tashkil qilish malakali futbolchilarni texnik imkoniyatlarini , jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishga , kuchlilik , tezkorlik , chidamkorlik , chaqqonlik jismoniy sifatlarini oshirishi mumkin . Sportchilarni texnik jihatdan rivojlantirish masalalari ko ‘ pgina tadqiqotchilar ilmiy ishlarda va ilmiy adabiyotlarida o ‘ z ifodasini topgan . ( R . I . Nurimov 2001; R . A . Akramov 2006; S . A . Golemyazov 1998; А.I.Talipdjanov 2012; U.M Аxmadjonov 2019; N . M . Yusupov 2013 va boshqalar ). Malakali futbolchilarning mashg ‘ ulotlarda texnik jihatdan tayyorlash bo ‘ yicha ilmiy tadqiqot ishlari ko ‘ plab yoritilgan bo ‘ lishiga qaramasdan , ayniqsa yuqori malakali futbolchilarni texnik jihatdan tayyorlash masalalari bo ‘ yicha ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish dolzarb masalalardan biri xisoblanadi . Mahallalarda malakali futbolchilarni ommaviy sportga jalb qilishni yangi bosqichga olib chiqish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ -201- son , 11.04.2022 yildagi , qaroriga muvofiq 2022 yildan boshlab har yili an ’ anaviy tarzda 30 iyun — O ‘ zbekiston Respublikasi malakalilari kuni hamda dekabr oyida o ‘ tkaziladigan « Malakalilar forumi » 3 doirasida sportning futbol , mini - futbol , voleybol , yengil atletika , shaxmat , shashka , stol tennisi , stritbol , vorkaut turlari bo ‘ yicha besh bosqichli ommaviy sport musobaqalarini o ‘ tkazish tizimi joriy etilgan . 2023 yil 1-martdan boshlab «Besh tashabbus olimpiadasi» sport musobaqalari o‘tkazish tizimi joriy qilingan. Ilmiy uslubiy adabiyotlar tahlili: O‘zbekiston Respublikasining yetakchi mutaxassislari, xorijiy tajribali pedagoglar, ko‘pchilik olimlar tomonidan aholi istiqomat qiladigan joylarda futbol sport turini tashkil qilish muammolari ko‘pdan-ko‘p ilmiy-uslubiy adabiyotlarda o‘z yechimini topgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Yuqori malakali sportchilarning mikroskl mashg`ulot yuklamalarini rejalashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilandi: 1.yuqori malakali sportchilarni mashg‘ulot yuklamalarining mikrosikl vazifalari bo‘yicha meyorlar nisbatlarini aniqlash; 2. yuqori malakali futbolchilarda mikrosiklli yuklamalarni me’yoriylashtirish usullarini aniqlash; 3. tayyorgarlik davrining turli bosqichlarida tadbiq qilingan mikrosikllar xususiyatlari asosida va shiddat zonalari bo‘yicha tiklantiruvchi vositalar majmualarini ishlab chiqish va tadbiq qilish. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti: Samarqand shaxar Futbol maxorat maktabi misolida olib borilmoqda. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va tavsifi: Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va xajmi. Ish kirish, ikkita bob, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ish 60 betdan iborat matnda bayon qilingan. Adabiyotlar ro‘yxati 39 ta manbani o‘z ichiga oladi, shulardan 5 tasi internet saytlari. 4 I.Bob.MALAKALI SPORTCHILARNING MASHG`ULOT YUKLAMALARINI REJALASHTIRISH BOSQICHALARI 1.1. Sportda yuklamalarni rejalashtirishning umumiy qonu-niyatlari Yuqori malakali futbolchilarni tayyorlashning zamonaviy tizimi ko‘p yillar davomida shakllantirilgan bo‘lib, hozirgi vaqtda bu holat takomillashtirilishi davom ettirilmoqda, bu maqsadlarda fan va amaliyotning yangi yutuqlaridan keng ko‘lamda foydalaniladi. Sport yo‘nalishidagi zamonaviy tayyorgarlik tizimi uchun mashg‘ulotlar jarayonining intensifikatsiyalanishi o‘ziga xos xususiyat bo‘lib, bu o‘z tarkibiga quyidagi jihatlarni qamrab oladi: - nisbatan yuqori darajada ixtisoslashtirish; - mashg‘ulot mashqlari hajmi ortishi va shuningdek, katta yuklamaga ega mashqlar miqdori oshirilishi; - maxsus ish qobiliyati darajasini oshirish imkonini beruvchi - «qat'iy» tartibdagi mashg‘ulotlar rejimidan keng miqyosda foydalanish; - musobaqalar amaliyotining kengaytirilishi; - zo‘riqishli yuklamalardan keyin sportchilar organizmida jarayonlarning qayta tiklanishi jadallashtirilishi (intensifikatsiyasi) uchun va shuningdek ish qobiliyatini stimullovchi (turki beruvchi) qo‘shimcha vositalardan foydalanishni tarkibga kiritish [20, 22, 25, 27 va boshqalar] N.M.Yusupov [13] tomonidan qayd qilinishicha, turli xil sabablarning ta’siri ostida sport yo‘nalishida tuzib chiqilgan taqvim rejalari tarkibida mas’uliyatli musobaqalar yil mavsumining katta qismini qamrab oladi va tayyorgarliklar tuzib chiqilishi tizimi tavsiflari bo‘yicha esa faqat sportchilarning yil davomida muvafaqqiyatli chiqish qilishlari uchun amalga oshirilgan tayyorgarlik bitta-ikkita yuqori cho‘qqi darajasiga erishishlarini ta’minlab beradi xolos, ushbu ko‘rinishda tezkor tarzda o‘zgaruvchan xususiyatga ega bo‘lgan sport amaliyotiga nisbatan sportchilarda talab qilingan tayyorgarlik darajasiga 5 erishishning ortda qolishi kuzatiladi. Turli xil musobaqalaming o‘tkazilishi ommalashishi o‘z navbatida, shunga olib keladiki, ya’ni sportning turli xil yo‘nalishlarida bu ko‘rinishdagi musobaqalar soni keskin ortib borishi kuza- tiladi, hatto ayrim sport turlarida ularning yil mavsumi davomida 8-10 oyni qamrab olishi qayd qilinadi Musobaqalar amaliyoti darajasi o‘sib borishi bilan bog`liq holatda alohida nazariy qoidalarni qayta ko‘rib chiqish, shuningdek yuzaga kelgan masala yechimida istiqbolli texnologiyalarni ishlab chiqish talabi vujudga keladi. Biroq, bir qator mutaxasislar tomonidan yuqori malakali sportchilarning yillik tayyorgarlik mashg‘ulotlari tarkibini tuzib chiqishga nisbatan yangicha yondoshuvlar shakllantirilishiga urinib ko‘rilgan bo‘lib, bunda mashg‘ulotlaming mavsum davomida davrlarga ajratilishidan voz kechish taklif qilinadi, aksincha bu holatda sportchilarning tayyorgarligi aynan, yil mavsumining ko‘p qismini band qiluvchi ko‘rinishda o‘tkaziluvchi ko‘p sondagi musobaqalarda ishtirok etish va unchalik uzoq davomiylikda bo‘lmagan maxsus tayyorgarlik jarayonlarining navbatlashishi shaklida tashkil qilinishi taklif qilinadi. Ko‘pgina mutaxassislar tomonidan ko‘rsatib o‘tilishicha [16,18, 22 va boshqalar], yil mavsumining ko‘p qismida amalga oshiriluvchi musobaqalarda ishtirok etish imkoniyatlari sportchilarda bir vaqtning o‘zida yuqori darajada tayyorgarlik darajasiga erishish qiymatlarining keskin pasayib ketishiga olib kelishi mumkin, shu bilan birgalikda asosiy musobaqalarda yuqori natijalarga erishish ko‘rsatkichlari pasayishi qayd qilinishi mumkin, bundan tashqari sportchilarda yil mavsumi davomidagi tayyorgarlik ko‘rsatkichlari sifati yomonlashishi va ulaming jarohatlanish ehtimolligi darajasi ortishi mumkinligi ta’kidlab o‘tiladi. Hozirgi vaqtda, bu keltirib o‘tilgan holatlar ko‘pgina sport mutaxasislari tomonidan tan olingan bo‘lib, bir necha yillar davomida sport yo‘nalishida tayyorgarlik jarayonida davrlarga ajratishdan voz kechishning faol holatda sinovlardan o‘tkazilish o‘zini oqlamagan, ushbu ko‘rinishda asos sifatidagi qoidalarni qayta ko‘rib chiqish talabi yuzaga keladi. 6 Mavjud ilmiy bilimlar va amaliyot tajribalarida to‘plangan natijalar musobaqa faoliyatining optimal strukturasini aniqlash imkonini beradi [11, 15va boshqalar] va bunda uning sportchilaminj; ko‘p darajali tayyorgarlik holatiga muvofiq ko‘rinishda bo‘lishi, talalb qilingan sport natijalariga erishishni ta’minlay olish darajasi e’tiborga olinadi [17]. Bu holat o‘z navbatida, musobaqa va mashg`ulotlar faoliyatlari o‘rtasidagi aloqadorlikni o‘zida aks ettiruvchi qonuniyatlar qoidalariga asoslanilib, musobaqa faoliyati tizimi va sportchilarning tayyorgarligi tizimi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va yagona birlik tamoyilini shakllantirish imkonini beradi [18], bu esa sport yo‘nalishida tayyorgarlikda boshqa tamoyillarning, jumladan, yuklamalarning asta-sekin oshirib borilishi va maksimal qiymatdagi yuklamalarni bajara olish ko‘nikmalariga erishish o‘rtasidagi bir butun yagonalik, to‘lqinsimon ko‘rinish va yuklamalarning variativ tavsiflari, tayyorgarlik jarayonining sikl tavsiflari o‘rtasidagi birlik kabilardan keng miqyosda foydalanilishi imkoniyatlarini yangicha ko‘ra olish imkonini yaratib beradi. Sportchilarning musobaqalarda muvafaqqiyatli ishtirok etishi har xil omillarga bog‘liq hisoblanadi. Zamonaviy sport yo‘nalishlarida sport jamoasining nisbatan yuksak natijalarga erishishga intilishi bevosita ularning funktsional tayyorgarligi, texnik-taktik jihatdan mahorati, shuningdek psixologik barqarorlik holati yuqoriligi bilan tavsiflanishi talab qilinadi. Musobaqalarda jamoaning ishtirok etishiga turli xil sabablar ham o‘z ta’sirini ko‘rsatishi mumkin, jumladan, tashqi omillar sifatida, obektiv bo‘lmagan hakamlik faoliyati, musobaqa o‘tkaziluvchi mahalliy joy iqlim sharoitlari, raqibning kutilmagan ko‘rinishda muvafaqqiyatli tarzda ishtiroki kabilar ko‘rsatib o‘tiladi, shuningdek ichki omillar sifatida texnik-taktik va psixologik jihatlami hisobga olish, ma’lum bir aniq raqiblarga nisbatan tayyorgarlik davomida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar ko‘rsatib o‘tiladi. Bu holat ayniqsa, sport o‘yinlari yo‘nalishlarida o‘ziga xos xususiyat hisoblanib, bunda u yoki bu sabablarga ko‘ra ma’lum bir aniq o‘yinlar amalga oshirilishi davomida maxsus texnik-taktik va psixologik tayyorgarlik amalga 7 oshirilmasligi, shuningdek raqibning kuchsiz va kuchli jihatlarini alohida qismlar bo‘yicha tahlil qilib chiqmaslik asosida musobaqada ishtirok etish muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin. Sportda hatto, shunday vaziyatlar ham kuzatiladiki, ya’ni bunda yuqori darajada tayyorgarlikka ega bo‘lgan sportchi ma’lum bir aniq sport o‘yinlari turlarida ijobiy natijalami qo‘lga kirita olmasligi ham mumkin, biroq bu holat uning navbatdagi, yaqin kunlarda amalga oshiriluvchi musobaqalarda muvafaqqiyatli ishtirok etish ehtimolini yo‘qqa chiqarmaydi. Sportchining tayyorgarlik darajasi va uning ma’lum bir aniq musobaqalarda maksimal natijalarga erishishga intilishi o‘zaro bog‘liqlikdagi holatlar hisoblanadi va shu bilan bir vaqtda yaxshi darajada tashkil qilingan jarayonlarda bu holatlar sezilarli darajada o‘zaro farqlanishlarga egaligi qayd qilinadi. N.M.Yusupov [13] tomonidan keltirilgan fikrlarga ko‘ra, ulardan birining asosini tayyorgarlikning asosiy va maxsus komponentlarining uzoq vaqt davo- miyligida shakllantirilishi tashkil qiladi, ikkinchisining asosini esa ushbu asosda, ma’lum bir aniq musobaqada nisbatan yuksak darajadagi tayyorgarlik holatiga nisbatan tezkorlikda erishish tashkil qiladi. Buni tushinib yetish ma’lum bir ma’noda sportning zamonaviy bosqichdagi rivojlanishi uchun xos bo‘lgan - yil mavsumi davomidagi asosiy musobaqalarga (jahon chempionati, Olimpiada o‘yinlari) rejalashtirilgan ko‘rinishda tayyorgarlik talab qilinishi va ko‘p sondagi boshqa musobaqalarda ishtirok etish holatlari ta’siri ostida yuzaga keluvchi ziddiyatli vaziyatlarni yengib o‘tishga imkon beradi. Mavsum davomidagi musobaqalarda ishtirok etishni ko‘zda tutuvchi intensiv holatdagi sport amaliyoti mashg‘ulotlar faoliyatining zo‘riqishli ko‘rinishda amalga oshirilishini talab qiladi, bu holat o‘z navbatida sport yo‘nalishidagi mashg‘ulotlar nazariyasi va amaliyotida mavjud bo‘lgan tamoyil jihatidan asoslangan qonuniyatlarga amal qilishning buzilishiga olib keladi. Birinchidan, bunda yuklamalarning maksimal darajada bo‘lishi, asosiy 8 musobaqalar o‘tkazilishi vaqtida nisbatan yuqori darajadagi tayyorgarlikni ta’minlab beruvchi adaptatsion reaktsiyalarga turtki berish talab qilingan holatda, mashg‘ulotlar yuklamalarida mavsum davomida qochib bo‘lmaydigan holatda susaytirilish yuzaga keladi Natijada, rejalashtirilgan tartibda va ayrim holatlarda sakrash tarzidagi adaptatsiya shakllantirilishi davomida organizmning muhirr funktsional tizimlarining imkoniyatlarida deadaptatsiya holati qayd qilinadi. Ikkinchidan, О . А .Qurbonov [25] tomonidan haqqoniy tarzda; qayd qilinganidek, ko‘p sondagi startlar amalga oshirilishi, jumladan futbolda turli xil mintaqalarda va turli xil iqlim sharoitlarida va turl xil balandlik sharoitlarida o‘tkaziluvchi ikkinchi darajali turnirlarda va o‘rtoqlik uchrashuvlarida ishtirok etish bevosita sportchilar organizmida barqaror – tejamkorlik fazasi asosidagi adaptatsiya reaktsiyalari bilan halokatli ko‘rinishdagi - tejamkorlikka qarshi tavsiflarga ega bo‘lgan adaptatsiya reaktsiyalari aralashib ketishiga olib keladi, jumladan asosiy startlarga chiqishni ta’minlab beruvchi tayyorgarlikning cho‘qqi darajasiga erishishda rejalashtirilgan ko‘rinishdagi mashg‘ulotlar yuklamalariga moslashish bilan birgalikda tartibsiz ko‘rinishda, ekstremal tashqi muhit sharoitlariga moslashish holatlarining aralashib ketishi qayd qilinadi. Natijada, sportchilaming tayyorgarlik darajasi pasayishi kuzatiladi, sport natijalari beqarorlashadi, jarohatlanish ehtimolligi darajasi keskin ortadi. Mashg‘ulotlar jarayonini tuzib chiqishda nafaqat qisqa muddatlarda mashg`ulotlar samarasini yuzaga keltiruvchi yo‘nalishlarda va talab qilingan qiymatlarda ishlarni amalga oshirish talab qilinadi, balki uning avval amalga oshirilgan va navbatdagi amalga oshiriluvchi mashg`ulotlarga ko‘rsatuvchi ta’siri ham hisobga olinishi muhim ahamiyatga ega hisoblanadi [18, 21] Kun davomida yuklamalarni optimal qiymatlarda rejalashtirish maqsadlarida sportchining umumiy hayot faoliyati rejimini hisobga olish talab qilinadi. Asosiy mashg‘ulotlami bajarish uchun optimal vaqt kunning ikkinchi yarmi hisoblanadi. Ertalabki soatlar davomida amalga oshiriluvchi zo‘riqish!i mash-g‘ulotlar ta’sirida sportchilarda ko‘pgina vaziyatlarda tunning ikkinchi yarmida uyqu buzilishiga olib kelishi qayd qilinadi. Ertalabga yaqin esa uyqu 9 vaqtida yuzaki uyqu, bezovtalik holatlari kuzatilishi aniqlangan. Bu holat start olish oldidan shiddatli ish bajarish ta’siri ostida kunlik ritmning me’yoriy tartibi buzilishi orqali ham yuzaga keladi. Ushbu sababga ko‘ra, ertalabki soatlarda tezlikka yo‘naltirilgan mashqlami keng ko‘lamda bajarish tavsiya qilinmaydi [22] . Mashg‘ulotlarni tuzib chiqish umumiy tizimi tarkibida mikrosikllarning o‘rni va taqsimlanish holatlarini qarab chiqamiz. Mashg‘ulotning ko‘p yillik jarayonining turli yo‘nalish va bosqichlaridagi vazifalari va mazmunlari keyingi bobda qisqacha ko‘rib chiqiladi, faqat sportchining ko‘p yilligidan tashqari. Bu bosqich sport mashg‘ulotining ko‘p yillik jarayonini yakunlaydi va erishilgan natijalarni, ko‘nikish jarayonini, texnik, taktik muusobaqa tajribasi orqali pasayishni, yosh bo‘yicha o‘rnini to‘ldirish tufayli barqaror holatda bo‘lishini ta'minlaydi. Keyingi bosqichda (umumiy ishchanlikni saqlab turish) jismoniy tarbiya mashqlarining sistematik vazifalarini davom yettirish zarur, aks holda, faoliyatning birdaniga o‘zgarishi inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Mashg‘ulot davrlari xususiyatlarini ko‘rsatish — har bir davrda mashg‘ulot jarayonining mazmuni va tuzilishini xarakterlab beruvchi o‘ziga xos belgilarni ko‘rsatish va shu bilan birga bir davrdan ikkinchi davrga o‘tilishi munosabati bilan bu belgilar qanday o‘zgarishini kuzatib borish demakdir. Shuni unutmaslik kerakki, davrlash asosan sportchi tayyorlashning amaliy bo‘limlariga taalluqlidir. Sportchining ongini va xulqini, umuman tarbiyalash singari bo‘limlarning esa o‘z taraqqiyot mantig‘i bo‘lib, ular mashg‘ulot davrlariga qismangina bog‘liqdir. Nisbatan uzoq davom etmaydigan musobaqa davrida mashg‘ulot yuklamalarining dinamikasi yuqorida ko‘rib o‘tilgan tendensiyaning yakunidek bo‘lib ko‘rinadi; mashg‘ulot vaqtida yuklamalarning umumiy hajmi dastlab biroz pasayishda davom etadi va keyin stabillashib qoladi; spetsifik yuklamalarning jadalligi esa (ba’zi ko‘rsatkichlar bo‘yicha) to maksimum darajagacha o‘sib boradi va ana shu darajada u ham stabillashib qoladi. Bunda 10 albatta, nisbatan stabillashish nazarda tutiladi. Ana shu umumiy tendensiya fonida hajm va jadallikning o‘rta «to‘lqinlar» va mikrosikllar doirasida to‘lqinsimon tebranishlari ro‘y beradi. Agar musobaqa davri uzoq muddat davom etadigan bo‘lsa u holda bir qator yangi lahzalar paydo bo‘ladi. Mashg‘ulot talablarining nisbatan stabillashishidan keyin, yana yuklamalar umumiy hajmining o‘sishi va ular jadalligining biroz kamayishi sodir bo‘ladi, keyin yana hajmning qisqarishi va intensivlikning ortishi tendensiyasi boshlanadi. Shunday qilib, uzoq muddatli musobaqa davrining oraliq bosqichida tayyorlov davridagi yuklamalar umumiy dinamikasining ba’zi bir belgilari takrorlanayotgandek bo‘ladi. Biroq bu qisqargan masshtablarda va umumiy hamda maxsus tayyorgarlikning boshqacha nisbatida sodir bo‘ladi. Yuklamalarning bunday takroriy katta «to‘lqin»ining vazifasi tayyorlov davridayoq asos solingan sport formasining poydevori kengayishidan iborat. Mashg‘ulot yuklamalarining yangidan ortib borishi so‘nib borayotgan adaptatsion jarayonlarning yana faollashtirishga va maxsus mashq ko‘rganlikni takomillashtirishga imkon beradi. Shu bilan birga oraliq bosqichda bir holatdan ikkinchi holatga o‘tish, faol dam olish effektlaridan anchagina keng miqyosda foydalaniladi. Mashg‘ulotning mana shunday tashkil etilishi tufayli sport formasida turishning jamlangan muddatlari ancha ortishiga erishiladi. Bunda sport natijalari dinamikasida, yuklamalar umumiy dinamikasidagi asosiy «to‘lqin»larning miqdoriga qarab, bir necha «cho‘qqi»lar paydo bo‘ladi. Musobaqa davridagi yuklamalarning «to‘lqin»lari hajm va shiddatlilik jihatidan bir-biriga, ayniqsa, loyiq boTishi kerak. Bunda umumiy hajmning ortishi maxsus mashqlar jadalligining uzoq muddat pasayib ketishiga olib kelmaydigan me’yorda bo‘lsagina to‘g‘ri bo‘ladi. Hajmni oshira borish bosqichi musobaqalar o‘rtasidagi tanaffuslar vaqtiga yoki har holda unchalik mas’uliyatli bo‘lmagan musobaqalarga to‘g‘ri kelgani ma’qul. Chunki bunday bosqich sport ko‘rsatkichlari vaqtincha o‘smay qolishi yoki pasayishi bilan bog‘liq boTishi mumkin. 11 Musobaqa davridagi yuklamalar dinamikasining ayrim xususiyatlari, yuqorida aytilganlardan tashqari quyidagi shart-sharoitlarga ham bog‘liq: 1) yuklamalaming bir haftalik dinamikasida sport musobaqalari ko‘p hollarda asosiy punktlar hisoblanadi; 2) sport musobaqalari shunga o‘xshagan mashg‘ulot yuklamalariga qaraganda ancha keskin ta’sir ko‘rsatishi bilan xarakterlanadi; ular organizmda ancha sezilarli biologik o‘zgarishlar paydo qiladi hamda tiklash jarayonlari vaqtini ancha uzaytiradi; 3) mashq ko‘rganlik o‘sa borgani sari spetsifik yuklamalarning ayrim funksional sistemalarga ta’siri ham ortadi. Bu qo‘lga kiritilgan mashq ko‘rganlik darajasini mashq ko‘rganlikka erishishda ishlatilgan yuklamalarga qaraganda kamroq yuklamalar vositasida saqlab turishga imkon beradi. Biroq bu nisbatan katta bo‘lmagan (bir necha hafta masshtabidagi) vaqt oralig‘idagina to‘g‘ri bo‘ladi. Mashq ko‘rganlikni uzoq vaqt saqlab turilganda esa, uni yanada yuksaltirishdan tashqari, nisbatan kichik yuklamalami katta va maksimal yuklamalarga almashlab turish zarur bo‘lib qoladi. Bular bari yuklamalarning haftalik dinamikasida va mikrosikllar tuzilishida o‘z ifodasini topadi. Bunda o‘rta «to‘lqin»larning intervallar va mas’uliyatli musobaqalar bilan o‘zaro nisbati shunday bo‘ladiki, bu navbatdagi mas’uliyatli musobaqalargacha intensivlikning muayyan ko‘rsatkichlari saqlana borgani yoxud o‘sa borgani holda yuklamalarning haftalik hajmini oldindan kamaytirishga imkon beradi. Yuklamalar umumiy hajmini oshirish uchun ajratilgan haftalar soni bilan hajm qisqarishi sodir bo‘ladigan haftalar o‘rtasidagi nisbat musobaqa davrining bosqichiga, musobaqalar taqvimiga, tayyorlov davrida qo‘lga kiritilgan hajmning kattaligiga va boshqa shart-sharoitlarga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Amalda 3:2; 2:2; 1:2 va boshqa tartibdagi nisbatlar uchrab turadi. Maxsus tadqiqotlar u yoki bu konkret sharoitda qanday nisbat optimal bo‘lishini ko‘rsatib borishi kerak. Biroq aniq haftalik yuklamalar hajmi ortishi va kamayishi shunday nisbatda bo‘lishi kerakki, navbatdagi asosiy musobaqa 12 boshlanadigan vaqtga kelib sportchi yuksak funksional imkoniyatlarga erishibgina qolmay, balki ularni ayni mana shu lahzada maksimal darajada ishga sola oladigan ham bo‘lsin. Ko‘makchi xarakterdagi yaqinlashtiruvchi va boshqa musobaqalar yuklamalarning bir haftalik hajmi pasayishi fonida ham, o‘sib borayotgan sharoitda ham o‘tkazilishi mumkin. Tabiiyki, musobaqa davridagi mikrosikllarning asosiy formasi, yuqorida aytib o‘tilgan musobaqa mikrosikli bo‘ladi. Biroq bu yerda barcha mikrosikllar bir xil emas. Asosiy musobaqalar o‘tadigan kunlarni o‘z ichiga olgan mikrosikllar haftalik yuklama hajmining kamayishi va mashg‘ulot jarayonlarining eng kam miqdori bilan xarakterlanadi. Ko‘pincha musobaqalar arafasida 2—3 kun, ba’zan esa undan ham ko‘p kun hajmi kattaroq yuklamalardan xoli qilinadi. Bu vaqt, asosan, musobaqa boshlanadigan paytgacha tiklash va «o‘ta tiklash» samarali bo‘lishi uchun; faol dam olish va hajmi uncha katta bo‘lmagan razminka mashg‘uloti uchun ajratiladi. Musobaqa oldidan qatorasiga bir necha kun to‘liq dam olish, odatda, maqsadga muvofiq deb hisoblanmaydi. Malakali sportchilar, agar ular har kungi mashg‘ulotga odatlanib qolgan bo‘lsalar (aytaylik, stayerlarda bo‘lganidek), mashg‘ulotlari umuman to‘xtatmasliklari mumkin, lekin keyingi kunlardagi bunday mashg‘ulotlar yaqinlashtiravchi xarakterda o‘tkazilishi kerak. Yuklamalarning haftalik hajmi oshirilgan mikrosikllarda (ayniqsa, oraliq bosqichlarda) mashg‘ulot kunlarining o‘zi ko‘payishi bilan xarakterlanadi. Shunga yarasha yuklamalar va dam olish rejimi ham ancha tig‘iz bo‘ladi. Shu bilan birga eng ko‘p kuch g‘ayrat talab qiladigan musobaqalar yoki oshirilgan mashg‘ulot yuklamali mikrosikllar ketidan keladigan yuklama tashlash mikrosikllaridan ham foydalaniladi. Yuklama tashlash mikrosikllarida taxminan 3 kundan 5 kungacha vaqt asosan xilma-xil mashqlarga o‘tish va mashg‘ulot sharoitini o‘zgartirish yo‘li bilan ta’min etiladigan faol dam olishga ajratiladi. 13 1.2. Sport mashg`uloti yuklamalarini rejalashtirishning mohiyati va o‘ziga xosligi. Zamonaviy futbolning rivojlanish tendentsiyalari yuqori malakaga ega bo‘lgan sportchilarni tayyorlash samaradorligini oshirish uchun mavjud imkoniyatlar zahirasini qidirib topish talabini yuzaga keltiradi. Ushbu zahiralar asosida bir butun tashkiliy masalalar hal qilinishi va kelgusida mashg`ulotlar jarayonining tuzib chiqilishida uslubiy tamoyillarni takomillashtirish masalalari qarab chiqiladi. Yil davomida futbolda sport yo‘nalishidagi mashg‘ulotlarni tuzib chiqish tizimi sezilarli darajada musobaqalar taqvim jadvali bilan belgilanadi. Yillik tsiklning tuzilishi tayyorgarlik (8-12 haftalik), musobaqaga tegishli (34-36 haftalik) va o‘tish (4-6 haftalik) davrlaridan tashkil topadi. Yillik tsiklda yuklamalaming hajmi jamoaning qanday ligada o‘yin ko‘rsatishiga, musobaqa davrining davomiyligiga va uning tarkibidagi o‘yinlar soniga bog‘liq hisoblanadi [4,10]. R Kuryazov [11] tomonidan keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, tayyorlov davri davomida mashg‘ulotlar yuklamalarining hajmi 180- 240 soat atrofida belgilangan bo‘lib, musobaqa davri davomida 380- 400 soatni tashkil qiladi. Ushbu ko‘rinishda, yillik tsiklda tayyorgarlik davomida o‘quv- mashg‘ulotlarning hajmi oliyliga jamoalar uchun 700-750 soatni tashkil qiladi. O‘zbekistonda tayyorgarlik davrining davomiyligi Rossiyadagi qiymatga nisbatan birmuncha kam bo‘lib, 76 kunni tashkil qiladi (agar, jamoa tayyorgarlikni 15 dekabrdan boshlansa). Ma’lumki, musobaqa MPK darajasiga erishish maqsadlarida 6-8 hafta yetarli hisoblanadi, ya’ni ushbu vaqt davomida texnik-taktik va harakatlarga tegishli sifatlami o‘yin darajasi talabi qiymatida oshirish amalga oshirilishi mumkin. O‘tish davri sharoitlarida futbolchi ma’lum 14 bir aniqlikdagi harakatlarga tegishli rejimni bajarishi talab qilinib, bu rejim murabbiy tomonidan ishlab chiqiladi. Futbolchilarning musobaqalarda ishtirok etishi sezilarli darajada o‘ziga xos tavsiflarga ega mavsum oldi tayyorgarliklar sifatini, uning davomiyligi va tarkibiy tuzilishi bilan bog`liq hisoblanadi. Navbatdagi bob davomida futbolchilarning yillik tayyorgarlik tsikli davomida bajarishi talab qilinuvchi yuklamalari batafsil qarab chiqiladi. Quyidagi tadqiqot ishlarida [12,16,23] mualliflar tomonidan keltirili- shicha, sportchi organizmiga tanlash asosidagi yo‘naltirilish bo‘yicha mashg‘ulotlarni bajarish nisbatan kuchli ta’sir ko‘rsatadi, bu holatdagi mashg`ulotlardan foydalanish ma’lum yo‘nalishda pedagogik ta’sir usullari va vositalarini yo‘naltirish imkonini beradi. Turli xildagi masalalarni hal qilishga yo‘naltirilgan, vositalarning ketma-ketlikda joylashtirilishidan tashkil topgan majmuaviy mashg‘ulotlar sportchilar organizmiga nisbatan keng ko‘lamda, biroq nisbatan kuchsiz darajada ta’sir ko‘rsatishi qayd qilinadi. Garchi, mashg‘ulotlar jarayoni davomida katta hajmdagi ishlar bajarilishiga qaramasdan, uning alohida qismlarida ish bajarish qobiliyati turli xil funksional tizimlar tomonidan ta’minlanadi. Sport turlarining o‘ziga xos tavsiflariga bog‘liq holatda, u yoki bu tipdagi mashg‘ulotlar mashqlari va ularni tuzib chiqish, amalga oshirish usullari tanlanadi. Texnika va taktikaning, jismoniy va psixologik imkoniyatlaming katta qiymatda turli xilligi bilan farqlanuvchi sport o‘yinlarida va yakka kurash turlarida asosan kompleks tipdagi mashg‘ulotlar rejalashtiriladi, bu holatda ketma ketlikda va parallel holatda juda turli xildagi vazifalar yechimi qarab chiqiladi. Sport o‘yinlari turlarida kompleks yo‘naltirishga ega bo‘lgan mashg`ulotlardan ustuvorlikda foydalanish tabiiyki, tanlash asosidagi mashg`ulotlardan foydalanishni ham mustasno qilmaydi masalan faqat aerob imkoniyatlarning oshirilishi yoki kuch sifati rivojlantirilishi yo‘nalishidagi mashg‘ulotlar tanlanishi mumkin. 15 Yuqorida ta’kidlangani kabi, mikrosikl strukturasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan biri - yuqori va quyi darajalardagi mashg‘ulot yuklamalarining ketma-ketlikda joylashtirilishi bilan bog‘liq hisoblanadi. Shunga bog‘liq holatda, М . А .Godik tomonidan [27] olingan ma’lumotlar katta qiziqish uyg‘otadi, bunda ushbu muallif tomonidan tajriba tadqiqotlarida yuqori malakaga ega bo‘lgan 4 ta futbolchilar guruhlari bo‘yicha kun davomida ikki martalik mashg‘ulotlar asosida to‘rtta variantda mashg‘ulotlar jarayoni tuzib chiqilgan. Birinchi variant shunday rejalashtirilganki, ya’ni bunda katta qiymatdagi yuklamaga ega bo‘lgan asosiy mashg‘ulotlar bajarilganidan keyin, ushbu yo‘nalishda o‘rtacha qiymatdagi yuklamaga ega bo‘lgan mashqlar mashg‘ulotlari bajarilishi belgilangan. Futbolchining jismoniy holati, sog‘lomlik, tana tuzilishining darajasi va harakat funksiyalarining rivojlanganlik darajasi bilan aniqlanadi. Shuning uchun futbolchining jismoniy holatini nazorat qilish, shu uch ko‘rsatkichni nazorat qilish demakdir. Sog‘lomlik holatini baholashni, dispanserizatsiya sharoitida maxsus shifokorlar (terapevt, jarroh, nevropatolog va boshqalar) amalga oshiradilar. Joriy holatni jamoa shifokori aniqlaydi. Murabbiy uchun o‘yinchilarning har birining sog‘lomligi haqidagi xulosa juda muhim hisoblanadi, chunki murabbiy shu asosida trenirovka jarayonini individuallashtirish prinsipini amalga oshiradi. Tana tuzilishi darajasini, futbolchilarni harakat sifatlarini rivojlanish darajasini ko‘rsatuvchi antropometrik ko‘rsatkichlar holatining maxsus formulasi va antropometrik asbob yordamida baholash mumkin. Demak, masalan, katta vazn va uzun bo‘yli futbolchilarda kuch va kuch chidamliligi ko‘rsatkichi katta bo‘lishi mumkin. Shu vaqtning o‘zida bunday futbolchilarda qoida bo‘yicha, aerob sharoitda va hokazo bajaradigan ish imkoniyatlari chegaralangan bo‘ladi. Jismoniy rivojlanish bir xil me’yorda borishi uchun, maxsus indekslardan foydalanish tavsiya qilinadi 16 Futbolchi chidamliligini namoyon bo‘lishida eng muhim rol qon aylanishiga tegishlidir. Yuklama vaqtida u ish bajarayotgan organga zaruriy qon hajmini yetkazishi lozim. Organlarning qonga bo‘lgan talabi, qon-tomir tizimi ishining kattaligini aniqlaydi. Organlarning bunday tizimilarining funksional sifatlari yuklamalarni sinash bilan aniqlanadi. Yurak qon-tomir tizimining ko‘pgina sinovlari, jismoniy ish vaqtida va keyin puls va qon bosimini o‘lchash hamda tiklanishni borishiga asoslanadi. Moslashuv qanchalik yuqori darajada bo‘lsa, qon aylanish ta’siri shunchalik ahamiyatsiz va tinchlanish sharoitiga qaytish shunchalik tez amalga oshadi. Sport mashg‘uloti jarayonlari tuzilishining xususiyatlari avvalo mazmunli spetsifikasi (maxsuslik) bilan aniqlanadi. Lekin funksional o‘zgarishlari jismoniy yuklanish bilan bog‘liqdir. Mashg‘ulot jarayonlari tuzilishining xususiyatlari sportchi sutkalik va haftalik rejimida jismoniy yuklanish va dam olishning zichlashgan rejimidan ham kelib chiqadi. Hozirgi zamon sportiga xarakterni kundalik mashg‘ulotlar, har bir ayrim mashg‘ulotlar, dastlabki va keyingilar bilan kelishgan holda oldingi mashg‘ulotdagi jismoniy yuklanishlar kattaligi va foydali yo‘nalishga bog‘liq holatda keyingi mashg‘ulotlarda jismoniy yuklanish kattaligi va yo‘nalishi o‘zgaradi, bu esa o‘z navbatida mashg‘ulotning tuzilishi u yoki bu detallari o‘zgarishiga bogiiq boiadi. Agar mashg‘ulotlar har kuni ikki marta va undan ham ko‘p marta o‘tkazilsa (bu yuqori malakali sportchi) u holda aralash mashg‘ulotning o‘zaro munosabati va tuzulishining variativligi va mashg‘ulotlarning o‘zaro bogiiqligi m aium dir. Bir kundagi 2 -3 mashg‘ulot xuddi bir necha soat davomida o‘tkazilgan intervallarga bo‘lingan jismoniy yuklanishning umumiy yig‘indisini ifodalaydi. Haqiqatdan ham, razminka, uning umumiy ishga bo‘lgan nisbati va shu kabi 2-mashg‘ulot tuzilishining elementlari ko‘p jihatdan 1- mashg‘ulotning ta'siri, ayniqsa, 3- mashg‘ulotning tuzilishi 1 va 2- mashg‘ulotlarning yig‘indisi sifatida qaraladi. Mashg‘ulotning mikrosikli deb, bir qancha mashg‘ulot jarayonining yig‘indisiga aytiladi. Bu esa trenirovka jarayonining umumiy tuzulishi 17 tomomlanmagan takrorlanuvchi fragmentlari (qayta tiklanuvchi kunlar bilan) tashkil etadi. Ko‘p hollarda mikrosikl haftani tashkil etadi. Mashg‘ulot tuzilishi tizimida xususiyatlar mazmuni va o‘rniga bog‘liq holda mikrosiklning 3 turi mavjud: 1) xususiy mashg‘ulotli; 2) keltiruvchi (oldingi musobaqalarga bog‘liq); 3) musobaqaviy va tiklanuvchi. O‘z navbatida xususiy mashg‘ulotli mikrosikl mazmuni yo‘nalishiga qarab umumiy tayyorgarlik (mashg‘ulotning tayyorlov davri birinchi bosqichi uchun eng mos) va maxsus tayyorgarlik (tayyorlov davrining ikkinchi bosqichi va musobaqa davrining ma’lum mezosikli uchun eng mos)larga bo‘linadi. U yoki bu, o‘zining turiga, shartlariga, mashg‘ulot talablariga kerakli kattaliklarga ega. Birinchi mashg‘ulot jism oniy yuklanishning bir tekis o‘sib borishi, hajmi nisbatan bir tekisdagi intensivlik bilan xarakterlanadi, ikkinchisi esa, katta hajmda yuqori intensiv jismoniy yuklanish darajasi bilan (bu m axsus tayyorgarlik mikrotsikl uchun xarakterli) xarakterlanadi. Keltiruvchi mikrosikllar musobaqalarga bevosita tayyorgarlik bilan mos holda ko‘riladi. Bo‘ladigan musobaqalarning rejim va rejalari qator elementlarini modellashtiradi (jism oniy yuklanish va dam olishni musobaqada chiqish va ular orasidagi intervallar tartibga mos holda taqsim etish). Shu bilan birga mikrosikllar tuzilishining konkret mazmun va shakllari, oldingi mashg‘ulotdagi shartlarga bog‘liq, musobaqa ahamiyati va yakunlash usuliga bog‘liq ravishda sportchi holati bilan aniqlanishi mumkin (masalan, yakunlanishning ba’zi usullarida so‘nggi musobaqadan oldingi mikrotsikl musobaqa mikrosikliga nisbatan aniq kontrast chizig‘iga ega bo‘lishi mumkin). Musobaqaviy mikrosikllar musobaqaning o‘rnatilgan maxsus qoidalari va aniq reglamenti asosida chiqishlar tartibi asosida tuziladi. Bu mikrosikllar tuzilishi shunday bo‘ladiki, oldingi razminka mashg‘ulotlari va boshqa faktorlar yordamida musobaqa boshlanishi davriga kelib sportchining optimal holatini ta’minlash, 18 navbatdagi faza uchun ish qobiliyatini o‘rnatish va maksimal darajada o‘rnatish, yordam berish (agar ular ko‘pincha uchraydigan bir xil startlardan tashkil topmasa) hamda final startlarda sportchining butun imkoniyatlaridan to‘la foydalana olishni kafolatlaydi. Tiklovchi mikrosikllar yuqori jismoniy yuklanish kuchli musobaqa yoki mashg‘ulotli mikrosikldan keyin uchraydi. Ular mashg‘ulot talablarining kamayishi, faol dam olish kunlarining ortishi, musobaqa mashqlari va tashqi sharoitlar tarkibining navbatma-navbat almashinib turishi bilan xarakterlanadiki, bularning to‘plami tiklovchi jarayonlarni optimallashtirishga yo‘naltiriladi. 1.3 Sport mashg`ulotlarida malakali futbolchilarning mikrosikl (haftalik) yuklamalarini ishlab chiqish. 1-kun. Jamoani yig`ish, 1-mashg‘ulotni o‘tkazish, yo‘naltirilishi - aerob imkoniyatlami rivojlantirishga qaratiladi. Chigil yozdi mashqi: 800 metr masofaga bir tekisda yugurish, bunda yurakning urish tezligi 130-140 urish/daq ni tashkil qiladi. Stretching - 10 daqiqa. Bir tekisda yugurish, bunda yurakning urish tezligi 150- 160 urish/daq ni tashkil qiladi — 30 daqiqa. 10 daqiqa davomida stretching. 2-kun. Ertalab tibbiy ko‘rikdan o‘tish. Kunning ikkinchi yarmida - jismoniy tayyorgarlik rivojlanish darajasini testdan o‘tkazish. 3-kun. O‘quv-mashg`ulotlar yig`ini o‘tkaziluvchi joyga uchish. 1-mashg‘ulot. Barcha harakatlar imkoniyatlari namoyon bo‘lishini rivojlantirish. Chigil yozdi mashqi: Har bir futbolchi to‘p bilan, maydon bo‘ylab ko‘ndalangiga harakatlanib, yugurish mashqlarini bajaradi - 15 daqiqa. Stretching- 10 daqiqa. 19 8x8 metr o‘lchamdagi maydonda, «4x2, 5x2 kvadrat» bo‘ylab, 1 urinish bilan mashq bajarish, mashqni bajarish davomiyligi 12 daqiqani tashkil qiladi. Stretching - 3 daqiqa. 15 metr masofa kesimida 4 marta yugurish mashqini bajarish va 10 metrga tezlashish - 7 daqiqa. Jarima maydonigacha S maydonda, o‘yinda 2 marta uzatishdan keyin, 1 urinish bilan mashq bajarish, mashqni bajarish davomiyligi 12 daqiqani tashkil qiladi. Chigil yozdi mashqlari (razminka): 800 metr masofaga bir tekisda yugurish . 4-kun. 1-mashg‘ulot. Yo‘naltirilishi barcha harakatlar imkoniyatlari namoyon bo‘lishini rivojlantirish, jamoaviy o‘zaro birgalikdagi harakatlarni takomillashtirish. Chigil yozdi mashqlari: To‘p bilan 20x20 metr va 15x15 metr o‘lchamdagi 2 ta «Kvadrat»da mashq bajarish. «Kvadratlar oralig`idagi masofa 20 metr, xushtak chalish bo‘yicha to‘p bilan boshqa «Kvadrat» tomon tezlashish, mashqlar orasida to‘p bilan harakatlanish. Mashqni bajarish davomiyligi - 15 daqiqa. Stretching - 15 daqiqa. 2 ta guruh bo‘lib darvozalarga zarba berish, mashqni bajarish davomiyligi 20 daqiqani tashkil qiladi, har bir darvozaga zarba berish 10 marta takroriy bajariladi. 1-guruh: o‘rta chiziqdan 5 metr uzoqlik masofasida, markazdagi hamkorga yonlama uzatishni amalga oshiradi, 5 ta to‘siq (h - 40 sm) orqali sakrab o‘tiladi, markazdagi o‘yinchi hamkordan to‘pni qabul qiladi va jarima maydoni bo‘ylab darvozaga zarba beradi, qanot burchaklari bo‘ylab tezlashadi, to‘pni qabul qiladi va yon chiziq yoni bo‘ylab o‘rta chiziqqacha tezlik bilan to‘pni idora qilishni amalga oshiradi (35-40 metr) ustunlarni aylanib o‘tish orqali markazga tomon harakatlaniladi (15-20 metr). 20 Ustunchalar oralig‘idagi masofa 2 metmi tashkil qiladi, ustunchalar yon chiziqdan 5 metr uzoqlik masofasida joylashadi. 2-guruh: markazdan yon tomonda 15 metr masofa uzoqligida turgan hamkorga to‘p uzatiladi, bir-biridan 5 metr masofa uzunligila «ilon izi» ko‘rinishida joylashtirilgan 6 ta ustunchalami aylanib o‘tish orqali, hamkordan diagonal uzoq masofadan pas qabul qiladi jarima maydonigacha etib bormasdan turib darvozaga zarba beradi yon chiziq yonidan markaz chiziqqacha tezlik bilan to‘pni idora qilish amalga oshiriladi. Markazdan 1 ustungacha oraliq masofa 10 metmi tashkil qiladi. Pauza 3 daqiqa, guruhlarning almashinishi. Jarima maydonidan darvozalarga zarba berish 5 daqiqa. 4+4+2 tizimda o‘yinchilarning joylashtirilib, to‘pning turish holatiga bog`liq, dastlab sekin-asta va keyin tezkorlikda o‘rin almashinish mashqini bajarish. O‘z yarim maydonida «pressing»ni bajarish davomida futbolchilarning joylarini almashinishi bajarilishi. O‘yin boshlanishi, himoyadan chiqish. Mashqni bajarish davomiyligi -3 5 daqiqa. Chigil yozdi mashqlari (razminka): stretching 5 daqiqa. 2-mashg‘ulot. Yo‘naltirilishi - barcha harakatlar imkoniyatlari namoyon bo‘lishini rivojlantirish, gurah texnik-taktik harakatlarini takomillashtirish. Chigil yozdi mashqlari: 8><8 o‘lchamdagi maydonda «5x2 kvadrat» bo‘ylab, ikkita to‘p bilan, mashq bajarish, mashqni bajarish davomiyligi - 10 daqiqa. Stretching - 5 daqiqa. «5x2 kvadrat» bo‘ylab, 1 urinish bilan, bitta to‘pda mashq bajarish, mashqni bajarish davomiyligi 10 daqiqani tashkil qiladi. Pauza - 2 daqiqa. 8 ta darvozada o‘yin mashqlarini bajarish, uchinchi o‘yinchiga pas tashlash, to‘p faqat darvozada hamkor tomonidan qabul qilingan holatdagina, urilgan deb hisoblaniladi. Mashqni bajarish davomiyligi 20 daqiqa. Pauza - 3 daqiqa. Qanotdan uzatishdan keyin darvozalarga zarba berish - 10 daqiqa. 21 2 ta darvozada futbol o‘ynash, bunda darvozalardan biri maydon markazidan 16 metr uzoqlik masofasida joylashtiriladi, qanotlarda 10metr “koridor” belgilanadi, “koridor”dagi uchinchi o‘yinchiga pas tashlashdan keyin o‘tiladi. Mashqni bajarish davomiyligi - 25 daqiqa. Chigil yozdi mashqlari (razminka): stretching va kuch mashqlari - 10 daqiqa. 5-kun. 1-mashg‘ulot. Yo‘naltirilishi - barcha harakatlar imkoniyatlari namoyon bo‘lishini rivojlantirish, guruh texnik-taktik harakatlarini takomillashtirish. Chigil yozdi mashqlari: Har bir o‘yinchi to‘p bilan, doira bo‘ylab mashq bajaradi - 25 daqiqa. To‘pni guruh bo‘lib, 20*15 metr o‘lchamdagi «robm» bo‘ylab uzatish mashqni bajarish: -qayrilish bilan pas tashlash - 5 daqiqa; -uchinchi o‘yinchiga pas tashlash - 5 daqiqa; -qo‘sh holatdagi «devor» mashqi - 5 daqiqa. O‘yinchilarning doira bo‘ylab o‘rin almashinishi. Juft holatda, to‘pning 40-45 metr masofaga «plesser» usulida uzatish - 8 daqiqa. 2 ta guruh bo‘lib o‘yin mashqlarini bajarish. 1-guruh: 20x40 metr o‘lchamdagi maydonchada 5><5 holatda o‘yin, to‘pni tanlash, pressing, hujumga chiqish, chiziqda to‘pni egallash va uzatish. Mashqni bajarish davomiyligi - 5 daqiqa, takrorlashlar soni 4 martani tashkil qiladi. Pauza - 2 daqiqa. 2-guruh: S maydonda o‘yinchilar 4 ta himoyachi va 2 tasi tayanch holatda joylashadi. Hujum chizig‘ida 8 ta futbolchi joylashadi, to‘pni nazorat qilish, markaz bo‘ylab va qanot bo‘ylab hujum qilish mashqi bajariladi. 22 Bitta darvoza bo‘ylab o‘yin mashqini bajarish. Mashqni bajarish davomiyligi - 20 daqiqani tashkil qiladi. Pauza - 2 daqiqa. Futbol o‘ynash, o‘yin shartlari quyidagicha: maydon uchta hududga ajratiladi. Birinchi hududda (hujumning boshlanishi) - 2 urinishli o ’yin amalga oshiriladi; ikkinchi hududda (hujumning rivojlantirilishi) - 3 ta urinishda, uchinchi hududda (hujumning tugallanishi) - urinishlar cheklanmagan holatda mashq bajariladi. Bunda birinchi hududdan birdaniga uchinchi hududga pas tashlash mumkin emas. Hujumga chiqish faqat o‘rta chiziqdagi o‘yinchilar orqali amalga oshiriladi. To‘pni nazorat qilish, o‘yinchilaming saranjom ko‘rinishdagi joylashish holatiga e’tibor qaratiladi. Mashqni bajarish davomiyligi - 20 daqiqa. Chigil yozdi mashqlari (razminka): 400 metr masofaga bir tekisda yugurish - 5 daqiqa 2-mashg‘ulot. Yo‘naltiriIishi - barcha harakatlar imkoniyatlari namoyon bo‘lishini rivojlantirish, jamoa texnik-taktik harakatlarini takomillashtirish. Chigil yozdi mashqlari: stretching - 5 daqiqa. 45x25 o‘lchamdagi maydonchada to‘p bilan o‘yin mashqini bajarish, mashqni bajarish sharti quyidagicha: darvozaning ikkila tomonidan to‘pni urish - mashqni bajarish davomiyligi 10 daqiqani tashkil qiladi; Qo‘llardan ushlagan holatda, juft bo‘lib futbol o‘ynash - mashqni bajarish davomiyligi - 12 daqiqa. Pauza - 3 daqiqa. 2 ta guruh bo‘lib, ikkala darvozalarga zarba berish: qanotlardan to‘pni uzatish, idora qilish, zarba berish va 2 ta hujumchi zarba yo‘nalishida yuguradi, ulardan biri darvozaga zarba beradi, boshqa bittasi markazdan yuqoridan uzatishni amalga oshiradi va u to‘p bilan jarima maydoni chizig`idan darvozaga zarba yo‘llaydi. Mashqni bajarish davomiyligi - 15 daqiqa. 23 Pauza - 3 daqiqa. 4+4+2 tizimda taktik o‘rin almashish mashqini bajarish. O‘yinchilaming to‘pga va raqibga nisbatan joylashishi ustida ishlanadi. Himoya hududida “pressing” sharoitida futbol o‘ynash, qanotlar orqali hujumga chiqib borish. O‘yinchilarning to‘g`ri joylashishlari, kafolatlash, tezkor tarzda o‘rin almashinish. Mashqni bajarish davomiyligi - 2x20 daqiqa. Pauza - 3 daqiqa. Chigil yozdi mashqlari (razminka): bir tekisda yugurish, stretching va kuch mashqlarini bajarish - 10 daqiqa. 6-kun. 1-mashg`ulot. Yo‘naltirilishi anaerob alaktat imkoniyatlarni rivojlantirish. Chigil yozdi mashqlari: yugurish mashqlari va 20 daqiqa davomida stretching. Masofa kesimida to‘xtamasdan mokisimon yugurish: 1-seriya: 20 metr + 40 metr + 60 metr + 80 metr + 100 metr. 2-seriya: 80 metr + 60 metr + 40 metr + 20 metr. Seriyalar orasidagi pauza - 5 daqiqa. To‘p bilan yakka tartibda (individual) harakatlar - 10 daqiqa. Kunning ikkinchi yarmida - nazorat o‘yini. 7-kun. 1-mashg‘ulot. Guruh texnik-taktik harakatlarini takomillashtirish. Chigil yozdi mashqlari: Butun maydon bo‘ylab to‘pni idora qilish, xohlagan yo ְ‘ nalishda uzatish mashqini bajarish. Mashqni bajarish davomiyligi 5 daqiqa, 3 daqiqa davomida stretching. To‘pni idora qilish, pastlatib, xohlagan hamkorga uzatish va 15 metr masofaga tezlashish - 15 daqiqa. Stretching - 3 daqiqa. O‘yin mashqlari - S maydonda darvozabon maydonchasigacha to‘pni nazorat qilish, uzoq masofadan uzatishdan keyin o‘z hamkoriga uzatish - 15 daqiqa. 24 Dumalab ketayotgan (harakatlanayotgan) to‘p bilan darvozalarga zarba berish, bunda darvozagacha bo‘lgan oraliq masofa 20-25 metrni tashkil qiladi - 10 daqiqa. O‘yin mashqlari - 6 ta o‘yinchi hujum qiladi, 3 ta o‘yinchi himoyalanadi, 6-7 soniyadan keyin o‘z darvozasini himoya qilish uchun 2 ta o‘yinchi himoyaga qo‘shimcha kiritiladi, hujum qiluvchilar 6-7 soniya davomida darvozaga hujum qilishni zarba bilan yakunlashlari talab qilinadi. Mashqni bajarish davomiyligi - 20 daqiqa. Chigil yozdi mashqlari (razminka): bir tekisda yugurish, stretching va kuch mashqlari - 10 daqiqa. 2-mashg‘ulot. Stretching - 30 daqiqa va qayta tiklanish tadbirlarini amalga oshirish - sauna, suv havzasi (basseyn), uqalash (massaj) qabul qilish . Ushbu yig‘in davomida asosiy diqqat-e’tibor futbolchilarning hujumda va himoyada guruh va jamoa texnik-taktik harakatlarini 87 takomillashtirish, shuningdek ularning jismoniy tayyorgarligi darajasini rivojlantirish uchun qaratiladi. Ko‘pgina mashg‘ulotlar vositalari maxsus ixtisoslashtirilgan turda bo‘lib, maxsus bo‘lmagan vositalardan kam hajmda foydalaniladi. 1-kun. O‘quv-mashg‘ulotlar yig‘ini o‘tkaziluvchi joyga uchib borish, joylashish, dam olish. 1-mashg‘ulot. Aerob imkoniyatlami rivojlantirish. Bir tekisda yugurish va 30 daqiqa davomida stretching bajariladi. 2-mashg‘ulot (kechqurun). Yo‘naltirilishi - barcha harakatlaming namoyon boMishini rivojlantirilishga qaratiladi. Chigil yozdi mashqlari: Juft bo‘lib to‘p bilan «Vengercha mashq» harakatlarini bajarish, mashqni bajarish davomiyligi 30 daqiqani tashkil qiladi. Darvozagacha 20-25 metr masofadan dumalab borayotgan (harakatdagi) to‘pni zarb bilan daravozaga yo‘naltirish, mashqni bajarish davomiyligi 5 daqiqani tashkil qiladi. 8x8 metr o‘lchamdagi maydonchada «5x2 kvadrat» bo‘yicha, 2 urinishda mashq bajarish, mashqni bajarish davomiyligi 6 daqiqani tashkil qiladi 25 2 ta guruh bo‘lib darvozaga zarba berish, to‘pning jarima maydoniga chiziq yoni bo‘ylab burchakdan o ’yinga kiritilishida, burchak ostida zarba berish amalga oshiriladi, o‘rin almashinadi. Mashqni bajarish davomiyligi 6 daqiqani tashkil qiladi. «5x2 kvadrat»da 1 urinishda mashq bajarish, mashqni bajarish davomiyligi 6 daqiqani tashkil qiladi. «Qo‘sh devorv> orqali darvozaga zarba berish, mashqni bajarish davomiyligi 6 daqiqani tashkil qiladi. Jarima maydonidan jarima maydonigacha 2 ta darvozada futbol o‘ynash, bunda har biri 10 daqiqadan bo‘lgan 2 ta taym belgilanadi. Chigil yozdi mashqlari (razminka): 20 daqiqa davomida bir tekisda yugurish va 10 daqiqa davomida streching. 2-kun. Futbolchilaming tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilishi. Kechqurun mash- g‘ulot o‘tkaziladi. Yo‘naltirilishi - barcha harakatlaming namoyon bo‘lishi rivojlantirilishiga qaratiladi. Ikkita tarkibda nazorat o ’yini tashkil qilinadi. 3-kun. Ertalab, aerob imkoniyatlarni rivojlantirish mashqlari bajariladi, bir tekisda yugurish va 30 daqiqa davomida stretching bajariladi. 4-kun. 1-mashg‘ulot. Yo‘naltirilishi - kuch imkoniyatlarini rivojlantirishga qaratiladi. Mashg‘ulot trenajyor zalida o‘tkaziladi. Juft holatda 35 soniyali pauza bilan, 2 ta seriyada bitta mashqni 35 soniya davomida bajarish amalga oshiriladi. Chigil yozdi mashqlari (razminka): 10 daqiqa davomida stretching bajariladi. 2-mashg‘ulot. Yo‘naltirilishi - gumh texnik-taktik harakatlami takomil- lashtirishga qaratiladi. Chigil yozdi mashqlari (razminka): bir tekisdagi yugurish va 5 daqiqa davomida stretching bajariladi. 5-kun. 1-mashg‘ulot (ertalab). Yo‘naltirilishi - aerob imkoniyatlami rivojlantirish. 26 20 daqiqa davomida bir tekisdagi yugurish va 10 daqiqa davomida stretching bajariladi. Kunning birinchi yarmisida nazorat o‘yini o‘tkaziladi. O‘yindan keyin 12 daqiqa bir tekisda yugurish va 5 daqiqa stretching bajariladi. Kechqurun qayta tiklanish tadbirlari - suv havzasi (basseyn), saunadan foydalanish amalga oshiriladi. 6-kun. 1-mashg‘ulot (ertalab). Yo‘naltirilishi - kuch imkoniyatlarini rivojlantirish. Mashg‘ulot trenejyor zalida o‘tkaziladi. Juftlikda har bir stantsiyada 35 soniyadan ishlaydi, qaytarilishi 2 seriya. 5 daqiqa davomida stretching bajariladi. 2-mashg‘ulot (kechqurun). Yo‘naltirilishi - guruh texnik-taktik harakatlarini takomillashtirishga qaratiladi. Chigil yozdi mashqlari: 5 daqiqa stretching, 3 daqiqa yugurish mashqlarini bajarish. Uchlik holatida to‘p bilan mashq bajarish, mashqni bajarish davomiyligi 20 daqiqani tashkil qiladi, hamkorlarning almashtirilishi 1 daqiqadan keyin amalga oshiriladi: - 3 ta ustunni yugurib o‘tib to‘pni qaytarib olish; - 3 ustun oralig`ida yugurgan holatda to‘pni qaytarib olish; - bo‘sh joyga pas tashlash - urinish bilan to‘pni qaytarib olish; - pas - markazda hamkorni aldab o ’tish, to‘pni qaytarib olish; - pastdan pas tashlash, hamkomi orqadan quvlash bilan ustungacha masofada to‘pni olish, 3 ta ustunni aylanib o‘tish, boshqa hamkorga tashlash, orqadan quvlash, ustungacha to‘pni olish va qaytadan ustunlardan o‘tish va hokazo. - 3 ta ustunni aylanib o‘tishdan keyin chap, o ’ng oyoq bilan to‘pni qaytarib olish; 27 - 3 ta ustunni aylanib o‘tish, to‘pni o‘rin almashinish bilan birgalikda «devor»dan qaytarib olish; - 3 ta ustunni aylanib o‘tish, hamkorga tashlash, to‘pni qaytarib olish, 12 metrga olg‘a intilish. To‘pni egallab olish va jarima maydonigacha uchta nuqtadan darvozaga zarba berish. Mashqni bajarish davomiyligi 1 daqiqa, pozitsiyani almashtirishdan keyin, jami 3 daqiqani tashkil qiladi. Orqadan yugurish bilan birgalikda uchlik holatida darvozalarga zarba berish, qanotlardan uzatish orqali zarba berish. Mashqni bajarish davomiyligi 20 daqiqa, har bir qanot bo‘ylab mashqni bajarishga 10 daqiqadan ajratiladi. Jarima maydonidan maydon markazigacha «9x9 kvadrat» bo‘yicha, 3 marta uzatishdan keyin, 1 urinish bilan mashq bajarish, mashqni bajarish davomiyligi 15 daqiqani tashkil qiladi. Chigil yozdi mashqlari (razminka): 20 daqiqa davomida bir tekisda yugurish va 5 daqiqa davomida stertching bajariladi. 7-kun. 1-mashg‘ulot (ertalab). Yo‘naltirilishi - aerob imkoniyatlami rivojlantirish. Bir tekisda yugurish va stertching - 30 daqiqa. Nazorat o‘yini o‘tkaziladi O‘yindan keyin 12 daqiqa davomida bir tekisda yugurish amalga oshiriladi. Kunning ikkinchi yarmisida qayta tiklanish tadbirlari - suana, suv havzasidan (basseyn) foydalanish amalga oshiriladi. 8-kun. 1-mashg‘ulotni o‘tkazish (kechqurun). Yo‘naItirilishi - guruh texnik-taktik harakatlarini takomillashtirish. Chigil yozdi mashqlari: 300 metr masofaga bir tekisda yugurish, 5 daqiqa stretching bajariladi, 3 daqiqa yugurish mashqlari amalga oshiriladi. 28 9x9 metr o‘lchamli maydonchada «5x2, 6x2 kvadrat» bo‘yicha, qaytarib, 1 urinishda mashq bajarish, mashqni bajarish davomiyligi 2x8 daqiqani tashkil qiladi. To‘pni juft holatda 40-45 metr masofaga uzatish (plasser), mashqni bajarish davomiyligi 10 daqiqani tashkil qiladi. Juft bo‘lib darvozalarga zarba berish, to‘pni yuqoridan uzatish, oldinga intilish, darvozaga zarba berish. Zarba beruvchi o‘yinchi oldinga intilishga qaytadi. Mashqni bajarish davomiyligi 2 x 8 daqiqani tashkil qiladi. Har biri 5 tadan o‘yinchidan tashkil topgan 3 ta jamoa bilan o‘yin mashqlarini bajarish, bunda maydon uchta hududga ajratiladi. Vazifa - himoyadan tezkorlikda chiqishga qaratiladi. Gol uruvchi jamoa tezda boshqa darvoza tomon hujumga o‘tadi. To‘p yo‘qotilgan holatda, pressing qo‘laniladi. Mashqni bajarish davomiyligi 20 daqiqani tashkil qiladi. Chigil yozdi mashqlari (razminka): bir tekisda yugurish va stretching - 15 daqiqa. 9-kun. Nazorat o‘yini. O‘yindan keyin 12 daqiqa davomida bir tekisda yugurish mashqi bajariladi. Kunning ikkinchi yarmida qayta tiklanish tadbirlari - suana, suv havzasidan (basseyn) foydalanish amalga oshiriladi. 10-kun. Uyga qaytish (uchish). 10 kunlik o‘quv-mashg‘ulotlar yig‘ini davomida turli xildagi malaka darajalari va turli xil raqiblar uyin uslublari bo‘yicha 5 ta nazorat o‘yini, shuningdek 10 ta mashg‘ulot mashqlari o‘tkaziladi. Yo‘naltirilishi - quyidagicha ifodalanadi: - 4 ta mashg‘ulot - aerob imkoniyatlarni rivojlantirish uchun; - 2-mashg‘ ulot - kuch imkoniyatlarini rivojlantirish uchun; - 1-mashg‘ulot - barcha harakatlanish imkoniyatlari namoyon bo‘lishini rivojlantirish uchun ajratiladi. Uchta mashg‘ulot guruh texnik-taktik harakatlami takomillashtirishga qaratiladi. Ushbu ko‘rinishda, ko‘rinib turibdiki, bu mikrotsiklda urg‘u yangi 29 futbolchilami tekshirish va optimal tarkibni aniqlash, jamoaviy va asosiy gumh holidagi texnik-taktik harakatlami sinov-muhokamadan o ’tkazishga qaratiladi. Aerob va kuch imkoniyatlarini rivojlantirish bo‘yicha ishlar davom ettiriladi. II.Bob . YUQORI MALAKALI FUTBOLCHILARNING MIKROSIKIL MASHG`ULOT YUKLAMALARINI NAZORAT QILISH 2.1. Mikrosikil yuklamalarni rejalashtirishda sport mashg‘ulotlarining umumiy tamoyillaridan foydalanish Butun mashg`ulotlar jarayonini tashkil qiluvchi ko‘plab alohida qismlar ichida boshlang`ich qismlardan biri - bu alohida mashg‘ulotlar mashqlari tizimidan iborat hisoblanadi, bu qism ayniqsa, mikrosikl davomida butun jarayon tarkibida qismlarning o‘zaro bog`liqligi ta’minlanishida muhim o‘rin tutadi. Mikrosikl - mashg‘ulotlar bosqichlarining tugallangan ko‘rinishdagi, takrorlanuvchi tavsiflarga ega qismidan tashkil topadi [4]. Mikrosikllaming qimmati shundaki, ya’ni mashg‘ulotlaming chastotasi yuqori qiymatga egaligiga qaramasdan unda bir xillik (monoton) havfi va salbiy ta’sirga ega psixologik ta’sirlar darajasi yaqqol kamaytirilishi amalga oshiriladi. Mikrosikllardan voz kechish sterotip shakldagi mashqlar ishlab chiqilishida 30 yuklamalaming uzoq vaqt davomiyligida standartlashtirilishiga olib kelishi mumkin, yakuniy holatda esa bu samarali natijalarga erishish o‘sishiga to‘sqinlik qilishi mumkinligi qayd qilinadi [8, 11]. Mikrosikllarning davomiyligi 3-5 dan 10-15 kungacha belgilanishi mumkin. Mashg‘ulotlar tarkibi va amalga oshirilishi joyiga bog‘liq holatda, mashg`ulotlarni tuzib chiqish tizimida quyidagi mikrosikllar tiplari o‘zaro farqlanadi: jumladan, jalb qiluvchi, bazaga oid, harakatga keltiruvchi (zarba beruvchi), musobaqa oldi, musobaqaga tegishli va qayta tiklash maqsadlaridagi mikrosikllar. Bu mikrosikllarning har biri nisbatan batafsil holatda quyidagi mualliflar ishlarida keltirilgan [8,12, 18, 22 va boshqalar]. «Jalb qiluvchi» (tortuvchi) mikrosikllar har bir mashg‘ulotlar katta siklining boshlang`ich tayyorgarlik davri uchun xos hisoblanadi. Bu mikrosikl uchun mashg‘ulotlar yuklamalarining bir tekisda o‘sib borishi xos xususiyat bo‘lib, mashg‘ulotlar mashqlari hajmi sezilarli darajada va shiddatliligi darajasi o‘rtacha qiymatda oshirib boriladi. «Bazaga oid» (asos) mikrosikllar quyidagi ikkita turda o‘zaro farqlanadi: boshlang‘ich va harakatga keltiruvchi. Boshlang‘ich mikrosiklning vazifasi - futbolchilarda aerob imkoniyatlar darajasini oshirish, yuqori darajadagi shiddatga ega bo‘lgan, zo‘riqishli mashg`ulotlar yuklamalarini bajarishda funksional tizimlar va harakatlanishga oid imkoniyatlar tayyorgarligi maqsadlariga yo‘naltiriladi. «Harakatlantiruvchi» (zarba beruvchi) mikrotsikl maxsus tayyorgarlik bosqichi uchun tipik holat bo‘lib, uning o‘ziga xos jihatlari - sportchilar organizmi adaptatsion imkoniyatlarning sarflab bo‘linishi chegaralari doirasida hajmi katta va yuqori shiddatga ega bo‘lgan mashg‘ulotlar yuklama-larini bajarishda ifodalanadi. Uning asosiy vazifasi - futbolchilar organizmida adaptatsiya jarayonlarini stimullash (turtki berish), texnik-taktik, jismoniy, psixologik va integral tayyorgarlik masalalarini hal qilishga qaratiladi. Garchi, ayrim holatlarda ulardan foydalanish musobaqalar davrida ham imkoni mavjud bo‘lsada, harakatlantiruvchi mikrosikllar tayyorgarlik davrining asosiy tarkibini tashkil qiladi. 31 «Musobaqa oldi» makrosikllari oldinda o‘tkazilishi belgilangan musobaqalar shartlariga muvofiq holatda, taqvim o‘yinlarini modellashtirish asosida tuzib chiqiladi. Ular bevosita chempionat boshlanishi oldidan amalga oshirilib, davomiyligi 2-3 haftani tashkil qiladi. Bu makrosikl tarkibida ma’lum bir aniq raqiblarga nisbatan tor doirada ixtisoslashtirilgan tayyorgarliklarni amalga oshirish. uchrashuv o‘tkaziluvchi joyni, o‘yinning texnik-taktik xususiyatlarini va raqibning ehtimolligi mavjud bo‘lgan kuchini hisobga olib ish olit borishga qarab chiqiladi. Bu mikrosikllarda jamoaning shakllantirilishi va guruhga tegishli o‘yin taktik sxemalar shakllantirilishi yakunlanadi, shuningdek maxsus jismoni) tayyorgarlik tizimi optimallashtiriladi, jamoaning asosiy tarkib aniqlanadi. Mashg‘ulotlar yuklamalarining hajmi uncha katta qiymatga ega emas, alohida mashg`ulotlarda ixtisoslashtirilgan dasturlar maksimal qiymatda qayd qilinadi. Mashg`ulotlar yuklamalar va dam olish ketma-ketligi chempionat taqvim jadvaliga muvofiq tuzib chiqiladi. Musobaqa mikrosikllari musobaqalar dasturlariga mos tuzib chiqiladi. Bu mikrosikllarning tizimi va davomiyligi turli xil sport turlari bo‘yicha o‘tkaziluvchi musobaqalarning o‘ziga xos xususiyatlari, ma’lum bir aniq sportchilar ishtirok etuvchi dasturlar raqami, startlarning umumiy soni va ular o‘rtasidagi to‘xtalishlar vaqtini hisobga olgan holda aniqlanadi. Futbolda musobaqa mikrosikli musobaqalar taqvim jadvali asosida tuzib chiqiladi. Sh.T.Iseyev [4] fikriga ko‘ra, mikrosikl tuzilishiga ta’sir ko‘rsatuvchi ko‘plab omillar va shartlar ichida quyidagilar alohida ajratib ko‘rsatiladi: - turli xil mashg‘ulotlar mashqlarini bajarishni amalga oshirishdan keyin charchash va qayta tiklanish jarayonlarining ta’siri, ushbu holatga bog‘liq ko‘rinishda, yuklamalar va dam olish ketmaketligi tartibi, bu holatning nisbatan yuqori va o‘rtadan yuqori darajadagi yuklamalar sharoitlarida qayd qilinishi; - turli xil ustuvorlikdagi yo‘nalishlar bilan birgalikda mashqlar bajarish tarkibida bajariluvchi mashqlarning qat’iy tartibda ketma ketlikda navbatlashishi 32 talab qilinib, bu holat ushbu mashg‘ulotlar bosqichining butun bosqich vazifalari tarkibini qamrab olishi belgilanadi; - haftalik davriylikka yaqin holatda (6-8, 10-12 kunlik) organizm funksional holatining bioritm ko‘rinishidagi tebranishlar davrlariga muvofiqligi ta’minlanishi; - sportchining umumiy hayot faoliyati rejimi (jumladan, mehnat rejimi va o‘quv faoliyati va hokazolar) va ularning haftalik ish qobiliyati bilan belgilanuvchi dinamik tavsiflari; - mashg‘ulotlami tuzishda umumiy tizim tarkibida mikrosikllarning o‘rni. Boshqacha aytganda, mikrosikllaming u yoki bu xususiyatlari o‘zgartirilishi mashg‘ulotlar jarayoni davrlari va bosqichlariga qonuniy ko‘rinishda bog‘liq hisoblanadi. Mutaxasislar tomonidan hisoblanilishicha, mikrosikllar davomida mashg`ulotlarni shunday tartibda rejalashtirish talab qilinadiki, ya’ni bunda bir xil yo‘nalishdagi yuklamalar faqat ma’lum vaqt oraliqlari bo‘yicha joylashtirib chiqilishi, yetakchi funksiyalarning yuqori darajada qayta tiklanishi yetarlicha bo‘lishi talab qilinib, bu funksiyalami boshqa funksiyalar to‘xtatib qo‘yishiga yo‘l qo‘ymaslik hisobga olinadi [9, 11, 16]. Masalan, М . А Godik [27] tomonidan keltirilishicha, aerob tavsiflarga ega bo‘lgan katta hajmdagi ishlar bajarilganidan keyin uncha katta hajmda bo‘lmagan anaerob tavsiflarga ega ishlami amalga oshirish talab qilinadi. Bunda anaerob tavsifga ega bo‘lgan ishlarning bajarilishi, birinchidan aerob funksiyalarning qayta tiklanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi va ikkinchidan, anaerob sifatlarning rivojlanishi ushbu vaziyatda stimullanadi. Mashg‘ulotlar jarayonini tuzib chiqishda nafaqat qisqa muddatlarda mashg`ulotlar samarasini yuzaga keltiruvchi yo‘nalishlarda va talab qilingan qiymatlarda ishlarni amalga oshirish talab qilinadi, balki uning avval amalga oshirilgan va navbatdagi amalga oshiriluvchi mashg`ulotlarga ko‘rsatuvchi ta’siri ham hisobga olinishi muhim ahamiyatga ega hisoblanadi [13, 19]. Qayd qilib o‘tish kerakki, ko‘pgina tadqiqotchilar tomonidan oldingi mashg‘ulotlar bajarilishidan keyin turli xil «organ va organlar tizimlarining» 33 funksional holati to‘liq holatda qayta tiklanmagan haftalik mikrosikl strukturasidan foydalanish tavsiya qilinadi [10, 16, 20, 26, 27 va boshqalar]. Ulaming fikrlariga ko‘ra, to‘liq holatda qayta tiklanmaslik bajariluvchi bir necha mashg‘ulotlar (2-3 ta, ehtimol undan ko‘p) samarasi yig‘indi ko‘rinishida umumiylashtirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Hozirgi vaqtda sport amaliyotida katta son miqdoridagi mag‘ulotlaming «.yig`indi samarasi»dan foydalanish keng tarqalishi qayd qilinadi. Mikrosikllarning struktura tarkibini rejalashtirishda oqilona hisoblangan usullarni asoslab berish uchun keng tarqalgan holat sifatida katta hajmdagi yuklamalar asosida mashg‘ulotlarni bajarishdan keyin o‘rtacha va kichik qiymatlardagi yuklamalarga ega bo‘lgan mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanish qulay va samarali ta’sir berishi qayd qilinadi. Ma’lumki, bu ko‘rinishdagi yuklamalardan foydalanish afaol holatda dam olish» ta’sir mexanizmi bo‘yicha faollashtirishni amalga oshirishi qayd qilinib, og`ir mashg`ulotlar bajarishdan keyin qayta tiklanish davri davomida bu ko‘rinishdagi mashg‘ulotlar bajarilishi belgilanadi [12, 15 va boshqalar]. A.A.Kuznesov [22] tomonidan bildirilgan fikrlarga ko‘ra, turli xi tavsiflarga ega bo‘lgan va turli xil davomiylikdagi ishlarni bajarishda ish qobiliyatining ta’minlanishi asosiy mexanizmlarini, shuningdek charchash jarayonining rivojlanishi mexanizmlarini batafsil o‘rganish bevosita o‘quv- mashg‘ulot jarayonida alohida mashqlar va majmualarni, dasturlarni rejalashtirish, sportchilarning musobaqa faoliyatiga tegishli bo‘lgan butun funksional holatni va kompensator reaktsiyalarni modellashtirish imkonini beradi. Sportchilarning ish va dam olish rejimi tizimini oqilona tarzda amalga oshirish uchun o‘quv-mashg`ulot va musobaqalarga tegishli yuklamalar bajarilishidan keyin qayta tiklanish reaktsiyalari qonuniyatlarini bilish ham sezilarli ahamiyatiga ega hisoblanadi. Bir qator tadqiqotchilar [5, 9, 10, 11] tomonidan qayta tiklanish reaksiya- larining o‘ziga xos xususiyatlari ajratib ko‘rsatilib, bunda aynan uning fazalarga oid tavsiflari, odatda ish qobiliyati ko‘rsatkichlari bilan bog‘liq holatdagi 34 qiymatlari o‘zgarishlari, jumladan, bu qiymatlarning pasayishi, qayta tiklanishi, superkompensatsiyalanishi va barqarorlashishi holatlari tavsiflangan. Ish qobiliyati, fiziologik, biokimyoviy va psixologik reaksiyalar tebra- nishlari fazalari aks etishi va davomiyligi bevosita sport turining o‘ziga xos xususiyatlari, yuklamalar yo‘nalishlari va qiymatlari, sporchilarning holati, tayyorgarlik darajasi va malakasi, uning malakali xususiyatlari va boshqalar bilan bog‘liq hisoblanadi. Ushbu nuqtai nazardan, alohida diqqat-e’tibor super- kompensatsiya fazasiga qaratilishi beigilanib, bu holat uzoq vaqt davomiyligidagi adaptatsiya jarayonlari shakllanishi asosida qayd qilinadi. R.A. Akramov [20] tomonidan keltirilgan fikrlarga ko‘ra, superkompen- satsiya ma’lum bir aniq turdagi ishlarni bajarish ta’minlanishi davomida sportchi organizmning funksional zahiralari yetarlicha chuqur holatda sarflanishiga olib keluvchi yuklamalarga nisbatan ko‘rsatiluvchi reaksiya hisoblanib, bunda sporchining malaka va tayyorgarlik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, superkompensatsiya fazasining namoyon bo‘lishi organizm funksional strukturalarining zahiralari to‘liq sarflanishiga olib keluvchi sportchilarning charchash darajasiga shunchalik ko‘proq bog‘liq bo‘lishi qayd qilinadi. Yaxshi tayyorgarlikka ega bo‘lgan va yuqori malakadagi sportchilarda faqat mashg‘ulotlar mashqlarining chegaraviy darajadagi yuklamalari yoki ularning seriyalari (kun davomida 2-3 ta mashg‘ulotni) superkompensatsiya fazasining yaqqol namoyon bo‘lishiga olib kelishi mumkin. U.M Аxmadjonov, А.I Tolibjonov, Sh.T Ise y ev [16,12,9] tomonidan aniqlanishicha, superkompensatsiya geteroxron (bir vaqtning o‘zida amalga oshmaydigan) tavsiflarga ega bo‘lib, masalan chidamlilikni rivojlantirishga qaratilgan yo‘nalishda yuklamalarni bajarishdan keyin, eng avvalo mushaklar tarkibida fosfogen zahirasi qayta tiklanishi amalga oshadi, shuningdek qon tarkibida glyukoza kontsentratsiyasi qayta tiklanadi, navbatdagi bosqichda esa mushak va jigarda glikogen zahirasi qayta tiklanishi qayd qilinadi. Superkompensatsiya jarayonining geteroxronlik tavsiflari faqatgina energetik jihatlarga tegishli emas, balki plastik (qurilish-struktura materiallari) ta’minotga 35 ham tegishli hisoblanadi: jumladan, energetik potentsialni qayta tiklashga qaratilgan superkompensatsiya jarayoni oqsillaming adaptatsion tarzda biosintezi tezligi darajasi ortishiga olib keladi, shuningdek quyidagi holatlar ham o‘ziga xos belgilar ko‘rinishida qayd qilinadi: jumladan, aerob yo‘nalishdagi yuklamalar bajarilishidan keyin oqsillaming adaptatsion sintezlanish reaksiyasi mitoxondriyalar darajasidagi va mushaklarda oksidlanishda ishtirok etuvchi oqsillar darajasida faollashishi kuzatiladi, kuch rivojlantirilishiga yo‘naltirilgan yuklamalar bajarilishidan keyin esa glikolitik tavsiflarga ega holatda mushaklarning mashq bajarishda ishtirok etuvchi miofibrilla oqsillari sintezlanishi faollashadi. Superkompensatsiyani rivojlantirishni boshqarishda turli xil usullar mavjud hisoblanadi. Maxsus sharoitlarning ta’minlanishi, jumladan organizmda funksional zahiralarning sarflanishiga olib keluvchi sharoitlar yuzaga keltirilishi (gipoksiya, ya’ni kislorod tanqisligi sharoitida mashg`ulotlarni amalga oshirish, toliqish charchash holatida mushaklarning qo‘shimcha tarzda elektr ta’sirida stimullanishi, psixologik va farmakologik stimulyatorlardan foydalanish va hokazolar) superkompensatsiya fazasining yuqori darajada namoyon bo‘lishiga turtki berish imkonini beradi. Aerob tavsiflarga ega bo‘lgan yuklamalardan foydalanilgan holatda, zahiralarning sarflanishi past qiymatdagi energetik qimmatga egai bo‘lgan ko‘rinishdagi parhezga amal qilish asosida vujudga keltirilishil mumkin, bu holatda uglevodlarning sarflanishi intensiv tarzda amalga oshishi natijasida aerob tavsiflarga ega ish bajarilishida ish davomida mushaklarda glikogen zahirasining superkompensatsiyalanishi ifodalanishi kuzatiladi [18]. N.M.Yusupov [13] tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlai natijalarida qayd qilinishicha, ish bajaruvchi mushaklarda eng avvalo tezkor kislorod va kreatinfosfat zahirasining qayta tiklanish kuzatiladi, keyin mushaklar ichida va jigarda glikogen zahirasi qayta tiklanadi, faqat navbatdagi bosqichdagina yog‘ zahiralari va ish bajarish davomida sarflangan oqsillar zahiralari qayta tiklanishi aniqlangan. Qayta tiklanish jarayonlarining geteroxronlik tavsiflari birinchi 36 navbatda, mashg`ulotlar yuklamalarining yo‘naltirilish xususiyatlariga bog‘liq hisoblanadi. Bir xil sharoitlarda aynar, yuklamalarning yo‘naltirilganlik tavsiflari turli xil organlarda ish bajarish funksiyasi amalga oshirilishi davomida mavjud zahiralarning sarflanishi va ularning qayta tiklanishi darajasi va davomiyligini belgilab beradi. Bu holat mushaklar guruhlari darajasida yetarlicha darajada yaqqol ko‘rinishda namoyon bo‘lib, toliqish darajasi va qayta tiklanish davomiyligi mashg‘ulotlar va musobaqa jarayonida faollik darajasiga bevosita bog‘liq hisoblanadi [21]. Shuningdek, ish bajarilishi davomida organizmning bajaruvchi va regulyator qismlarida qayta tiklanish o‘rtasida o‘zaro aloqadorlik qonuniyatlarining ta’siri ham sezilarli darajada katta qiymatga ega hisoblanadi. Qon gemoglobini tarkibida va mushaklarda mioglobinda kislorod zahirasi ish bajarilishi tugallangandan bir necha soniya keyin qayta tiklanadi, bu holat arterial qon tarkibida kislorodning yuqori partsial bosimga egaligi hisobiga amalga oshadi. Shuningdek, fosfagenlarning (ATF, KF) qayta tiklanishi ham yetarlicha darajada tez amalga oshadi, ayniqsa ATF aerob metabolizm hisobiga qayta tiklanadi. Maksimal qiymatda bajariluvchi anaerob yuklamalardan keyin yig`ilib qoluvchi laktat miqdori odatda, 1-1,5 soat davomida me’yoriy holatga keltiriladi. Shu bilan bir vaqtda, ish bajaruvchi mushaklarda glikogen miqdori, ayniqsa yetarlicha darajada davomiylikda bajariluvchi aerob yuklamalardan keyin bir necha kun davomida qayta tiklanishi qayd qilinadi [11]. Aerob tavsiflarga ega bo‘lgan, bir martalik yuklamalar bajarilishidan keyin mushaklarda glikogen yetarlicha darajada tez qayta tiklanadi: ya’ni, 12 soat davomida 67% gacha, 24 soatdan keyin esa odatda, deyarli oldingi miqdorigacha qayta tiklanishi qayd qilinadi [29]. Agar, aerob tavsifga ega bo‘lgan yuklama oraliq pauzalar bilan birgalikda amalga oshirilsa va bu oraliqlar to‘liq qayta tiklanishni ta’minlanmasa, u holda mushak to‘qimasi tarkibida glikogen nol qiymatgacha kamayishi kuzatiladi. Birmuncha maksimal qiymatga ega bo‘lgan, ko‘p marta takroriylikdagi yuklamalar sharoitida, hatto to‘la 37 qimmatli uglevod parhezi amalga oshirilgan sharoitda ham bu holatda qayta tiklanish davri 3-4 kun va undan ortiq bo‘lishi kuzatiladi [19]. Kun davomida yuklamalarni optimal qiymatlarda rejalashtirish maqsadlarida sportchining umumiy hayot faoliyati rejimini hisobga olish talab qilinadi. Asosiy mashg‘ulotlami bajarish uchun optimal vaqt kunning ikkinchi yarmi hisoblanadi. Ertalabki soatlar davomida amalga oshiriluvchi zo‘riqish!i mashg‘ulotlar ta’sirida sportchilarda ko‘pgina vaziyatlarda tunning ikkinchi yarmida uyqu buzilishiga olib kelishi qayd qilinadi. Ertalabga yaqin esa uyqu vaqtida yuzaki uyqu, bezovtalik holatlari kuzatilishi aniqlangan. Bu holat start olish oldidan shiddatli ish bajarish ta’siri ostida kunlik ritmning me’yoriy tartibi buzilishi orqali ham yuzaga keladi. Ushbu sababga ko‘ra, ertalabki soatlarda tezlikka yo‘naltirilgan mashqlarni keng ko‘lamda bajarish tavsiya qilinmaydi [12] Kun davomida ikki martalik mashg‘ulotlarni amalga oshirish yuqori samaradorlikka ega bo‘lib, agar bunda asosiy va qo‘shimcha mashg‘ulotlar yuklamalari oqilona ko‘rinishda taqsimlab chiqilishi amaga oshirilsa va mashg‘ulotlarning umumiy miqdori katta yuklamalarga ega bo‘lgan mashqlarning miqdori kamaytirilishi bilan amalga oshirilmasa, bu holat o‘z navbatida mashq qilish darajasi samaradorligi oshirilishiga kuchli turtki beruvchi holat sifatida baholanadi. Yuklamalarning oqilona ko‘rinishda ketma-ketlikda joylashtirilishi uchun yuklamalarni, ularning kompleks shakllarini va mikrosikl davomida mashg‘ulotlar seriyalarini bajarishdan keyin qayta tiklanish jarayonlarining amalga oshishi tempini hisobga olish talab qilinadi. Ma’lumki, har qanday yuklamalarni bajarishdan keyingi qayta tiklanish jarayonlari turli xil shiddatda amalga oshadi. Tabiiyki qayta tiklanish jarayonining nisbatan katta qiymatdagi intensivligi yuklama bajarilishdan keyin tezda qayd qilinadi. Chegaraviy darajadagi bir martalik yuklamalarni bajarishdan keyin qayta tiklanish davrining davomiyligi sezilarli darajada aerob imkoniyatlar darajasi bilan belgilanadi. 38 Shunday ko‘rinishdagi fikr tarqalganki, ya’ni sportchilarda yuqori darajadagi aerob imkoniyatlar qayta tiklanish jarayoni tezligini belgilab beradi [00]. Biroq, yuqori darajadagi aerob xususiyatlar kislorod tanqisligi sharoitida laktat fraktsiyasining nisbatan tez qayta tiklanishiga ta’siri qilib, deyarli bu holatda alaktat fraktsiyaning qayta tiklanishiga ta’sir ko‘rsatmaydi, bunda uning ta’sir darajasi aerob imkoniyatlar darajasi nisbatan yuqori bo‘lmagan sportchilardagi kabi qiymatga ega bo‘lishi qayd qilinadi [17]. .N.M.Yusupov [13] tomonidan turli xil yo‘nalishdagi yuklamalarni bajarishdan keyin jismoniy imkoniyatlarning qayta tiklanishi tezligi haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Turli xil yo‘nalishdagi, qiymatdagi va davomiylikdagi yuklamalar bajarilishida, qayta tiklanish davrining birinchi uchdan bir qismida umumiy holatda 55-65%, ikkinchi qismida - 25-35% va uchinchi qismida - 5-15% qayta tiklanish reaksiyalari amalga oshishi qayd qilinadi [25]. Ushbu ko‘rinishda, turli xil ustuvorlikka ega bo‘lgan mashg‘ulotlarning ketma-ketlikda joylashtirilishi mashg‘ulotlar jarayonida katta ta’sirga ega boshqarish yo‘llaridan biri hisoblanadi. Ma’lumki, malakaga ega bo‘lgan yoki yaxshi darajada mashq qilgan sportchilar standart holatdagi yuklamalar bajarilishiga nisbatan gomeostaz holatida kam qiymatdagi siljishlar qayd qilinadi va ularda nisbatan malakaga to‘la ega bo‘lgan yoki yetarlicha mashq qilmagan sportchilarga nisbatan qayta tiklanish jarayoni tezroq amalga oshishi qayd qilinadi [24, 25, 29]. 2.2. Yuqori malakali futbolchilarda mikrosiklli yuklamalarni me’yoriylashtirish usullari. Zamonaviy mashq qilish holati mikrosikllar tarkibida mashg‘ulotlar yuklamalarining katta qiymatda turli xilligi va yuqori darajada me’yoriylashtirilishi bilan tavsiflanadi [13, 21, 24 va boshqalar] 39 Oldin qayd qilib o‘tilganidek, mikrosikl davomida yuklamalarni rejalashtirishda turli xil ustuvorlikka ega bo‘lgan mashg`ulotlarning ketma- ketligi tartibini qat’iy ko‘rinishda chiqish talab qilinadi. Sport mashg`ulotlarida kompleks va tanlash asosidagi yo‘naltirishdan foydalaniladi. Quyidagi tadqiqot ishlarida [15, 18, 19] mualliflar tomonidan keltirilishicha, sportchi organizmiga tanlash asosidagi yo‘naltirilish bo‘yicha mashg‘ulotlarni bajarish nisbatan kuchli ta’sir ko‘rsatadi, bu holatdagi mashg`ulotlardan foydalanish ma’lum yo‘nalishda pedagogik ta’sir usullari va vositalarini yo‘naltirish imkonini beradi. Turli xildagi masalalarni hal qilishga yo‘naltirilgan, vositalarning ketma-ketlikda joylashtirilishidan tashkil topgan majmuaviy mashg‘ulotlar sportchilar organizmiga nisbatan keng ko‘lamda, biroq nisbatan kuchsiz darajada ta’sir ko‘rsatishi qayd qilinadi. Garchi, mashg‘ulotlar jarayoni davomida katta hajmdagi ishlar bajarilishiga qaramasdan, uning alohida qismlarida ish bajarish qobiliyati turli xil funksional tizimlar tomonidan ta’minlanadi. Sport turlarining o‘ziga xos tavsiflariga bog‘liq holatda, u yoki bu tipdagi mashg‘ulotlar mashqlari va ularni tuzib chiqish, amalga oshirish usullari tanlanadi. Texnika va taktikaning, jismoniy va psixologik imkoniyatlarning katta qiymatda turli xilligi bilan farqlanuvchi sport o‘yinlarida va yakka kurash turlarida asosan kompleks tipdagi mashg‘ulotlar rejalashtiriladi, bu holatda ketmaketlikda va parallel holatda juda turli xildagi vazifalar yechimi qarab chiqiladi. Sport o‘yinlari turlarida kompleks yo‘naltirishga ega bo‘lgan mashg‘ulotlardan ustuvorlikda foydalanish tabbiyki, tanlash asosidagi mashg`ulotlardan foydalanishni ham mustasno qilmaydi masalan faqat aerob imkoniyatlarning oshirilishi yoki kuch sifatj rivojlantirilishi yo‘nalishidagi mashg‘ulotlar tanlanishi mumkin. Murakkab harakat koordinatsiyalarga ega bo‘lgan sport turlarida tayyorgarlik tizimi tarkibida ham asosiy o‘rin kompleks tipdi yo‘naltirilgan mashg`ulotlarga ajratiladi. 40 Siklik va tezlik-kuch ustuvorligiga yo‘naltirilgan sport turlarida katta qiymatdagi yuklamalarga ega bo‘lgan, sportchi organizmiga nisbatan mashg`ulotlaming o‘tkir ta’siri seziluvchi mashqlar aksincha tanlash asosidagi tavsiflarga ega bo‘lishi qayd qilinadi. Malakaga ega bo‘lgan sportchilarni tayyorlash jarayoni davomida kompleks yo‘naltirilishga ega bo‘lgan mashg‘ulotlardan mashq qilish bo‘yicha oldin erishilgan darajani ushlab turish maqsadlarida foydalanish mumkin. Bu holat uzoq vaqt davomiyligiga ega bo‘lgan musobaqa davrida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi, bu davrda sportchining musobaqalarda ishtirok etishiga to‘g‘ri keladi. Bu ko‘rinishdagi mashg‘ulotlar dasturlarini tuzib chiqishning o‘ziga xos xususiyatlari mashg`ulotlar jarayoni tarkibining turli xilligini ta’minlash imkonini beradi, shuningdek umumiy yig‘indi qiymati unchalik katta bo‘lmagan sharoitda sezilarli hajmda ishlarni bajarish imkoniyati yuzaga keladi. Kompleks mashg‘ulotlar tanlash asosidagi yo‘naltiruvchi va sezilarli darajadagi yuklamalar bilan bajariluvchi mashg‘ulotlar mashqlaridan keyin qayta tiklanish jarayonlari tezlashtirilishi uchun juda yaxshi vosita hisoblanadi, shuningdek bu tipdagi mashg‘ulotlar mikrosiklar tarkibida qayta tiklanish jarayonlarida katta o‘rinni egallaydi [12, 21, 26 va boshqalar]. Yuqorida ta’kidlangani kabi, mikrosikl strukturasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan biri yuqori va quyi darajalardagi mashg‘ulot yuklamalarining ketma- ketlikda joylashtirilishi bilan bog‘liq hisoblanadi. Birinchi variant shunday rejalashtirilganki, ya’ni bunda katta qiymatdagi yuklamaga ega bo‘lgan asosiy mashg‘ulotlar bajarilganidan keyin, ushbu yo‘nalishda o‘rtacha qiymatdagi yuklamaga ega bo‘lgan mashqlar mashg‘ulotlari bajarilishi belgilangan . Ikkinchi variantda esa mashg‘ulotlaring aksincha, teskari yo‘nalishda ketma-ketlikda joylashtirilishi amalga oshirilgan: ya’ni, o‘rtacha qiymatdagi yuklamalarga ega mashqlar mashg‘ulotlari bajarilgandan keyin, ushbu 41 yo‘nalishda yuqori qiymatdagi yuklamaga ega bo‘lgan asosiy mashqlar mashg‘ulotlari bajarilishi amalga oshirilishi belgilangan. Uchinchi variantda - yuklamalaming qiymatlari va ulaming yo‘nalishi har bir mashg‘ulotda o‘zgartirilib borilgan: jumladan, katta yuklama qiymatiga ega mashqlar bajarilganidan keyin qo‘shimcha holatda kichik qiymatdagi yuklamaga ega, ushbu yo‘nalishdagi mashqlar bajarilishi belgilangan. Bu tuzib chiqilgan barcha mashg‘ulotlar variantlari futbolchilarda ish bajarish qobiliyatining sezilarli darajada pasayishiga olib kelgan. Futbolchilarda maxsus ish qobiliyatining nisbatan kam darajada susayishi qiymatlari mikrosiklda to‘rtinchi variantdagi mashqlar mashg`ulotlari dasturini bajarishdan keyin qayd qilingan, bu holatda mashg‘ulotlar kechki vaqt davomida (soat 19-21) amalga oshirilgan, qo‘shimcha mashqlar esa ertalab (soat 7-9) uchinchi variantdagi kabi ketma- ketlik tamoyili asosida bajarilgan. Amalga oshirilgan tadqiqotda olingan natijalar asosida mikrosikl davomida mashg‘ulotlar mashqlarining ketma-ket optimalligi holatlari aniqlangan. Bu ko‘rinishdagi umumiylik ikkinchi mikrosiklning to‘liq qayta tiklanish fazasida boshlanish imkonini beradi, shu bilan bir vaqtda navbatdagi ish kuni davomida ikkinchi mikrosiklda sportchilar qisman qayta tiklanish fazasida mashg‘ulotlarni amalga oshiradi va keyin esa dam olish kuni belgilanadi. Tayyorgarlikning alohida bosqichlarida turli xil yo‘nalishdagi vositalarning taqsimlanishini tahlil qilish davomida funksional, texnik, taktik va o‘yinga tegishli tayyorgarliklar vositalarining qo‘llanilishida ma’lum bir aniq tendensiyalar aniqlangan. Muallif tomonidan ko‘rsatib o‘tilganidek, ushbu vositalarning taqsimlanish tavsiflari ularning hajmi tsiklik sport turlarida qo ֲ laniluvchi ushbu ko‘rinishga o‘xshash vositalardan sezilarli darajada farqlanadi, shu sababli. mashg`ulotlar jarayonida muallif tomonidan sportchilaming aerob va shuningdek anaerob sifatlarini rivojlantirishga katta e’tibor qaratish tavsiya qilinadi va ayniqsa tezkor-chidamlilikni belgilab beruvchli anaerob-glikolitik imkoniyatlar rivojlanishiga e’tibor qaratish kerakligi ta’kidlab o‘tiladi. 42 Mikrosiklning oqilona ko‘rinishda rejalashtirilishi asosi sifatidja alohida mashg‘ulotlar yuklamalaridan keyin toliqish va qayta tiklanish qayd qilinishi bir qator tadqiqotchilar tomonidan keltirib o‘tiladi [7, 11, 14, 24 va boshqalar]. Sh.T.Iseyev [4] tomonidan yuqori malakaga ega bo‘Igan gandbol-chilar ustida amalga oshirilgan tajriba tadqiqotlari natijalarida mikrosiklda yuklamalar va dam olishlaming ketma-ketlikda joylashtirilishi quyidagi ko‘rinishda uchta tipdagi reaksiyalar namoyon bo‘lishiga olib kelishi qayd qilingan : - mashq qilish darajasining maksimal darajada o‘sishi; - mashq qilish samarasining sezilarsiz darajada bo‘lishi; - sportchining me’yoridan ortiq toliqishi. Bunda birinchi tipdagi reaksiya mikrosiklda katta qiymatdagi yuklama- larning optimal miqdorda qo‘llanilishi, ulaeerning o‘zaro oqilona ko‘rinishda ketma-ketlikda joylashtirilishi, shuningdek kichik qiymatdagi yuklamalar bilan o‘zaro ketma-ketlikda muvofiq tarzda joylashtirilishi sharoitlarida bajariluvchi barcha mashg‘ulotlarda qayd qilinadi. Agar, mikrosikl davomida mashq qilish darajasi o‘sishiga turtki berish vazifasini bajaruvchi yuklamalar o‘quv- mashg‘ulotda sezilarsiz darajadagi mashqlardan foydalanilsa, u holda ikkinchi tipdagi reaksiya vujudga kelishi qayd qilinadi. Va nihoyat, katta qiymatdagi yuklamalarning su’istemol tarzida qo‘llanilishi yoki ularning oqilona bo‘lmagan tartibda, nomuvofiq ko‘rinishdagi ketma-ketlikda joylashtirilishi sportchining haddan ortiq darajada toliqishiga olib kelishi, ya’ni uchinchi tipdagi reaksiyani yuzaga keltirishi kuzatiladi. Ushbu muallif tomonidan amalga oshirilgan tadqiqot natijalari ko‘rsa- tishicha, o‘yin mashqlari hisobiga siklik bo‘lmagan tavsiflarga ega mashqlaming yaratilishi imkoniyatlari zaruriy ehtiyoj bo‘lib, bunda oldindan ma’lum bo‘lgan funksional holati tizimidagi siljishlar gandbolchilarda maxsus ish qobiliyatining ta’minlanishiga qaratiladi. Buning uchun o‘yin mashqlarini seriyalarga bo‘lib chiqish va ularni ma’lum bir aniq miqdoriy qiymatlar bo‘yicha dozalarga ajratish talab qilinadi, ya’ni bajarilish shiddati, davomiyligi, takroriylik miqdori, 43 ish bajarish va dam olish ketma-ket joylashtirilishi hisobga olinishi talab qilinadi. Sport mashg‘ulot nazariyasi va amaliyotida mikrosikl davomida yuklamalar va dam olishlarning ketma-ket joylashtirilish variantlari ishlab chiqilgan bo‘lib, ulardan amaliyotda keng foydalaniladi, bu variantlarda navbatdagi mashg‘ulotlar oldingi mashg‘ulotlardan keyin qisman qayta tiklanish amalga oshmagan fonda bajarilishi kuzatiladi. Bunday holatda bir qancha mashg‘ulotlarning umumiy yig`indi samaralari qayd qilinadi. Ushbu ko‘rinishdagi seriyalarda yig‘indi holidagi katta qiymatdagi yuklamalar masalasi muhokama qilinishi talab qilinib, dam olish rejalashtirilishi va bunda ish qobiliyatining yuqori darajada qayta tiklanishiga erishish zaruriy shart hisoblanadi [15, 34]. Bir qator mualliflar tomonidan [4, 12, 13, 19] bir xil yo‘nalishdagi ikkita mashg‘ulotning sportchilar organizmiga umumiy yig`indi ta’siri tavsiflangan bo‘lib, ikkinchi mashg‘ulot birinchi mashg‘ulotdan keyin organizmda qayta tiklanish to‘liq amalga oshmasligi fonida bajarilishi amalga oshirilgan sharoit tahlil qilingan. Tezlik yo‘nalishidagi, katta yuklamaga ega bo‘lgan ikkita mashg‘ulot bajarilishi davomida, 24 soat oralig`ida yuzaga keluvchi toliqish tavsiflari bir xildagi yuklamada, takroriy amalga oshiriluvchi mashg`ulotlarda kuzatiluvchi toliqish tavsiflariga o‘xshash bo‘lishi qayd qilingan. Ikkinchi mashg‘ulot dasturi bajarilishi davomida sportchilarning ish qobiliyati sezilarli darajada past bo‘lishi kuzatilib, toliqish ta’sirida ular bajarilishi talab qilingan ishning 75-80 foiz ko‘pini bajara olmasligi kuzatiladi, o‘z navbatida tez rivojlanuvchi toliqish sportchilar psixologik holatiga sezilarli darajada salbiy ta’sir ko‘rsatishi qayd qilinadi. Bu holat ayniqsa, past malakaga ega bo‘lgan yoki yetarlicha darajada mashq qilmagan sportchilarda nisbatan yuqori darajada ifodalanishi kuzatiladi. Bir xil yo‘nalishdagi, katta qiymatdagi yuklamaga ega bo‘lgan ikkita mashg`ulotning ta’sir xususiyatlari mashg‘ulotlar davriga, sportchining malaka darajasiga deyarli bog`liq emas, shu sababli mikrosiklda bir xil yo‘nalishdagil katta qiymatdagi yuklamalarga ega bo‘lgan ikkita 44 mashg‘ulotning ketma-ket joylashtirilishida ehtiyotkorlik talab qilinadi va bu holal: faqat yuqori malakaga ega bo‘lgan va faol mashq qilgan sportchilarda chidamlilikni oshirish maqsadida foydalanilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Yangi harakatlarga tegishli holatlarni o‘rganish, texnikani takomillashtirish, tezlik va koordinatsion qobiliyatlarni oshirish yo‘nalishidagi mashg‘ulotlar ketma-ket joylashtirilishida ko‘rsatib o‘tilgan sifatlarning rivojlantirilishi asosini tashkil qiluvchi asosiy uslubiy ko‘rsatmalarga amal qilgan holatda rejalashtirilishi maqsada muvofiq hisoblanadi. 24 soat oralig`i bo‘yicha amalga oshiriluvchi, o‘zaro farqlanuvchi yo‘nalishlarga ega va katta qiymatga ega bo‘lgan yuklamalar asosidagi ikkita mashg‘ulotlarning umumiy yig‘indi ko‘rinishidagi ta’siri bir xildagi yo‘nalishga ega bo‘lgan mashg‘ulotlarning ushbu tipdagi ta’siridan tamoyil jihatidan farqlanadi. Agar, oldingi katta yuklama asosida mashg`ulotning bajarilishida qayd qilingan toliqish g‘olati ikkinchi boshqa yo‘nalishdagi mashg‘ulot bajarilsa, u holda ikkinchi mashg‘ulot bajarilishi aynan oldingi mashg‘ulotda kuzatilgan toliqish darajasini chuqurlashtirmaydi, balki sportchining ish qobiliyatining boshqa bir jihati ko‘rsatkichlari qiymatining susayishiga olib keladi. Ushbu ko‘rinishda, agar tezlik imkoniyatlarini oshirishga yo‘naltirilgan mashg`ulotlar bajarilishidan keyin, ish bajarish davomida aerob tavsifga ega bo‘lgan tezlikga oid chidamlilik darajasini oshirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulot bajarilishi amalga oshirilsa, u holda so‘nggi holatning sezilarli darajada qiymati pasayishi kuzatiladi. Shu bilan bir vaqtda, ikkinchi mashg‘ulotni bajarish davomida tezlik imkoniyatlari darajasi sezilarli pasayishi qayd qilinadi. Shunga o‘xshash holat mualliflar tomonidan turli xil ustuvorlikka ega bo‘lgan yo‘nalishlarda, katta qiymatdagi yuklamalarga ega mashg`ulotlar birligida umumiy yig‘indi ta’sir tavsiflarini o‘rganishda aniqlangan. O.A.Qurbonov [26] tomonidan keltirilgan ma’lumotlar katta qiziqish o‘yg‘otadi, jumladan bunda ushbu muallif tomonidan mikrotsikl davomida qiymatining asta-sekin oshirib borilishi yoki kamaytirib borilishi ko‘rinishida 45 yuklama berilishidan keyin umumiy yig‘indi ta’sirining suzuvchilarda qayta tiklanish davrida tavsiflari ko‘rsatib berilgan. Ushbu muallif tomonidan aniqlanishicha, mikrosiklda haftaning oxirigi qismida yuklamaning asta-sekin oshirib borilishi natijasida sezilarli darajadagi “kumulyativ” samara kuzatilishi qayd qilingan, shuningdek mikrosiklda yuklamaning qiymati asta-sekin kamaytirib borilishida sportchilarda ko‘pgina ko‘rsatkichlar qiymatlarining, jumladan, nafas olish, asab-mushak apparati, qon, kislorod tanqisligiga nisbatan funksional barqarorlik, maxsus chidamlilik kabilarning nisbatan tezroq me’yoriy holatga kelishi kuzatilgan. Futbolchilarda organizmning funksional holati me’yoriylashtirilishi uchun yuklamalarning umumiy yig‘indi qiymatini va shiddatliligini kamaytirish talab qilinmasdan, balki faqat mashg‘ulotlar rejasini tuzib chiqishni variatsiyalash maqsadga muvofiqligi ta’kidlanadi. M.A.Godik [27] tomonidan malakali futbolchilarning tayyorgarlik davrida mikrosikl variantlarining samaradorligi o‘rganilgan. Aniqlanishicha, ikkinchi mashg‘ulotdan 22 soat o‘tganidan keyin chidamlilikni rivojlantirish bo‘yicha kichik hajmdagi mashg‘ulotlarni amalga oshirishni boshlash mumkin hisoblanadi. 38 soat o‘tganidan keyin esa, tezlik-kuch sifatlarini rivojlantirish va texnik mahoratni takomillashtirish bo‘yicha kichik hajmdagi mashg‘ulotlarni amalga oshirishni boshlash mumkin, shuningdek chidamlilikni rivojlantirish bo‘yicha kichik va o‘rtacha hajmdagi mashg‘ulotlarni bajarishga kirishish mumkin hisoblanadi. 46 soatdan keyin esa har qanday mashg`ulotlar mashqlarini bajarishga ruxsat etiladi. Amalga oshirilgan tahlillar natijasida aniqlanishicha, 12 kunlil; mikrosiklning qo‘llanilishi nafaqat sportchilar organizmi holatining; yaxshilanishini ta’minlashi, balki sport yo‘nalishidagi texnik: natijalarning darajasi oshirilishini ham ta’minlashi qayd qilingan. R.I, Nurimov [19] tomonidan mashg`ulot usullarining bir xil yo‘nalishdagi jismoniy yuklamalar samaradorligi darajasi yetti kunlik sikl davomida o‘rganib chiqilgan. Amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari asosida chiqarilgan xulosalarda ko‘rsatilishicha, dastlabki yetti kun davomida bir xil 46 yo‘nalishdagi yuklamalar bajarilishi ta’siri ostida, bajariluvchi mashqlarning shaklidan qat’iy nazar, jismoniy sifatlarning ishonarli o‘sishi qayd qilinmaydi. Yetti kunlik sikldan keyin mashq qiluvchilarda jismoniy sifatlarning ishonarli qiymatlarda o‘sishi faqat qo‘llaniluvchi mashg‘ulotlar usullaridan bittasidan foydalanilgandagina qayd qilinadi. Ushbu ko‘rinishda, umumiy chidamlilikni rivojlantirishda o‘zgaruvchan uslub nisbatan samarali ta’sirga ega hisoblanadi, tezkor-kuch sifatlarini rivojlantirilish uchun esa oraliqli-seriyali usuldan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Aniqlanishicha [15, 19 va boshq.] kun davomida ikki martalik mashg‘ulotlarni amalga oshirish mashg‘ulotlar jarayonini tashkil qilishning dominant shakli hisoblanib, bu holatdan ayniqsa malakaga ega bo‘lgan sportchilarda maxsus tayyorgarlikni amalga oshirishda keng foydalaniladi. Alohida bosqichlarda kun davomida uchta va hatto to‘rtta mashg`ulotlarni bajarish belgilanadi. Biroq, uch martalik va to‘rt martalik mashg‘ulotlarni bajarish saralash sharoitlarida epizod ko‘rinishida amalga oshirilishi mumkin. Bu ko‘rinishdagi mashg‘ulotlarni xususiy holatlarda amalga oshirish nafaqat ko‘p vaqt sarfini talab qilishi, shu bilan bir vaqtda sportchilarda haddan tashqari toliqishni vujudga kelishi kuzatilish, har bir mashg‘ulot davomida sportchilarning ish qobiliyati susayib borishi, ish bajarishga bo‘lgan qiziqishi so‘nishiga olib kelishi mumkinligi tasdiqlangan. Tadqiqotchilar natijalariga [6, 7, 25, 29 va boshq.] ko‘ra, sport mashg‘ulotlarida foydalanish maqsadlarida mikrosikllarni tuzib chiqishda umumiy retseptlarni taklif qilishning imkoni mavjud emas. Bu masala har bir aniq alohida holatlarda, u yoki bu sportchilarning (yoki tahminan bir xil tayyorgarlik, malaka, mashq qilish davri va bosqichidagi sportchilar guruhlarining) tayyorgarlik darajasini, malaka darajasini, mashg`ulotlar davrlari va bosqichlarini hisobga olgan holda hal qilinishi talab qilinadi. Biroq, barcha holatlarda mikrosikllarning tuzib chiqish usullari asosida turli xil jismoniy yuklamalarni bajarish davomida toliqish va qayta tiklanish jarayonlarining umumiy qonuniyatlariga asoslanishi talab qilinadi, shuningdek ushbu 47 qonuniyatlarning sportchilar organizmiga ta’sir xususiyatlari hisobga olinishi zarur. 2.3. Futbolchilarni tayyorlashda yuklamalarni pedagogik nazorat qilish Futbolchilarning yuqori darajada tayyorgarligi, mashg`ulot jarayonida jismoniy tayyorgarlik kabi, texnik-taktik mahoratga ta’sir ko‘rsatuvchi maxsuslashtirilgan mashqlarni qo‘llanilishiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Futbolchilar o‘yin vaqtida bajaradigan taktik harakati, taktik bilimlarni amalga moshirishi va maydonda vujudga kelgan vaziyat baholangandan keyingi ular tomonidan qabul qilingan yechimlar hisoblanadi. Shuning uchun taktik fikrlash darajasi texnik samaradorlikni asoslaydi va maqsadga muvofiq shakllar va sharoitlarda imkoniyatdan foydalanishga yordam beradi deb taxmin qilish mumkin. Sport mashg‘ulotining zamonaviy tasavvuri, futbolchi holatini boshqarishi pedagogik jarayoni hisoblanib, pedagogik nazorat yo‘li bilan amalga oshiriladi. Futbolchilar tayyorgarligida qo‘llaniladigan yil davomidagi mashg‘ulot albatta davrlarga, tayyorgarlik davrlari esa, o‘z navbatida bosqichlarga bo‘linadi. Futbolchilar tayyorgarligining turli davr va bosqichlarida murabbiylar oldida turgan vazifalarni tibbiy-pedagogik nazoratsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi, chunki tayyorgarlikning turli bosqichlarida o‘quv-mashg‘ulot jarayoni mobaynida pedagogik tadqiqotlar, futbolchilarni shug‘ullanganlik darajasini ko‘tarish, o‘ta shug‘ullanganlik va zo‘riqish holatini oldindan ogohlantirish kabi maqsadni aniqlash turibdi . Futbolchilarning jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligini, murabbiyga tayyorgarlik jarayonini modellashtirish, o‘quvmashg‘ulot jarayoni vosita va uslubiyotlarini dasturlashtirish imkonini beruvchi, mashg‘ulot va o‘yinlarni ko‘p karra kuzatish va ularning harakat tavsifini taqqoslash asosida baholanadi. 48 Mashg‘ulot jarayonida, futbolchilar tayyorgarligini nazorat qilish va tezkor baholash asosiy o‘rin egallaydi. Hozirgi davrda, o‘quv-mashg‘ulot jarayonini rejalashtirish pedagogik nazorat natijalari bo‘yicha amalga oshiriladi. Pedagogik nazorat maqsadi, sport faoliyatining aniq sharoitlarida futbolchilarning harakat funksiyalari holatini to‘g‘ri baholash asosida qulaylashtirish yo‘li bilan jismoniy tarbiya va mashg‘ulot samaradorligini oshirish hisoblanadi. Sportda nazorat predmeti, o‘quv-mashg‘ulot jarayonining mazmuni, musobaqa faoliyati, futbolchilarning har tomonlama tayyorgarlik holati (texnik, texniko-taktik va boshq.) ularning ishchanlik qobiliyati, funksional tizimlar imkoniyatlari hisoblanadi . Futbolda yuklamani nazorat qilish samaradorligi ko‘p jihatdan qaysi ko‘rsatkichlar qo‘llanilishi, yuklamani nazorat qilishda o‘zaro aloqa turlari qancha, mashg‘ulot va musobaqa yuklamasining holati qanday bo‘lishi kerak, yuklama ta’siri qanday mezonlar yordamida baholanishiga bog`liq . Yuqorida keltirilganlardan kelib chiqib, tibbiy tadqiqotlar va sport-texnika ko‘rsatkichlari, pedagogik kuzatuv ma’lumotlarini tahlil qilish va taqqoslash asosida shug`ullanganlikni aniqlash uslubiyatini tavsiflashni maqsad qildik . Pedagogik nazorat turlari Futbolchilarni texnik-taktik mahoratini aniqlash hamda harakat sifatlarini namoyon etish, ularni irodaviy sifatlarini rivojlanish darajasini va organizmning funksional imkoniyatlarini hisobga olib asta-sekin octkazilishi lozim. Futbolda maxsus shug‘ullanganlik quyidagi sifatlar bilan tavsiflanadi: - yuqori darajadagi texnik va taktik mahorat; -yurak qon-tomir tizimi va quwat bilan ta’minlovchi mushaklar faoliyatining o‘ziga xosligi; - yuqori darajadagi harakat koordinatsiyasi; - maxsus irodaviy sifatlar. 49 Bu sifatlarni baholash uchun turli nazorat mashqlari va testlar qo‘llaniladi. Futbolchilarning texnik va taktik mahorat darajasini, harakat sifatlarining rivojlanish darajasini hamda organizmning funksional imkoniyatlarini aniqlashda ulardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bu sifatlarni umumlashtirish, yuqori sport natijalarini asosiy omili hisoblanadi. To‘g‘ri baholash, isbot kuchini birmuncha oshirish va ko‘rsatkichlar ishonchli bo‘lishi uchun futbolchilarning maxsus xususiyatlaridan kelib chiqib, ilmiy asoslangan testlar va nazorat sinovlarini tanlash lozim. Tanlangan testlar va nazorat sinovlari bo‘yicha uzluksiz testlashni amalga oshirish, murabbiyga trenirovka va musobaqa yuklamasi ta’sirida futbolchilarning jismoniy sifatlarini rivojlanish dinamikasini kuzatish imkoniyatini yaratadi. Futbolchilarning holati haqidagi ma’lumotlar, uning jismoniy, texnik, taktik va psixologik tayyorgarligi darajasini aks ettiruvchi nazorat ko‘rsatkichlari majmuasida namoyon bo‘lishi mumkin. Murabbiy trenirovka yuklamasini boshqarish hisobiga bu ko‘rsatkichlarni maqsadga muvofiq yo‘naltirib o‘zgartirishga harakat qilishi kerak. Shug‘ullanganlik darajasini aniqlash bo‘yicha sinovlarni o‘tkazish jarayonida futbolchilar maksimal natijalami ko‘rsatishi kerak, chunki muhim sifatlarni yuqori darajada namoyon etmasa, bu sinovlarni o‘tkazish maqsadga muvofiq emas. Pedagogik nazorat — aks aloqa tizimi yordamida futbolchilarga pedagogik ta’sir ko‘rsatish natijalari haqida ma’lumotlar olishga imkon yaratuvchi sport trenirovka jarayonini boshqarishning muhim funksiyasidir. Pedagogik nazorat vazifalari : - jismoniy sifatlarni tarbiyalashda qulay vosita va uslubiyatlarni aniqlash maqsadida jismoniy holat darajasini baholash; - tayyorgarlikning turli bosqichlarida jismoniy va psixologik sifatlarni rivojlanishini nazorat qilish; 50 - texnik-taktik tayyorgarlikni baholash; - futbolchilarni haqiqiy holatini zarurat bilan taqqoslash, olingan ma’lumotlarni tahlil qilish; - o‘quv-trenirovka jarayoniga tuzatishlar kiritish maqsadida pedagogik ta’sir uslubiyatlaridan foydalanish samaradorligini o‘rganish. Shunday qilib, trenirovka jarayoni rejasini amalga oshirishning aniq asosi, nazorat paytidagi olingan axborotlar bo‘lishi kerak. Murabbiy amaliy ishlarda futbolchilarning quyidagi holatlarini hisobga olishi shart: mustahkam, joriy, tezkor. Mustahkam holat, nisbatan uzoq vaqt davomida saqlanib turadi — bir nechta hafta yoki oylar. Masalan, bunday holat, tayyorgarlik bosqichining ko‘pgina trenirovka jarayonida o‘zlashtirilgan sport shakli hisoblanadi. Mustahkam holatni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar, trenirovka jarayonini rejalashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Joriy holat — bu bir yoki seriya trenirovka mashg‘ulotini bajargan futbolchining holati. Ma’lumki, har bir trenirovka mashg`uloti bir necha kun saqlanib turuvchi «iz» qoldiradi. Agar, shu vaqtda organizmning yetakchi funksional tizimlari faoliyatini asboblar yordamida ro‘yxatlashga urinib ko‘rilsa, unda quyidagilarni ko‘rish mumkin. Ayrim tizim faoliyat ko‘rsatkichlari hali ishlash darajasiga yetib bormaganligi, boshqa tizimlar esa tiklanish bosqichida bo‘ladi. Bunday qo‘zg‘alishning chuqurligi va tavsifi joriy holatni bildiradi va keyingi trenirovka mashg‘ulotining yuklamasini rejalashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, futbolchilar maxsus chidamlilikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotni o‘tkazgan bo‘lsalar. Bu trenirovka natijasini hisobga olib (anaerob tarqalish mahsulotinining yuqori darajada yig‘ilganligi), murabbiy keyingi trenirovka ishlarini ular uchun shunday rejalashtirishi kerakki, barcha charchoq ko‘rinishlarini tez yo‘qotish mumkin bo‘lsin. Tezkor holat — bir yoki seriya jismoniy mashqlarni bajargandan keyingi sportchi organizmining holatidir. Masalan, o‘yinda keskin yugurib chiqish yoki 51 keskin yugurib chiqishlar seriyalarini, trenirovkada texnik-taktik mashqlarni bajargan futbolchi holati. Tezkor holat juda qisqa vaqtli bo‘lib, uning nazorati mashg‘ulot paytidagi yuklamani boshqarish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Mashqlar seriyasini bajargandan keyingi futbolchilarning holatini baholashda murabbiy quyidagi qarorni qabul qilishi lozim: yoki trenirovka intensivligini kamaytirish, yoki dam olish oralig‘ini ko‘paytirish va hokazo. Bu turdagi holatlarini baholash uchun odatda, uch xil nazorat qo‘llaniladi: davriy (yoki bosqichma-bosqich), joriy va tezkor. Davriy nazorat, kumulyativ trenirovka ta’siri va futbolchining mustahkam holatini baholash uchun mo‘ljallangan. U trenirovka va musobaqa faoliyatini tadqiqot natijalari bilan o‘tkazilgan test natijalarini taqqoslash asosida aniq bosqich yakunida amalga oshiriladi. Joriy nazorat, bir yoki seriya vazifasini bajargandan keyingi sportchining holatini baholash uchun, trenirovka kuni yoki mikrosikllar davomida o‘tkazilgan testlar asosida jismoniy yuklamaga organizmni o‘zgarish tezligini aniqlashga yo‘naltirilgan. Tezkor nazorat, organizmning turli tizimlarida qo‘zg‘alishni chaqiruvchi qisqa vaqtli yuklamaga aniq ta’sir ko‘rsatuvchi, testlar asosida bir yoki seriya mashqlarni bajarishdan keyin shu paytning o‘zida amalga oshadigan trenirovka ta’siri tezligini baholash uchun o‘tkaziladi. Pedagogik nazoratda futbolchining harakat funksiyalarini holatni baholash eng asosiy hisoblanadi, shuning uchun uning ikki elementi mavjud — harakat funksiyalarning umumiy holati va maxsus jismoniy tayyorgarlik. Harakat funksiyalarining holatini, futbolchi organizmining funksional tizimlariga mos holatdan kelib chiqib baholash maqsadga muvofiq. Maxsus jismoniy tayyorgarlik holatini, musobaqa sharoitida maxsus ko‘rsatkichlar yordamida baholash kerak. Ma’lumki, futbolchilaming musobaqalarga tayyorlanishi jarayoni samaradorligi ko‘pgina omillar hisobga olinishini asosida belgilanadi, jumladan 52 tashqi muhitning yuqori harorati sharoitlari hisobga olinadi. Hozirgi vaqtda tashqi muhitning yuqori harorati ta’siri va odam organizmining turli xil funksional tizimlaridagi o‘zgarishlar va insolyatsiya (suv-tuz almashinuvi o‘zgarishi) tavsiflarini aniqlashga bag`ishlangan ko‘plab tadqiqotlar amalga oshirilgan. Tashqi muhitning yuqori harorati sharoitida uzoq vaqt davomiyligiga hayot kechirish ta’sirida odam organizmida yurak-qon tomir tizimi faoliyatida, suv-tuz almashinuvi dinamikasida va shartli reflector faoliyatda sezilarli darajada siljishlar yuzaga kelishi aniqlangan. Shuningdek, organizmga yuklamalar va tashqi muhitning yuqori haroratining birgalikda ta’siri, tashqi muhitning yuqori harorati va insolyatsiya ta’siri sharoitida organizmning yuqori harorat sharoitiga moslashishi kabi xos o‘zgarishlar yuzaga kelishi haqida ma’lumotlar mavjud hisoblanadi [7, 8, 9]. Biroq, bulaming barchasi futbolda o‘quv-mashg‘ulotlar jarayonini rejalashtirish bo‘yicha tavsiya va ko‘rsatmalarda har doim ham to‘liq holatda hisobga olinmaydi. Shuningdek, yosh futbolchilar uchun alohida tartibdagi ko‘rsatmalar va tavsiyalar ishlab chiqilgan [23]. Shu sababli, Osiyo futbol konfederatsiyasi doirasida ko‘pgina musobaqalar issiq iqlim sharoitiga ega bo‘lgan mamlakatlarda o‘tkazilishni hisobga olgan holatda, hozirgi vaqtda yuqori malakaga ega bo‘lgan futbolchilaming tayyorgarlik jarayonini optimallashtirish imkonini bemvchi ko‘rsatmalar va tavsiyalami ishlab chiqish talab qilinadi. Ushbu qo‘llanmaning asosiy vazifalaridan biri - bu futbol bo‘yicha mataxasislarni fiitbolchilar organizmi holatini nazorat qilishda yuqori darajada axborot bera olish imkonini beruvchi usullardan foydalanish va ushbu asosda tashqi muhit omillarini hisobga olingan holatda, o‘yinlar oralig‘idagi tsikllarda mashg‘ulotlar yuklamalarini optimal darajada rejalashtirish yo‘nalishidagi ishlanmalar bilan tanishtirishdan tashkil topadi Yuqorida ta’kidlanganidek, malakaga ega bo‘lgan futbolchilami tayyorlash tizimida asosiy vazifa - erishilgan sport formasini saqlash va uning 53 ehtimolligi mavjud bo‘lgan yuqori sport natijalarida ro‘yobga oshirilishidan tashkil topgan, musobaqa davri yuklamalari tizimini optimallashtirishga oid omillaming ahamiyati borgan sari ortib borishi qayd qilinadi. O‘yinlar oralig‘idagi sikllarda yuklamalami rejalashtirishda mutaxassislar tomonidan quyidagi omillar hisobga olinadi: - mashg‘ulotlaming ushbu bosqichi vazifalariga oydinlik kiritish; - o‘yinchilar sport formasining holati; - oldinda turgan o‘yinlaming o‘tkazilish joyi (uyda yoki mehmonda) va navbatdagi o‘yinlar oralig‘idagi siklning rejalashtirilgan modeli; - oldingi mikrotsiklning tarkibi va oxirgi o‘tkazilgan uchrashuvning natijalari; - faoliyatning umumiy rejimi (mashg`ulotlar va maishiy turmushga oid rejimning birlashtirilishi); - iqlim sharoitlari - jamoani tayyorlashning an’anaviy o‘ziga xos xususiyatlari va boshqalar. Bir qator mutaxassislar [10, 15, 20, 27] tomonidan qayd qilinishicha, musobaqa davri davomiyligining uzaytirilishi va shuningdek, ichki va xalqaro miqyosda taqvimga oid o‘yinlar sonining sezilarli darajada oshirilishi kuzatiladi. Musobaqa taqvimi xususiyatlariga bog‘liq holatda, malakaga ega bo‘lgan futbolchilarda o‘yinlar oraiig‘idagi sikllarning davomiyligidagi tebranishlar diapazoni 6-8 kundan 3 kungachani tashkil qiladi. Futbolchilami tayyorlash tizimini takomillashtirishning markaziy vazifa- laridan biri - bu o‘yinlar oralig‘idagi siklning davomiyligiga bog‘liq bo‘lmagan holatda, o‘yinchilami taqvimga oid o‘yinlarga nisbatan yuqori darajada tayyor- garlik holatida olib kelish yo‘llarini qidirib topishdan tashkil topadi. Buning uchun mashg‘ulot mashqlari, ulaming tarkibi, dam olish kunlarining son miqdoriga sezilarli darajada tuzatishlar (korreksiya) kiritilishi talab qilinadi, shuningdek turli xil qiymatdagi va turli xil yo‘nalishlardagi yuklamalaming ketma-ketlikda joylashish tartibi o‘zgartiriladi. 54 XULOSA Yuqori malakali futbolchilarni tayyorlashning zamonaviy tizimi ko‘p yillar davomida shakllantirilgan bo‘lib, hozirgi vaqtda bu holat takomillashtirilishi davom ettirilmoqda, bu maqsadlarda fan va amaliyotning yangi yutuqlaridan keng ko‘lamda foydalaniladi. Bugungi kunda futbol mashg‘ulotlarini rejalashtirish, mashg‘ulotning samarali mikrosikllarini ishlab chiqish eng ustuvor yo‘nalishlardan biriga aylanmoqda. Bu sport tayyorgarligi vazifalarini hal etish shartlari hisoblanib, vositalarni va uslublarni, futbolchi egallashi lozim bo‘lgan sport natijalarni oldindan 55 ko‘zlashni nazarda tutmoqda. Sportda yuqori natijaga erishish mashg‘ulotlarni to‘g‘ri tashkil qilish malakali futbolchilarni texnik imkoniyatlarini, jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishga, kuchlilik, tezkorlik, chidamkorlik, chaqqonlik jismoniy sifatlarini oshirishi mumkin. Yuqori malakali sportchilarning mikrosikil trenirofka yuklamalarini rejalashtirish davridagi yuklamalar dinamikasi maksimaldan minimalgacha to‘lqinsimon tebranish hosil qiladi. Bir hafta yuklama asta-sekin oshib boradigan va ikkinchi haftada maksimum darajada erishilgan natijadan 2-3 marta yuqori bo‘lgan rejalashtirish optimal hisoblanadi. Yuqori malakali sportchilar sport mashg‘ulot nazariyasi va amaliyotida mikrosikl davomida yuklamalar va dam olishlarning ketma-ket joylashtirilish variantlari ishlab chiqilgan bo‘lib, ulardan amaliyotda keng foydalaniladi, bu variantlarda navbatdagi mashg‘ulotlar oldingi mashg‘ulotlardan keyin qisman qayta tiklanish amalga oshmagan fanda bajarilishi kuzatiladi. Bunday holatda bir qancha mashg‘ulotlarning umumiy yig`indi samaralari qayd qilinadi. Ushbu ko‘rinishdagi seriyalarda yig‘indi holidagi katta qiymatdagi yuklamalar masalasi muhokama qilinishi talab qilinib, dam olish rejalashtirilishi va bunda ish qobiliyatining yuqori darajada qayta tiklanishiga erishish zaruriy shart hisoblanadi. Sportchilarning musobaqalarda muvafaqqiyatli ishtirok etishi har xil omillarga bog‘liq hisoblanadi. Zamonaviy sport yo‘nalishlarida sport jamoasining nisbatan yuksak natijalarga erishishga intilishi bevosita ularning funktsional tayyorgarligi, texnik-taktik jihatdan mahorati, shuningdek psixologik barqarorlik holati yuqoriligi bilan tavsiflanishi talab qilinadi. Musobaqalarda jamoaning ishtirok etishiga turli xil sabablar ham o‘z ta’sirini ko‘rsatishi mumkin, jumladan, tashqi omillar sifatida, obektiv bo‘lmagan hakamlik faoliyati, musobaqa o‘tkaziluvchi mahalliy joy iqlim sharoitlari, raqibning kutilmagan ko‘rinishda muvafaqqiyatli tarzda ishtiroki kabilar ko‘rsatib o‘tiladi, shuningdek ichki omillar sifatida texnik-taktik va 56 psixologik jihatlarni hisobga olish, ma’lum bir aniq raqiblarga nisbatan tayyorgarlik davomida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar ko‘rsatib o‘tiladi. Sport mashg‘ulot nazariyasi va amaliyotida mikrosikl davomida yuklamalar va dam olishlarning ketma-ket joylashtirilish variantlari ishlab chiqilgan bo‘lib, ulardan amaliyotda keng foydalaniladi, bu variantlarda navbatdagi mashg‘ulotlar oldingi mashg‘ulotlardan keyin qisman qayta tiklanish amalga oshmagan fonda bajarilishi kuzatiladi. Bunday holatda bir qancha mashg‘ulotlarning umumiy yig`indi samaralari qayd qilinadi. Ushbu ko‘rinishdagi seriyalarda yig‘indi holidagi katta qiymatdagi yuklamalar masalasi muhokama qilinishi talab qilinib, dam olish rejalashtirilishi va bunda ish qobiliyatining yuqori darajada qayta tiklanishiga erishish zaruriy shart hisoblanadi ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1.Sh.M.Mirziyoev. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.T.,2016.http://Lex.uz. 2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2019 yil 4 dekabrdagi “O‘zbekistonda futbolni rivojlantirishni mutlaqo yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g risida”gi PF-5887-sonli farmoni. Xalq so‘ziʼ gazetasi. 6-dekabr 252-son. 3.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2020 yil 24- yanvardagi “O‘zbekistonda Jismoniy tarbiya va sportni yanada takomillashtirish 57 va ommalashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni. Xalq so‘zi gazetasi. 25- yanvar 19-son. 1-3-bet 4.Sh.T.Iseyev “Futbolchilarni yillik siklda tayyorlashni rejalashtirish”. O‘quv qo‘llanma.. Toshkent 2014. 27, 43-45 bet. 5. А .M. А chilov., J. А . А kramov., O.V.Goncharova. Bolalarning jismoniy sifatlarini tarbiyalash. O‘quv qo‘llanma. Toshkent 2009. 112-114 bet. 6.Sh.T.Iseyev “Futbol nazariyasi va uslubiyati”. Darslik. R.I.Nurimov. Toshkent 2015. 203-bet. 7 .Sh.U.Аbidov. ” Yosh futbolchilarning o‘quvmashg ulot jarayonini tashkilʼ qilish va rejalashtirish ” . Uslubiy tavsiyanoma. Toshkent 2011. 19-bet. 8.Sh.U.Аbidov. Yosh futbolchilarning o‘quv-mashg ulot jarayonini ʼ tashkil qilish va rejalashtirish. O‘quv qo‘llanma . Toshkent, 201 4 9 .Sh.T Ise y ev. Futbol jamoalarining g alaba qozonishida futbolchilarning ʼ standart vaziyatlaridan samarali foydalanish. «Pedagogik ta lim». J. № 2, 2003 ʼ 10.O.А.Kurbanov Futbol bo‘yicha XVEE jaxon Chempionati o‘yinlarida berilgan yakuniy zarbalarining samaradorligi taxlili. Pedagogik ta lim, J., № 5, ʼ 2003. 20. 11.Kuryazov R. 11-12 yoshli futbolchilarning jismoniy va taktik tayyorgarligi. Uslubiy qo‘llanma. Toshkent, 2013. 12.А.I.Talipdjanov yukori malakali futbolchilar tayyorlashning zamonaviy tizimi. Uquv qo‘llanma. Tashkent, 2012. 13.N.M.Yusupov Yukori malakali futbolchi kizlar tezlik-kuch tayyogarligining vosita va usullari. Uslubiy qo‘llanma. Toshkent, 2011. 14.Sh.X. Esroilov, N.M. Yusupov, А.Т. Shermuhamedov, А.А. Artiqov, O.Yo. Bektorov Sport pedagogik mahoratini oshirish (Futbol) Darslik TOSHKENT «EQTESOD-MOLEYA» 2015 1 5 .Sh.T Ise y ev. Futbol jamoalarining g‘alaba qozonishida futbolchilarning standart vaziyatlaridan samarali foydalanish usullari . Uslubiy qo‘llanma. Toshkent, 2007.. 16.U.M Аxmadjonov, А.I Tolibjonov, Sh.T Iseev, “Futbolchilarni 58 jismoniy tayyorgarligi” O‘quv-qo‘llanma. Ilmiy-texnika axborot press nashriyoti. 2019 yil, B.127. 1 7 .А.M Аchilov., J.А Аkramov, O.V Goncharova Bolalarning jismoniy sifatlarini tarbiyalash. O‘quv-qo‘llanma. Toshkent. 2009 yil, B.95 . 18.O.V Gongarova Yosh sportchilarni jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish o‘quv qo‘llanmasi. Toshkent 2006 yil B.115. 19.R.I, Nurimov “ Futbol nazariyasi va uslubiyati” Darslik. 2015 yil,Ilmiy texnika axborot press nashriyoti, B. 217. 20. R.A. Akramov “ F utbol ” darslik T oshkent – 2006 21.Р.И Нуримов, О.Л Қурбонов, А.М Усмонов.. Физическое подготовки футболистов. Учебная пособье. Ташкент. 2009, С. 95-97 22.А.А Кузнецов. Футбол - настолная книга детского тренера.-М: Олимпик-человек. 2008. - 72 с. 23.И.А Кошбахтиев. Управление подготовкой футболистов,Учебное пособие. Т.2001.124 с. 24.Лях В Коордиационная тренировки в футболе М. Советский спорт 2010 г, С. 216. 25.О.А Қурбонов, З.Р Нуримов, А.М Усмонов, Скоростно силовая подготовка футбалистов. Ташкент. Монография Лидер пресс 2009 г,84 с 26.О.А.Курбанов. Методика совершенствования удара по мячу головой юных футболистов: Автореф. дисс. канд. пед. наук. - Т., 2006. - 24 с. 27.М.А.Годик Физическая подготовка футболистов. М. Олимпия Пресс. 2006. - 270 с 28.М.А.Годик. Физическая подготовка футболистов в подготовительном периоде. - Ж.: «Фан спортга», 2007. - №3. - С. 18-23. 29.В.А.Барков, А.Ш.Кхафодки. Развитие специфических координационных способностей у юнных футбалистов Висник Чернииского Национального педагогически университет 27, С.154 . 59 30.И.В.Аверьянов. Методика совершенствования кинестетических координационных способностей футболистов 10–11 лет: дис. … канд. пед. наук. Омск, 2008. 240 с. 31.О.П.Базилевич Управление подготовкой вмсококвалифициро- ваннмх футболистов: автореф. дис. ... канд.пен.наук. -М .,1983. - 2 0 с. 32.Лях В.И. Жмуда В., Витковски 3. Добротность тестов определяющих координационные способности юных талантливых футболистов в возрасте 15-18 лет. Материалы международной научной конференции. Минск, 2000. 33.И.В.Майпас Программирование тренировочных нагрузок юных футболистов на этапе спортивного совершенствования: Автореф. дисс. канд. пед. наук. -Т., 2004. -28 с. 34.М.В.Рылов Беговая нагрузка в тренировочном процессе начинающих футболисток 10-12 лет. // Физическая культура. - М., 2005. - №1.- С . 36-37 с 35 http://www.twirpx.com – adabiyotlarning elektron varianti. 36. http://www.referat.ru - referat va elektron darsliklar 37. www.istedot.uz - elektron variantlari 38. www.sport.uz - elektron variantlari 39. www.ziyoUz.uz - elektron variantlari 60

Y UQORI MA LA KA LI SPORTCHILA RN IN G MIKROSIK IL TREN IROFKA Y UKLA MA LA RIN I REJ A LA SHTIRISH KIRISH …………………………………………………………………… … 3-5 I. Bob.MALAKALI SPORTCHILARNING MASHG`ULOT YUKLAMALARINI REJALASHTIRISH BOSQICHALARI 6 1.1. Sportda yuklamalarni rejalashtirishning umumiy qonu-niyatlari 6-14 1.2. Sport mashg`uloti yuklamalarini rejalashtirishning mohiyati va o‘ziga xosligi. 15-19 1.3 Sport mashg`ulotlarida malakali futbolchilarning mikrosikl (haftalik) yuklamalarini ishlab chiqish. 20-30 II.Bob . YUQORI MALAKALI FUTBOLCHILARNING MIKROSIKIL MASHG ` ULOT YUKLAMALARINI NAZORAT QILISH 31 2.1. Mikrosikil yuklamalarni rejalashtirishda sport mashg‘ulotlarining umumiy tamoyillaridan foydalanish 31-40 2.2. Yuqori malakali futbolchilarda mikrosiklli yuklamalarni me ’ yoriylashtirish usullari . 40-48 2.3. Futbolchilarni tayyorlashda yuklamalarni pedagogik nazorat qilish … 48-55 Xulosa……………………………………………………………………… 56-57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI ……………………. 58-60 1

KIRISH Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi : Dunyoda bugungi kunda futbol mashg ‘ ulotlarini rejalashtirish , mashg ‘ ulotning samarali mikrosikllarini ishlab chiqish eng ustuvor yo ‘ nalishlardan biriga aylanmoqda . Bu sport tayyorgarligi vazifalarini hal etish shartlari hisoblanib , vositalarni va uslublarni , futbolchi egallashi lozim bo ‘ lgan sport natijalarni oldindan ko ‘ zlashni nazarda tutmoqda . Futbol sport turi rivojlangan mamlakatlarda , yangi zamon talablariga mos maktablar , futbol akademiyalarning tashkil etilishi kelajakda iqtidorli malakali futbolchilarni tayyorlash tizimini rivojlantirish uchun xizmat qilmoqda . Zamonaviy sportda malakali futbolchilarning tayyorgarligiga yuqori talablar qo ‘ yilmoqda . Bundan kelib chiqqan holda yetakchi xorijiy mamlakatlarda tayyorgarlik davrida mashg ‘ ulot mikrosiklida futbolchilarning jismoniy va texnik taktik tayyorgarliklarini takomillashtirish bo ‘ yicha guruhli va individual mashg ‘ ulot dasturlarini ishlab chiqish zarurati yuzaga kelmoqda . Respublikamizda futbolchilarni xalqaro va nufuzli musobaqalarga tayyorlashning tashkiliy - uslubiy jihatlari takomillashib , sportchilar tayyorlashning jahon standartlari darajasiga yetkazishning chora - tadbirlari amalga oshirilmoqda . O ‘ zbekiston Respublikasining 2020 yil 30- oktabrdagi PF -6099- son “ Sog ‘ lom turmush tarzini keng tatbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi Farmoni , O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 04.12.2019 y . PF -5887- son “ O ‘ zbekistonda futbolni rivojlantirishni mutlaqo yangi bosqichga olib chiqish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi Farmoni , 2015 yil 5 sentabrdagi 394- son “ Jismoniy tarbiya va sport to ‘ g ‘ risida ” gi O ‘ zbekiston Respublikasi Qonuni hamda O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 3 iyundagi PQ -3031- son “ Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi Qarori va 2018 yil 16 martdagi PQ -3610- son “ Futbolni yanada rivojlantirish chora - 2

tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi qarorlari va mazkur sohaga tegishli boshqa me ’ yoriy - huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi . O ‘ zbekistonda iste ’ dodli va salohiyatli futbolchilarni saralash hamda professional futbol klublari uchun sifatli sport zaxirasini tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi . Vatanimiz va xorijiy olimlar malakali futbolchilarni tayyorgarlik darajasini oshirish yuzasidan bir qator taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan , biroq malakali futbolchilarning musobaqa faoliyatini o ‘ zgaruvchan muddatlari bo ‘ yicha yuklamalarni me ’ yorlashga oid tajribalarning kamligi muammoligicha qolmoqda . Buning uchun tayyorgarlik siklida o ‘ tkaziladigan o ‘ quv - mashg ‘ ulotlarni optimallashtirishda shug ‘ ullanuvchilarning taktik xususiyatlarini inobatga olgan holda ilmiy asosda tashkillashtirish zamon talabi bo ‘ lib qolmoqda . Sportda yuqori natijaga erishish mashg ‘ ulotlarni to ‘ g ‘ ri tashkil qilish malakali futbolchilarni texnik imkoniyatlarini , jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishga , kuchlilik , tezkorlik , chidamkorlik , chaqqonlik jismoniy sifatlarini oshirishi mumkin . Sportchilarni texnik jihatdan rivojlantirish masalalari ko ‘ pgina tadqiqotchilar ilmiy ishlarda va ilmiy adabiyotlarida o ‘ z ifodasini topgan . ( R . I . Nurimov 2001; R . A . Akramov 2006; S . A . Golemyazov 1998; А.I.Talipdjanov 2012; U.M Аxmadjonov 2019; N . M . Yusupov 2013 va boshqalar ). Malakali futbolchilarning mashg ‘ ulotlarda texnik jihatdan tayyorlash bo ‘ yicha ilmiy tadqiqot ishlari ko ‘ plab yoritilgan bo ‘ lishiga qaramasdan , ayniqsa yuqori malakali futbolchilarni texnik jihatdan tayyorlash masalalari bo ‘ yicha ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish dolzarb masalalardan biri xisoblanadi . Mahallalarda malakali futbolchilarni ommaviy sportga jalb qilishni yangi bosqichga olib chiqish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ -201- son , 11.04.2022 yildagi , qaroriga muvofiq 2022 yildan boshlab har yili an ’ anaviy tarzda 30 iyun — O ‘ zbekiston Respublikasi malakalilari kuni hamda dekabr oyida o ‘ tkaziladigan « Malakalilar forumi » 3

doirasida sportning futbol , mini - futbol , voleybol , yengil atletika , shaxmat , shashka , stol tennisi , stritbol , vorkaut turlari bo ‘ yicha besh bosqichli ommaviy sport musobaqalarini o ‘ tkazish tizimi joriy etilgan . 2023 yil 1-martdan boshlab «Besh tashabbus olimpiadasi» sport musobaqalari o‘tkazish tizimi joriy qilingan. Ilmiy uslubiy adabiyotlar tahlili: O‘zbekiston Respublikasining yetakchi mutaxassislari, xorijiy tajribali pedagoglar, ko‘pchilik olimlar tomonidan aholi istiqomat qiladigan joylarda futbol sport turini tashkil qilish muammolari ko‘pdan-ko‘p ilmiy-uslubiy adabiyotlarda o‘z yechimini topgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Yuqori malakali sportchilarning mikroskl mashg`ulot yuklamalarini rejalashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilandi: 1.yuqori malakali sportchilarni mashg‘ulot yuklamalarining mikrosikl vazifalari bo‘yicha meyorlar nisbatlarini aniqlash; 2. yuqori malakali futbolchilarda mikrosiklli yuklamalarni me’yoriylashtirish usullarini aniqlash; 3. tayyorgarlik davrining turli bosqichlarida tadbiq qilingan mikrosikllar xususiyatlari asosida va shiddat zonalari bo‘yicha tiklantiruvchi vositalar majmualarini ishlab chiqish va tadbiq qilish. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti: Samarqand shaxar Futbol maxorat maktabi misolida olib borilmoqda. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va tavsifi: Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va xajmi. Ish kirish, ikkita bob, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ish 60 betdan iborat matnda bayon qilingan. Adabiyotlar ro‘yxati 39 ta manbani o‘z ichiga oladi, shulardan 5 tasi internet saytlari. 4

I.Bob.MALAKALI SPORTCHILARNING MASHG`ULOT YUKLAMALARINI REJALASHTIRISH BOSQICHALARI 1.1. Sportda yuklamalarni rejalashtirishning umumiy qonu-niyatlari Yuqori malakali futbolchilarni tayyorlashning zamonaviy tizimi ko‘p yillar davomida shakllantirilgan bo‘lib, hozirgi vaqtda bu holat takomillashtirilishi davom ettirilmoqda, bu maqsadlarda fan va amaliyotning yangi yutuqlaridan keng ko‘lamda foydalaniladi. Sport yo‘nalishidagi zamonaviy tayyorgarlik tizimi uchun mashg‘ulotlar jarayonining intensifikatsiyalanishi o‘ziga xos xususiyat bo‘lib, bu o‘z tarkibiga quyidagi jihatlarni qamrab oladi: - nisbatan yuqori darajada ixtisoslashtirish; - mashg‘ulot mashqlari hajmi ortishi va shuningdek, katta yuklamaga ega mashqlar miqdori oshirilishi; - maxsus ish qobiliyati darajasini oshirish imkonini beruvchi - «qat'iy» tartibdagi mashg‘ulotlar rejimidan keng miqyosda foydalanish; - musobaqalar amaliyotining kengaytirilishi; - zo‘riqishli yuklamalardan keyin sportchilar organizmida jarayonlarning qayta tiklanishi jadallashtirilishi (intensifikatsiyasi) uchun va shuningdek ish qobiliyatini stimullovchi (turki beruvchi) qo‘shimcha vositalardan foydalanishni tarkibga kiritish [20, 22, 25, 27 va boshqalar] N.M.Yusupov [13] tomonidan qayd qilinishicha, turli xil sabablarning ta’siri ostida sport yo‘nalishida tuzib chiqilgan taqvim rejalari tarkibida mas’uliyatli musobaqalar yil mavsumining katta qismini qamrab oladi va tayyorgarliklar tuzib chiqilishi tizimi tavsiflari bo‘yicha esa faqat sportchilarning yil davomida muvafaqqiyatli chiqish qilishlari uchun amalga oshirilgan tayyorgarlik bitta-ikkita yuqori cho‘qqi darajasiga erishishlarini ta’minlab beradi xolos, ushbu ko‘rinishda tezkor tarzda o‘zgaruvchan xususiyatga ega bo‘lgan sport amaliyotiga nisbatan sportchilarda talab qilingan tayyorgarlik darajasiga 5

Похожие

YUQORI MALAKALI VOLEYBOLCHILARNI JAMOAVIY TEXNIK HARAKATLARINI TAKOMILLASHTIRISH USLUBIYATI
YUQORI MALAKALI VOLEYBOLCHILARNI JAMOAVIY TEXNIK HARAKATLARINI TAKOMILLASHTIRISH USLUBIYATI
YUQORI TARTIBLI MOMENTLAR
Sportchilarni yillik va ko'p yillik tayyorlash jarayonida uzoq vaqtli moslashuvning tashkil topishi
Badminton sport turi