Zarafshon vohasi bronza davri
![Mavzu: Zarafshon vohasi bronza davri
1. Zarafshon vohasi bronza davri o‘rganilishi tarixi
2. Zarafshon vohasi bronza davri asosiy yodgorliklari va ular tadqiqoti
natijalari
3. Zarafshon vohasi bronza davri jamoalari moddiy madaniyatining
o‘ziga xos xususiyatlari](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_1.png)
![Zarafshon vohasi bronza davrida. Zamonbobo madaniyati. Zomonbobo
manzilgohi yarim er uylarning konstruksiyasi. Zamonbobo qabristoni. Dafn
marosimlari. Zamonbobo madaniyati jamoasi xo‘jaligi va moddiy
madaniyati. Kulolchilik. Bronza buyumlari. Tosh qurollari. Xo‘jalik
xususiyatlari. Sarazm madaniyati bronza davrida. Uy-joy imoratlari va
ibodatxona inshootlari. Hunarmandchilik taraqqiyoti. Sopol buyumlar
bezaklarining murkablashib borishi. Bronza va toshdan ishlangan buyumlar.
To‘qay yodgorligi bronza davri metallurglari manzilgohi. Zarcha Xalifa
mozorlari So‘g‘d hududlaridagi madaniy aloqalarning namunasi sifatida.
O‘rta Osiyoning dasht va tog‘ oldi hududlarida chorvador va yarim dexqon
xo‘jaligining shakllanishi. Dashti Qozi, Mo‘minobod, CHakka va boshqa
mozorlar. Kuzatuv buyumlari.
Qadimda Sug‘diyona deb nomlangan tarixiy-madaniy o‘lka hozirgi
Samarqand, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarini tashkil etadi. Bu ona
zaminning tarkib topishi, rivojlanishi va gullashida Zarafshon va Qashqadaryo
daryolarining o‘rni beqiyos va benazirdir. Ana shu ikki daryo suvlari asosida juda
qadim zamonlarda Sug‘d bobo dehqonlarining qishloqlari va shaharlari qad
ko‘targan. Zarafshonning yuqori va o‘rta havzalarida ilk temir davriga kelib,
Avesto turlari sekin-asta o‘troq hayotga o‘ta boshlaydilar. Zarafshon va
Qashqadaryo havzalarida o‘troqlashgan bu saklar Sarazm madaniyati avlodlari
bilan qorishib, Avestoda “Gova Sug‘uda”deb atalgan tarixiy viloyatning o‘troq
sug‘diylar aholisini tashkil etgan. Ular yashagan vohalar esa tarixda “Sug‘diyona”
deb ataldi. SHunday qilib, so‘nggi bronza va ilk temir davrida yana bir madaniy-
xo‘jalik markazi, ya’ni Sug‘diyona viloyati tarkib topadi, uning qadimgi
dehqonchilik xo‘jaliklari bilan shug‘ullangan etnik qatlamining izlari Zarafshon
vodiysining Ko‘ktepa, Afrosiyob, Xo‘ja Bo‘ston, Qozimontepa yodgorliklarining
quyi qatlamlari, Qalqan ota mozor qo‘rg‘onlari, Qashqadaryo vohasida Uzunqir,
Daratepa va Sangirtepa kabi yodgorliklar misolida o‘rganilgan.
YAqingacha Sug‘dning bosh shaharlari Samarqand va Buxoroni ilk shahar
madaniyatining tarixiy ildizlari qaysi davr va qanday yodgorliklarga borib taqalishi](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_2.png)
![fanda noma’lum edi. SHuning uchun sobiq Sovet davri tarixshunosligida O‘rta
Osiyoga ilk shahar madaniyati Eron Axomaniylar va Iskandar boshliq yunonlar
tomonidan olib kelingan. Bu zaminning tub joyli aholisi saklar esa, o‘tovlarda
yashab ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanar edilar, deb tushintirilar edi.
Ammo, o‘tgan asrning 70 yillaridan boshlab, olib borilgan arxeologik izlanishlar
bunday g‘ayriilmiy qarashlarni asossiz ekanligini yuqorida nomlari zikr etilgan
qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari misolida isbotladi. Ana shu noyob
yodgorliklarning keng o‘rganilgan ob’ektlaridan biri Ko‘ktepa qadimgi shahar
xarobasidir.
YOdgorlik deyarli kvadrat shaklida bo‘lib, uning maydoni 23 gektarni tashkil
etadi. YOdgorlik toporelefiga ko‘ra, uni o‘rab olgan mudofaa devori chiziqlari va
darvoza o‘rinlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning maydonida monumental bino
qoldiqlari saqlangan. YOdgorlikning markaziy darvozasiesa yirik minoralar bilan
mustahkamlangan. YOdgorlik markaziy qismini egallagan bino qoldig‘i baland
platforma ustida qad ko‘targan bo‘lib, M.X. Isamiddinovning tahliliy xulosasiga
ko‘ra, zardushtiylik ibodatxonasi bo‘lishi mumkin. YOdgorlik maydonida ko‘zga
tashlangan ikkinchi yirik tepalik, u erda o‘tkazilgan qazishma natijalariga ko‘ra,
shahar hokimining qarorgohi bo‘lib chiqqan.SHahar maydonida yana bir necha
tepachalar mavjudki, ular shahar aholisining turar-joy massivlari, hunarmandchilik
ustaxonalarining qoldiqlari bo‘lib chiqdi.Xullos, Ko‘ktepa Sug‘diyona hududidagi
eng katta qadimgi shaharlardan biri bo‘lgan, degan to‘g‘ri xulosaga
kelingan.Ko‘ktepani davriy sanasini o‘rganish maqsadida uning 5 joyida
stratigrafik shurflar va 6 punktda keng ko‘lamli qazishmalar o‘tkazildi. Olingan
materiallar hliliga ko‘ra, Ko‘ktepa uch xronologik davrga bo‘linadi.n. Birinchi
davr Ko‘ktepa I (so‘nggi bronza davri), ikkinchi davr Ko‘ktepa II (ilk temir davri
Sug‘diyonasi), uchinchi davr Ko‘ktepa III (antik davri).
SHunday qilib, yodgorlikning deyarli kvadrat shaklda tarkib topishi, uning
ichki va tashqi mudofaa devorlari, ichki devorning monumental xarakteri,
markaziy kirish darvozasining minoralar bilan rasmiylashtirilishi, shimol
tomondan shaharga olib kirilgan kanal izlarining saqlanishi, shahar markazida qad](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_3.png)
![ko‘targan bosh otashgohning monumental xarakteri, uni qalin platforma ustiga
qurilishi, unga markaziy darvozadan pandus orqali ko‘tarilishi, yodgorlik
maydonining janubi-sharqida balandligi 10 m.dan kam bo‘lmagan to‘g‘ri
to‘rtburchakli monumental binoning qad ko‘tarishi (Ko‘ktepa II), uni qalin
mudofaa devori bilan o‘rab olinishi, bularning barchasi Ko‘ktepa co‘nggi bronza
va ilk temir davrining yirik ilk shahri bo‘lganligidan dalolat beradi. Afsuski,
Ko‘ktepa III davrida shahar vayronaga uchraydi. Gullab-yashnab turgan bu
shaharning inqirozga yuz tutishi mil. avv. IV asrning oxirgi choragida Iskandar
Zulqarnaynning (Aleksandr Makedonskiy) harbiy yurishlari bilan bog‘liq bo‘lgan.
Markaziy Sug‘dda ilk temir davriga oid ilk shahar madaniyati qadimiy
Samarqand-Afrosiyobda, Samarqandning eski shahri va atrofida tarkib topgan
Qo‘rg‘oncha va Lolazor qishloq makonlarida va boshqa joylarda ham topib
o‘rganilgan. Lolazorda mil. avv. VII asr oxirlariga tegishli kanal izlari ham
topilgan. Afrosiyobning turli joylarida olib borilgan arxeologik izlanishlar
davomida qadimgi shaharni o‘rab olgan monumental mudofaa devor (mil. avv.VI
asr) qoldiqlari, ular tarkibi va devor asosi atrofidan kulolchilik charxida ishlangan
qadimgi sug‘d davri sopol parchalari topilgan. Bularning barchasi Ko‘ktepa II
komplekslari bilan bir davrni, ya’ni markaziy Sug‘dda qadimgi sug‘d madariyati,
ya’ni ilk shahar madaniyatini xarakterlaydi. Qashqadaryo vodiysida ilk temir davri
yodgorliklari janubiy Sug‘d sarhadlarini tashkil etadi. Bu o‘lkada qadimgi
dehqonchilik madaniyat yodgorliklari 32 joyida topib o‘rganilgan. Ular yuqorida
tilga olingan ayrimlari o‘tgan asrning 50 yillarida S.K Kabanov tomonidan
YAkkabog‘ va Tanxozdaryolarning quyi havzalarida ochilgan. 1970 yillarning
boshlarida CHimqo‘rg‘on suv ombori sohillaridan Jartepa 2 va CHiroqchitepa
qishloq makonlari topib o‘rganiladi. Daratepa, Uzunqir va Sangirtepa kabilardan
iborat bo‘lib,ularda keng ko‘lamli qazishmalar olib borilgan.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, Janubiy Sug‘dda huddi SHimoliy Baqtriya kabi
o‘troq aholining qishloqlari Qashqadaryoning o‘rta va quyi havzalarida, tog‘ oldi
hududlarda, soy etaklarida tashkil topgan. Ular Qayrag‘och, Guldaryo,
SHo‘robsoy, Tanxozdaryo, Qizildaryo, Erqo‘rg‘on, Nishon kabi qadimgi](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_4.png)
![dehqonchilik vohalarini tashkil etadi. Bu yodgorliklarni (Sangirtepa, Daratepa va
Uzunqir) o‘rganish natijasida qadimgi Sug‘d madaniyatining me’moriy qurilish
rejasi, o‘ziga xos qurilish usullari va tuzilish xususiyatlari aniqlandi va
Qashqadaryo vodiysida yashagan ilk temir davri ajdodlarimizning o‘troq hayoti va
yuksak darajada rivojlangan madaniyati o‘rganildi.
Sangirtepa, Uzunqir va Daratepa sopollarining qiyosiy o‘rganish natijasida,
shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Daratepa aynan Uzunqir II va Sangir II davrida
o‘zlashtirilib, bu erda ilk shahar hayoti mil. avv. V-IV asrlarda ham davom etadi.
g). Qadimgi Xorazm. Q adimgi Xorazm Amudaryoning quyi havzalari, ya’ni
O‘zbekistan Respublikasi, uning tarkibidagi Qoraqolpog‘iston va Turkmaniston
Respublikasining Toshovuz viloyatini o‘z ichiga oladi. Bu zaminga urbanistik
jarayonlar Baqtriya va Sug‘diyonaga nisbatan ancha keyin kirib boradi.
Amudaryo quyi havzalari juda qadim-qadim zamonlardan Amudaryodan oqib
kelgan chirindi, sernam, unumdor qoq erlar maydoni bo‘lib kelgan. Mil. avv. VI
asrgacha chorvador sak-massaget ajdodlarimizning makoni edi. Qadimgi
Xorazmda ilk davlatchilikning kurtaklari Amirobod madaniyati (miloddan avvalgi
X-VIII asrlar) davridan nish ura boshlagan bo‘lsada, ammo, dehqonchilik hali
qo‘ltik ziroatchiligi xarakterida edi. Amirobod madaniyati esa butun o‘lka bo‘ylab
keng tarqalmagan. Demak, mavjud tasavvurlarga zid o‘laroq, Amirobod
madaniyati davrida Amudaryo quyi havzalarida tub ma’nodagi takroriy sug‘orma
dehqonchilikka asoslangan Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasi hali tashkil topmagan
edi.Bu mintaqaning unumdor qoq er massivlari Quyisoy madaniyati chorvador
qabilalarining chorva yaylovlari bo‘lib xizmat etishda davom etar edi. SHu boisdan
bo‘lsa kerak, Qadimgi Xorazm tarixining chuqur bilimdoni S.P. Tolstov bu
mintaqani oriylar vatani “Aryanam Vaychah” deb bejiz aytmagan.
Aryanam Vaychah o‘z tabiiy iqlim sharoitiga ko‘ra, avestoshunos
lingivistlarning ta’kidlashicha, ko‘chmanchi chorvador jamoalarning muqaddas
vatani bo‘lgan. Arxeologik materiallar tahliliga ko‘ra, mil. avv. II ming yillikning
ikkinchi yarmidan boshlangan oriylar migratsiyasi ko‘chmanchi chorvachilik
xo‘jaligi rivoji bilan bog‘liq bo‘lib, bu migratsiyalar natijasida, O‘rta Osiyo](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_5.png)
![hududlari va uning tevarak-atroflariga turkiy etnik jamoalarning kirib kelishi
faollashadi. Ular hatto o‘troq dehqonchilik madaniyati mintaqalariga ham kirib
boradilar. Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasining ldizlari esa, Axomaniy
podsholarining soliq siyosati tufayli xorasmiylarning mil.avv. VI asrning oxirgi
choragida Amudaryo quyi havzalariga migratsiyasi yuz beradi. Bu haqda Doro I
saroyida xizmatda bo‘lgan qariyalik Skilak o‘zining 7 yillik safari (mil. avv. 519-
513 yillar) to‘g‘risida yozgan “Sayohatnoma”sida ma’lumot qoldirgan. Uning
“Sayohatnoma”si bilan miletlik Gekatey (mil. avv. VI asr) tanishib, “Er
kurrasining tavsifi” asarining Osiyoga bag‘ishlangan qismida xorasmiylar haqidagi
Skilak ma’lumotlaridan foydalanadi.
Gerodot esa “Tarix” asarida Gekateyga asoslanib, xorasmiylar haqida
shunday yozadi: “Osiyoda har tarafidan tog‘ bilan o‘ralgan vodiy bor, tog‘larda
beshta dara bor. Bir vaqtlar bu erlar xorasmiylarga qaragan va xorasmiylar girkan,
parflar, sarang va fanameylarga chegaradosh bo‘lgan. Ana shu vodiy atrofidagi
tog‘lardan Akes deb ataluvchi katta daryo oqib tushgan. SHu daryo besh irmoqqa
bo‘linib, yuqoridagi xalqlar erlarini sug‘organ.... Ammo, eroniylarga qaram
bo‘lgandan keyin bu xalqlar mana shunday ahvolga tushdilar. SHoh tog‘ daralarini
berkitib, to‘g‘on darvozalar qurdirdi. Vodiyda ko‘l hosil bo‘ldi. Er sug‘orish uchun
bu suvdan foydalangan qabilalar endi, og‘ir ahvolga tushadilar. Qishda, albatta,
boshqa joylardagidek, ilohiyot ularga ham namgarchilik yuboradi, yozda esa ular
ekadigan tariq va kunjut doim suvsiz qoladi. Mutlaqo suvsiz qolganda, ular xotin
bola-chaqalari bilan shoh qasriga boradilar, shoh saroyi qarshisida turib, baland
ovoz bilan achinarli holda faryod qiladilar. Ulardagi suv tanqisligini ko‘rgan shoh
arzgo‘ylar tomonidagi to‘g‘on darvozalarini ochishni buyuradi. Ekinzorlar
sug‘orilgach, yana to‘g‘onni berkitishni buyuradi. Endi, suvga tashna boshqa
qabila erlariga suv ochadilar, biroq men bildimki, to‘g‘on darvozasini ochish
uchun shoh katta pul (bojlardan tashqari) olar ekan. Ishlar ana shunday”.
Xorasmiylarning dastlabki vatani, uning joylashish o‘rni haqida Stepan,
Strabon, Afiney ham yozgan. Ularning yozishicha, xorasmiylar Baqtriyadan
Janubda, Parflardan SHarqda, Xerirut va Xilmend daryolarining yuqori havzasida,](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_6.png)
![hozirgi Xirot vodiysida bo‘lgan. YOzma manbalar tahliliga ko‘ra, suv oqib
tushadigan daralar berkitilgach, xorasmiylar yurti suv ostida qolib, aholining katta
qismi Amudaryo quyi havzalariga ko‘chib ketgan. Oqibat natijada,
xorasmiylarning massagetlar mamlakatida makon topishi Amudaryo quyi oqimida
Xorazm etnotoponimining paydo bo‘lishiga olib kelgan.
Xorasmiyaning omilkor dehqon jamoalari sug‘orma dehqonchilik bobida
bronza davri margushlari va bohtariylardan qolishmas edilar. Xorasmiylar
etakchiligida taniqli manbashunos olim I.Markvart faraziga ko‘ra, Eron
Axomaniylari imperiyasiga qadar shimoliy-sharqiy Xurosanda Seyiston (saranglar
yurti), Araxosiya (famaneylar yurti), parflar va Girkaniya bilan birgalikda “Katta
Xorazm” davlat uyushmasi tashkil topgan bo‘lib, uning shimoliy chegarasi
Amudaryoning o‘rta havzalari bilan cheklangan. Ularda ilk shahar madaniyati
bronza davridayoq shakllangan. Ular Qadimgi Xorazmda takroriy sug‘orma
dehqonchilik madaniyati tarkib topmasdan rosa ming yil burun, qadimgi SHarq
sivilizatsiyasining mahalliy o‘choqlaridan biriga aylanib bo‘lgan edi.
Sug‘orma dehqonchilik xo‘jaligini yuritishda boy tajriba va malakaga ega
bo‘lgan xorasmiylarning Amudaryo quyi havzalarida paydo bo‘lishi, ularning
omilkor dehqonlari tomonidan Amudaryo kuyi havzalaridagi har bir daryo va soy
tarmoqlari - o‘zanlari bo‘ylab erlarni o‘zlashtirishi, yangidan-yangi qishloq
jamoalarini (Avestoda «vis»larni) tashkil topishiga olib keldi. Har bir daryo
o‘zanlari bo‘ylab dastlab qad ko‘targan aholi punkti-«vis» atrofida sekin-asta
boshqalari paydo bo‘la boshlaydi.
Mana shu jarayonning jadal kechishi tufayli Qadimgi Xorazmda o‘nlab
urbanistik aholi punktlari-ilk shaharlar, takroriy sug‘orma dehqonchilikka
asoslangan mahalliy madaniy-xo‘jalik markazlari tashkil topadi. Agar Amirobod
madaniyati davrida ziroatchi ajdodlarimiz erto‘lalarda yashab o‘troq hayotga o‘ta
boshlagan bo‘lsalar, quyi Amudaryo havzalarida xorasmiylarning paydo bo‘lishi
munosabati bilan atrofi monumental devorlar bilan o‘rab olingan qal’alar paydo
bo‘ladi. Qadimgi Xorazmning Amirobod madaniyati aholisining avlodlari
xorasmiylar bilan qorishib, ular ta’sirida paxsa va xom g‘ishtlardan qurilgan uy-](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_7.png)
![joylarda, qishloq va shaharlarda yashay boshlaydilar. Bu jarayon Amudaryo quyi
havzalarida mil. avv. VI asrdan boshlandi. Endi, Amirobod madaniyati davrining
daryo va soy etaklaridagi erlarga dambalar yordamida suv chiqarish asosida tashkil
topgan “qo‘ltiq dehqonchiligi” emas, balki arxaik davriga xos keng va sayoz
ariqlar tizimi asosida qurilgan sug‘orma dehqonchilik madaniyati shakllandi.
Amurdaryoning sertarmoq o‘zanlaridan chiqarilgan Kaltaminor, Tozabog‘yob,
Suvyorgan, Amirobod, CHirmanyob, Polvonyob, Xozarasp, YOrmish, Savkan va
boshqa katta-kichik sun’iy sug‘orish inshootlari bo‘ylab o‘nlab mikrovohalar
tashkil topadi. Bu kichik vohalarning har birida birnecha shaharmonand
qishloqlarni o‘z atrofiga birlashtirgan markaziy shahar paydo bo‘ladi. Demak, mil.
avv. VI asrdan qadimgi Xorazmda aniq hududiy chegaraga ega bo‘lgan qator
madaniy-xo‘jalik markazlari va ular asosida tarkib topgan mitti dehqonchilik
vohalarining vujudga kelish jarayoni boshlanadi. Bu zaminga ko‘chib kelgan
xorasmiylarning o‘ziga xos kulolchilik xunarmandchiligi tarkib topdi, Amudaryo
kuyi havzalarida qadimgi Xorazm sivilizatsiyasiga asos solindi. Bu qadimgi
Xorazm sivilizatsiyasi izlari va hududiy joylashuvini kuzatgan X.X.Matyaqubov,
ularni xronologik jihatdan ikki bosqichga bo‘ladi: 1). Mil. avv. VI asrda vujudga
kelgan dehqonchilik mikrooazislar: Ko‘zaliqir, Xozarasp, Qanhaqal’a, Butentov,
Qo‘shqal’a, Odoytepa, Xumbustepa; 2). Mil. avv. V asrda qadimgi Xorazmda
vujudga kelgan dehqonchilik mikrovohalar: Qal’aliqir, Tuzqir, Oybuyir, Xiva,
Dingilja, Bozorqal’a va boshqalar.
Mil. avv. V asr oxiri-IV asr boshlarida dehqonchilik mikrovohalari atrofida
yangidan-yangi shaharmonand qishloqlar qad ko‘tarib, ularni yagona magistral
sug‘orish kanallari orqali o‘zaro bog‘lagan yaxlit sug‘orish – dehqonchilik
massivlari tarkib topdi. Bu jarayon o‘ng sohil Oqchadaryo havzasida ayniqsa, keng
ko‘lam oldi. Masalan, Burgutqal’a, Tuproqqal’a, YAkka-Parson,
Katqal’a,Toshxirmon va boshqalar .
Qadimgi Xorazmning yaxshi o‘rganilgan eng qadimgi shahar xarobalaridan
biri Ko‘zaliqir hisoblanadi. S.P. Tolstov Ko‘zaliqir davriy sanasini mil. avv. VII-
VI asrlar bilan, V.M. Masson esa mil. avv. V-IV asr boshlari bilan belgilagan](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_8.png)
![edilar. Ko‘zaliqir S.P. Tolstov taxmin qilinganidek, “Katta Xorazm” davlatining
poytaxti bo‘lgan emas, balki mil. avv. VI asrda CHirmonyob dehqonchilik
markazining bosh shahri vazifasini o‘tagan. Avvallari Xorazmda ilk shaharsozlik
madaniyati Qo‘zaliqirda boshlangan, degan tasavvur hukmron edi. Keyingi
yillarda uning qatoriga Xozarasp, Qanhaqal’a, Butentov, Qo‘shqal’a, Odoytepa,
Xumbustepa kabi yodgorliklar ham qo‘shilib, qadimgi dehqonchilik madaniyati
Amudaryoning quyi havzalarida keng yoyilganligidan guvohlik beradi.
Ko‘zaliqirda monumental mudofaa inshootlari kuzatilsada, ammo, uning ichki
qismida hukmdor saroyining qurilishi to‘xtab qoladi. Ehtimol, bu qadimgi Xorazm
davlatining mil. avv. V asrda Axomaniylar ta’siridan qutilib, mustaqil davlat
sifatida o‘z faoliyatini boshlaganligi bilan bog‘liqdir. O‘ng sohil Xorazmda arxaik
davrining eng mukammal o‘rganilgan shahri Bozorqal’a va Dingilja qo‘rg‘onidir.
Bu zonada arxaika davrining 53 joyida qishloq va qo‘rg‘on xarobalari mavjudligi
qayd qilingan.Mil avv. V asrda Qadimgi Xorazm Axomaniylardan mustaqil davlat
sifatida ajralib chiqgach, dehqonchilik xo‘jaligi butun vohani qamrab oladi. Bu esa
Amudaryo quyi havzalarida urbanistik jarayonlarni avj olishiga olib keladi. Xiva,
Katta Oybuyirqal’a, Bozorqal’a va Axchaxonqal’a kabi yirik shaharlar paydo
bo‘ladi. Bularning barchasi ilk temir davrida (m. a. VI asrdan boshlab)
Amudaryoning quyi havzalarida qadimgi dehqonchilik madaniyati keng
rivojlanganligidan dalolat beradi
Jukov diniy memorial kompleksi. Samarqand Davlat universiteti
arxeologlari 1987 yilda o‘rta Zarafshon bo‘ylab To‘qayli va Jukov qishloqlari
oralig‘ida olib borgan arxeologik dala qidiruv ishlari davomidaJukov aholi punkti
yaqinidan daryo o‘pirib ketgan qirg‘oqdan sopol parchalari va chaqmoqtoshdan
yasalgan qurollar topadi. Jar kesmasi va daryo sohili bo‘ylab bir necha joyda
solingan nazoratshurflar natijalariga ko‘ra, sopol parchalari va tosh qurollar 20x30
m. maydon doirasida uchraydi. Dastlab daryo yoqasi bo‘ylab 2x18 m.li joyda
qidiruv qazishmasi o‘tkazildi.Er sathidan 5,02 m. chuqurlikdan naqshli sopol
parchalari uchray boshladi.](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_9.png)
![Moliyaviy tankislik tufayli ob’ektda izlanish ishlari to‘xtatilib, rosa 5 yildan
so‘ng(1992) yodgorlikni o‘rganishga yana qirishildi. O‘tgan 5 yil davomida
Zarafshon suvi yana ancha joyni o‘pirib ketgan. Natijada, yangi jarlik kesmasida,
4,07 m. chuqurlikda tosh konstruksiyali inshoot qoldig‘i va tim qora ko‘mir
kukunlari aralash qatlam ochiladi. Tosh devorli inshootni ochish uchun 16x4 m.
maydonda qazishmalar o‘tkazilib, diametri 5 m.ga yaqin toshg‘ov ochiladi.
Toshg‘ov aylanasi bo‘ylab valun va yirik daryo toshlaridan qurilgan bo‘lib,
ular devor atrofida sochilib yotardi. Toshg‘ov asosida oval shaklida yirik
valunlardan qurilgan fundament ochildi. Uning ustiga qo‘yilgan toshlar esa hajm
jihatidan kichik. Tosh devor 2-3 qatorgina saqlanib, uning umumiy balandligi 40
smgacha, diametri 3,06 m. Inshoot ichidan erga o‘yilgan ikkita gulxan o‘rni topildi
(diametri 0,8-0,9 m, chuqurligi 0,2-0, 25 m.). Ularning ichlaridakul va kuygan
hayvon suyaklari uchraydi.
Gulxanlardanbirida 2ta poyteshasimon toshbolta, chaqmoqtoshdan ishlangan
kamon o‘q uchi va ikkinchi gulxandan esa hovancha sopi topildi. Gulxanlar
atrofida turli predmetlar, ya’ni kelisopsimon toshlar, kamon o‘q uchlari
(paykonlar), tosh qirg‘ich, tosh paraqalar, suyak va terrakota podelkalari,
isiriqdonning katta bo‘lagi, qurbonlik vaqtida sindirilgan sopol parchalarisochilib
yotganday edi.
Toshg‘ovning g‘arbiy qismida diametri 22 sm li chuqurcha bo‘lib, uning ichi
oxraga to‘la, oxra ichida esa sadafday oppoq toshdan yasalgan mayda munchoqlar
va 2ta qo‘y oshig‘i topildi. CHuqurcha usti sopol siniqlari bilan berkitilgan edi.
Toshg‘ov maydonining har joyidan oxra va ko‘mir dog‘lari, ko‘plab hayvon
suyaklari, suyak va bronza predmetlari, chaqmoqtoshdan yasalgan turli mehnat
qurollari, mikro paraqa va uchirmalar topilgan.
Toshg‘ov ichida hech qanday qabr izlari yoki odam suyaklarining parchalari
ham uchratilmaydi. Mualliflarning ta’kidlashicha, bu joy ajdodlarimizningeng
qadimgiva uzoq vaqtlar faoliyat ko‘rsatgan ochiq joydagi “ibodatxonasi”bo‘lishi
mumkin. CHunki bu joyda ajdodlar ruhi va quyosh xudosiga atab qurbonliklar
qilingan, muqaddas olov yoqilib, turli qurollar va sopol idishlar sindirilib, olovga](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_10.png)
![tashlangan, qabila xudolariga alqovlar aytilib, olov atrofida turli marosimlar
o‘tkazishgan.Demak, toshg‘ov ichidan topilgan ashyoviy dalillar va qabr izlarini
uchramasligi, mualliflarga, ushbu ob’ektni otashparastlik dini bilan bog‘liq
marosimlar o‘tkazish memorial kompleksi sifatida talqin etishga olib kelgan.
YOdgorlikka tarixiy jihatdan yondashganda, uning ma’naviy olami janubiy
mintaqalarning bobo dehqonlariningotashparastlik dunyosi bilan bog‘liq ekanligiga
ishora qiladi. Ammo ushbu ob’ektdan topilgan predmetlar, ayniqsa keramika va
uning naqshinkorligi hamda uning toshg‘ov konstruksiyasi yodgorlikni kelib
chiqish tarixiy ildizlari ko‘proq unidasht qabilalari madaniy dunyosi bilan bog‘liq
ekanligidan guvoxlik beradi.Tadqiqotchi arxeolog N.A.Avanesovaning
ta’kidlashicha, sopollar JanubiySibirning eneolit davriga tegishli Afanaseva
madaniyati sopollarini eslatardi.
3-2. Jom arxeologik kompleksi.
Bronza davriga kelganda Zarafshon vodiysining o‘rta havzasi ibtidoiy
ajdodlar tomonidan keng o‘zlashtirilgan rayonlardan biri bo‘lib qoldi. Bir tomonda
Zarafshon vodiysini janubiy mintaqalar bilan bog‘lovchi Jom savdo yo‘li yoqasida
Jom savdo karvon saroylari va feruza tosh konlari, ular bilan bog‘liq turli etnik
guruh vakillariningqabristoni (Galasherik) paydo bo‘ladi, ikkinchi
tomondaZarafshon yoqalab diniy memorial kompleksi (Jukov), ruda eritish, metall
xomashyosini ishlab chiqarishga moslashgan qishloqlar (To‘qayli) va nihoyat davr
so‘nggida qadimgi shaharlar (Ko‘ktepa, Afrosiyob) qad ko‘taradi.
Samarqand So‘g‘didanKesh-Naxshob So‘g‘diga olib boruvchi qadimgi
savdo-karvon yo‘li Jom dashti orqali o‘tgan bo‘lib,Jom qishlog‘i bu yo‘l
yoqasidagi tranzit savdo punkti sifatida juda qadimiydir.
Keyingi o‘n-o‘n besh yil davomidaJom qishlog‘i territoriyasidan 6 joydan
bronza davriga oid ajdodlarimizning moddiy madaniyat izlari topib o‘rganildi.
Ularning deyarli ko‘pchiligiJom qishlog‘ini oralab o‘tgan Jomsoy bilan bog‘liq
bo‘lib, uning o‘zani Eski Anxor kanaliga ulanib ketgan. Eski Anxor kanali esa
qadimiy o‘zan ustiga qurilgan. Ehtimol, Eski Anxor kanaliga asos bo‘lgan ana shu
o‘zan qachonlardir Jomsoyning davomi bo‘lgandir .](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_11.png)
![Jom arxeologik kompleksiga kirgan yodgorliklardan biri Galasherik
tepaligiga joylashgan bronza davri qabristoni bo‘lib, bu joydan turli yillarda, uning
3 gektarlik maydonidan, uni turli maqsadlarda o‘zlashtirish vaqtida 4ta qabr
topilgan .
a )Galasherik qabristoni. Qabr № 1 1994 yilda uyga fundament qazish
vaqtida, er sathidan 2 m. chuqurlikdan topilgan.Mualliflarning yozishiga
qaraganda, qabrdan qizil sirli sopol parchalari, o‘roqsimon bronza quroli,
disksimon bronza ko‘zgusi va bargsimon shaklli bronza to‘g‘nag‘ich topilgan.
№2 qabr 1997 yilda uy qurilishi vaqtida 1,9 m. chuqurlikdan topilgan.
Mualliflarning yozishicha, kulolchilik charxida yasalgan sharsimon xurmacha,
dastasi va ko‘zgusi aylanasi bo‘ylab naqshlangan bronza oyna va shoxdor oxu
haykalli bronza to‘g‘nag‘ich bir joydan topilgan. Ulardan 3 metrcha sharqda
fundamentga qazilgan chuqur chetining kesmasida bo‘g‘zi ostida ikkita teshikli
bikonik shaklida yana bir sopol idish va kukunga aylangan odam suyak izlari va
bir necha tishlar uchratilgan (200-201 rasmlar).Mualliflar ularning barchasini bir
qabrga tegishli degan fikrni olga suradilar. Ammo bizningcha, bu topilmalar ikkita
qabrga tegishli. CHunki birinchidan, mualliflar mozorni mutaxassis sifatida o‘zlari
qazishmagan. Ular bergan ma’lumotlar uy egasi B.Rasulov so‘zlariga asoslangan.
Ikkinchidan, odam suyak izlari va bikonik shaklidagi sopol chuqurcha chetining
kesmasida bo‘lib, B.Rasulov ikkinchi mozorni to‘liq ochmagan.Bir joydan
topilgan uch predmetga tegishli qabr suyaklari esa, kukunga aylanib, uni
B.Rasulov yo sezmagan yoki u haqda mualliflarga tegishli ma’lumot bermagan.
№2 qabrdan 50 metrcha sharqda, haydalgan er uchastkasining 10 kv. m.
maydonidan uchastka egasi har xil yillarda (2000-2002 g.) disksimon bronza
ko‘zgusi, chaqmoqtoshdan ishlangan paykon, bir talay sopol parchalari (uchta
charhda yasalgan sopol idishlar)ni terib oladi vashu joyda odam suyak parchalarini
ham uchratadi.Mualliflar bu asoslanmagan gaplarga suyanib, ushbu topilmalarni
bir mozorga tegishli, degan xulosaga kelishib, unga qabr № 3nomini beradilar.
№4 qabr saqlanish jihatidan yuqoridagi qabrlardan farq qiladi. U tepalikning
eng yuqori cho‘qqisidan, uning markazidan topildi. Tepalikdagi hovli egasi](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_12.png)
![P.Aliqulov 1995 yilda hayvonlariga qo‘ra qurayotgan paytda topgan. Qabrning
razmeri va chuqurligi haqida ma’lumotlar yo‘q. Ammo uning gaplariga ko‘ra, bir
kvadrat metrdan ortiqroq joyda odam suyaklarining bo‘laklari, bir necha sopol
parchalari, bronzadan ishlangan bilaguzuklar va munchoqlar, karnay gul shaklida
ishlangan 2ta bronza baldoquchratilgan.Odam suyaklarining uchrash tartibiga
ko‘ra, skelet gujanak holatda, o‘ng tomoni bilan yotgan. Uning bosh chanog‘i
g‘arbga qaratilgan. Qabrdan topilgan arxeologik materiallar kompleksi uni
chorvador andronova madaniyatiga tegishli ekanligidan dalolat beradi .
Galasherikqabristoni arxeologik materiallar kompleksiga ko‘ra, odatdagi bir
urug‘ jamoasi qabristoni emas. Bu joyda turli etnik guruhlar vakillarining
qabrlarini uchratamiz.Birinchi qabr materiallar tarkibiga qaraganda (o‘roq
tig‘isimon qurol va qizil sirli sopol parchalari) Ko‘ktepa 1 materiallarini eslatadi.
Ikkinchi qabr aynan Sopolli madaniyatining mo‘lali bosqichi materiallarining
(dastali bronza ko‘zg‘usi naqshlari) dashtlashtirilgan variantining o‘zginasi.
Uchinchi mozorga tegishli ashyoviy dalillar esa (chaqmoqtoshdanpaykon, qo‘l
charxida yasalgan g‘isht rangli sopol parchalari) Zamonbobo yoki To‘qayli
manzilgohining qadimgi dehqonchilik madaniyati bilan bog‘liq etnik ildizidan
guvohlik beradi.To‘rtinchi qabr dasht qabilalari madaniyatiga tegishli.
Galasherik qabristonining mozorlar tarkibi ham tarixiy tahlil nuqtai
nazaridan yondashganda, qadimgi Jomda savdo karvon saroyi bo‘lganligidan
guvohlik beradi.
b)Qoratepa feruza tosh koni. Jom arxeologik kompleksining ikkinchi
ob’ekti sifatida Jom markazidan 2,5 km sharqda, Qoratepa tog‘ massivining
g‘arbiy yonbag‘rida feruza tosh koni topilgan.Feruza koni
chiqindiuyumidadashtqabilalarimadaniyatigategishlisopolparchalariuchraydi.
Feruza koni yaqinidasolinganshurfdan 1,2 m. Chuqurlikda kular alash qatlamda
mayda feruza parchalari, kremnistiyslanetsdanishlangan2 ta ruda parchalashplitasi,
2 ta qo‘pol tosh bolg‘a va andronova madaniyatiga xos sopol parchalari topilgan.
Qoratepa feruza koni chiqindisi va uning yaqinida solingan shurfdan topilgan ruda
maydalash qurollari va andronova madaniyatiga tegishli sopol parchalarini](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_13.png)
![uchrashi ushbuob’ekt bronza davrida o‘zlashtirilganligi va feruzaqazibolishishi
bilan ob’ektgaengyaqinaholipunkti Jom tayanch savdo faktoriyasi jamoalari
shug‘ullangan, degan farazni o‘rtaga tashlashni taqoza etadi.
v) Tasodifan topilgan arxeologik materiallar. Jom qishlog‘i va uning
tevarak-atrofida ekin maydonlarini kengaytirish va hovli-joy qurilishi munosabati
bilanyana 4 punktdan bronza davriga tegishli ko‘plab mehnat va ov qurollari, sopol
parchalari topilgan. Ularning aksariyati qadimgi manzilgoh qoldiqlari vabuzilgan
qabrlardanchiqqan bo‘lishi ehtimoldan uzoq emas. Ular quyidagilardan iborat:
1) 1980 yilda Jom qishlog‘ining markazida Jom soyining o‘ng qirg‘og‘ida,
Sig‘irtepa deb atalgan adirlikda er qazish vaqtida ikki tig‘li bronza bolta topilgan.
Xuddi shu joydan 1992 yili O.Umirover qazish vaqtida chaqmoqtoshdan ishlangan
chereshkoviy paykon topib oladi;
2)1998 yilda cho‘pon B.Jumanov qishloqning Beshbuloq chashmasi
yaqinidan bronzadan ishlangan ikki parrakli zo‘g‘atali paykon topib oladi;
3) Jom qishlog‘ining G‘ishtband yodgorligi yaqinidagi Qorazov degan
joydan 1994 yilda tosh bolg‘a, 1995 yilda esa toshdan ishlangan hovancha sopi
topiladi;
4) 1997 va 1999 yillarda Omandarsoyning Jomsoyga quyilish joyidan tosh
bolg‘a bilan hovancha sopi topiladi.
Jom qishlog‘i va uning tevarak-atrofida ekin maydonlarini kengaytirish va
hovli-joy qurilishi munosabati bilantopilgan bubronza davrining mehnat
qurollariva sopol idishlari Jom qishlog‘ini qadimda savdo karvon yo‘lida qad
ko‘targan aholi punkti sifatida tarkib topganligidan guvohlik beradi. Bu joydan
ikki madaniy xo‘jalik va ikki xil etnik guruhlarga tegishli moddiy madaniyat
ashyovlarining topilishiesa (Zarcha Xalifa va Jom) bir jihatdan ikki etnik guruhlar
o‘rtasida davom etgan iqtisodiy va etnomadaniy aloqalar haqida guvohlik bersa,
ikkinchi tomondan, Sarazm madaniyatining Sarazm IV bosqichi Sopolli
madaniyatining Jarqo‘ton va mo‘lali bosqichlari bilan tengdosh ekanligidan dalolat
beradi.](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_14.png)
![Qadimgi Xorazmning Tozabog’yob kanali zonasida tarqalgan bu qadimgi
madaniyat izlarini 1938 yili S.P.Tolstov aniqlab, uni Tozabog’yob madaniyati deb
nomlagan. Keyingi yillar davomida Tozabog’yob madaniyati materiallariga
o’xshash, ani qrog’i Andronov madaniy-tarixiy birligiga oid bronza davri
makonlari va qabristonlari Q uyi Zarafshon va Quyi Qashqadaryo havzalarida,
Toshkent vohasinin , Tojikiston, Surxonning adirli zonasi rayonlarida, Farg’ona
vodiysida keng tarqalganligi aniqlandi. Ana shu cho’l zonasi qabilalari madaniyati
S.P.Tolstov va M.A.Itina Tozabog’yob madaniyati deb atasa, Farg’ona vodiysi
yodgorliklarini B.A.Litvinskiy Qayroqum madaniyati deb ataydi. A.Asqarov esa
cho’l zonasi bronza davri yodgorliklarini Andronova madaniyatining Tozabog’yob
varianti, Yu.A.Zadneprovskiy, N.G. Gorbunova va boshqalar esa Andronova
yodgorliklari deb ata shgan .
Tozabog’yob yodgorliklari, ayniqsa Amudaryoning Oqchadaryo etaklarida
keng tarqalgan. M.A.Itina hisobiga ko’ra, 200 ga yaqin Tozabog’yob madaniyati
makonlari topilgan. Tozabog’yobliklar huddi Zarafshonning Zamonbobo, qo’shni
Suvyorg’on qabilalari singari Oqchadaryoning quyi oqimida toshqin suvlaridan
hosil bo’lgan ko’l va ko’lmaklar atrofida, zahob yerlarida dehqonchilik qilib,
atrofdagi keng yaylovlarda o’z chorvalarini boqqanlar.
M.A.Itina Tozabog’yob madaniyatiga oid ko’pgina makonlarda arxeologik
qazishmalar olib borib, tozabog’yobliklarning yarim yerto’la va chaylalarda
yashaganligi, ularning de h qonchilik xo’jaligi tez-tez o’z o’zanini o’zgartirib
turadigan daryolar suvi bilan bog’liq ekanligi va nihoyat shu tufayli ular muqim
o’troq xayot kechira olmay, balki toshqin suvlarning o’zgaruvchanligiga qarab,
tez-tez ko’chib yurganliklari haqida ma’lumot beradi. Anqa-5, Qavat-3
makonlaridan jamoalarning moddiy madaniyati xususida materiallar qo’lga
kiritilgan. Tozabog’yob makonlaridan yarim yerto’la tipidagi kulbalar ochilgan.
Ular to’g’ri to’tburchak shaklida bo’lib, ularning o’rtacha maydoni 120-180 m²
gacha boradi. Ularning markazida o’choq joylashgan. Xo’jalik chuqurchalari,
gul x anlar qoldiqlari, turli arxeologik materiallar kulba devorlari bo’ylab topilgan.
Mutaxassislar ta’kidlashicha, b unday kulbalar bitta juft oila uchun emas, balki bir](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_15.png)
![urug’ jamoasi a’zolarini birlashtirgan patriarxal oilaga mo’ljallangan. Tozabog’yob
madaniyatiga tegishli Ko’kcha-3 qabristoni 1954 yili Ko’kcha tog’idan 6-7
kilometrlar chamasi janubiy-g’arbda, Sulton Uvays tizmalarining sharqiy
chekkasida n topib o’rganildi. Qabriston maydonidan 100 dan ortiq mozorlar
borligi aniqlangan. 1954-1955 yillar maboynida 74 ta mozor tekshirilib, ulardan
yakka tartibda, juft holda dafn etilgan mayitlar topilgan. Ayollar bilan bolalarni,
erkak va ayolni birgalikda dafn etish holatlari kuzatilgan. Mayitlar oyoq-qo’llari
buklangan holda o’ng yoki chap biqini bilan ko’milgan. Bosh qismi g’arb tomon
yo’naltirilgan. Mayitlar yonidan sopol idishlar, bronzadan yasalgan mehnat
qurollari, qurol-yarog’lar, zeb-ziynat, taqinchoqlar topilgan.
Xullas, mil. avv. II ming yillikning ikkinchi yarmi- I ming yillikning
boshlarida O’zbekiston, xususan Xorazm sarhadlarida Yevrosiyo cho’l chorvador
qabilalarining ta’siri moddiy madaniyatda kuzatiladi. Bu davrda chorvador va
ibtidoiy dehqon qabilalarining madaniyati bo’lib, ular turmushida qo’ldan yasalgan
qo’pol, mo’rt, chizma naqshli, yassi tubli xurmacha va bankasimon idishlar, yarim
doira shaklidagi kosalar bo’lgan. Metallsozlikni bilishgan. Bronzadan turli, zeb-
ziynatlar, taqinchoqlar, shu jumladan, bilakuzuklar, sirg’alar, oyna va munchoqlar,
mehnat qurollari – oybolta, xanjar, bir tig’li pichoqlar, o’roq va bolg’alar, harbiy
qurollardan – nayza, paykon va boshqa qurol-yarog’larni yasashgan.
Mil.avv. II minginchi yillikning boshida Janubiy Orolbo’yi hudidida Qamishli
guruhi moddiy madaniyati ajratilgan. Ularning madaniyati kelib chiqishi
kaltaminor jamoalari madaniyatining so’nggi bosqichi (janub dehqon jamoalar
madaniyatining kuchli ta’sirida bo’lgan) moddiy madaniyati bilan bog’liq. Bu
yodgorliklardan taypoq tubli idishlar topilgan va metallsozlik hunarmandchilik
ishlab chiqarishi ma’lumotlari topilgan. S.P.Tolstov, A. Itinalarning ko’rsatishicha,
qamishli madaniy kompleksi mahalliy suvyorg’on madaniyatining ilk bosqichiga
to’g’ri keladi.
Orolbo’yi hududining srub va andronov jamoalari bilan aloqadorlikda
bo’lgan joylarida tadqiq etilgan ko’plab yodgorliklar Tazabog’yob madaniyatiga
ham tegishli. Shimoldan suqilib kelgan chorvador qabilalar tezlikda mahalliy aholi](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_16.png)
![bilan qorishib ketishgani tadqiqotlarda aniqlangan. Tazobog’yob jamoalari moddiy
madaniyati shakllanishida srub, andronov va mahalliy suvyorg’on jamoalari
madaniyatining sintezi kuzatiladi. Tozabog’yob madaniyati rivojida 3 ta
rivojlanish bosqichi tadqiq etilgan: 1- ilk bosqich (mil.avv. XV-XIV ming
yilliklar); 2- rivojlanish bosqich (mil.avv. XIV-XIII ming yilliklar); 3- so’nggi
bosqich (mil.avv. XIII-XII ming yilliklar). Tozabog’yobliklar Amudaryoning quyi
oqimi va uning deltasi vohasidagi unumdor tuproqli joylarda yashashgan, shu bois
ularda sug’orma dehqonchilik ishlari (ariqlar, sug’orish kanallariorqali)
rivojlangan, daryo qirg’og’i bo’ylab, mavsumiy yaylovlarda chorvachilik (mayda
tuyoqli va yirik shoxli hayvonlar, ot) bilan shug’ullanishgan, shuningdek
hunarmandchilik taraqqiy etgan, jumladan Tozabog’yob madaniyatining so’nggi
bosqichlarida metallsozlik hunarmandchiligi yo’lga qo’yila boshlagan.
Tazobog’yob yodgorliklaridan bronzadan yasalgan buyumlar juda kam topilgan
bo’lib, ular bir yuzli pichoqlar, kuzgular,sirg’a, bilakuzuklar hisoblanadi.
Shuningdek, metallni quyish qoliplari, suyuq metallni qolipga quyishda
ishlatiladigan mayda o’lchamli asbob-uskanalar ham topilgan. Shu bois, A.A.Itina
Xorazm hududida to’laqonli metallga ishlav berish, metallsozlik hunarmandchiligi
ishlari mil.avv. II minginchi yil oxiri va I minginchi yil boshlarida ro’y bergan deb
hisoblaydi. Tadqiqotchining yozishicha Janubiy Orolbo’yi hududlariga andronov
chorvador qabilalari tozabog’yob madaniyatining so’nggi bochqichida kelishgan
va materiallar ko’rsatishicha ular bu joylarda uzoq muddat yashamagan. Shu bois,
bu joy aholisining etnik qiyofasi mil.avv. II minginchi yil ikkinchi yarmida turli
xil bo’lgan.
Sumbar madaniyati - Janubiy-G’arbiy Turkmaniston Sumbar vohasida I.N.
Xlopin tomonidan paleometall davriga oid yodgorliklarning tadqiqoti natijalari
O’rta Osiyo janubiy sarhadlari arxeologiyasi rivojida muhim ahamiyat kasb etdi.
Parxay 1, 2, Sumbar 1, 2 va boshqa yodgorliklar tadqiqotida qo’lga kiritilgan
materiallar asosida Sumbar madaniyati ajratilgan va paleometall davri
yodgoliklarining xronologik klassifikasiyasi ishlab chiqilgan. Bu yodgorliklar
qabriston yodgorliklari hisoblanib, dafn bilan bog’liq ma’lumotlar va qabrdan](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_17.png)
![topilgan narsa-predmetlari asosida xronologik jihatdan ketma-ketlikdagi 7 ta
rivojlanish bosqichlari kompleksi aniqlandi (eneolit-ilk temir asri; mil avv. V- I
minginchi yillar). Hozirgi kunga qadar xronologik ketma-ketlikdagi 6 ta bosqich
to’liq o’rganilgan. Janubiy-G’arbiy Turkmaniston- 1-6. JG’T-1 bosqichi so’nggi
bronza davriga to’g’ri keladi.
Sumbar madaniyatining asosiy yodgorliklaridan biri Parxay 2 qabristoni
hisoblanadi. Qabriston Krasnovodsk viloyati Qorako’l tumanida joylashgan.
Balandligi chamasi 10 metrlar bo’lgan tepalik ko’rinishidagi bu yodgorlikning
maydoni 2 gektargacha bo’lgan. Qabristondagi mozorlar turli tarixiy davrlarga
taalluqli bo’lib, ular asosan xonali jamoaviy ko’milgan va katakomblidir.
Tadqiqotchi I.N. Xlopinning yozishicha, jamoaviy qo’yindi joylar yarim yer osti
ko’rinishli bo’lib, ularga yon tomonidan kirilgan. Ularning diametri 2,2-2,3 metrli
o’lchamda bo’lgan, vertikal devorli va chuqurligi 90-130 santimetrgacha yetgan.
Ko’pincha bu qo’yindi joylarga yon tomondagi nisbatan kichikroq o’lchamli xona
orqali ham kirilgan. Ular ikkalasi tosh yoki g’isht qalanib, bir-birlaridan ajralib
turgan. Bu kirish joyi mayit qo’yilgach tuproq bilan ko’mib tashlangan.
Navbatdagi mayit qo’yilishida chuqurlikdan tuproq qayta olinib, kirish yo’lak
ochilgan. Demak, mayit qo’yilgan qo’yindi joyiga tuproq tushmagan. Mayitlar
g’ujanak holatda bo’lib, erkaklar chap biqini bilan, ayollar esa o’ng biqini bilan
yotqizilgan. Tadqiqotchining ko’rsatishicha, qo’yindi joy, ya’ni xona mayitlar
bilan to’lgach, eti qochgan mayit suyaklari bir chetga surilib, qo’yiladigan mayit
uchun joy bo’shatilgan. Mayitlar suyaklarining insitu holati buzilgan. Ba’zi
holatlarda bu xonalarga 70 tagacha mayitlar qo’yilgani aniqlangan. Bunday
jamoaviy dafn etishlar eneolit va ilk bronza davrlariga xos bo’lgan (JG’T-VI-IV).
Ilk bronza davriga oid qabr joylardan topilgan sopol to’plamlari uch guruhga
ajratilgan. Kulrangli sopol to’plami 19 shaklli idishlardan iborat. Idishlar
devorining qalinligi 1-1,5 santimetrni tashkil etadi. Idishlarning asosiy qismini
balandligi 6,5 santimetrdan 15,5 santimetrgacha bo’lgan kubok ko’rinishli idishlar,
chashkalar, qadahlar, oyoqli vazalar tashkil etgan. Sopol buyumlar ichida to’rt
oyoqda turgan to’g’ri burchakli ko’rinishdagi qurbonlikka daxldor buyumlar](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_18.png)
![ham uchraydi. Ular qo’y, ho’kiz boshlari, ilon tasvirlari, oyoqlari ilon, echki
hamda osmon jismlari tasvirini beruvchi aylana ko’rinishli bezaklar bilan
bezatilgan. I.N. Xlopin bu bezaklarni avesto miflari bilan interpretasiya qilish
mumkinligi haqida yozgan. Topilgan predmetlar ichida bronzadan yasalgan
taqinchoqlar ham uchraydi. Shuningdek, metalldan yasalgan yirik o’lchamli bolta,
teshalar ham topilgan.
Rivojlangan bronza davriga JG’T-3 bosqichi to’g’ri kelib, bu davrga
katakomba elementini mujassamlashtirgan yakka tartibdagi qabrlar xarakterli
hisoblanadi. Ikki may i t qo’yilgan mozorlar ham topilgan. Mayit atrofiga
qo’yiladigan narsa-predmatlar o’zgargan. Ayollar maytida zeb-ziynatlar
uchramaydi, lekin sopol buyumlardan tashqari yoniga urchuqboshlar ham
qo’yilgan. Erkaklar yoniga sopol idishlardan tashqari doimiy ravishda bronzadan
yasalgan pichoq va paykon tig’i qo’yiladigan bo’lgan.
JG’T-2 bosqichi rivojlangan bronza davrining so’nggi bosqichidan so’nggi
bronzaga o’tish oraliq vaqtni o’z ichiga oladi. Bu davr JG’T-4 va JG’T-1
bosqichlari sopollari uchrovchi katakombali mozorlar bilan xarakterlanadi.
JG’T-1 bosqichi so’nggi bronza davriga to’g’ri kelib, Sumbar vohasi
qabriston yodgorliklari asosida o’rganilgan. Bu yodgorliklar asosan, Sumbar
daryosi o’rta oqimi chap yon qirg’oqi bo’ylab, shuningdek vohaning janub
qismida joylashgan. Xususan, Sumbar 1 qabriston yodgorligida hammasi bo’lib
181 ta qo’yindi joyi mozor o’rganilgan. Sumbar 2 yodgorligi Sumbar 1
yodgorligidan chuqur jarlik orqali ajralib turadi. Undan 8 ta qabr o’rganilgan
bo’lib, shundan 6 tasi so’nggi bronza davri jamoalariga tegishli bo’lib chiqdi.
Sumbar 3 yodgorligida qazilma ishlari bajarilmagan, sababi qabriston keying
vaqtlarda faoliyat ko’rsatgan. Uning yer sathidan terib olingan sopol idishlar
parchalari so’nggi bronza davri jamoalariga tegishli sopollar hisoblanadi.
Parxay mozor yodgorligi Sumbar qabr yodgorliklaridan 4 kilometrlar
chamasi shimol tomonda joylashgan . Hammasi bo’lib 18 ta mozor o’rganilgan.
Barcha mozorlar tuzilishi jihatidan katakombo ko’rinishiga ega. Unga tushish
qismi quduq ko’rinishiga ega. Mayitlar g’ujanak holatda yon tomonlari bilan](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_19.png)
![yotqizilib ko’milgan. Mayitlar ko’pincha bosh qismi yuzi bilan qo’yindi joyiga
kiradigan teshik tomonga qaratilib yotqizilgan. Mozorlardan 1500 dan ortiq sopol
idishlar, mehnat qurollari, qurol-yarog’lar, zeb-ziynat va taqinchoq namunalari
topilgan.
Sopol. Sumbar qabrlaridan 700 ga yaqin sopol idishlar topilgan. Turli
ko’rinishli shakldagi sopol idishlarning 13 ta tipi ajratilgan. Sopol idishlar ichida
xumcha, tuvaksimon idishlar, vazalar, tovoqsimon idishlar, qadahlar, choynaklar
ko’pchilikni tashkil etadi. Idishlarning 60 % i qo’lda yasalgan.
Mehnat qurollari, aslaha-anjomlar ham sumbar jamoalari moddiy
madaniyatining asosiy qismini tashkil etadi. Ularning ham bir nechta tiplari
mavjud: keskich, teshgich qurollari va turli ishlab chiqarishda ishlatiladigan
mehnat qurollari shular jumlasidan. Pichoqlar ham turmushda turli funksiyalarni
bajargan. Masalan, gilamlar to’qishda ularning jun tolalarini kesishda, qirqishda
pichoqlar, qaychilar ishlatilgan. Bronzadan yasalgan ignalar (quloqli ignalar
ko’plab topilgan), bigizlar, juvoldizlar ham teshish, tikish kabi funksiyalarni ishlab
chiqarishda keng bajargan. Ayollar qabridan ko’plab urchuqboshlar topilgan.
Shuningdek, to’qimachilik, tikuvchilik ishlariga oid turli asbob-uskanalar, narsa-
predmetlar aniqlangan.
Qurol-yarog’ - aslohalar ham turlicha. Bronzadan yasalgan bargsimon
ko’rinishli va yog’och dastaga berkitishga mo’ljallangan ikki taraflama
yupqalashtirilgan dum qismi bo’lgan o’q-yoy uchlari, irg’itib jarohat berishga
mo’ljallangan sanchiluvchi paykonlar, paykon uchlari, xanjarlar shular jumlasidan
hisoblanadi. Bu jangovar qurol-yarog’larning deyarli barchasi erkaklar qabrida gi
mayit yonidan topilgan.
Zeb-ziynatlar, taqinchoqlar. Zeb-ziynat taqinchoqlar asosan bronza, oltin,
kumush, turli qimmatbaho toshlardan, shishadan va fayansdan ishlangan.
Qabrlardan topilgan zeb-ziynat, taqinchoqlarning ko’pchiligi boshga oid
taqinchoqlar hisoblanadi. To’g’nog’ich, sirg’a, munchoq, bilakuzuk, uzuklar,
surmatoshlar, kosmetik narsalar shu turdagi zeb-ziynat, taqinchoqlardir. Ularning
ba’zilari yaxshi tasvirlangan naqshlar uchratilgan.](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_20.png)
![Ta’kidlash joizki, mozorlardan ko’plab organik qoldiqlar ham uchratilgan.
Bular cho’l toshbaqasining suyaklari, oshiqlar, qo’y-echki suyaklari qoldiqlarini
tashkil etadi Toshbaqalar kosasi qoldiqlari asosan ayollar qabrida uchraydi.
Erkaklar va ayollar mozorlaridan ko’pincha ularning oyoq qismidan oshiqlar
topilgan. Oziq-ovqat iste’moli maqsadida qo’yilgan go’sht mahsuloti asosan qo’y-
echkilarga teishli bo’lib, ularning qoliqlari kalla suyagi, old son qismi kuraklar va
qavurg’alari bilan birgalikda, orqa son qismlaridan iborat.
Sumbar madaniyati so’nggi bronza davri yodgorliklarida qo’lga kiritilgan
materiallar dehqonchilik xo’jaligi aholisining ijtimoiy tuzumini aniqlashtirishga
yordam berdi. Katta patriarxal oila va uning tarkibiy qismini aniqlashtirib, bu oila
so’nggi bronza jamoalari turmushida ustvor ekanligi ma’lum bo’ldi.
Soha tadqiqotchilari fikriicha, Sumbar madaniyatini shakllanishi va rivoji
mahalliy madaniyatlar negizida bo’lgan, bu haqda jamoalar moddiy
madaniyatining xarakteri hamda o’zlarining metallga ishlov berishdagi o’ziga
xoslik jihatlar ma’lumot beradi
manzilgohlar ark va shahriston qismlaridan tashkil topgan bo'lib, muhofaza
tizimiga ega bo'lgan.Gonur manzilgohi vohadagi manzilgohlarning eng yirigi
bo'lib, uning ma'muriy markazi vazifasini o'tagan. Gonurning markazida kvadrat
shakldagi ichki qala joylashgan bo'lib, muhofaza devori bilan o'rab olingan.
Devorlar tashqi tomonda togri to'rtburchak burjlar bilan kuchaytirilgan. Qalada
markaziy o'rinni saroy egallaydi. Uning atrofida mahalliy hukmdor va saroy
amaldorlari uchun xizmat qilgan ibodatxonalar joylashgan. Bu erdagi ibodatxona
olov va suvga siginish, qurbonlik keltirish, in'om qilish odatlari uchun xizmat
qiluvchi yagona majmuani tashkil etgan.Boshqa yirik manzilgohlar Keleli,
Toqaloq, Toip va boshqalar hisoblangan. Ular alohida mikrovohalarning markazi
hisoblangan. Gonur esa butun Murgob vohasining markazi hisoblangan. Bu erdagi
markaziy manzilgohlarda asosiy o'rinni ibodatxonalar egallagan. Toqaloq 21,
Toqaloq 1 kabi manzilgohlardagi ibodatxonalar markaziy xonalaridan ko'plab
haoma tayorlashda foydalanilgan o'simlikni yanchadigan keli toshlar va haoma
tayorlanadigan idishlar topilgan. Murgob vohasi aholisi orasida otashparastlik va](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_21.png)
![muqaddas ichimlik kulti keng tarqalgan. Muqaddas ichimlik kulti mitraga siginish
odati bilan bogliq. Klassik mitra kelishuv va muzokara hudosi hisoblangan.
Hindevropaliklar mitraga quyosh hudosi sifatida siginishgan. Regvida va Avestoda
quyosh chiqishning sherigi sifatida maydonga chiqib, yomgirni chaqiradi,
o'simliklar o'sishiga va butun hosilga yordam beradi, degan fikrni bildiradi Meri
Boys. Uning sheriklari tomonidan olov mitraning vakili sifatida qaraladi.
Lingvistlar mitra bilan olov va quyosh o'rtasidagi umumiylikni topishgan.Qala-
qo'rgon turidagi manzilgohlar sirasiga Keleli 3 mansub bo'lib, baland tag kursi
ustida barpo etilgan kvadrat shaklidadagi (128x128 ) atrofi muhofaza devori bilan
o'ralib, yarim aylana burjlar bilan kuchaytirilgan yodgorlikni kiritish mumkin.
Boshqa turdagi manzilgohlari dehqon jamoasining oddiy qishloqlaridan tashkil
topgan yodgorliklardan iborat. Har bir xojalik tumanilarida bunday
manzilgohlarning bir nechatasi joylashgan. Bu davrda Margiyonada ixtisoslashgan
ishlab chiqarish yaxshi rivojlanadi. Gonurtepa yodgorligining shimoliy va garbiy
qismidagi kulollar mahallasidan kulolchilik xumdonlari o'rganilgan. Metallarga
ishlov berish ishlari yanada takomillashadi. Bronzadan Mehnat qurollari va uy-
ro'zgor bumlarini yasash hunarmanchiligi takomillashadi. Shuningdek, hususiy
mulk belgisini ifodalovchi muhrlar va yozuv belilari ham keng tarqaladi. Shimoliy
Gonur saroyi dar vozasida loy tahtachaga tushirilgan sxematik belgilar va qadimgi
sxummer, qadimgi hind yozuvlariga oxshash mixxat yozuv belgilari tushirilga
muhrlar aniqlangan. Murgob vohasining bronza davri taraqqiy etgan madaniyati
bronza davrining oxirlariga kelib, inqirozga yuz tutadi.
4. Baqtriyaning so'nggi bronza davri arxeologiyasi. Ilk yozma manbalarda Bahdi
(Avesto), Baqtrish (qadimgi fors), Baqtriya (yunon-rim) nomlari bilan keltirilgan
qadimiy o'lkada, uning hududi so'nggi bronza davrida Surxon vohasi va Shimoliy
Afgoniston doirasida chegaralangan. Bu o'lkada ilk otroq dehqonchilik madaniyati
so'nggi bronza davrida qaror topadi. Dastlabki topib aniqlangan yodgorliklarga
nisbatan Shimoliy Baqtriyada - Sopolli, Janubiy Baqtriyada esa - Dashli](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_22.png)
![madaniyati nomlari bilan yuritiladi.Sopolli madaniyatiga oid dastlabki otroq
dehqon jamoasi qishloqi Kohitangtogning janubi-garbiy etaklarida (hozirgi
Muzrobod cho'li) Ulanbuloq-soyning so'l yoqasida joylashgan shu nomdagi
yodgorlik o'rnida shakllanib, taraqqiyotining so'nggi bosqichlariga qadar Surxon
vohasining Sharqiga tomon yoyilib boradi.
Kundalik saqlash va boshqarish tegishli mahalliy ma'muriyatlar (Gochang-gun
okrugi, Xvasun-gun okrugi va Gangva-gun okrugi) zimmasida. Gochang Dolmen
muzeyi, Xvasun Dolmen saytini himoya qilish paviloni va Gangxva tarixiy muzeyi
tashrif buyuruvchilarga har bir dolmen sayti haqida ma'lumot beradi. Muntazam
ravishda kundalik monitoring olib boriladi va 3-4 yil davomida chuqur
professional monitoring olib boriladi.Yozilgan saytdagi uchta mulkning har biri
uchun boshqaruv rejalari ishlab chiqilgan. Ularning asosiy maqsadi dolmen joylari
va ularning yaqin atrof-muhitining asl xarakterini saqlab qolishdir. Rejalar ilmiy
tadqiqotlar (tadqiqot, inventarizatsiya, tanlangan qazishmalar va paleo-ekologik
tadqiqotlar), atrof-muhitni muhofaza qilish (o'simlik qoplamini tanlab tozalash,
tabiiy muhitga minimal ta'sirni ta'minlash uchun tashrif buyuruvchilarni
yo'naltirish, qo'shni qishloq xo'jaligi erlarini bosib olishning oldini olish, va
hokazo), tizimli monitoring va taqdimot (belgilar, kirish yo'llari va to'xtash joylari,
tarjima qilish vositalari, jamoatchilikni xabardor qilish va mahalliy
hamjamiyatlarning ishtiroki, festivallar va boshqa joylarda tadbirlar).
O'rmon yong'inlarining oldini olish uchun dolmenlar yonidagi butalar muntazam
ravishda olib tashlanadi va qazib olingan yer yoki daraxt ildizlari natijasida qulab
tushgan dolmenlar o'rganiladi, keng qamrovli tadqiq qilinadi va asl holiga
keltiriladi.
3. Kor е ya yarim orolida m е tallurigiyaning vujudga k е lishi bilan sivilizasiya ham
boshlangan. Yarim oroldagi Sopxoxan, Odon, Shuantos kabi manzilgohlar
bronzaga oid bo'lib, dastlabki sivilizasiyalarning tamal toshi bo'lgan. K е yinchalik](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_23.png)
![bulardan ham rivojlangan Chxondo, II-III-IV Pomiy Kusok yodgorliklari vujudga
k е lgan. Shimoliy Xamg е ndagi Musan tumanida joylashgan Pomiy Kusok yoki
Yo'lbarsli dara manzilgohi topilmalari muhim ahamiyatga ega. Undan yarmi е r
to'lalar topilgan.
Chxoda 1 yodgorligidan 17 ta qabr kovlangan. Qabrlar uyning ichkarisidan
topilgan. Erkak va ayol kishiga oid ikki qabr bus-butun chiqqan. Jasadning boshi
shimol tomonga qaratib ko'milgan. Qabrlardan sopollar bilan birga qarmoq
ilgakchasi va bronza z е b ziynat buyumlari topilgan. Manzilgoh aholisi m е hnat
qurollari yog'och, tosh, suyak va bronzadan yasalgan. Ular orasida skif-sibir tipiga
xos tugmacha ham topilgan. Sopol buyumlardan pettori (18 smgacha
badandlikdagi kosa), siru (guruch pishirishga mo'ljallangan idish), stakansifat
idishlar, kichik tag kursichalar, taglikli tar е lkalar chiroyli profilli tuvaklardan
iborat. Chxoda orlidagi manzilgohning asosiy qatlami mil avv. 2 ming yillik oxiri-
1 ming yillik boshlariga, yuqorisi esa mil avv. V-IV asrlarga t е gishli. Xv е r е n
shahri yaqinidagi Tumangan daryosi qirg'og'idagi Odon manzilgohi mil avv. 1
ming yillik boshlariga oid. Undan 8 ta turar joy qoldiqlari ochilgan. aholining
asosiy mashg'uloti d е hqonchilik bo'lgan. Slans yoki bazalitdan ishlangan
lapatkasimon motiga d е hqonchilik asosiy quroli bo'lgan. Bug'doy katta tosh dasta
bilan plita ustida yanchilgan. Shuningd е k to'qimachilik ham mavjudligini
isbotlovchi dalillar ham topilgan.
Kor е yada t е mir mil. avv. VII-VI asrlarda paydo bo'lgan. Mil avv. 1 ming
yilliklarda bronza va t е mir bilan birga tosh va suyakdan ham foydalanish davom
etgan.
Bronza davrning ilk bosqichida uylar yarim е rto'lasimon bo'lsa k е yinchalik
ularning arxit е kturasida k е skin o'zgarishlar sodir bo'lgan. Ularning poyd е vorini
chuquri unchalik chuqur bo'lmagan. Uyning qrtasidan tosh platforma ustiga
joylashgan ustunlar t е rib chiqilgan.](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_24.png)
![Bronza va t е mir davrida asosiy xo'jalik mashg'uloti ziroatchilik va chorvachilik
bo'lgan. D е hqonlar tariq, chumiz, turli xil poliz ekinlari va sholi е tishtirganlar.
Ovchilik va baliq ovlash ham ahamiyatli mashg'ulot bo'lgan.
Miloddan avvalgi birinchi ming yillikda bronza texnologiyasi, keyin esa temir
texnologiyasi Koreya yarim oroliga, ehtimol qit'a materikining shimoliy
hududlaridan kiritilgan va utilitarian va marosim asboblarini ishlab chiqarish
uchun ishlatilgan. Metallurgiyadagi yutuqlar va qishloq xo'jaligiga bog'liqlik
yanada murakkab ijtimoiy ierarxiyaning rivojlanishiga turtki bo'ldi, bu tobora
rivojlangan dafn amaliyoti bilan tasdiqlanadi. Bronza davrida Manchuriya va
Sibirning qo'shni mintaqalaridan yarim orolga turli populyatsiyalarning ko'chishi
ham sopol buyumlarning materiali, shakli va funktsiyalarida, shu jumladan
bo'yalgan buyumlarning ko'rinishida mintaqaviy o'zgarishlarga olib keladi. Temir
davrining kulolchilik g'ildiragi paydo bo'lishi bilan yanada xilma-xil shakllarni
oladi.
Bu davrda yarim orolda birinchi devor bilan o'ralgan shtatlar shakllangan.Koreya
yarim orolida nasroniylik davrining boshlarida yuqori tabaqalashgan jamiyat
vujudga kelgan. U ramziy ma'noda qimmatbaho buyumlarga egalik qilish va dafn
etish maqomi bilan ifodalangan. Taxminan miloddan avvalgi 2300–1700
yillardagi Koreyada tabaqalanishning paydo bo'lishini tushunish uchun to'rt omil
asosiy hisoblanadi: Chulmun davridan boshlab yarim orol ichidagi avtonom
sotsial-madaniy evolyutsiya, Manchuriya va Shimoliy Xitoyda rivojlangan
madaniyat sohalarining tashqi bosimi, elitaning mavjudligi. integratsiya
jarayonini, urush va mojarolarni osonlashtirish. Ayniqsa, tashqi tazyiqlar ikkinchi
darajali shakllanish sifatida tavsiflangan ijtimoiy-madaniy jarayonni keltirib
chiqardi. Rivojlanayotgan ijtimoiy murakkablik va tabaqalanishni isbotlash uchun
mualliflar turli xil arxeologik ma'lumotlarni o'rganadilar, bunda alohida e'tibor
tabaqalashtirilgan o'likxona arxitekturasi va unga aloqador ob'ektlarga qaratiladi.
Bronza davri (miloddan avvalgi 1000–300 yillar) va ilk temir davrida (miloddan
avvalgi 300–1 yillar) sifati yaxshilangan sopol idishlarning yana ko p turlari paydoʻ](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_25.png)
![bo ldi. Xitoyning bo'yalgan kulollaridan olingan bo'yalgan buyumlar Shimoliyʻ
Koreyada topilgan, yarimorolning boshqa hududlarida esa sirt bezaklari bo'lmagan
buyumlar ishlatilgan. Shamanistik xudolarning loydan, suyakdan yoki toshdan
yasalgan haykalchalari Musan va Kulp'o-ri kabi shimoliy-sharqiy joylarda,
unumdorlik va boylikni ta'minlash uchun joziba sifatida ishlatilgan kichik loy
cho'chqalar ishlab chiqarilgan. Cho'chqalar haqiqiy tasvirlangan va ba'zilarida
hatto haqiqiy cho'chqa tuklarini ushlab turish uchun ishlatilgan mayda teshiklari
ham bor.
Koreyada miloddan avvalgi 3-2-ming yillik va 1-ming yillik boshlarigacha davrda
bronza va temirga ishlov berish markazlari tashkil etilgan. Bronza xanjarlar,
nometalllar va teshilgan qutblar, oxir-oqibat Sibir kelib chiqishi, quyildi. Xanjarlar
Yevroosiyo cho'lidagi skif xalqlari tomonidan keng qo'llaniladigan turdagi.
Ko'zgular ham xitoycha bo'lmagan turdagi bo'lib, egizak tugmachalar nozik
chiziqli uchburchaklardan tashkil topgan, mahkam tuzilgan geometrik dizaynga
nisbatan markazdan bir oz uzoqroqda joylashgan edi. Chizilgan uchburchak motifi
Hallstattdan butun Yevroosiyo qit'asi bo'ylab keng tarqalgan.
Tarixdan oldingi Koreyadagi Sibir san'ati an'analarining ko'proq dalillarini 1970
yilda Janubiy Koreyaning janubi-sharqiy qirg'og'i yaqinidagi Pan'gudae shahrida
topilgan toshga o'yilgan rasmda ko'rish mumkin. Kitlar, delfinlar, yo'lbarslar,
bo'rilar va kiyiklarni o'z ichiga olgan hayvonlarning o'ralgan chizmalari va
siluetlari toshning katta (8 dan 2 metrgacha), tekis vertikal yuzasida tasvirlangan.
Ba'zi hayvonlarda Sibir qoya san'atining rentgen uslubida og'izdan anusgacha
chizilgan "hayot chizig'i" mavjud. Shaman, ovchilar va baliqchi ham
tasvirlangan.Metall ishlov berish Uch Shohlik davridagi bezak san'atining eng
rivojlangan vositalaridan biri edi. Podshohlar va yuqori martabali amaldorlar oltin
yoki zarhal bronza toj va toj kiygan, shuningdek, oltin, kumush, bronza, nefrit va
shishadan yasalgan sirg'alar, marjonlarni, bilaguzuklar va barmoq uzuklari bilan
bezatilgan. Omon qolgan eng yaxshi zargarlik buyumlari va regaliya buzilmagan
Silla qabrlaridan olingan. 1990-yillarning boshlarida beshta Kyonju qabrlaridan](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_26.png)
![kelgan faqat beshta oltin toj topilgan (o'shandan beri yana bir nechtasi topilgan).
1921 yilda Oltin toj qabrida topilgan eng murakkablaridan biri beshta tik elementli
tashqi aylana va shoxli old bezakli alohida ichki qalpoqdan iborat. U kesilgan
oltindan yasalgan bo'lib, oldingi ustunlarning uchtasi yuqori darajada stilize
qilingan daraxtlar bo'lib, ikki shox shaklidagi ustunlar bilan qoplangan. Vertikal
elementlarga o ralgan sim yordamida ko p sonli shpal va yarim oy shaklidagiʻ ʻ
nefrit (kogok) bo laklari biriktirilgan. Daraxtlar va shoxlarga sig'inish Uch
ʻ
Qirollikdagi koreyslar paydo bo'lgan Markaziy va Shimoliy Osiyoning qadimgi
xalqlari orasida deyarli universal edi. Qora dengizning shimoliy qirg'og'idagi
sarmatlar qabrida xuddi shunday miniatyura kiyiklari va daraxtlari bilan bezatilgan
diadema topilgan.
Bronza sopol buyumlarining eng vakillik turi Koreya yarimorolini qattiq, kulrang,
sirlanmagan kulol buyumlaridir. Idish shakllarining asosiy turi silindrsimon
bo'yinbog'li o'rnatilgan stakan va bankalardir. Kuboklarning tagida to'rt yoki
undan ortiq to'rtburchaklar teshiklari mavjud. Bundan tashqari, bu kulrang
idishlarning yelkasiga biriktirilgan ko'plab inson va hayvonlar haykalchalari,
shuningdek, bir oz kattaroq o'lchamdagi mustaqil haykalchalar mavjud. Pekcheda
7-asrda Puyŏ atrofida kulrang loydan yasalgan plitkalar ishlab chiqarilgan,
ularning ko'plarida dadil stilize qilingan landshaftlarning releflari mavjud. Ular
Koreyadagi landshaft rasmlarining dastlabki bosqichlarining dalili bo'lib xizmat
qiladi.
Birlashgan Silla davri boshqa davrlarga qaraganda ko'proq granit buddist tasvirlari
va pagodalarini yaratdi. Me'moriy bezaklar, masalan, gul va hayvonot naqshlari
bilan bezatilgan tomlar yuqori sifatli edi. Birlashgan Sillaning bronza ustalari
ajoyib ishlarni amalga oshirdilar, bunga misol sifatida ko'plab ulkan ma'bad
qo'ng'iroqlari, sharira qutilari (shakyamuni Buddaning muqaddas kullari) va
buddist haykallari misol bo'la oladi. Hukmronlik davrining oxirlarida bronza
yetishmay qolgandek, haykallar temirdan yasalgan. Birlashgan Silla davridan](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_27.png)
![buddistlarning bitta rasmi saqlanib qolgan. Unda ma'badda o'tkazilgan buddist
va'zi tasvirlangan.
Ko'p sonli sopol idishlar, asosan, Kyonju yaqinida topilgan. Ular muhrlangan gul
naqshlari bilan qoplangan, ba'zilarida esa sarg'ish yashil qo'rg'oshin sirlangan.
Shtamplash va oynalash 7-asrda kulollar tomonidan kiritilgan usullar edi. Sopol
tom va kvadrat plitkalar ham ishlab chiqarilgan. Ular nozik shakllangan lotus va
boshqa boy gul](/data/documents/4f72e1e0-30c5-4f94-a1cc-7d9375a5dd32/page_28.png)
Mavzu: Zarafshon vohasi bronza davri 1. Zarafshon vohasi bronza davri o‘rganilishi tarixi 2. Zarafshon vohasi bronza davri asosiy yodgorliklari va ular tadqiqoti natijalari 3. Zarafshon vohasi bronza davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari
Zarafshon vohasi bronza davrida. Zamonbobo madaniyati. Zomonbobo manzilgohi yarim er uylarning konstruksiyasi. Zamonbobo qabristoni. Dafn marosimlari. Zamonbobo madaniyati jamoasi xo‘jaligi va moddiy madaniyati. Kulolchilik. Bronza buyumlari. Tosh qurollari. Xo‘jalik xususiyatlari. Sarazm madaniyati bronza davrida. Uy-joy imoratlari va ibodatxona inshootlari. Hunarmandchilik taraqqiyoti. Sopol buyumlar bezaklarining murkablashib borishi. Bronza va toshdan ishlangan buyumlar. To‘qay yodgorligi bronza davri metallurglari manzilgohi. Zarcha Xalifa mozorlari So‘g‘d hududlaridagi madaniy aloqalarning namunasi sifatida. O‘rta Osiyoning dasht va tog‘ oldi hududlarida chorvador va yarim dexqon xo‘jaligining shakllanishi. Dashti Qozi, Mo‘minobod, CHakka va boshqa mozorlar. Kuzatuv buyumlari. Qadimda Sug‘diyona deb nomlangan tarixiy-madaniy o‘lka hozirgi Samarqand, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarini tashkil etadi. Bu ona zaminning tarkib topishi, rivojlanishi va gullashida Zarafshon va Qashqadaryo daryolarining o‘rni beqiyos va benazirdir. Ana shu ikki daryo suvlari asosida juda qadim zamonlarda Sug‘d bobo dehqonlarining qishloqlari va shaharlari qad ko‘targan. Zarafshonning yuqori va o‘rta havzalarida ilk temir davriga kelib, Avesto turlari sekin-asta o‘troq hayotga o‘ta boshlaydilar. Zarafshon va Qashqadaryo havzalarida o‘troqlashgan bu saklar Sarazm madaniyati avlodlari bilan qorishib, Avestoda “Gova Sug‘uda”deb atalgan tarixiy viloyatning o‘troq sug‘diylar aholisini tashkil etgan. Ular yashagan vohalar esa tarixda “Sug‘diyona” deb ataldi. SHunday qilib, so‘nggi bronza va ilk temir davrida yana bir madaniy- xo‘jalik markazi, ya’ni Sug‘diyona viloyati tarkib topadi, uning qadimgi dehqonchilik xo‘jaliklari bilan shug‘ullangan etnik qatlamining izlari Zarafshon vodiysining Ko‘ktepa, Afrosiyob, Xo‘ja Bo‘ston, Qozimontepa yodgorliklarining quyi qatlamlari, Qalqan ota mozor qo‘rg‘onlari, Qashqadaryo vohasida Uzunqir, Daratepa va Sangirtepa kabi yodgorliklar misolida o‘rganilgan. YAqingacha Sug‘dning bosh shaharlari Samarqand va Buxoroni ilk shahar madaniyatining tarixiy ildizlari qaysi davr va qanday yodgorliklarga borib taqalishi
fanda noma’lum edi. SHuning uchun sobiq Sovet davri tarixshunosligida O‘rta Osiyoga ilk shahar madaniyati Eron Axomaniylar va Iskandar boshliq yunonlar tomonidan olib kelingan. Bu zaminning tub joyli aholisi saklar esa, o‘tovlarda yashab ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanar edilar, deb tushintirilar edi. Ammo, o‘tgan asrning 70 yillaridan boshlab, olib borilgan arxeologik izlanishlar bunday g‘ayriilmiy qarashlarni asossiz ekanligini yuqorida nomlari zikr etilgan qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari misolida isbotladi. Ana shu noyob yodgorliklarning keng o‘rganilgan ob’ektlaridan biri Ko‘ktepa qadimgi shahar xarobasidir. YOdgorlik deyarli kvadrat shaklida bo‘lib, uning maydoni 23 gektarni tashkil etadi. YOdgorlik toporelefiga ko‘ra, uni o‘rab olgan mudofaa devori chiziqlari va darvoza o‘rinlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning maydonida monumental bino qoldiqlari saqlangan. YOdgorlikning markaziy darvozasiesa yirik minoralar bilan mustahkamlangan. YOdgorlik markaziy qismini egallagan bino qoldig‘i baland platforma ustida qad ko‘targan bo‘lib, M.X. Isamiddinovning tahliliy xulosasiga ko‘ra, zardushtiylik ibodatxonasi bo‘lishi mumkin. YOdgorlik maydonida ko‘zga tashlangan ikkinchi yirik tepalik, u erda o‘tkazilgan qazishma natijalariga ko‘ra, shahar hokimining qarorgohi bo‘lib chiqqan.SHahar maydonida yana bir necha tepachalar mavjudki, ular shahar aholisining turar-joy massivlari, hunarmandchilik ustaxonalarining qoldiqlari bo‘lib chiqdi.Xullos, Ko‘ktepa Sug‘diyona hududidagi eng katta qadimgi shaharlardan biri bo‘lgan, degan to‘g‘ri xulosaga kelingan.Ko‘ktepani davriy sanasini o‘rganish maqsadida uning 5 joyida stratigrafik shurflar va 6 punktda keng ko‘lamli qazishmalar o‘tkazildi. Olingan materiallar hliliga ko‘ra, Ko‘ktepa uch xronologik davrga bo‘linadi.n. Birinchi davr Ko‘ktepa I (so‘nggi bronza davri), ikkinchi davr Ko‘ktepa II (ilk temir davri Sug‘diyonasi), uchinchi davr Ko‘ktepa III (antik davri). SHunday qilib, yodgorlikning deyarli kvadrat shaklda tarkib topishi, uning ichki va tashqi mudofaa devorlari, ichki devorning monumental xarakteri, markaziy kirish darvozasining minoralar bilan rasmiylashtirilishi, shimol tomondan shaharga olib kirilgan kanal izlarining saqlanishi, shahar markazida qad
ko‘targan bosh otashgohning monumental xarakteri, uni qalin platforma ustiga qurilishi, unga markaziy darvozadan pandus orqali ko‘tarilishi, yodgorlik maydonining janubi-sharqida balandligi 10 m.dan kam bo‘lmagan to‘g‘ri to‘rtburchakli monumental binoning qad ko‘tarishi (Ko‘ktepa II), uni qalin mudofaa devori bilan o‘rab olinishi, bularning barchasi Ko‘ktepa co‘nggi bronza va ilk temir davrining yirik ilk shahri bo‘lganligidan dalolat beradi. Afsuski, Ko‘ktepa III davrida shahar vayronaga uchraydi. Gullab-yashnab turgan bu shaharning inqirozga yuz tutishi mil. avv. IV asrning oxirgi choragida Iskandar Zulqarnaynning (Aleksandr Makedonskiy) harbiy yurishlari bilan bog‘liq bo‘lgan. Markaziy Sug‘dda ilk temir davriga oid ilk shahar madaniyati qadimiy Samarqand-Afrosiyobda, Samarqandning eski shahri va atrofida tarkib topgan Qo‘rg‘oncha va Lolazor qishloq makonlarida va boshqa joylarda ham topib o‘rganilgan. Lolazorda mil. avv. VII asr oxirlariga tegishli kanal izlari ham topilgan. Afrosiyobning turli joylarida olib borilgan arxeologik izlanishlar davomida qadimgi shaharni o‘rab olgan monumental mudofaa devor (mil. avv.VI asr) qoldiqlari, ular tarkibi va devor asosi atrofidan kulolchilik charxida ishlangan qadimgi sug‘d davri sopol parchalari topilgan. Bularning barchasi Ko‘ktepa II komplekslari bilan bir davrni, ya’ni markaziy Sug‘dda qadimgi sug‘d madariyati, ya’ni ilk shahar madaniyatini xarakterlaydi. Qashqadaryo vodiysida ilk temir davri yodgorliklari janubiy Sug‘d sarhadlarini tashkil etadi. Bu o‘lkada qadimgi dehqonchilik madaniyat yodgorliklari 32 joyida topib o‘rganilgan. Ular yuqorida tilga olingan ayrimlari o‘tgan asrning 50 yillarida S.K Kabanov tomonidan YAkkabog‘ va Tanxozdaryolarning quyi havzalarida ochilgan. 1970 yillarning boshlarida CHimqo‘rg‘on suv ombori sohillaridan Jartepa 2 va CHiroqchitepa qishloq makonlari topib o‘rganiladi. Daratepa, Uzunqir va Sangirtepa kabilardan iborat bo‘lib,ularda keng ko‘lamli qazishmalar olib borilgan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, Janubiy Sug‘dda huddi SHimoliy Baqtriya kabi o‘troq aholining qishloqlari Qashqadaryoning o‘rta va quyi havzalarida, tog‘ oldi hududlarda, soy etaklarida tashkil topgan. Ular Qayrag‘och, Guldaryo, SHo‘robsoy, Tanxozdaryo, Qizildaryo, Erqo‘rg‘on, Nishon kabi qadimgi
dehqonchilik vohalarini tashkil etadi. Bu yodgorliklarni (Sangirtepa, Daratepa va Uzunqir) o‘rganish natijasida qadimgi Sug‘d madaniyatining me’moriy qurilish rejasi, o‘ziga xos qurilish usullari va tuzilish xususiyatlari aniqlandi va Qashqadaryo vodiysida yashagan ilk temir davri ajdodlarimizning o‘troq hayoti va yuksak darajada rivojlangan madaniyati o‘rganildi. Sangirtepa, Uzunqir va Daratepa sopollarining qiyosiy o‘rganish natijasida, shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Daratepa aynan Uzunqir II va Sangir II davrida o‘zlashtirilib, bu erda ilk shahar hayoti mil. avv. V-IV asrlarda ham davom etadi. g). Qadimgi Xorazm. Q adimgi Xorazm Amudaryoning quyi havzalari, ya’ni O‘zbekistan Respublikasi, uning tarkibidagi Qoraqolpog‘iston va Turkmaniston Respublikasining Toshovuz viloyatini o‘z ichiga oladi. Bu zaminga urbanistik jarayonlar Baqtriya va Sug‘diyonaga nisbatan ancha keyin kirib boradi. Amudaryo quyi havzalari juda qadim-qadim zamonlardan Amudaryodan oqib kelgan chirindi, sernam, unumdor qoq erlar maydoni bo‘lib kelgan. Mil. avv. VI asrgacha chorvador sak-massaget ajdodlarimizning makoni edi. Qadimgi Xorazmda ilk davlatchilikning kurtaklari Amirobod madaniyati (miloddan avvalgi X-VIII asrlar) davridan nish ura boshlagan bo‘lsada, ammo, dehqonchilik hali qo‘ltik ziroatchiligi xarakterida edi. Amirobod madaniyati esa butun o‘lka bo‘ylab keng tarqalmagan. Demak, mavjud tasavvurlarga zid o‘laroq, Amirobod madaniyati davrida Amudaryo quyi havzalarida tub ma’nodagi takroriy sug‘orma dehqonchilikka asoslangan Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasi hali tashkil topmagan edi.Bu mintaqaning unumdor qoq er massivlari Quyisoy madaniyati chorvador qabilalarining chorva yaylovlari bo‘lib xizmat etishda davom etar edi. SHu boisdan bo‘lsa kerak, Qadimgi Xorazm tarixining chuqur bilimdoni S.P. Tolstov bu mintaqani oriylar vatani “Aryanam Vaychah” deb bejiz aytmagan. Aryanam Vaychah o‘z tabiiy iqlim sharoitiga ko‘ra, avestoshunos lingivistlarning ta’kidlashicha, ko‘chmanchi chorvador jamoalarning muqaddas vatani bo‘lgan. Arxeologik materiallar tahliliga ko‘ra, mil. avv. II ming yillikning ikkinchi yarmidan boshlangan oriylar migratsiyasi ko‘chmanchi chorvachilik xo‘jaligi rivoji bilan bog‘liq bo‘lib, bu migratsiyalar natijasida, O‘rta Osiyo