logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Zarafshon vohasi mezoliti tadqiqot muammolari va istiqboli

Zarafshon vohasi mezoliti tadqiqot muammolari va istiqboli

Загружено в:

23.11.2024

Скачано:

0

Размер:

107.43359375 KB
Скачать
Zarafshon vohasi mezoliti: tadqiqot muammolari va istiqboli. REJA: KIRISH: ASOSIY QISM: I BOB. Zarafshon vohasi mezolit davri o’rganilish tarixi, tadqiqot muammolari va istiqboli. 1. Zarafshon vohasi paleolit , mezolit davri o’rganilish tarixi, tadqiqot muammolari va istiqboli. 2. Zarafshon vohasi neolit davri o’rganilish tarixi, tadqiqot muammolari va istiqboli. II BOB. Zarafshon vohasi mezolit davri o’rganilishi va ular tadqiqoti natijalari. 1. Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari. 2. Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari tadqiqotlari natijalari. III BOB. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari. 1. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari. 2. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalarining kunlik turmush tarzi, ijtimoiy xayoti, xo’jalik mashxulotlari,ma’naviy kechinmalari, madaniy aloqalari. 3. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari madaniyatining genezi. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. ILOVA. KIRISh Magistrlik dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Kishilik tarixi taraqqiyoti ilk bosqichlarinitosh asri o‘z ichiga oladi (3-2 mln- mil avv. IV yillklar). Bu davr tosh qurollarning yasalishi texnikasi va ularga ishlov berilishi usullari, tosh industriyasining o‘ziga xoslik jihatlari, mehnat qurollarining turmushda bajargan funsiyalari asosida o‘z taraqqiyoti bosqichlari ketma-ketligiga ega, ya’ni bular paleolit (3-2 mln- 12 ming yilliklar), mezolit ( 12-7 ming yilliklar) va neolit (6-4 ming yilliklar)tarixiy davrlardan iborat. Tosh asrining har bir tarixiy davrida o‘ziga xos ijtimoiy tuzumi, odamlar turmush tarzi, kundalik xo‘jalik mashg‘ulotlari, mehnat qurollari bo‘lgan, shuningdek, ularda madaniy va iqtisodiy ixtiro va kashfiyotlari ro‘y bergan. Odamzod ilk jamiyatida ular hali tabiatga to‘la qaramliligi bilan xarakterlanadi. Lekin, vaqt o‘tishi bilan inson va tabiatning o‘zaro aloqadorligi masalasi mazmunan o‘ta dolzarb ahamiyat kasb etadi.Bu aloqadorlik tarixiy davrlarda o‘ziga xoslikni tashkil etib, ularning har birida inson tomonidan yaratilgan ixtiro va kashfiyotlar, ya’ni o‘z davri uchun innovatsiyalar bilan xarakterlanadi. Masalan, tosh qurollarining odamzod tomonidan kashf etilishining o‘zi o‘z davri uchun buyuk innovatsion faoliyat edi. Sun’iy olovning kashf etilishi esa, so‘zsiz, insonlar turmushida, o‘zining biologik jihatdan takomillashuvida (pishgan ovqatlarni tanovul qilishi), uning jamiyatida muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etgan. Magistrlik dissertatsiya uchun tanlagan mavzumiz O‘rta Osiyo miqyosida tosh asri xususan Zarafshon voxasi mezolit davri taraqqiyoti bosqichlarida madaniy aloqalar va odamzod tomonidan yaratilgan moddiy madaniyatning kelib chiqishi tarixiy ildizlariga bag‘ishlanadi. Bu mavzuni biz be’jizga tanlamaganmiz. Sababi, tadqiqotlar ko‘rsatishicha, mezolit davri davridan e’tiboran etnos, etnik birikmalar shakllana borganligi haqida ma’lumotlar bor. Ma’lumki, kishilik tarixi ibtidoiy davri, xususan tosh asri jamoalari ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyotini o‘rganishda etnik jamoalari, etnomadaniyat, etnogenetik jarayonlar masalasi dolzarbdir. Aniqrog‘i, etnogenetik jarayonlar tosh asrining qaysi taraqqiyot bosqichiga oid degan masala mutaxassislar diqqat markazida bo‘lgan va hanuzgacha tadqiqot ob’ekti bo‘lib kelmoqda. Nima uchun shunday, sababi etnik birikma jamoalarning mustaqil madaniyati demakdir. Demak, dissertatsiyamizning mazmuni O‘rta Osiyo tosh asri jamoalari, xususan Zarafshon voxasi mezolit davri madaniyatining shakllanishi va rivojining tarixiy ildizlari, madaniy aloqalarga bag‘ishlangan ekan, buni yoritishda so‘zsiz, tadqiqotlarda aniqlangan va mustaqil madaniyat sifatida paleolit,mezolit va neolit davrlar uchun ilmiy asoslangan arxeologik madaniyatlarning o‘rni va ahamiyati katta. Sababi shu O‘rta Osiyo sarhadlari miqyosida tosh asri tarixiy davrlari kesimidagi ushbu madaniyatlarningkelib chiqishi tarixiy ildizlari, madaniy aloqalarni biz o‘z ishimizda yoritib, eng so‘nggi arxeologik tadqiqotlarda qo‘lga kiritilgan manba, ma’lumotlar asosida ilmiy asoslab berishimiz lozim. Bunda madaniyatlar shakllanishi avtoxton xarakteri muhim ahamiyat kasb etadi. O‘rta Osiyo miqyosida paleolit davri, xususan Zarafshon, Farg‘ona, Surxon va Toshkent vohasi paleolit davri jamoalarining madaniyati, mezolit davriga oid Obishir (Farg‘ona vohasida), Vaxsh (Tojikiston hududida), Aydabol (Ustyurt palotasida) kabi madaniyatlar, neolit davriga oid Joyitun (Janubiy Turkmaniston), Kaltaminor (Amudaryo va Zarafshon daryosi Quyi oqimlari, Qizilqumda) Hisor (Tojikiston sarhadlarida), Markaziy Farg‘ona (Farg‘ona vodiysida), Sazog‘on (O‘rta Zarafshon vohasida) Ustyurt neolit madaniyati kabi tosh asri jamoalariga tegishli madaniyatlar mavjud va tadqiq etilgan. Ushbu madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari, jamoalar madaniy aloqalari ishda yoritiladi. Ta’kidlash joizki, hozirgi kunda kishilik tarixi taraqqiyotining ilk bosqichlarini o‘z ichiga oluvchi butun bir davr, ya’ni O‘rta Osiyoda tosh asri xususan Zarafshon voxasi mezolit davri tarixi, tarixshunosligi xususan, antropogenez jarayoni, inson va tabiatning o‘zaro aloqadorligi, tosh asrining davrlashtirilishi va tarixiy bosqichlarning o‘ziga xos xususiyatlari, davr yodgorliklarining xronologik doirasi va mustaqil arxeologik madaniyatlari, jamoalar moddiy madaniyati, odamlar turmush tarzi, kunlik mashg‘ulotlari, mehnat qurollari va ularning evolyusiyasi, xo‘jalik va madaniy ixtiro, kashfiyotlar, aholining mafkuraviy qarashlari ma’naviy kechinmalari, diniy tasavvurlari, ibtidoiy san’at, etnos, etnomadaniy qiyofasi va antropologik tiplar, shu davrda ro‘y bergan ijtimoiy- iqtisodiy yuksalishlar, urug‘chilik jamoa tuzumining shakllanishi va rivoji, ikki xo‘jalik va madaniy tiplar, ya’ni o‘zlashtirma xo‘jalik va ishlab chiqarish iqtisodiyotiga asoslangan jamoalar madaniyati, iqtisodiy va madaniy aloqalar, madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida keyingi yillar tadqiqotlarida muhim natijalarga erishilmoqda. Bizning mazkur dissertatsiyamizning mazmuni va uning yozilishi keyingi uch o‘n yilliklar davomida O‘rta Osiyoda, shu jumladan O‘zbekiston hududida Zarafshon voxasi mezolit davri yodgorliklari tadqiqotida qo‘lga kiritilgan kashfiyotlar, zamonaviy yondoshuvlar asosida katta hajmdagi arxeologik manbalar tahlili bo‘yicha chiqarilgan xulosalarga tayanilgani bilan xarakterlanadi. Ma’lumki, Respublikamiz mustaqilligi yillarida tosh asri yodgorliklari tadqiqotida jahonning nufuzli ilmiy markazlari bilan hamkorliklar yo‘lga qo‘yildi, xalqaro arxeologik qo‘shma ekspeditsiyalar (O‘zbekiston-Rossiya, O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston- Fransiya, O‘zbekiston-Xitoy kabi) faoliyat ko‘rsatdi, zamonaviy metodikalar qo‘llanildi, taniqli xorij mutaxassislari ishtirok etishdi. Magistrlik dissertatsiyamiz mavzusining dolzarbligi quyidagilar bilan belgilanadi. Keyingi yillarda O‘rta Osiyo, xususan Zarafshon voxasi mezolit davrida xalqimizning o‘tmish tarixi, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan madaniy merosni chuqur o‘rganish va uni jahon hamjamiyatiga taqdim etish ishlariga katta e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, Respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A.Karimov 1998 yil yozida Respublikamizning taniqli tarixchi, arxeolog olimlari bilan uchrashganida haqqoniy tariximiz faqat birlamchi manbalar asosida yaratilishini alohida ta’kidladi. Shu nuqtai nazardan bizning magistrlik dissertatsiyamiz uchun tanlagan mavzumiz dolzarbligi belgilanadi. Sababi, dissertatsion tadqiqotimiz manbaviy asosi faqat birlamchi manbalarga asoslanadi. Moddiy, madaniy va arxeologik meros ob’ektlari tadqiqoti borasida jahonning yetuk ilmiy markazlari bilan hamkorlik ishlari yo‘lga qo‘yilib, xalqaro arxeologik ekspeditsiyalar faoliyat ko‘rsata boshladi. Tosh davri, xususan mezolit, neolit davri jamoalari madaniyatini o‘rganishda O‘zbekiston-Rossiya, O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya kabi xalqaro arxeologik ekspeditsiyalarining tadqiqotlari natijalari muhim ahamiyat kasb etdi. Xususan, arxeologik tadqiqotlarda zamonaviy uslublar, asbob uskanalar qo‘llanila boshladi. Respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan asos solingan, muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev tomonidan izchillik bilan amalga oshirilayotgan taraqqiyotimizning “o‘zbek modeli”ni dunyo hamjamiyati tan oldi. 2016 yil 4 dekabrda yangi saylangan Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoev o‘zining O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi nutqida taraqqiyot yo‘limiz borasida to‘xtalib, quyidagilarni ta’kidladi: “B iz muhtaram Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug‘anievich Karimov boshlab bergan keng ko‘lamli siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar yo‘lini og‘ishmasdan, qat’iy va izchil davom ettiramiz. Bu yo‘l – erkin, demokratik, insonparvar davlat qurish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, Vatanimiz iqtisodiy qudratini yuksaltirish va yanada ravnaq toptirishning mustahkam zaminidir" 1 .   Shuningdek, madaniy merosimizni tadqiq etishning huquqiy asoslari yaratila boshlandi. Konstitutsiyamizning 49-moddasida fuqoralar O‘zbekiston xalqining tarixiy, madaniy va ma’naviy merosini avaylab asrashga majburligi, madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasida ekanligi belgilab qo‘yildi. 2001 yilda «Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida», 2009 yil 16 iyunda «Arxeologiya merosi ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida» gi qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2018 yil 17 yanvardagi “Moddiy madaniy va arxeologik meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni takomillashtirish to‘g‘risida”gi F-5181-son farmoyishi, O‘zbekiston Respublikasi VMsining 1 «Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз” Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи . // Халқ сўзи, 2016 йил, 15 декабрь . “Arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish to‘g‘risidagi 21 sentabr 2019 yil 792-sonli qarori shular jumlasidandir. Madaniy meros ob’ektlaridan foydalanish borasidagi farmoyishlarning ijrosi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Ma’naviyat va tarix, arxeologiya yo‘nalishlaridagi darsni o‘quv yili davomida muzeylar, madaniy meros ob’ektlarida tizimli olib borilishini ta’minlashning qo‘shma chora-tadbirlari rejasining (2019 yil 7 dekabr,№ 87-03-4783) ishlab chiqilganligi ta’lim, fan va ishlab chiqarish integratsiyasini amalga oshirishda dasturi amal bo‘ldi. O‘rta Osiyo tosh asri xususan Zarafshon voxasi mezolit davri yodgorliklari tadqiqoti natijalari dissertatsiyamiz mazmunida o‘z ifodasini topgan. Yuqorida keltirganimizdek, keyingi yillarda Mezolit davri jamoalariga tegishli yangi yodgorliklar kashf etildi (Zarafshon vohasida-Chorbaqti yodgorliklari, Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki madaniy qatlami va h.k.), yangi qoyatosh rasmlari yodgorliklari (Nurota tog‘ tizmasi qoyatosh rasm yodgorliklari) ochildi. O‘rta Osiyo mezolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqoti bo‘yichayaqin yillarda muhim kashfiyotlar qo‘lga kiritilgani faktini keltirish mumkin. Tadqiqot obyekti va predmeti: Tadqiqot obyekti O‘rtaOsiyo xalqlari tarixi, xususan Zarafshon voxasi mezolit davrida ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan madaniy merosini o’rganishda shubhasiz, tosh davr jamoalar tomonidan yaratilgan moddiy madaniyatning o‘rni va ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Bu tarixda tosh asri, xususan Zarafshon voxasi mezolit davri jamoalari madaniyatlarining tarixiy ildizlari masalasi ham o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Magistrlik tadqiqotimizning asosiy obyekti O’rta Osiyo , xususan Zarafshon voxasi mezolit davri jamoalariga tegishli yodgorliklar hisoblanadi. Tadqiqot predmeti. O‘rtaOsiyo, xususan Zarafshon voxasi miqyosida tosh asri, xusuan mezolit davri yodgorliklari tadqiqotida jamoalar madaniyatlari tarixiy ildizlari haqida ma’lumot beruvchi arxeologik ashyolar topilgan. Ana shu arxeologik manbalar, ma’lumotlar tadqiqotimiz predmeti hisoblanadi. Magistrlik dissertasiyasining maqsad va vazifalari. Tadqiqotimiz uchun mazmun etib tanlangan mavzuning asosiy maqsadi, vazifalari quyidagi masalalar hisoblanadi: 1. O‘rta Osiyo miqyosida tosh asri, xususan Zarafshon voxasi mezolit davri yodgorliklari o‘rganilishi tarixi, jamoalarning o‘zaro madaniy aloqalarida tadqiqot muammolari va istiqboli borasida qo‘lga kiritilgan ma’lumotlarni manba sifatida yaxlit bir tizimga solib, fundamental ish yaratish. 2. O‘rta Osiyo tosh asri xususan Zarafshon voxasi mezolit davri yodgorliklari va ular tadqiqoti natijalarini tarixiy davr rivoji ketma-ketligi bosqichlari doirasida yoritish, bunda arxeologik qazishma ishlarida qo‘lga kiritilgan arxeologik ashyolarni moddiy madaniyat borasida manba sifatida yaxlit bir tizimga solish. 3. O‘rta Osiyo Zarafshon voxasi mezolit davri jamoalari madaniyatlari tarixiy ildizlari, madaniy aloqalar borasida qazilmalarda qo‘lga kiritilgan manba, ma’lumotlarni, shu davr taraqqiyoti ketma-ketligini tashkil etuvchi bosqichlar asosida tizimlashtirish, uning tadqiqot muammosi va istiqbolini aniqlashtirish. 4. O‘rta Osiyo tosh asri xususan Zarafshon voxasi mezolit davri jamoalari madaniyatlari tarixiy ildizlarida avtoxtonlik masalasiga asosiy e’tiborni qaratish va buni arxeologik topilmalar, manbalar bilan ilmiy asoslash. 5. O‘rta Osiyo tosh asri xususan Zarafshon voxasi mezolit davri jamoalari madaniyatlari tarixiy ildizlarini ifodalovchi qazilmalarda qo‘lga kiritilgan arxeologik ashyolar ajdodlarimizning o‘tmish, boy madaniy merosini o‘rganishimizda birlamchi tarixiy manba ekanligi masalalarini yoritish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur magistrlik dissertatsion tadqiqotimizning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: 1. O‘rta Osiyo tosh asri xususan Zarafshon voxasi mezolit davri jamoalari madaniyati tarixiy ildizlari , madaniy aloqalar yodgorliklar tadqiqotida qo‘lga kiritilgan arxeologik ashyolar, manbalar va ma’lumotlarda isbotlanishi. 2. O‘rta Osiyo tosh asri xususan Zarafshon voxasi mezolit davri jamoalari madaniyati tarixiy ildizlari, madaniy aloqalar shu tarixiy davr rivoji ketma-ketligi bosqichlariga doir yodgorliklar tosh industriyasi xarakteri va tosh qurollarining evolyusiyasida oydinlashuvi. 3. O‘rta Osiyo tosh asri xususan Zarafshon voxasi mezolit davri jamoalari madaniyati tarixiy ildizlarin , madaniy aloqalar uning rivoji ketma-ketligi bosqichlari doir yodgorliklar tadqiqotida qo‘lga kiritilgan tosh qurollar, sopol buyumlar, zeb-ziynatlarga tayanilib, merosiylik, vorisiylik va innovatsiya tamoyillarida asoslash. 4.O‘rta Osiyo tosh asri xususan Zarafshon voxasi mezolit davri jamoalari madaniyati tarixiy ildizlari mahalliy ildizlar ekanligi, avtoxton xarakter kasb etishini ilmiy asoslash. 5.Zarafshon voxasi miqyosida kishilik tarixi tosh asri, xususan mezolit jamoalari madaniy aloqalarining arxeologik ashyolarda ilmiy asoslashini yoritish. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari bundan taxminan 1 mln.200 ming yil muqaddam o‘zlashtirilgan O‘rta Osiyo xududida tosh asrining keyingi barcha taraqqiyot bosqichlarida (paleolit, mezolit, neolit) odamzod uzluksiz yashashib, o‘ziga xos madaniyat yaratilib kelingani arxeologik manbalarda o‘z tasdig‘ini topdi. Mezolit davri jamoalarining turmush tarzi oddiy, ya’ni ular hali tabiatga to‘la qaram bo‘lishgan. Ibtidoiy to‘da, gala holatda kun kechirishgan. Mehnat qurollari ham o‘ta sodda, mashg‘ulotlari terib, termichlab ovqat topish bo‘lgan. Lekin, odamlar asta-sekinlik bilan o‘zlarini o‘rab turgan atrof-muhit, tabiat bilan yaqin aloqada bo‘laboshlashgan, mehnat jarayonida ixtiro va kashfiyot qilishgan. Mezolit, neolit davri ekologik sharoiti, iqlimiy muhiti nisbatan hozirgi zamonga yaqin bo‘lgan. Shu sababli O‘rta Osiyoning deyarli barcha sarhadlari odamzod tomonidan o‘zlashtirilib, natijada o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan turli mezolit, neolit madaniyatlari shakllanadi. Mezolit davriga oid Obishir, Vaxsh, Oydabal, Machay, Markansuy kabi madaniyatlar aniqlanib tadqiq etilgan. O‘rta Osiyo neolit davri bo‘yicha quyidagi madaniyatlar tadqiq etilgan. O‘rta Osiyoning janubiy-g‘arbiy mintaqalarida Kopettog‘ning quyoshga tushlov soy etaklarida ibtidoiy motiga dehqonchilikka asoslangan Joyitun madaniyati 2 , Amudaryo va Zarafshonning quyi havzalarida, Qizilqumda ovchi-baliqchi urug‘ jamoalarining Kaltaminor madaniyati 3 , Hisor tog‘ tizmalarining dara va yaylovlarida Hisor madaniyati 4 , Farg‘ona vodiysida 2 Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад, Ылым, 1961; Поселение Джейтун (проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971. 3 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречье. М., 1981. 4 Ранов В.А. Гиссарская культура: распространение, хронология, экономика. // Культура первобытной эпохи Таджикистана. – Душанбе, 1982; Гиссарская культура – неолит горных областей Средней Азии. // Каменной век Северной, Средней и Восточной Азии. – Новосибирск, 1985; Неолит (гиссарская культура). История Таджикского народа. Том 1. – Душанбе, 1998. С. 105-123. Markaziy Farg‘ona madaniyati 5 , O‘rta Zarafshon vohasida Sazog‘on va Ustyurtda Ustyurt neolit jamoalari madaniyati tarkib topgan 6 . Ammo, ularning xo‘jalik asosi, xronologik doirasi, etnomadaniy va etnografik qiyofasi,madaniy aloqalar, madaniyatlarning kelib chiqishi tarixiy ildizlari masalalari, Joyitun va Kaltaminor madaniyatlarini hisobga olmaganda, O‘rta Osiyo neolitining o‘ ta bahsli muammolari bo‘lib qolaverdi. O‘rta Osiyo neolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqotida A.P.Okladnikov, Ya.G.Gulyamov, V.A.Ranov, V.M.Masson, A.V.Vinogradov, U.Islomov, V.I.Timofeev, G.F.Korobkova, M.R.Qosimov, T.Mirsoatov, Ye.Bijanov, M.Jo‘raqulov, N.U.Xolmatov kabi olimlarning izlanishlari muhim hisoblanadi. Keyingi yillar maboynida arxeologik tadqiqotlar jarayonida qo‘lga kiritilgan manbalar paleolit, mezolit, neolit davri jamoalari moddiy madaniyatining yangi qirralarini yoritish imkonini bermoqda. Ma’lumki, Zarafshon voxasi mezolit davri tarixini yoritishda antropogenez jarayoni o‘z mazmuniga ko‘ra o‘ta dolzarb ahamiyat kasb etadi. Tosh davri jamoalari madaniyatining tarixiy ildizlarini aniqlashtirishda etnik birikmalarning shakllanishi masalasi muhim omildir. Shu bois, etnogenetik jarayonlarni tosh asri qaysi taraqqiyot bosqichi rivoji bilan bog‘lash muammosi ham muhim sanaladi. Bu masala yechimini mutaxassislar arxeologik madaniyatlar mazmun mohiyatidan izlamoqdalar, ya’ni arxeologik madaniyatlar etnik farqlar demakdir. Tosh asri bosqichlari miqyosida arxeologik madaniyatlarni ajratish borasida ham soha tadqiqotchilari orasida yakdil fikr yo‘q. Bir guruh olimlar (G.P.Grigorev, V.P.Lyubin, V.N.Gladilin) ilk paleolit davridanoq arxeologik madaniyatlar bo‘lganligi haqida fikr yuritsa, ko‘pchilik mutaxassislar (A.Ya.Bryusov, A.N.Ragochev, S.N.Zamyatnin, A.A.Formozov) mahalliy xarakterdagi madaniy farqlarni so‘nggi paleolit 5 Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Ташкент: Фан, 1986. С. 304. 6 Бижанов Е.Б. Неолитические памятники юго-восточного Устюрта. // Древняя и средневековая культура юго-восточного Устюрта. – Ташкент : Фан, 1978. С.18-79 ; Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996. С.3-42 ;Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. – Ташкент: Фан, 1991. С. 3-122 . davridan e’tiboran bo‘lgan degan xulosani bildirgan. Arxeologik madaniyat bir-biriga o‘xshash tosh industriyasiga, moddiy madaniyatga ega bo‘lgan yodgorliklar guruhini aniq, ravshan hududiy chegarada jamlanishidir. A.A.Formozov so‘nggi paleolit davrida arxeologik madaniyatlar to‘la qonli ravishda shakllangan, keyingi taraqqiyot bosqichlarida - mezolit, neolitda tom ma’noda mustaqil etnik jamoa birlashmalaridir degan xulosani bildiradi. Shu bois etnik jarayon, «etnos» ning boshlanishini so‘nggi paleolit davri bilan bog‘lash maqsadga muvofiqdir. Mezolit, neolit davri etnik jamoalari «arxeologik madaniyatlar» ida yanada ravshanroq namoyon bo‘lgan. Bu etnik jarayonlar mezolit, neolit jamoalari moddiy madaniyatida o‘z aksini topganki, buni O‘rta Osiyo miqyosida amalga oshirilgan tadqiqotlar misolida ham kuzatish mumkin. Bu haqda V.M.Masson, S.P.Tolstov, A.V.Vinogradov, U.Islomov, V.A.Ranov, M.Jo‘raqulov kabi mutaxassislar tadqiqotlarida ma’lumotlar mavjud. Xususan, V.A.Ranov «neolit davri etnik jamoalar shakllangan davr Joyitun, Kaltaminor, Hisor madaniyatlari nafaqat tarixiy- madaniy jamoalar, balki etnik birlashmalar hisoblanadi» degan fikrni beradi. 7 . Shu o‘rinda V.M.Masson tomonidan Joyitun, Kaltaminor, Hisor madaniyatlari xususidagi turli tuman etnik tarkiblar borasida bildirgan xulosalari ham ahamiyatlidir. Bunda mazkur madaniyatlar ajratilishga ilmiy asos bergan sopol idishlar va ular naqshlari ahamiyatiga e’tibor qaratilgan 8 . O‘rta Osiyo miqyosida yaqin yillargacha mezolit davri jamoalariga tegishli yodgorliklar bir zaylda o‘rganilmagani fakti mavjud edi. Aniqrog‘i, Ustyurt platosi, Quyi Amudaryo, Qizilqum hududi, Quyi va O‘rta Zarafshon vohasi shunday sarhadlar jumlasiga kiradi. Lekin, Ye.Bijanov tomonidan Ustyurt platosida Aydabol, Oqtayloq kabi mezolit davri yodgorliklari guruhi tadqiq etildi. A.V.Vinogradov tomonidan Quyi Zarafshonning yana bir, nisbatan qadimiyroq bo‘lgan o‘zani-Chorbaqti vohasi aniqlanib, undan bir qator mezolit davri yodgorliklari topildi. Chorbaqti mezolit yodgorliklari materiallari N.U.Xolmatov tomonidan o‘rganilib, ilmiy muamolaga 7 Виноградова Н.М., Ранов В,А.,Филимонова Т.Г. Изучение гиссарской культуры и неолитические слои поселения Кангуртут. М., 2008.41,42-бб. 8 Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад, Ылым, 1961; Поселение Джейтун (проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971. kiritildi. Shuningdek, yaqin yillarda M.D.Djurakulov, N.U.Xolmatovlar O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ tizmasi shimoliy yon bag‘rida bir qator mezolit- neolit davriga oid yodgorliklarni kashf etishib, Chorbakti, Zamichatosh, Sazogon 1, Korakamar, Ochilgor makoni 2-madaniy katlami Jangal 1, Tepaqul 3,4,5, Lolab, Ochilg‘or, Qorakamar), ular tadqiqotida qo‘lga kiritilgan materiallar asosida hamda oldingi yillar tadqiqotida qo‘lga kiritilgan materiallarga (Sazog‘on 1 makoni) yangicha yondoshuvda tahlil asosida vohaning mezolit davri jamoalari madaniy bo‘g‘inini yoritib berishga erishishdi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar O‘rta Osiyo tosh davri madaniyatlari tarixiy ildizlari masalasini oydinlashtirishda muhim hisoblanadi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar shahri (tahlili). Zarafshon voxasi miqyosida kishilik tarixi tosh asri, xususan mezolit jamolari moddiy madaniyati ilmiy adabiyotlarda yaxshi yoritilgan. Shuningdek, ibtidoiy davr paleoekologiyasi, iqlimiy sharoitlari, tosh davri jamoalari moddiy madaniyati borasida arxeologik qazilmalarda muhim ma’lumotlar to‘planishiga erishilgan. Markaziy Osiyo hududi odamzod tomonidan o‘zlatirilgani, antropogenez masalasining yechimida U.Islomov tomonidan Selungur g‘or makoni, M.Qosimov tomonidan Ko‘lbuloq yodgorligi, V.A.Ranov tomonidan Quldara, Laxuti Qoratov 1,2 ilk paleolit yodgorliklari, Og‘zi-kichik, Oqjar, Qopchig‘ay,Qayraqqum, Xojikent, Shugnov yodgorliklari yaxshi o‘rganilgan. Markaziy Osiyo paleolit davri jamolari Janubiy O‘zbekiston Boysun tog‘larida Teshiktosh g‘or makoni, Zarafshonning o‘rta oqimi, ya’ni Samarqand botig‘ida bu davrga oid Qo‘tirbuloq, Zirabuloq, Omonqo‘ton, Takaliksoy, Go‘rdara kabi yodgorliklar hamda Samarqand shahri va uning atrofidan muste davriga oid ayrim tosh qurollari to‘plamlari orqali fanga ma’lum. V.A Ranov., S.A. Nesmeyanovlarning «Paleolit i stratigrafiya anropogena Sredney Azii» nomli asarida O‘rta Osiyo miqyosida paleolit davri yodgorliklari va ularning joylashgan joyi geologik holati, stratigrafiyasi keltirilgan. U.I. Islamovning «Drevneyshaya peщernaya paleoliticheskaya stoyanka Selungur Ferganskoy doline» nomli maqolasida O‘rta Osiyo bo‘yicha eng qadimgi Sel- ungur qor makoni haqida ma’lumot keltirgan. U.I. Islamovning «Problemы proisxojdeniya cheloveka v Sredney Azii» nomli asarida O‘rta Osiyoda sodir bo‘lgan antropogenez jarayonini eng so‘nggi antropologik manbalar, ya’ni «Farg‘ona odami» topilmasiga tayanib yoritib bergan. Bu juda muhim, sababi shu vaqtlargacha O‘rta Osiyo sarhadlari odamzod tomonidan Teshik-tosh neondertal bolasi manbasiga tayanilib o‘rta paleolit davridan o‘zlashtirilgan degan ilmiy talqin mavjud edi. “Farg‘ona odami” topilmasi asosida endi bizning xududimiz odamzod tomonidan bundan 1mln. 200 ming yil muqaddam o‘zlashtirilganligi ma’lum bo‘ldi. V.A. Ranovning«Izuchenie pamyatnikov kamennogo veka na Vostochnom Pamire v 1958 g.»nomli hamda «Shugnou-mnogosloynaya paleoliticheskaya stoyanka v verxovyax r. Yaxsu» nomli asarlarida Tojikiston hududi, xususan Sharqiy Pomir tosh asri yodgorliklari, Shugnov so‘nggi paleolit yodgorligi to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilib, Shugnov yodgorligi moddiy madaniyati keyingi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyati shakllanishiga asos bo‘lganligini isbotlab beradi. M. Fohtugue ning “Kutuzbulak Revisited A Middle Paleolithic Sitein Zeravshan River Volley Uzbekistan” nomli asarida Zarafshon vohasidagi Qo‘turbuloq yodgorligi keyingi davr, ya’ni so‘nggi paleolit jamoalari madaniyati rivojlanishiga asos bo‘lganligi haqida ma’lumot beradi. N.X. Toshkenbaev va R.X. Sulaymanovlarning “Kultura drevnekamennogo veka dolinы Zarafshana” nomli asari, R.X. Levning «Drevniy paleolit v Aman-Kutane» nomli va «Novыe pamyatniki paleolita v Uzbekistane» nomli, M.D.Djurakulovning “Samarqand makoni” nomli asrlarida Zarafshon vohasi paleolit davri yodgorliklari haqida qimmatli ma’lumotlar keltiriladi. V.M. Massonning «Djeytunskaya kultura», «Poselenie Djeytun (problemы stanovleniya proizvodyaщey ekonomiki)» nomli asarlarida Janubiy-G‘arbiy Turkmaniston hududi Kopettog‘ yon bag‘ri dehqonchilik xo‘jaligiga asoslangan Joyitun neolit madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi borasida ma’lumotlar keltiriladi. A.V. Vinogradovning «Drevnie oxotniki i rыbolovы Sredneaziatskogo mejdureche» nomli asarida Amudaryo Zarafshon daryosining quyi oqimlari, Qizilqum hududi Kaltaminor neolit jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivoji, madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari tadqiqoti natijalari, mahalliy madaniy variantlari (Oqchadaryo, Lavlakon, Quyi Zarafshon), madaniyat kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. V.A. Ranovning «Gissarskaya kultura: rasprostranenie, xronologiya, ekonomika», «Gissarskaya kultura – neolit gornыx oblastey Sredney Azii», «Neolit (gissarskaya kultura)», V.A.Ranov, T.G. Filimonovalarning «Izuchenie gissarskoy kulturы i neoliticheskie sloi poseleniya Kangurttut (k probleme finalnogo etapa gissarskoy kulturы)» nomli asarlarida Markaziy va Janubiy Tojikiston hududi Hisor neolit jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivoji, madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari tadqiqoti natijalari, mahalliy madaniy variantlari, madaniyat kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. U.I.Islamov, V.I. Timofeevlarning «Kultura kamennogo veka sentralnoy Ferganы» nomli asarida Farg‘ona vodiysi hududida Markaziy Farg‘ona neolit jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivoji, madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari tadqiqoti natijalari, madaniyat kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. Ye.B. Bijanovning «Neoliticheskie pamyatniki yugo-vostochnogo Ustyurta», «Drevnyaya i srednevekovaya kultura yugo-vostochnogo Ustyurta», «Kamennыy vek Ustyurta» nomli asarlarida Ustyurt hududida neolit jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivoji, madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari tadqiqoti natijalari, madaniyat kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. M.D. Djurakulov, N.U. Xolmatovlarning «Mezolit i neolit Srednego Zarafshana» , N.U.Xolmatovning «O‘zbekiston neolit davri jamoalarining moddiy madaniyati” nomli asarlarda O‘rta Zrafshon vohasi Qoratepa tog‘ tizmasi shimoliy yon bag‘ri Sazog‘on neolit jamoalari madaniyati hamda O‘zbekiston neolit jamolari madaniyatlari shakllanishi va rivoji, madaniyatlarning o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari tadqiqoti natijalari, madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. Xullas, yuqorida keltirilgan ilmiy adabiyotlarda O‘rta Osiyo tosh davri jamoalarining moddiy madaniyati, madaniyatlar tarixiy ildizlari borasida tadqiqotlarda qo‘lga kiritilgan manba, ma’lumotlar bayoni, ular haqida xulosalar keltirilgan. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Tadqiqot Zarafshon voxasi miqyosida kishilik tarixi tosh asri, xususan mezolit jamoalari moddiy madaniyati, madaniyatlarining tarixiy ildizlari tarixini yoritishga bag‘ishlangan. Bu borada arxeologik manbalar, ma’lumotlar bir tizimga keltirilgan. Tadqiqotda zamonaviy tadqiqot usullari, nazariyalar va yangicha yondoshuvlar qo‘llanilgan. Arxeologik manbalar qiyosiy tahlili asosida xolisona tarix yaratiladi. Tadqiqotda tarixiylik, tizimlilik, xolislik, to‘plangan arxeologik materiallarni fan yutuqlari asosida umumlashtirish va ularga qiyosiy tahlil tamoyillariga tayanib yondashish ko‘zda tutilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Zarafshon voxasi miqyosida kishilik tarixi tosh asri, xususan mezolit jamoalari moddiy madaniyati, inson va tabiat o‘zaro aloqalari tarixi, inson tomonidan yaratilgan ixtiro va kashfiyotlarning ijtimoiy axamiyati va o‘rni, etnos, etnik birikmalar, arxeologik madaniyatlar, jamoalar madaniy aloqalari, iqtisodiy xo‘jalik asoslari, madaniyatlar tarixiy ildizlari borasida qimmatli arxeologik ashyoviy manbalar, ma’lumotlar qo’lga kiritilgan. Bu ashyoviy dalillar o’z mazmun- mohiyatiga ko’ra mazkur mintaqa tosh asri jamoalari moddiy madaniyatini o’rganishda o’ziga xos manba bo’lib hisoblanadi. Ular O’rta Osiyo xalqlari tarixi, Vatanimiz tarixini yozishda, ta’lim jarayonida ishlatiladi. Shuningdek, xalqimiz boy madaniy merosini targ’ibot-tashviqot qilishda muzey fondlarida foydalaniladi va ta’lim-tarbiyaviy, ma’naviy-ma’rifiy ishlarda keng qo’llaniladi. Ish tuzilmasining tavsifi : Magistrlik dissertasiyamiz muqaddima, 3ta bob va tegishli paragraflar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati, xarita va tablisalardan iborat. .....bet I BOB. Zarafshon vohasi mezolit davri o’rganilish tarixi, tadqiqot muammolari va istiqboli. 1. Zarafshon vohasi paleolit , mezolit davri o’rganilish tarixi, tadqiqot muammolari va istiqboli. 2. Zarafshon vohasi neolit davri o’rganilish tarixi, tadqiqot muammolari va istiqboli. Turkiston, Zarafshon va Oloy tog‘lari tugunidan boshlanuvchi Zarafshon daryosi o‘z vohasi jihatidan Markaziy Osiyoda 3-o‘rinda turadi (daryoning uzunligi 781 km, vohasining maydoni 41880 km.kv). Zarafshon vohasi o‘z navbatida 3 ta tarkibiy qismdan iborat: 1. Yuqori Zarafshon, 2. O‘rta Zarafshon va Quyi Zarafshon vohalari O‘rta Zarafshon vohasi Samarqand pastqamligiga to‘g‘ri keladi. O‘rta Zarafshon vohasi Turkiston va Zarafshon tog‘ tizmalari oralig‘ida submeridian yo‘nalishida cho‘zilgan ko‘rinishga ega. Voha janub tomondan Zarafshon tog‘ tizmasi g‘arbiy qismi bilan chegaralangan (Chaqilqalin, Qoratepa, Ziyadin-Zirabuloq) (1-rasm). Vatanimiz sarhadlari miqyosida Zarafshon vohasi kishilik tarixi tosh asri jamoalarining moddiy madaniyatini o‘rganish borasida istiqbolli o‘lkalardan biri hisoblanadi. Vohadan muste davri jamoalariga oid Omonqo‘ton, Takalisoy g‘or makonlari, Qo‘tirbuloq, Zirabuloq yodgorliklari, so‘nggi paleolit davriga oid Samarqand makoni, Xo‘jamazgil, Siabcha kabi yodgorliklari tadqiq etilgan 9 . Neolit davriga oid yodgorliklar dastlab, Quyi Zarafshon vohasida O‘zR FA O‘zbekiston arxeologik ekspeditsiyasi xodimlari (Ya.G‘ulomov, U.Islomov) 10 , keyingi yillarda Rossiya Fanlar Akademiyasi XAE xodimlari (A.V.Vinogradov, E.D.Mamedov), TashDU geografiya fakulteti xodimlari (E.D.Mamedov), SamDU arxeologiya kafedrasi xodimlari (M. Djurakulov, B. Amirkulov, N.Xolmatov) 11 xamda O‘zbekiston-Polsha (K.Shimchak, M.Xo‘janazarov) 12 , O‘zbekiston va Fransiya (F. Brunet) 13 xalqaro arxeologik ekspeditsiya xodimlari tomonidan tadqiq etilgan. O‘rta Zarafshon vohasi bo‘yicha neolit yodgorliklarining tadqiqoti dastlab o‘tgan asr 60-80-yillari SamDU arxeologik ekspeditsiyasi xodimlaridan D.N.Lev, M.Djurakulov, N.Xolmatovlar tomonidan amalga oshirilgan 14 , 1986 yildan hozirgi kungacha N.U.Xolmatov bu tadqiqotlarni bevosita davom ettirib kelmoqda va tadqiqotlar 9 Ташкенбаев Н.Х . , Сулайманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. - Тошкент, 1980 .- С. 8-61. Джуракулов М.Д. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии . - Тошкент, 1987 .- С.9-30. 10 ГулямовЯ.Г.,ИсламовУ.И.,Аскаров А.А. Первобытная культура и возникновение орошаемого земледелия в низовьях Зарафшана. Тошкент,1966. Виноградов А.В. Неолитические памятники Хорезма - МЭХ, вып.8. – М.: Наука, 1968 . 11 . Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. Первобытный Лявлакан. Этапы древнейшего заселения и освоения ВнутренныхКызылкумов. МХЭ, вып.10, М.,1975 ; Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречье. М., Наука,1981. С.173. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент , Фан , 2007. С.204. 12 Brunet F.Khudzhanazarov M.,Hoshimov H.B. Nouvellesdoonneessurlachronologie de la culture de Kel`teminar (VII-IV millenaires) en Ouzbekistan. The history of material culture of Uzbekistan, 38 edition. Samarkand,2012. p/118-125. 13 Szumchak K., Khudzhanazarov M.Exploring the neolitik of the Kyzyl-kums Ajakagytma «the site» end other collection. Warshava university, 2006. 14 Джуракулов М . Д ., Холматов Н . У . Мезолит и неолит Среднего Зарафшана . – Ташкент : Фан , 1991. С.189. natijasi sifatida Sazog‘on neolit madaniyatini mustaqil madaniyat sifatida O‘rta Osiyo arxeologiyasi fanga kiritdi 15 (2-rasm). Zarafshon vohasi kishilik tarixi tosh asri yodgorliklari tadqiqotida istiqbolli mintaqalardan biri hisoblanadi. Vohada amalga oshirilgan paleogeografik, gidro-geologik, paleoklimatologik, arxeologik tadqiqotlar asosida ko‘plab tosh asri yodgorliklari kashf etilgan. Jumladan, mezolit davri yodgorliklari ham tadqiq etilgan. Yodgorliklar tadqiqotida zamonaviy tadqiqot usullari qo‘llanilgan.Natijada katta hajmda arxeologik ashyoviy dalillar, paleobotanik, paleozoologik, geologik materiallar, ma’lumotlar qo‘lga kiritilgan. Tadqiqotda tabiiy fanlar yutuqlaridan keng foydalanilgan ,ya’ni madaniy qatlamdan changlanish (pыlseviy), radiokarbon analizlari olingan (Uchaщi 131,Oyoqag‘itma, Ochilg‘or makonlari). Shuningdek, yodgorliklar tosh industriyasi xarakteri texnik- tipologik tahlillar asosida aniqlangan. Ushbu tadqiqot usul va uslublari orqali olingan natijalar asosida mezolit davri jamoalarining moddiy madaniyati o‘ziga xos xususiyatlari yoritilgan Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan kuzatish mumkinki, yakin yillargacha Zarafshon vohasi bo‘yicha tosh asrining o‘rta bo‘g‘ini bo‘lgan mezolit davriga oid yodgorliklar noma’lum bo‘lgan. Shu bois, Sazog‘on neolit jamoalari madaniyatining genezisi ham bahsli bo‘lib kelmoqda edi. Bu ma’lumotlar ayni kunlarda tadqiq etilgan Chorbaqti, Sazog‘on 1, Zamichatosh, Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki madaniy qatlami kabi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli yodgorliklar hisoblanadi. Chorbakti mezolit makonlari . Taniqli arxeolog A.V. Vinogradov Qizilqum hududi, Quyi Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari tadqiqotini boshlagandayoq, ular tosh qurollari tipologik jihatdan Yaqin Sharq, Kaspiy bo‘yi mezolit davri jamoalari tosh qurollariga o‘xshamasligi, aksincha ularda Markaziy Osiyo Sharqiy hududlari tog‘ va tog‘ yon bag‘ri so‘nggi paleolit, mezolit davri yodgorliklari tosh industriyasi an’analari borligini alohida ta’kidlagan va bu ma’lumotlarni U.I. Islomov ham e’tirof etgan 16 . Bu ilmiy qarashni keyingi tadqiqotlar natijalari amalda tasdiqladi. Xususan, o‘tgan 15 Холматов Н.У. Сазоғон маданияти ва Ўзбекистон неолит даври тадқиқоти муаммолари // Ўзбекистон тарихи долзарб муаммолари. Республика илмий анжумани материаллари, 1-қисм. - Самарқанд, 2016; Холматов Н.У. Неолит Узбекистана: проблемы и перспективы // «Наука и мир». Волгаград, 2018 ; Холматов Н.У. Неолит Узбекистана // “Global science and innovations 2018 Central Azia II» Международной научно- практической конференции. - Остана, 2018. - С. 548-551; Kholmatov N.U. The neolithik of middle Zerafshan river // International Scientific Journal Theoretical & Applied Science , №11(67). - Philadelphia , USA , 2018. – P . 35-39. Холматов Н.У. Сазоғон маданияти ва унинг Ўзбекистон неолит даврида тутган ўрни //Монография, СамДУ нашриёти, Самарқанд, 2020, Б.412. 16 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья // ТХЭ. Т. Х III . М., 1981. С. 58; Исламов У.И. Мезолит Средней Азии // Автореф. на соиск. д.и. н. Новосибирск, 1977. С. 9,10,35. asrning 80-yillari ikkinchi yarmida Rossiya FA etnografiya Institutining Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi (A.V. Vinogradov), ToshDU geografiya fakulteti (E.D. Mamedov), SamDU arxeologik ekspeditsiyasi (M.D. Djuraqulov, N.Xolmatov) ilmiy xodimlari hamkorlikda Zarafshon daryosining shu vaqtgacha fanda noma’lum bo‘lgan Chorbaqti vohasini topishga va undan oltmishdan ortiq mezolit, neolit makonlarini kashf etishga erishganlar 17 . Chorbakti mezolit makonlari (Chorbakti 11, 23, 27, 41) tadqiqoti, mazkur jamoalar moddiy madaniyatining mahalliy kaltaminor jamoalari madaniyatlaridan keskin farqi borligini ko‘rsatdi. Tosh qurollari tipologik tahlili mazkur makonlar tosh industriyasi otщepli-paraqali industriya ekanligi, Samarqand makoni, xususan Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi so‘nggi paleolit, mezolit davri yodgorliklari tosh industriyasiga xos o‘zaksimon qirg‘ichlar, ponasimon qurollar, tik ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ichlar, “tirnoqsimon” ko‘rinishli qirg‘ichlar, yon old tomoniga ishlov berilgan nukleuslar, yon qirralariga turlicha ishlov berilgan otщep qurollari mavjudligini hamda tosh qurollari xom ashyosi (qora rangli chaqmoqtoshli–slanes) ham Samarqand makoni qurollari xom ashyosiga o‘xshashligini ko‘rsatdi. Shu asosda mazkur yodgorliklar moddiy madaniyati Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi jamolari madaniyati guruhiga kiritildi va mezolit davri bilan sanalandi 18 . O‘rta Zarafshon vohasi mezolit jamoalari moddiy madaniyatini yoritishda Sazog‘on I makoni tadqiqoti natijasida qo‘lga kiritilgan arxxeologik manbalar ahamiyati muhim hisoblanadi. Makon tosh industriyasi otщepli paraqali industriya bo‘lib, tosh qurollari tipologik tahlili uni Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi mezolit-neolit jamolari moddiy madaniyatiga o‘xshashligini ko‘rsatdi. Shu xususiyatlar asosida Sazog‘on I makoni mezolit davri so‘nggi bosqichlari va ilk neolit davri bilan sanalandi. Ularning tosh industriyasida Samarqand so‘nggi paleolit yodgorligi tosh qurollariga xos bo‘lgan qurollarga ishlov berish texnologik uslublari an’analari kuzatilishidan esa madaniyatning kelib chiqishi tarixiy ildizi oydinlashtirildi 19 . O‘rta Zarafshon vohasi mezolit jamoalari moddiy madaniyatini yoritishda Zamicha-tosh makoni tadqiqotida qo‘lga kiritilgan manbalarning tipologik tahlili natijalari ham o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. 20 . 17 Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. Археолого-геоморфологические работы в юго-западных Кызылкумах в 1984 // Археологические открытия ,1984. М., 1986. 18 Холматов Н.У. Мезолит низовьев Зарафшана // ИМКУ, № 31 . Ташкент, 2000 . С. 25-34. 19 Холюшкина В.А., Холюшкин Ю.П. К вопросу о характере развития мезолитической индустрии Сазагона // Сибирь в древности. Новосибирск, 1979 ; Джуракулов М. Д , Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Тошкент, 1991. 121 с. 20 Худойбердиев Р.А. Гречкина Т.Ю. Замича-тош – новый памятник каменного века // Палеоэкология и проблемы первобытной археологии Центральной Азии. Самар к анд, 1992. O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ tizmasi shimoliy yon bag‘rida tadqiq etilgan Ochilg‘or makoni ko‘p madaniy qatlamli yodgorlik bo‘lib, uning pastki madaniy qatlami mezolit davriga tegishli hisoblanadi. Madaniy qatlam tosh qurollari – paraqa va mikroparaqa qurollari, yon qirrasi to‘mtoqlanib o‘tmaslangan holatda ishlov berilgan paraqalar, ustki kesim qismi bo‘yicha qiyshiq va to‘g‘ri holatda ishlov berilgan paraqa qurollari, paraqa qirg‘ichlar (ustki kesim qismida yoysimon ish maydoni bor). Qovurg‘asimon paraqalar, arxaik ko‘rinishga ega bo‘lgan enli paraqalar, teshgich qurollar, ponasimon qurollar, randasimon qurollar, mikrochopper, yirik hajmli ushatgich qurollari, disksimon qirg‘ichlar, tik ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ichlar, yon tomoniga ishlov berilgan otщep qurollari, yirik o‘lchamli ushatgich qurollar, disksimon, konussimon, prizmasimon tosh o‘zaklaridan iborat. Pastki madaniy qatlam tosh qurollari industriyasida bir tomondan O‘rta Osiyo tog‘ mintaqasi, ikkinchi tomondan pasttekislik mintaqasi mezolit-neolit jamoalari moddiy madaniyatiga xos elementlar mujassamlashgan. Bu tosh qurollari o‘z industriyasi bo‘yicha nisbatan qadimiyroq bo‘lib, ular O‘rta Osiyo tog‘ mintaqasi mezolit va hatto so‘nggi paleolit jamoalariga tegishli yodgorliklar tosh qurollariga o‘xshash. Bu faktni O‘rta Osiyo so‘nggi paleolit, mezolit yodgorliklarida uchratilgan tik ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ich qurollar (vыsokie skrebki) hamda ponasimon qurollar borasida qo‘lga kiritilgan ma’lumotlar bilan asoslash mumkin. Xususan, O‘rta Osiyo miqyosidagi Jabal g‘or makoni 5a,7,8- madaniy qatlamlarida, Dam-Dam-Chashma 1 makoni 3,5 madaniy qatlamlari, Dam-Dam-Chashma 2 makoni 4(yuqori) madaniy qatlamida, Quyi Zarafshon vohasi Chorbaqti mezolit makonlari moddiy madaniyatida, Samarqand yuqori paleolit makoni tosh qurollari orasida, Obishir madaniyati, Machay, Qo‘shilish, Tojikiston hududi Oshxona, Shugnov makoni 1-madaniy gorizonti, Tutqovul makoni 3-madaniy gorizontida, Chil-Chor- Chashma makoni tosh qurollari orasida shunday qirg‘ich qurollari mavjud. Demak, yuqorida keltirilgan faktlardan kelib chiqib, quyidagi fiklarni keltirishimiz mumkin: 1. Otщepdan yasalgan tik ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ich qurollari O‘rta Osiyoning neolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga qaraganda mezolit, yuqori paleolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli qurol ekan; 2. Bu turdagi qurollar O‘rta Osiyoning pasttekislik mintaqasi tosh asri jamoalari moddiy madaniyatiga nisbatan, tog‘ va tog‘ yon bag‘ri so‘nggi paleolit, mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga xos qurol ekanligi ma’lum bo‘ldi. Ponasimon qurollar masalasiga kelganimizda Samarqand makoni, Shugnov yodgorligi tadqiqoti jarayonida bu turdagi qurollar topilgan, shuningdek, Obishir 1-V, Machay, Beshkent 1-4, Oshxona, Tutqovul (2-gorizonti) kabi yodgorliklar tadqiqotida ham mazkur turdagi qurollar qayd etilgan. Yuqorida zikr etilgan ikki xil tosh quroli haqidagi ma’lumotlar hamda shu kompleks boshqa tosh qurollari tipologik tahliliga tayangan holda Ochilg‘or makoni pastki madaniy qatlami tosh asri mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli degan xulosaga kelingan. Yuqorida zikr etilgan Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklarining materiallari voha neolit davri jamoalari madaniyatlarining genezisiga ilmiy asos beradi. II BOB. Zarafshon vohasi mezolit davri o’rganilishi va ular tadqiqoti natijalari. 1. Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari. 2. Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari tadqiqotlari natijalari. Kishilik tarixi taraqqqiyotining uzoq davom etuvchi davri tosh asri jamoalari moddiy madaniyatiga to`g`ri keladi. Tosh asri ham o`z navbatida paleolit(qadimgi tosh davri), mezolit (o`rta tosh davri), neolit( yangi tosh davri) kabi taraqqiyot bosqichlariga bo`linadi. Xususan, mezolit davri (mil.avv. 14-7 ming yilliklar) pleystotsen davrining oxirlari va golotsen davrining boshlariga to`g`ri kelib, o`simlik va hayvonat dunyosi, hamda tabiiy iqlimiy sharoiti hozirgi zamonga yaqinligi bilan izohlanadi. Muzlikning chekinishi va o`q-yoyning ixtiro qilinishi bilan mezolit davri boshlanishi xarakterlanadi. O’rta Osiyo miqyosida mezolit davri jamoalari moddiy madaniyati bir zaylda o’rganilmagan. Sharqiy Kaspiy bo’yi hududi mezolit yodgorliklari A.P.Okladnikov, M.E.Markov, S.Xamrakuliev, Ustyurt mezoliti E.Bijanov, A.V.Vinogradov, Qizilqum mezolit yodgorliklari A.V.Vinogradov, Zarafshon vohasi M.Jo’raqulov, T.Grechkina, N.Xolmatov, Farg’ona vodiysida U.Islomov, V.I.Timofeev, Tojikiston hududida V.A.P.Okladnikov, V.A. Ranov, V.A.Jukov, shuningdek Toshkent vohasida, Surxondaryoda U. Islomov kabi arxeolog-olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar muhimdir. O’rta Osiyo mezolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqoti ishlari o’tgan asr 30- yillari oxirida S.P.Tolstov, A.P.Okladnikov, B.I.Boriskovskiy kabi olimlar izlanishlari bilan boshlangan 21 . Keyinchalik, YA.G’.G’ulomov, G.E.Markov, V.A.Ranov, A.V.Vinogradov, V.A.Masson, G.F.Korobkova, U.Islomov, M.Qosimov, E.Bijanov, M.Jo’raqulov kabi olimlar tomonidan muvaffaqiyatli ravishda davom ettirilgan 22 . Hozirgi kunda O’rta Osiyo sarhadlarida mezolit davri jamoalariga tegishli Obishir 1-5, Machay, Qo’shilish, Jabal, Damdamchashma 1,2, Tutqovul, Saysayyod, Oshxona, Chorbaqti, Ochilg’or kabi madaniy qatlamli yodgorliklar yaxshi tadqiq etilgan 23 . O’rta Osiyo mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatini o’rganishda Tojikiston mezolit davri yodgorliklarining o’ziga xos o’rni bor. Haqiqatdan ham, Tojikiston mezolit davri manzilgohlari yaxshi o’rganilgan. Bu borada arxeolog olimlardan, A.P.Okladnikov, V.A.Ranov, A.G.Amosova, A.YUsupov, V.A.Jukov tadqiqotlari muhim. Ayniqsa, A.P.Okladnikov va V.A.Ranov o’zlarining qariyib 20 yillik birgalikdagi ilmiy faoliyatlari tufayli 1965 – 1984 yillarda 10 dan ortiq mezolit davri manzilgohlarini topishib, ilmiy asosda o’rganishdi 24 . Keyingi davrda 21 Окладников А.В. Древнейшие археологические памятники Красноводского полуострова. ТЮТАКЭ, т.11.Ашхабад,1953.Окладников А.П. Пещера Джебел - памятник древней культуры прикаспийских племен Туркмении. - ТЮТАКЭ. Т.7. 1956.Окладников А.П. Исследования памятников каменного века Таджикистана. МИА, № 66, 1958 Окладников А.П. Каменный век Таджикистана. Итоги и проблемы. Материалы 11 совещания археологов и этнографов Средней Азии. М.: 1959.Окладников А.П. Палеолит и мезолит Средней Азии. В кн.: Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. М.,Л. 1966. 22 Марков Г.Е. Грот Дам-Дам-Чашма-2 в Восточном Прикаспии. СА, 1966,№ 2, Марков Г.Е. Памятники первобытности в Восточном Прикаспии-Грот Дам-Дам-Чашме 1. Вестник МГУ, сер.8,История,1981.Массон В.М. К вопросу о мезолите Передней Азии. У истоков древней культур. МИА, 1966,№ 3. Исламов У.И. Обиширская культура. Ташкент, Фан, 1980. Исламов У. И. Пещера Мачай. Ташкент, Фан, 1975. Исламов У, И, Тимофеев В,И. Культура каменного века Центральной Ферганы. Ташкент,Фан, 1986.Мамедов Э.Д. Изменение климата среднеазиатскых пустын в голоцене. Колебания увлажненности Арало-Каспийского региона в голоцене. М.: 1980. 23 Марков Г.Е. Грот Дам-Дам-Чашма-2 в Восточном Прикаспии. СА, 1966,№ 2, Марков Г.Е. Памятники первобытности в Восточном Прикаспии-Грот Дам-Дам-Чашме 1. Вестник МГУ, сер.8,История,1981. Исламов У.И. Обиширская культура. Ташкент, Фан, 1980.Исламов У. И. Пещера Мачай. Ташкент, Фан, 1975. 24 Окладников А.П. Исследования памятников каменного века Таджикистана. МИА, № 66, 1958. Окладников А.П. Каменный век Таджикистана. Итоги и проблемы. Материалы 11 совещания археологов и этнографов Средней Азии. М.: 1959.Окладников А.П. Палеолит и мезолит Средней Азии. В кн.: Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. М.,Л. 1966. Ранов В.А. Изучение памятников каменного века на Восточном Памире в 1958 г. Труды АН Таджикистана, т.17, 1961.Ранов В.А. Шугноу-многослойная палеолитическая стоянка в верховьях р. Яхсу.- АРТ,вып.10, 1973.Ранов В.А., Коробкова Г.Ф. Туткаул многослойное поселение esa, bu sohada A.Amosova, A.YUsupov, V.Jukov, T.Filimonovalarning xizmatlari kattadir. Birgina Vaxsh, Kofirnigon va Panj vohalarida 20 dan ortiq mezolit manzilgohlari keyingi 10 yilliklarda topib o’rganildi. Sh ulardan 5 tasi Tutqovul, Say-Sayyod, Oq tanga, SHugnov va Darai-SHo’rda qazish ishlari olib borildi. Madaniy qatlamlari buzilgan manzilgohlar ichida eng kattasi va muhim dalillar bergani CHilchor-CHashma manzilgohi, Beshkent vohasi manzilgohlari va Makoni-Mor manzilgohlaridir. Bu makon 1978 yil A.X.YUsupov tomonidan Nurek suv ombori atrofini arxeologik qidiruv va kuzatuv jarayonida kashf etilgan. 1977-78 yillarda makonda qazish ishlari olib borilgan. Tutqovul manzilgohi. Bu makon 1956 yilda A.P.Okladnikov tomonidan kashf etilgan 25 . Say-Sayyod makoni. Bu manzilgoh A.H.Yusupov tomonidan atroflicha o’rganganilgan. 3-gorizont yuqori paleolitningso’nggi bosqichlari bilan yoshlangan 26 (YUsupov, 1975, 140- 145 betlar). Shugnov manzilgohi. Bu manzilgohning «O» gorizonti mezolit davriga ta`lluqli ekanligi tadqiqotchilar tomonidan ilmiy asoslangan. Shunga asoslanib, bu gorizont tosh qurollari Oshxona mezolit manzilgohi tosh qurollari bilan aynan o’xshash jihatlari borligini aytishimiz mumkin 27 . Oq tanga manzilgohi 1951 yildan 1953 yilgacha V.A.Ranov tomonidan o’rganilgan 28 . (Litvinskiy, Ranov, 1961, 30-49 betlar; Litvinskiy, Ranov, 1964, 3-24 betlar). SHarqiy Pomir hududida mezolit davriga oid yana bir madaniyatning borligi aniqlandi. Bu madaniyat « Istiq » g’or makoni arxeologik materiallari asosida ajratilgan. Jumladan, Istiq g’or makonidan topilgan arxeologik materiallar, bir qarashdan o’z tipologiyasi bo’yicha Oshxona madaniyatidan keskin ajralib turadi. Jumladan, Istiq гиссарской культуры в Южном Таджикистане.- СА,№ 2,1971. 25 Окладников А.П. Каменный век Таджикистана. Итоги и проблемы. Материалы 11 совещания археологов и этнографов Средней Азии. М.: 1959. Ранов В.А., Коробкова Г.Ф. Туткаул многослойное поселение гиссарской культуры в Южном Таджикистане.- СА,№ 2,1971. 26 27 Ранов В.А. Шугноу-многослойная палеолитическая стоянка в верховьях р. Яхсу.- АРТ,вып.10, 1973.Ранов В.А., Коробкова Г.Ф. Туткаул многослойное поселение гиссарской культуры в Южном Таджикистане.- СА, № 2,1971. 28 g’or makonidan dastlabki tekshirish uchun transhey qazib ko’rilgan (1975 yilda qazilgan) va bu transheydan qimmatli arxeologik materiallar olingan. Istiq g’or makonida bundan keyin 1976-78 yillar mobaynida uch arxeologik dala mavsumida tadqiqotlar olib borilgan. Farg’ona vodiysi mezolit davri moddiy madaniyati o’tgan asr 50-yillar 2-yarmidan e`tiboran o’rganila boshlangan. Bu 1958 yili Markaziy Farg’ona hududida B.S.Gamburg va N.G.Gorbunova tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar bilan 1963-1964 yillari Zadneprovskiy keyinchalik 1965 yili esa O’.Islomov mezolit va neolit davriga oid qiziqarli arxeologik manbalarni tadqiqotlar asosida topishgan, biroq, bu materiallar tipologik jihatdan unchalik yaxshi nomoyon bo’lmasdan, hali mahalliy madaniyat ajratishga asos bo’la olmasdi. So’nggi yillar mobaynida Obishir I vaV makonlarining o’rganilishi kutilgan natijalarni berdi. Eng muhimi bu makonlardan buzilmagan madaniy qatlam hamda, yaxshi stratigrafik ma`lumotlar olindi. Jumladan, 1965 yilgi Farg’ona paleolit otryadi So’x daryosi vohasida tadqiqotlar natijali bo’lib, Katrantov tog’ tizmasi janubiy yon bag’rlari ibtidoiy davr moddiy madaniyatini o’rganishda ko’p manbalar berdi. Xususan, 28 ta g’or va tog’ o’ngurlari arxeologik xaritaga olindi. Jumladan, 1966 yili Selung’ur g’or makoni Haydarkon yaqinida ma`lum bo’lgan bo’lsa, shu yilning o’zida Obishir I vaV g’or makonlari ham taddqiqot etilishi muhim bo’ldi. Jumladan, 1966 yil Obishir I makonida kichkina qidiruv shurfi qazib ko’rilganda buzilmgan madaniy qatlam va undan qayroqtosh qurollar Bilan bir paytda, mikrolit qurollar ham topilishi juda ahamiyatli bo’ldi. Shu yilning o’zida Obishir V makoniga 2 ta qidiruv shurfi tashlanib qiziqarli arxeologik manbalar qo’lga kiritilgan. 1966-1967- yillar 1969-1971 yillar va 1973 yillar bu makonlarda sistemali ravishda tadqiqotlar o’tkazildi. Bu tadqiqotlar asosida to’plangan arxeologik manbalar asosida aniqrog’i tipologik analiz yodgorliklarni o’rta mezolit davri moddiy madaniyatiga ta`luqli ekanligini ko’rsatdi. Ana shu materiallar asosida O’. Islomov Obishir madaniyatini yaratgan va ilmiy asoslangan. So’xdan topilgan Obishir I vaV makonlari Bilan bir qatorda ochiq holatdagi CHashma manzilgohi ham topilgan. Bu yodgorlik g’or makonlardan janubiy- g’arbiy tomonda CHashma bulog’i yon territoriyasida joylashgan CHashma makonida 4 ta shurf tashlangan bo’lib, aqqol namoyon bo’luvchi madaniy qatlam aniqlanmadi, lekin tosh qurollar juda ko’p topildi. Bu tosh qurollar o’z ko’rinishi tipologiyasi bilan Obishir I ,V g’or makonlari qurollariga aynan o’xshash, shuning uchun ham O’. Islomov bu yodgorlikni Obishir I vaV madaniyati guruhiga ta`luqli ekanligini o’z tadqiqotlarida keltirgan 29 . Turkmaniston territoriyasi mezolit yodgorliklari tadqiqoti natijalariga to’xtalamiz. Bu region mezolit davri yodgorliklari asosan Katta Balxan tog’ tizmasining Kopetdog etaklarida joylashgan bo’lib, hozirgi kunga qadar 30 ta madaniy qatlami buzilgan manzilgoh, shuningdek Jabal, Qaylu, Dam-Dam-CHashma 2 kabi madaniy qatlami yaxshi saqlangan va butun O’rta Osiyo mezolit davri uchun asos qilib olish mumkin bo’lgan manzilgohlar tadqiq etilgan. Ular g’or makoni, hamda ochiq holatdagi manzilgohlardir. Dam-Dam- CHashma 2 g’or makoni 1947 yili A.P.Okladnikov tomonidan kashf etilib, tadqiq etilgan. 30 Keyinchalik 1963-1964 yillar mobaynida manzilgoh arxeolog-olim G.E.Markov tomonidan atroflicha o’rganilgan 31 . Jabal g’or makoni 1949-1950 yillar mobaynida A.P.Okladnikov tomonidan o’rganilgan 32 . Dam-Dam-CHashma 1- A.P.Okladnikov tomonidan kashf etilgan. Lekin, bu yodgorlikning asosiy tadqiqotchisi G.E.Markov hisoblanadi 33 . O’rta Osiyo mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatini o’rganishda Ustyurt hududi ham istiqbolli o’lka hisoblanadi. Mazkur hududda mezolit davri jamaoalariga tegishli yodgorliklar A.V.Vinogradov, E.Bijanov kabi olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Mezolit davri 29 Исламов У. И. Мезолит Средней Азии. Автореф. дисс.на соиск. уч. степени д-ра.ист.наук-Новосибирск. 1977.Исламов У.И. Обиширская культура – Ташкент: «Фан». 1980. 30 Окладников А.В. Древнейшие археологические памятники Красноводского полуострова. ТЮТАКЭ, т.11.Ашхабад,1953. 31 Марков Г.Е. Грот Дам-Дам-Чашма-2 в Восточном Прикаспии. СА, 1966,№ 2. 32 Окладников А.П. Пещера Джебел - памятник древней культуры прикаспийских племен Туркмении. - ТЮТАКЭ. Т.7. 1956; 33 Марков Г.Е. Памятники первобытности в Восточном Прикаспии-Грот Дам-Дам-Чашме 1. Вестник МГУ, сер.8,История,1981. yodgorliklari mayda ko’l havzalari, yon qirg’oqlari, daryo irmog’lari, yon qirg’oqlari bo’ylab joylashgan. Hozirgi kunda 30 dan ortiq mezolit davriga oid yodgorliklar aniqlangan va tadqiq etilgan. Bular Aydabol- 2,4,6,7, 9,14,15,16,20,21,22,23,25; Oqtayloq – 1, 4,5; Oqto’ba- 1, 2; CHuruk- 2, 10,11; Qo’shxotin, Dahli, Sayutes, Kugusem 4, Sulama va boshqalar hisoblanadi. Mezolit makonlari tosh industriyali paraqali industriya hisoblanib, mikrolitli element ko’proq. Tosh qurollari ichida simmetrik va asimmetrik shaklda bo’lgan yirik trapetsiyalar ko’pchilikni tashkil etadi. Bu turdagi qurollar yon qismlariga ishlov berilgan E.Bijanovning tadqiqoticha tosh qurollarini tipologik tahlil etish asosida jamoalar moddiy madaniyati o’ziga xos xususiyatlari aniqlangan. Shu tarzda Ustyurt mezolit yodgorliklari bir necha xronologik guruhlarga ajratilgan: 1- guruhga 10 dan ortiq yodgorlik kirib, bular Aydabol- 2,4,7,10, 20, 23; Ahtaylaq- 1; Qo’shxotin-2; CHuruk – 2; Oqto’ba-2 kabilar hisoblanadi. Bu yodgorliklar tosh industriyasiga assimetrik shakldagi trapettsiyalar xos. Ikki taraflama ishlov berilgan o’q yoy uchlari ham uchraydi. Bu qurolar SHarqiy Kaspiybo’yi, Janubiy Ural mezolit yodgorliklari qurollariga juda o’xshash. 2- guruhga Aydabol- 6,9,11,21, 22; Jarimquduq – 1; CHuruk- 2,3, 7, 10,11 kabi yodgorliklar kiradi. Bu yodgorliklar tosh industriyasiga geometrik shakldagi qurollar xos bo’lib, mil.avv. 7-6 ming yilliklar bilan belgilanadi. Asimmetrik va yirik simmetrik shakldagi trapetsiya qurollari Jabal g’ori 5A madaniy qatlami Uralning janubiy qismi yodgorliklari 34 , Obishir 5 yodgorligi, Oshxona yodgorliklarida uchraydi. Bu faktlarni o’zi mazkur turdagi qurollar O’rta Osiyo miqyosida mil.avv 6 ming yillikkacha paydo bo’lganligini ko’rsatadi. 3- guruh yodgorliklari Aydabal 2,4,7,10,20; Oqtoyloq 4,5; Qo’shxotin 2, CHuruk 2,2; Sumbetimer 1, Dahli , Say- Utes, Oqto’ba 2 kabilar hisoblanib, ulardan yirik o’lchamli tik bo’yli cho’ziqsimon simmetrik trapetsiyalar ko’plab topilgan. Bu guruh yodgorliklari E.Bijanov fikricha mezolit davri so’nggi bosqichlari va ilk neolit jamoalariga tegishli hisoblanadi. E.Bijanov o’z tadqiqotlarida Ustyurt mezolit davri jamoalari madaniyati shakllanishida Kaspiybo’yi va Janubiy Ural mezolit jamoalari 34 Матюшин Г.Н. Мезолит Южного Урала. М.: 1976.Матюшин Г.Н. О южных связях мезолита Урала. В сб. Археология и этнография Башкирии. Т.2. Уфа, 1964. madaniyatining ta`sirini alohida ko’rsatadi. Masalan, YAngel tipidagi trapetsiyalarning Ustyurt mezolit yodgorliklarida topilishini Kaspiybo’yi hududidan jamoalarning siljib kelishi bilan bog’laydi (1981). A.V.Vinogradov va E.Bijanovlar Ustyurt mezolit jamoalari yodgorliklarining bir xil tipda qator joylanishidan kelib chiqib, ular ovchi jamoalari makonlari bo’lgan degan xulosani berishadi. Ular mavsumiy uzoq muddatli va oraliq qisqa muddatli jamoalar yashagan makonlar bo’lishgan. 35 Ustyurt mezolit jamoalari madaniyati, kelib chiqishi ildizi masalasiga kelganimizda mahalliy CHuruk 12 so’nggi paleolit makoni madaniyati negizida avtoxton tarzda shakllanganligini ko’ramiz. So’zsiz bu jamoalar madaniyati mazmunida SHarqiy Kaspiybo’yi va Janubiy Ural mezolit jamoalari madaniyatining madaniy ta`siri bo’lgan. Ustyurt mezolit jamoalari o’zlashtirma xo’jalik mashg’ulotlari bilan shug’ullanuvchi ovchi jamaolari bo’lishgan. Ustyurt mezolit jamoalari madaniyati O’rta Osiyo mezolit davri jamoalari tarixini bilib olishimizda muhim o’rin tutadi. Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy-madaniyati yaqin yillarga qadar deyarli noma`lum bo’lib kelgan edi. Faqatgina A.V.Vinogradovning Quyi Zarafshon vohasi shimoliy irmog’i Ayokagitma, echkiliksoydan tasodifiy tarzda mezolit jamoalariga oid tosh qurollari to’g’risida ma`lumotlari mavjud edi 36 . O’tgan asrning 80-yillari ikkinchi yarmida Rossiya FA etnografiya Institutining Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi (A.V. Vinogradov), ToshDU geografiya fakulteti (E.D.Mamedov), SamDU arxeologik ekspeditsiyasi (M.J.Djuraqulov) ilmiy xodimlari hamkorlikda Zarafshon daryosining shu vaqtgacha fanda noma`lum bo’lgan Chorbaqti vohasini topishga va undan oltmishdan ortiq mezolit, neolit makonlarini kashf etishga erishganlar . Chorbakti mezolit makonlari (Chorbakti 11, 23, 27, 41) tadqiqoti, 35 Бижанов. Е. Б. Мезолитические и неолитические памятники юго- западного Устюрта. Археология Приаралья. Вып. 1.-Ташкент. 1982.Бижанов Е.Б. Каменный век Устюрта. Автореферат дисс. на соиск. уч. степени д.и.н. Ташкент. 1996. Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы среднеазиатского междуречья. ТХАЭ, вып. 13. М.: 1981. 36 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы среднеазиатского междуречья. ТХАЭ, вып. 13. М.: 1981. ìazkur jamoalar moddiy madaniyatining mahalliy kaltaminor jamoalari madaniyatlaridan keskin farqi borligini ko’rsatdi. Tosh qurollari tipologik tahlili mazkur makonlar tosh industriyasi otshepli-paraqali industriya ekanligi, o’z xususiyatlari bilan O’rta Osiyo tog’, tog’ yon bag’ri mintaqasi so’ngi paleolit, mezolit jamoalari madaniyatiga yaqin bo’lganligidek xulosa chiqarish imkonini berdi 37 . Zamicha-tosh makoni. Makon 1989 yili UzFA arxeologiya institutining paleolit guruhi xodimlari tomonidan kashf etilgan bo’lib, Qoratepa tog’ massivi shimoliy yon bag’ridan voha tomon chiqib keluvchi soylardan biri bo’lgan Sevasoy yon qayirida joylashgan. (Samarqand viloyati, Urgut tumani) 38 . Qorak amar g’or mak oni. Sazog’onsoyning qo’shni soylaridan biri Katta Quruqsoy hisoblanadi. Bu soy Sazog’onsoydan taxminan 1,5 kilometrlar chamasi g’arb tomonda joylashgan. Samarqand Davlat Universiteti arxeologik ekspeditsiyasi 2000 yil kuzida Sazog’onsoy va unga qo’shni bo’lgan soylar yon daralarida arxeologik qidiruv ishlarini amalga oshirayotgan paytda Katta Quruqsoy yon darasida Qorakamar g’or makonini kashf etishga erishgan 39 . Sazog’on I makoni. O’rta Zarafshon vohasi mezolit jamoalari moddiy madaniyatini yoritishda Sazog’on I makoni tadqiqoti natijasida qo’lga kiritilgan arxxeologik manbalar ahamiyati muhim hisoblanadi. Makon O’rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog’ massivi shimoliy yon bag’ridan voha tomon o’z suvini oqizib chiquvchi yirik soylardan biri bo’lgan Sazog’onsoy yon qayirida joylashgan (Samarqand viloyati, Nurobod tumani Sazog’on qishlog’i yuqori qismida). Makon kashf etilishi Samarqand Davlat Universiteti arxeologik ekspeditsiyasi tadqiqotlari bilan bog’liq bo’lib, makonda 37 Холматов Н.У. Мезолит низовьев Зарафшана. ИМКУ, 30. 2000. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент, Фан, 2007. 38 Худойбердиев Р.А. Гречкина Т.Ю. Замича-тош – Новый памятник каменного века. Палеоэкология и проблемы первобытной археологии Центральной Азии. ТДК, Самарканд, 1992. 39 Джуракулов М.Ж., Холматов Н.У. Самарқанд Университети тадқиқотларидан. Ўзбекистон археологик тадқиқотлари, 2000,- Самарқанд, 2001. 1967-68 yillari D.N.Lev, 1969-1977 yillar maboyinida M.J.Djuraqulov rahbarligida arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirilgan 40 . Ochil g’or makoni Sazag’onsoy yon darasida joylashgan. Samarqand davlat universiteti arxeologik guruhi xodimlari tomonidan 2003 yilda amalga oshirilgan arxeologik qidiruv shurfi paytida yodgorlikdan ilk bor ibtidoiy madaniyat izlari topilgan. 2004 yili qisman, 2005 yildan e`tiboran hozirgi kunga qadar mazkur makonda arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirilib kelinmoqda. Tadqiqotlar jarayonida g’orning ichki va uning old qismi maydon sathlari reperdan e`tiboran kvadratlarga bo’linib, makonning umumiy plani, uning vertikal va gorizontal ko’rinishi o’lchamlari ma`lumotlari olindi. Ochil g’or makonining ilk tadqiqotlarining natijalari chop etilgan 41 . Makon tosh qurollarining tipologik tahlili 2 ta kompleksga ajratish imkonini berdi va ikkinchi kompleks N.U.Xolmatov tadqiqotiga ko’ra mezolit davriga oid bo’lib chiqmoqda. III BOB. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari. 1. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari. 2. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalarining kunlik turmush tarzi, ijtimoiy xayoti, xo’jalik mashxulotlari,ma’naviy kechinmalari, madaniy aloqalari. 3. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari madaniyatining genezi. 3. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari madaniyatining genezi. Mazkur paragrafda dastlab Zarafshon vohasining tosh davri jamoalari tomonidan o‘zlashtirilganligi va ular moddiy madaniyatining tarixiy ildizlari borasida ba’zi mulohazalarga to‘xtalgan holda, asosiy tadqiqotimiz eng so‘nggi 40 Джуракулов М.Д. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана-Ташкент: Изд-во « Фан». 1991. 41 Холматов Н.Ў. Очил ғор макони тадқиқотлари. Ўзбекистонда археологик тадқиқотлар 2004-2005 йиллар, 5-сон, «Фан», Тошкент, 2006.Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент, Фан, 2007. Холматов Н.Ў. Ўзбекистон неолит даври жамоалари моддий маданияти. Тошкент, Фан, 2008. materiallarga tayanib Sazog‘on madaniyati genezisi masalasining yechimiga qaratiladi. Zarafshon vohasipaleolit davri jamoalari moddiy madaniyati yaxshi tadqiq etilgan bo‘lsada, lekin ilk paleolit davri borasidagi ma’lumotlar bahsli hisoblanadi. B.K. Sayfullaev tomonidan shimoliy-sharqiy Qizilqumning Ko‘kayoz kompleksi, ya’ni Ko‘kayoz 1- ilk paleolitning so‘nggi bosqichi, Ko‘kayoz 2 - ashell traditsiyalariga ega bo‘lgan muste davri, Ko‘kayoz 3- so‘nggi paleolit davri bilan sanalangan edi 42 . Keyinchalik Ko‘kayoz (1-8) ixtisoslashgan ustaxonalar degan xulosaga kelindi va ular eneolit davri bilan qayta sanalandi. A.V. Vinogradov Qizilqum, Quyi Zarafshon vohasi miqyosida paleolit davriga oid yodgorliklarni tadqiq etgan 43 . Biroq, bu materiallar orasida ilk paleolit davri jamoalari moddiy madaniyati borasida ma’lumotlar uchramaydi. B.Q. Sayfullaev ham o‘zining keyingi tadqiqotlarida Zarafshon vohasi ilk paleolit davri jamoalari moddiy madaniyati to‘g‘risida ma’lumotlarni keltirmaydi, Uchtut yodgorligi ilk paleolitga oid tosh buyumlari qayta sanalandi 44 . Shu bois, Zarafshon vohasi ilk paleolit davri jamoalari moddiy madaniyati masalasi hozircha ochiq qolmoqda. Turkum o‘rta paleolit, ya’ni muste davriga oid yodgorliklarning tadqiq etilishi esa Zarafshon vohasi odamzod tomonidan o‘rta paleolit davridan o‘zlashtirilganligi haqida fikr bildirish imkonini beradi. Qizilqum hududida Qizilnura 1,15,16, Lavlakon yodgorliklari, Quyi Zarafshon vohasida BoshOyoqog‘itma 1,2,4,6-15,31-38, Echkiliksoydagi Qorabog‘quduq, Xo‘jagumbaz yodgorliklari o‘rta paleolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli hisoblanadi. Qizilnura 15,16 yodgorliklari tosh industriyasida turkum holda arra tishli usulda ishlov berilgan tosh qurollarning mavjudligiga asoslanib, A.V. Vinogradov bu yodgorliklarni Markaziy Osiyo miqyosidagi muste davri 42 Хўжаназаров М., Сайфуллаев Б. Кўрсатилган адабиёт. 2001. Б.16; Сайфуллаев Б. Кўрсатилган адабиёт. 2002. Б.18-21. 43 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья // ТХЭ. Т . Х III . М., 1981. С. 46-57. 44 Сайфуллаев Б.К. Некоторые проблемы раннего палеолита Узбекистана // Археология Узбекистана, №1(8) 2014. С. 7-11; Сайфуллаев Б.К., Ражабов А.Ю., Аллаёров Ў.А. Ўрта Зарафшон палеолити тарихи ва унга доир айрим янги топилмалар хусусида // ИМКУ, № 38. Самарканд, 2012. Б. 63-70. mahalliy tishli madaniy variantiga kiritgan 45 Zarafshonning o‘rta oqimi, ya’ni Samarqand botig‘ida bu davrga oid Qo‘tirbuloq 46 , Zirabuloq 47 , Omonqo‘ton 48 , Takaliksoy 49 , Go‘rdara 50 kabi yodgorliklar hamda Samarqand shahri va uning atrofidan muste davriga oid ayrim tosh qurollari to‘plamlari 51 fanga ma’lum. Keyingi tosh asri taraqqiyot bosqichi hisoblanuvchi so‘nggi paleolit davri jamoalari moddiy madaniyati borasida garchi Quyi Zarafshon vohasida ayrim tasodifiy xarakterdagi tosh to‘plamlari asosida kam ma’lumotlar bo‘lsada, lekin Zarafshonning o‘rta oqimi, ya’ni Samarqand botig‘ida mazkur davri jamoalari moddiy madaniyatiga oid yodgorliklar ko‘pchilikni tashkil etadi. Bu haqda Qizilqum hududi, Quyi Zarafshon vohasi miqyosida A.V. Vinogradov tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari, ya’ni Sharqiy Oyoqog‘itma tosh buyumlari va Qizilnura 15 yodgorligi materiallarini keltirish mumkin. 52 O‘rta Zarafshon vohasi miqyosidaesa Samarqand makoni, 53 Siyobcha, 54 Xo‘jamazgil 55 yodgorliklari yaxshi tadqiq etilgan. Ayni kunlarda ham so‘nggi paleolit davri yodgorliklarini o‘rganish ishlari davom ettirilmoqda. Jumladan, Oyoqog‘itma botig‘i, Jom, Qarnob, Rovotxo‘ja. Bulung‘ur topilmalari, ya’ni plastinalar olishga mo‘ljallangan levallua nukleuslar, byuske tipidagi keskichlar, kompozit, tishsimon, pichoqsimon qurollar, uchirindilar saqlanish darajasi va ishlanish texnikasiga ko‘ra so‘nggi paleolit davri bilan sanalandi hamda Zirabuloq yodgorligi tosh qurollari qayta 45 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. ТХЭ. Т . Х III . М., 1981. С.54. 46 Ташкенбаев Н.Х, Сулайманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. Тошкент, 1980. 176 с; Szymezak. K., Gretchina T., Madeyska., Khudzhanazarov. M., Tashkenboev., N. Suleimonov., Fakguezes CH., Fohtugue M., Kuturbulak Revisited A Middle Paleolithic Sitein Zeravshan River Volley Uzbekistan // Jnstitute of Azcheology Warsaw University. Warsaw, 2000. P.133. 47 Ташкенбаев Н.Х., Сулайманов Р.Х. Кўрсатилган адабиёт. 1980. С. 176. 48 Лев Д.Н. Древний палеолит в Аман-Кутане // Т руды УзГУ, вып.39. Самарканд, 1949. С.51. 49 Лев Д.Н. Новые памятники палеолита в Узбекистане // Труды по изучению четвертичного периода. Вып.13. М., 1957. С.107. 50 Ташкенбаев Н.Х., Сулайманов Р.Х. Кўрсатилган адабиёт. 1980. С.66. 51 Лев Д.Н. Поселение древнекаменного века в Самарканде: Исследования 1958-1960 гг // Труды СамГУ, вып.135, Самарканд, 1964. С.41; Ташкенбоев Н.Х. Кўрсатилган адабиёт. 1974. С.3-7; Ташкенбоев Н.Х., Сулеймонов Р.Ҳ. Кўрсатилган адабиёт. 1980. С.4. 52 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. ТХЭ. Т . Х III . М., 1981. С.54. 53 Джуракулов М.Д. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Тошкент, 1987. 171с. 54 Ташкенбаев Н.Х, Сулайманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. Тошкент, 1980. С. 80-86. 55 Ташкенбаев Н.Х, Сулайманов Р.Х. Кўрсатилган адабиёт. 1980 . С.7 6-79. ilmiy tahlil etilib,tishsimon elementlarga nisbatan (30,5 %), so‘nggi paleolit elementlari ustvor ekanligi (33,5%) qayd etildi 56 . Shu o‘rinda Vatanimiz sarhadlarida ham so‘nggi paleolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqotida muhim kashfiyot va yutuqlar qo‘lga kiritilayotganligini alohida e’tirof etish mumkin. Xususan, O‘zbekiston-Rossiya-Belgiya, O‘zbekiston-Rossiya xalqaro ekspeditsiyasi tomonidan Toshkent, Ohongaron vohalarida oldingi yillarda tadqiq etilgan Ko‘lbuloq, Obirahmat yodgorliklari qayta o‘rganildi, Qizilolmasoy 2, G‘ishtsoy, Toshsoy, Jarsoy, Qorabog‘soy, Paltov, Dodekatim 1,2 kabi yangi yodgorliklar kashf etildi. Mazkur tadqiqotlarda tosh qurollarining mikrolitlashuvi jarayoni, iqlimiy sharoit o‘zgarishi, ya’ni havoning quruqlashuvidan odamlarning yangi landshaftlarni o‘zlashtirishi va moslashuvi (tog‘ yon bag‘ri va doimiy suv manbaiga ega bo‘lgan ochiq pasttekislik joylari), yodgorliklar stratigrafiyasi va sanasining oydinlashishi, Dodekatim yodgorligi kabi an’analarga ega bo‘lgan bazalarning mezolit davri mahalliy xarakterdagi madaniyatlar shakllanishiga asos bo‘lganligi kabi masalalar o‘z aksini topdi 57 . Shu asosda Zarafshon vohasi miqyosida Samarqand makoni ham o‘z moddiy madaniyati bilan mahalliy xarakterdagi mezolit, neolit davri madaniyatlari shakllanishiga asos berganligi haqida fikr bildirish o‘rinlidir. Aniqrog‘i, Samarqand makoni sohiblari vaqt o‘tishi bilan atrof qo‘shni hududlarga tarqalishib yashay boshlashgan. Buni, Quyi Zarafshon vohasi (Chorbaqti mezolit yodgorliklari), O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ tizmasi shimoliy yon bag‘ri (Zamichatosh, Sazog‘on1, Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki madaniy qatlami) mezolit yodgorliklari tosh industriyasida so‘nggi paleolit davriga xos tosh qurollarining (tipologik tiplari, ularning shakli va ishlov berilishi texnikasi) davom etib kelayotgani bildiradi. So‘nggi paleolit davri yodgorliklari tosh buyumlari texnika tipologiyasi va sanalanishiga yangicha yondoshuvlar bo‘ldi 58 . 56 Сайфуллаев Б. Кўрсатилган адабиёт. 2012. С. 63-70. 57 Ани сюткин Н.К., Исламов У.И., Крахмал К.А. Сайфуллаев Б., Хушваков Н.А. Новые исследования палеолита в Аҳангаране (Узбекистан). Санкт-петербург, 1995 . С.12-27; Деревянко А.П., Исламов У.И. и др. Верхний палеолит Узбекистана: стоянка Додекатым // ИМКУ. Вып. 38. 2012. С.12-36. 58 Хушвақов Н.О. Кўлбулоқ ёдгорлигининг юқори қатламларидаги (1-3) тош буюмларнинг техника типологияси ва саналаниши ҳақида // ИМКУ. Вып.38. Самарқанд, 2012. С.57-62. Yaqin yillargacha Zarafshon vohasi tosh asri jamoalari moddiy madaniyati tizimida mezolit davri madaniy bo‘g‘ini noaniq bo‘lib kelar edi. Mezolit davri yodgorliklari sust o‘rganilgan soha bo‘lganligi bois Samarqand so‘nggi paleolit moddiy madaniyatini voha Sazog‘on neolit davri jamoalari madaniyati bilan bog‘lash muammoli va uning merosiyligini aniqlash bahsli bo‘lib, oqibatda mintaqa tosh davri genezisi masalasi ochiq qolib kelardi. To‘g‘ri, voha miqyosida o‘tgan asr 70-80-yillarida amalga oshirilgan arxeologik tadqiqotlarda mezolit davri jamoalari moddiy madaniyati borasida ma’lumotlar qo‘lga kiritilgan. Bu borada A.V. Vinogradov tomonidan Qizilqum hududi, Quyi Zarafshon vohasida amalga oshirgan tadqiqotlarining natijalari ahamiyatli hisoblanadi (Lavlakan 24,41,54,87,107,348,418 punktlari, Oyoqog‘itma 5,86,367, Daryosoyning Uchashi 84,85, Echkiliksoyning bir nechta punktlari, Ko‘kpatassoy 1, Chorbaqti vohasida (Chorbaqti 1, Qoraqir 1) 59 ; 1984-1986 yillari Quyi Zarafshonning Chorbaqti vohasida Rossiya FA XAE (A.V. Vinogradov), SamDU (M.D. Djurakulov), TashDU (E.D. Mamedov) hamkorligida kompleks ravishdagi arxeologik, geomorfologik tadqiqotlar jarayonida 60 dan ziyod mezolit, neolit yodgorliklari tadqiqotiga erishildi 60 . Mazkur yodgorliklar moddiy madaniyati atroflicha ilmiy talqin etilib, O‘zbekiston arxeologiyasi faniga kiritildi 61 . O‘rta Zarafshon vohasida ham keyingi yillarda Sazog‘on 1 mezolit makoni tosh qurollari tipologik tahliliga nisbatan yangicha yondoshuvlar, yangi kashf etilgan Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki madaniy gorizonti (mezolit) manbalari mezolit jamoalari moddiy madaniyati to‘g‘risida muhim ma’lumotlar hisoblanib, ular voha genezisi masalasiga muayyan oydinlik kiritdi 62 . Zarafshon vohasi neolit davri jamoalari moddiy madaniyati yaxshi tadqiq etilgan. Xususan, Quyi Zarafshon vohasi (Shimoliy o‘zan-Echkiliksoy, Oyoqog‘itma, Daryosoy; Janubiy o‘zan-Mahondaryo, Ho‘jayli, Katta va Kichik 59 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья // ТХЭ. Т . Х III . М . , 1981. С. 57-63. 60 Виноградов А.В. Мамедов Э.Д. Комплексные археолого-геоморфологические работы в юго-западных Кызылкумах // А рхеологические открития 1978 . М., 1978. С.456-457. 61 Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент, 2007. С.23-47. 62 Холматов Н.У. Очилғор макони тадқиқотининг дастлабки натижалари хусусида // Ўзбекистон археологияси, № 1. 2010. С.37-49. Tuzkon; O‘rta o‘zan-Chorbaqti vohasi) neolit davri jamoalari moddiy madaniyati O‘.Islomov, A.V. Vinogradovlar tomonidan o‘rganilgan. Mazkur hudud yodgorliklari moddiy madaniyati kaltaminormadaniyatining Qo‘yi Zarafshon, ya’ni mahalliy xarakterdagi madaniy varianti ekanligi qayd etilgan 63 . O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ tizmasi shimoliy yon bag‘rida esa Sazog‘on neolit madaniyati tadqiq etilgan 64 . Ayni kunlarda Quyi Zarafshon vohasida Oyoqog‘itma neolit yodgorligi 65 hamda O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ tizmasi shimoliy yon bag‘ri sazog‘on madaniyati yodgorliklari, xususan Ochilg‘or makonida 66 tadqiqotlar olib borilmoqda. Yuqorida Zarafshon vohasi miqyosida shu kungacha kishilik tarixi tosh asri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganish borasida qo‘lga kiritilgan ma’lumotlarni keltirdik. Tadqiqotlar natijalari voha tosh asrining o‘rta paleolit davridan odamzod tomonidan o‘zlashtirila boshlanganligini va keyingi tarixiy taraqqiyot bosqichlari, xususan so‘nggi paleolit, mezolit va neolit davrlarida ham uzluksiz yashashib, o‘ziga xos madaniyat sohiblari bo‘lishganligini ko‘rsatdi. Bu juda muhim va voha antropogenezi jarayoni hamda jamoalar madaniyati kelib chiqishi tarixiy ildizlari masalasini oydinlashtirishga imkon beradi. Endi, bevosita Zarafshon vohasi tosh davri jamoalari moddiy madaniyati kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqidagi ma’lumotlar bayonini keltiramiz. Garchi, voha o‘rta paleolit, ya’ni muste davri jamoalari moddiy madaniyati kelib chiqishi tarixiy ildizlari borasida tadqiqotlarda ma’lumot keltirilmagan bo‘lsada, Qo‘tirbuloq, Omonqo‘ton, Takaliksoy yodgorliklari tosh qurollarining Teshiktosh, Ko‘lbuloq, Obiraxmat hamda Tojikiston hududi muste davri yodgorliklari tosh qurollariga o‘xshashligi borasida fikrlar bildirilgan 67 . 63 Гулямов Я.Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура и возникновение орошаемого земледелия в низовьях Зарафшана. Ташкент, 1966. 116с; Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья // ТХЭ. Т . Х III . М., 1981 . 165с. 64 Джурақулов М.Ж. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент, 1991 . С.210. 65 Брунет Ф., Хужаназаров М., Хошимов Х. Новые данные к хронологии кельтеминарской культуры в Узбекистане // ИМКУ. Вып. 38. 2012. С.118-125. 66 Холматов Н.У. Очилғор макони маданий горизонтларининг конструктив тузилмалари, таркибий элементларига доир баъзи мулоҳазалар // Ўзбекистон археологияси, №2(3). 2012. C . 3-10. 67 Ташкенбаев Н.Х, Сулайманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. Тошкент, 1980. С. 69-75; Сайфуллаев Б.К. Палеолит долины реки Зарафшан и Северо-Восточных Кызылкумов // Автореф. дисс. на соискание уч.степ. к.и.н. Самарканд, 2002. С.17-19; Холматов Н.У. Тошкент ва Зарафшон ҳавзаси Voha so‘nggi paleolit davri, xususan Samarqand makoni moddiy madaniyati kelib chiqishi tarixiy ildizlari masalasi Qo‘tirbuloq yodgorligi materiallari to‘laqonli ravishda nashr etilgunga qadar 68 adabiyotlarda P.P. Yefimenko, P.I. Boriskovskiy, V.A. Ranov, D.N. Lev, G.F. Korobkova, M.D. Djo‘raqulov, R.X. Sulaymanov kabi tadqiqotchilar tomonidan turlicha ilmiy talqin etilgan 69 . N.X. Toshkenbaev, R.H. Sulaymanovlar voha so‘nggi paleolit davri jamoalari moddiy madaniyati kelib chiqishi genosologik ildizlarini Qo‘tirbuloq yodgorligi (ayniqsa, qirg‘ichlar, o‘zaksimon tosh buyumlari asosida) bilan bog‘lashadi 70 . B.Q. Sayfullaevning fikriicha, O‘zbekistonning hozirgi hududi miqyosida muste davrida bir-biriga qo‘shni holda to‘rtta madaniy variant sohiblari yashashgan va ular moddiy madaniyati mahalliy so‘nggi paleolit davri jamoalari madaniyati yetishib chiqishiga asos bo‘lishgan 71 . Shuningdek, Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqotida madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari borasida ma’lumot beruvchi manbalar qo‘lga kiritilgan. Xususan, A.V. Vinogradov Qizilqum hududi, Quyi Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari tadqiqotini boshlagandayoq, ular tosh qurollari tipologik jihatdan Yaqin Sharq, Kaspiybo‘yi mezolit davri jamoalari tosh qurollariga o‘xshamasligi, aksincha ularda Markaziy Osiyo Sharqiy hududlari tog‘ va tog‘ yon bag‘ri so‘nggi paleolit, mezolit davri yodgorliklari tosh industriyasi an’analari borligini alohida e’tirof etgan 72 . Bu ilmiy qarashning asosli ekanligini ko‘p o‘tmasdan (1984-1986 yillari) Quyi Zarafshonning Chorbaqti vohasida Rossiya FA XAE (A.V. Vinogradov), SamDU (M.D. Djurakulov), TashDU (E.D. Mamedov) hamkorligida amalga oshirilgan kompleks ravishdagi arxeologik, geomorfologik tadqiqotlar jarayonida 60 dan ziyod mezolit, neolit тош даври жамоалари маданияти хусусида // Ўзбекистон пойтахти Тошкент 2200 ёшда. Тошкент шаҳрининг 2200 йиллик юбилейига бағишланган халқаро илмий конференция материаллари. Тошкент, 2009. Б.17-22. 68 Ташкенбаев Н.Х, Сулайманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. Тошкент, 1980. С.147. 69 Ташкенбаев Н.Х, Сулайманов Р.Х. Кўрсатилган адабиёт. 1980. С.92. 70 Ташкенбаев Н.Х, Сулайманов Р.Х. Кўрсатилган адабиёт. 1980. С. 92-96. 71 Сайфуллаев Б. Кўрсатилган адабиёт. 2002. Б.19. 72 Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт.1980. С.89; Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. ТХЭ . Т . Х III . М., 1981 . С.58. yodgorliklarining kashf etilishi va ular tadqiqoti natijalari isbotlab berdi 73 . Xususan, Quyi Zarafshon Chorbaqti vohasida (Gazli yaqinida) tadqiq etilgan ilk mezolit davriga oid yodgorliklar tosh qurollarining tipologik tahlili ular tosh industriyasida Samarqand makoni, xususan Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi so‘nggi paleolit, mezolit davri yodgorliklari tosh industriyasiga xos qurollarning (o‘zaksimon qirg‘ichlar, ponasimon qurollar, tik ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ichlar, “tirnoqsimon” ko‘rinishli qirg‘ichlar, yonlama tomoniga ishlov berilgan nukleuslar, yon qirralariga turlicha ishlov berilgan otщep qurollari) mavjudligini hamda tosh qurollari xom ashyosi (qora rangli chaqmoqtoshli–slanes) ham Samarqand makoni qurollari xom ashyosiga o‘xshashligini ko‘rsatdi 74 . Bu ma’lumotlar A.V. Vinogradovning yuqorida keltirilgan qarashlariga ilmiy asos beradi va so‘zsiz, Quyi Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari madaniyati Samarqand makoni madaniyati bag‘ridan kelib chiqqanligini isbotlaydi. Bu holat, Zarafshon daryosi bo‘ylab quyi oqim tomon jamoalarning oziq-ovqat topish maqsadida siljib borishganligi bilan ham izohlanadi. O‘rta Zarafshon vohasi miqyosida mezolit davri jamoalari moddiy madaniyati Zamichatosh, Sazog‘on 1, Qorakamar va Ochilg‘or makoni pastki (mezolit) madaniy qatlami materiallari asosida tadqiq etilgan. Mazkur mezolit yodgorliklari sohiblarining moddiy madaniyati shakllanishi tarixiy ildizlari Samarqand makoni bilan bog‘liqligi hozirgi kun tadqiqotlarida aniqlangan. Xususan, Ochilg‘or makoni pastki (mezolit) madaniy gorizont tosh qurollari orasida Samarqand makoniga xos tosh qurollari uchraydi hamda tosh qurollari yasalishi va ularga ishlov berilishi texnologiyasida so‘nggi paleolitga xos an’ana, evalyusiya kuzatiladi: arxaik ko‘rinishidagi paraqa qurollari, uchirmadan yasalgan ponasimon qurollar, disksimon qirg‘ichlar, yonlama ishlov berilgan tosh o‘zaklari, tik ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ichlar, “tirnoqsimon” ko‘rinishli qirg‘ichlar, teshgich qurollari shular jumlasidandir. Zikr etilgan tosh qurollarining Markaziy 73 Виноградов А.В. , Мамедов Э.Д. Археолого-геоморфологические работқ в Юго-Западнқх Кызылкумах в 1984. М., 1986. С. 456. 74 Джурақулов М. Д . Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент, 1991 . С. 112-113; Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент, 2007. С. 27-43. Osiyo so‘nggi paleolit, mezolit yodgorliklarida ham uchratilganligi masalasida quyidagi ma’lumotlarni keltirishimiz mumkin: mazkur turdagi qurollar Quyi Zarafshon vohasi Chorbaqti mezolit makonlari 75 , Samarqand yuqori paleolit makoni 76 , hamda Tojikistondagi yuqori paleolit, mezolitdavri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli bo‘lgan Oshxona, Shugnov1 - madaniy gorizonti, Tutqovul makoni 3-madaniy gorizontida mavjud 77 . Ushbu ma’lumotlardan kelib chiqqan holda Ochilg‘or makoni pastki madaniy qatlami (mezolit) kelib chiqishi genosologik ildizi Samarqand makoni madaniyati bilan bevosita bog‘liqligi to‘g‘risida fikr bildiramiz. N.X. Toshkenboev, R.H. Sulaymonovlar o‘z tadqiqotlarida Tojikiston hududida V.A. Ranov tomonidan tadqiq etilgan Tutqovul yodgorligi mezolit davri tosh industriyasi ko‘p jihatlari bilan Samarqand makoni moddiy madaniyatiga o‘xshashligi haqida ma’lumotlar keltirishgan 78 . V.A. Ranov hisor madaniyatiga oid yodgorliklar tosh industriyasida kuzatilgan so‘nggi paleolit, mezolit davri tosh qurollariga xos xususiyatlarni (nukleussimon tosh buyumlar, qirg‘ichlar, yonlama tomonidan ishlov berilgan nukleuslar, ponasimon qurollar) inobatga olib, hisor madaniyati genosologik ildizlarida Samarqand makoni sohiblari madaniyatining ishtirokini e’tirof etadi 79 va bu ilmiy qarashni N.X. Toshkenboev, R.H. Sulaymonovlar ham qo‘llab quvvatlashadi 80 . Bu ma’lumotlar juda muhim va ular istiqbolda Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi so‘nggi paleolit, mezolit, neolit davri miqyosida o‘ziga xos umumiy madaniy xoslikni ifodalovchi “madaniy voha” (qo‘shni hududlarga nisbatan) ni ajratish imkonini beradi. Zarafshon vohasi mezolit, neolit jamoalari madaniyati kelib chiqishi tarixiy ildizlari borasida quyidagi ma’lumotlarni keltirish mumkin. Bu ma’lumotlarga o‘tishdan oldin Qizilqum ichki hududi neolit jamoalari moddiy madaniyati 75 Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент, 2007. С.27-44, рис.9,10. 76 Джуракулов М.Д. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Тошкент, 1987 . С. 30-31,76, 85, 122. 77 Ранов В.А. Изучение памятников каменного века на Восточном Памире в 1958 г // Труды АН Таджикистана, Т .17. 1961; Ранов В.А. Шугноу-многослойная палеолитическая стоянка в верховьях р. Яхсу // АРТ, вып.10. 1973. С.23-29, рис.6; Ранов В.А., Коробкова Г.Ф. Туткаул многослойное поселение гиссарской культуры в Южном Таджикистане // СА, № 2 . 1971. С.143-144, рис.5. 78 Ташкенбаев Н.Х, Сулайманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. Тошкент, 1980 . С.92. 79 Ранов В.А. Работы отряда по изучению каменного века в 1971 г // АРТ, вып. XI . Душанбе, 1975. С.145. 80 Ташкенбаев Н.Х, Сулайманов Р.Х. Кўрсатилган адабиёт. 1980. С.93. tadqiqotida aniqlangan bir xususiyatni keltirishni lozim topdik. Bu xususiyat Qizilqum ichki hududi Lavlakan, Qoraqata yodgorliklari tadqiqotida aniqlangan. Ya’ni ular tosh industriyasining paraqali qismida mikroparaqa elementi salmog‘i yuqoriligi bilan Oqchadaryo havzasi kaltaminor jamoalari moddiy madaniyatidan keskin farq qiladi va shu jihati bilan ular Quyi Zarafshon yodgorliklari tosh industriyasiga madaniy jihatdan yaqinlashadi 81 . Ayniqsa, ichki tomoniga ishlov berilgan mikroparaqa qurollari O‘rta Zarafshon vohasi sazog‘on yodgorliklari mikroparaqa qurollariga o‘xshashligi e’tiborlidir 82 . Ichki tomoniga ishlov berilgan mikroparaqalar ilmiy adabiyotlarda Markaziy Osiyo miqyosida tog‘ va tog‘ yon bag‘ri mintaqasi mezolit-neolit jamoalari moddiy madaniyatiga xos qurollar sifatida talqin etiladi. Xususan, o‘z vaqtida G.F. Korobkova tomonidan ham bu haqda fikr bildirilgan edi 83 . Shu bois Markaziy Osiyo pasttekislik mintaqalari, xususan, Zarafshon etaklari, Qizilqum hududi neolit jamoalariga oid yodgorliklar tosh industriyasida mazkur tipdagi qurollarning uchrashi masalasini O‘rta Zarafshon tog‘ yon bag‘ri mezolit-neolit davri jamoalarining Zarafshon vohasi bo‘ylab pastga tomon oziq-ovqat topish ilinjida siljib borishining madaniy ta’siri mahsuli deb hisoblaymiz. Ma’lumki, dastlabki tadqiqotlarda kaltaminor, xususan Quyi Zarafshon vohalarining neolit jamolari moddiy madaniyati kelib chiqish ildizi Sharqiy Kaspiybo‘yi mezolit davri jamoalari madaniyati bilan bog‘langan edi 84 . Keyinchalik, V.M. Masson, G.F. Korobkovalar kaltaminor jamoalari madaniyati shakllanishini mahalliy, hali tadqiqotlarda aniqlanmagan madaniyatlar negizida bo‘lganligi haqida fikr bildirishadi va bu fikrni A.V. Vinogradov ham qo‘llab- quvvatlaydi 85 . A.V. Vinogradov Qizilqum mezolit, neolit davri jamoalari 81 Виноградов А.В. Мамедов Э.Д. Первобытный Лявлякан. Этапы древнейшего заселения и освоения Внутренних Кызылкумов // МЭХ, вып.10. М., 1975; Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья // ТХЭ, Т . Х III . М., 1981. С.129; Ўша муаллиф . О локальных вариантах неолитической культуры Кызылкумов // КСИА, вып. 122. 1970. С.31-35. 82 Холматов Н.У. Ўзбекистон неолит даври жамоалари моддий маданияти. Тошкент, 2008. 134с. 83 Коробкова Г.Ф. Орудия труда в хозяйстве неолитических племен Средней Азии // МИА, № 158. 1969 . 140с. 84 Гулямов Я.Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура и возникновение орошаемого земледелия в низовьях Зарафшана. Ташкент, 1966. 116 с. 85 Коробкова Г.Ф. Орудия труда в хозяйстве неолитических племен Средней Азии // МИА, №158. 1969. 195с; Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. ТХЭ . Т . Х III . М., 1981 . С.160-162. madaniyatiga oid ba’zi jihatlar Samarkand makoni modiy madaniyatida mujassamlashganligi, Samarqand makoni Qizilqumga hududiy jihatdan yaqinligini e’tirof etgan holda Qizilqum mezolit-neolit jamoalari madaniyati kelib chiqishi ildizini mahalliy madaniyatlarga bog‘lashga ishorat qiladi. Vaqt o‘tishi bilan Qizilqum ichki hududlari, Quyi Zarafshon vohasida mezolit, hatto paleolit davri jamolari madaniyatiga tegishli yodgorliklar kashf etilishi va tadqiqotiga erishildi 86 . Bu yodgorliklar tadqiqotida qo‘lga kiritilgan yangi manbalar mazkur hududlar neolit jamoalari moddiy madaniyati shakllanishi ildizlari borasida V.M. Masson, G.F. Korobkova, A.V. Vinogradovlar tomonidan bildirilgan fikrlar to‘g‘riligini ko‘rsatdi 87 . Shu bois, biz Qizilqum hududi, Quyi Zarafshon vohasi mezolit, neolit jamoalari madaniyati Samarqand makoni jamoalari madaniyati negizida, avtoxton tarzda shakllangan degan fikrni bildiramiz. Bunga yuqorida keltirganimizdek, Qizilqum ichki hududlari Lavlakon, Qoraqata makonlari tosh industriyasi o‘ziga xosligi (mikrolitli element, ikki taraflama ishlov berilgan o‘q-yoy uchlari) bilan tevarak-atrof kaltaminor jamoalari madaniyatidan farq qilishi va shu jihati bilan Quyi Zarafshon, hatto O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi shimoliy yon bag‘ri neolit jamoalari madaniyatiga yaqinligi, Quyi Zarafshon Chorbaqti vohasida (Gazli yaqinida) tadqiq etilgan ilk mezolit davriga oid yodgorliklar tosh industriyasida Samarqand makoni xususan, Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi yodgorliklari tosh industriyasiga xos qurollarining (o‘zaksimon qirg‘ichlar, ponasimon qurollar, tik ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ichlar, yonlama tomoniga ishlov berilgan nukleuslar, yon qirralariga turlicha ishlov berilgan otщep qurollari) mavjudligi hamda tosh qurollari xom ashyosi (qora rangli chaqmoqtoshli–slanes) o‘xshashligi 88 ilmiy asos beradi. Samarqand makoni moddiy madaniyati avtoxton tarzda, mahalliy muste davri jamoalari moddiy madaniyati negizida shakllangan 86 Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт. 1981. С.46-63; Хужаназаров М, Сайфуллаев Б, Кўрсатилган адабиёт. 2001. Б. 9-16.; Холматов Н.У. Мезолит низовьев Зарафшана // ИМКУ, №30. 2000. Б.38-49.; Ўша муаллиф . Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент, 2007 . С.189. 87 Холматов Н.У. , Крахмал К.А. К проблеме классификации культурных отложений пещерной стоянии Очилгор // ИМКУ, № 36. Ташкент, 2008 . Б. 109,110. 88 Виноградов А.В. Мамедов Э.Д. Первобытный Лявлякан. Этапы древнейшего заселения и освоения Внутренних Кызылкумов // МЭХ, вып.10. М., 1975. Б. 456-457; Джурақулов М.Ж. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент, 1991 . Б.112-113; Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент, 2007. С. 23-47. bo‘lib, o‘z navbatida vohaning mezolit davri (Chorbaqti, Sazog‘on 1, Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki (mezolit) madaniy qatlami jamoalari moddiy madaniyati shakllanishiga asos bo‘lgan. Shu asosda Samarkand makoni tayanch yodgorlik bo‘lib, uning moddiy madaniyati negizida Quyi Zarafshon vohasi mezolit davri (Chorbakti yodgorliklari) hamda neolit davri (Shimoliy o‘zan-Echkiliksoy, Oyoqog‘itma, Daryosoy; O‘rta o‘zan-Chorbaqti vohasi; Janubiy o‘zan - Mahandaryo, Ho‘jayli, Katta va Kichik Tuzkon) jamoalari moddiy madaniyati kelib chiqqanligi haqida xulosa bildirish mumkin. O‘rta Zarafshon vohasi Sazog‘on madaniyati (Sazog‘on 2, Jangal 1, Tepaqul 3,4, Lolab, Ochilg‘or makoni ustki (neolit) madaniy qatlami) kelib chiqishi tarixiy ildizlari dastlabki tadqiqotlarda Samarqand so‘nggi paleolit makoni moddiy madaniyati bilan bog‘langan 89 . Biroq, oraliq mezolit madaniy bo‘g‘inining yetishmasligi bunday bog‘lanishning to‘laqonli emasligini ko‘rsatar edi. Keyingi yillar tadqiqotida Chorbaqti mezolit yodgorliklari, Sazog‘on 1 yodgorligi tosh industriyasi tahliliga yangicha yondoshuv, Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki (mezolit) madaniy qatlami ma’lumotlari voha miqyosida mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatini yoritish imkonini berdi va yetishmayotgan madaniy bo‘g‘inni to‘ldirdi. Shu bois, Samarqand makoni, Chorbaqti mezolit yodgorliklari, Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki (mezolit) madaniy qatlami bilan sazog‘on madaniyati kelib chiqishi tarixiy ildizlari bog‘liq 90 . Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar, Zarafshon vohasida kishilik tarixi tosh asri o‘rta paleolit davridan odamzod yashaganligi va keyingi tarixiy bosqichlar barchasida (so‘nggi paleolit, mezolit, neolit) uzluksiz, avtoxton tarzda, vorisiylik asosida madaniyat yaratilganligi haqida xulosaga kelish imkonini beradi. Ammo, mazkur davr taraqqiyoti so‘nggi bosqichlari jamoalari moddiy madaniyati borasida ma’lumotlar nisbatan kamligi, ularni keyingi taraqqiyot bosqichlari bilan bog‘lovchi madaniy bo‘g‘inlarning yo‘qligi dalillariga ham duch 89 Джурақулов М.Ж. , Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент, 1991 . С.112-113. 90 Джурақулов М.Ж. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент, 1991. С.112-113; Джуракулов М.Д. Самарқанд воҳасининг ибтидоий маданият тарихи саҳифаси // Ўзбекистон археологияси, №1(2). 2011. Б.16-21. keldik. Materiallarning kamligini, mazkur hududlardan aholining boshqa hududlarga siljib ketganligi yoxud shunga o‘xshash umumiy jarayonlar oqibati deb xulosa chiqarmaslik lozim. Kelgusida, mazkur hududlarda quruq, issiq iqlim fazasi vujudga kelganiga qaramasdan, shu sharoitlarga moslashishib, yangi turmush tarzi, yangi ishlab chiqarish xo‘jaliklariga yo‘l topganliklari borasida ma’lumotlar qo‘lga kiritiladi va bunga o‘lkaning tosh davri tadqiqoti borasida istiqbolli ekanligi imkon beradi. Mazkur bob bo‘yicha quyidagi xulosani keltirish mumkin: O‘zbekiston hududi mezo lit jamoalarining shakllanishi tarixiy ildizlari avtoxton tarzda ekanligi so‘nggi arxeologik tadqiqotlarda qo‘lga kiritilgan ma’lumotlarga tayanilib o‘z asosini topdi degan ilmiy to‘xtamni keltirish mumkin. Buni Samarqand so‘nggi paleolit yodgorligining sohibkorlari yaratgan madaniyat asta-sekinlik bilan keyingi tarixiy taraqqiyot bosqichlarida (mezolit, neolit) qo‘shni hudularga, xususan Qoratepa tog‘ tizmasi yon bag‘irlari (Zamichatosh, Sazog‘on 1, Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki madaniy qatlami kabi mezolit yodgorliklari), Zarafshon daryosi suv oqimi bo‘ylab quyi vohasiga (Chorbaqti mezolit yodgorliklari, Echkiliksoy, Ayoqog‘itma mezolit davri topilmalari) tarqalganligi va u zikr etilgan mezolit davri yodgorliklar sohiblarining madaniyatida keyingi tarixiy taraqqiyotda shakllangan neolit davri jamoalari Sazog‘on madaniyati, Quyi Zarafshonda Dorbazaqir 1,2, Oyoqog‘itma. Uchashi 131 hamda Qaraqata yodgorliklari sohiblari madaniyatida ham namoyon bo‘lganligidek madaniyat rivojlanish dinamikasi sifatida tadqiqotlarda kuzatilganligi bilan asoslash mumkin. X U L O S A Turkiston, Zarafshon va Oloy tog‘lari tugunidan boshlanuvchi Zarafshon daryosi o‘z vohasi jihatidan Markaziy Osiyoda 3-o‘rinda turadi (daryoning uzunligi 781 km, vohasining maydoni 41880 km.kv). Zarafshon vohasi o‘z navbatida 3 ta tarkibiy qismdan iborat: 1. Yuqori Zarafshon, 2. O‘rta Zarafshon va Quyi Zarafshon vohalari O‘rta Zarafshon vohasi Samarqand pastqamligiga to‘g‘ri keladi. O‘rta Zarafshon vohasi Turkiston va Zarafshon tog‘ tizmalari oralig‘ida submeridian yo‘nalishida cho‘zilgan ko‘rinishga ega. Voha janub tomondan Zarafshon tog‘ tizmasi g‘arbiy qismi bilan chegaralangan (Chaqilqalin, Qoratepa, Ziyadin-Zirabuloq) (1-rasm). Vatanimiz sarhadlari miqyosida Zarafshon vohasi kishilik tarixi tosh asri jamoalarining moddiy madaniyatini o‘rganish borasida istiqbolli o‘lkalardan biri hisoblanadi. Vohadan muste davri jamoalariga oid Omonqo‘ton, Takalisoy g‘or makonlari, Qo‘tirbuloq, Zirabuloq yodgorliklari, so‘nggi paleolit davriga oid Samarqand makoni, Xo‘jamazgil, Siabcha kabi yodgorliklari tadqiq etilgan 91 . Neolit davriga oid yodgorliklar dastlab, Quyi Zarafshon vohasida O‘zR FA O‘zbekiston arxeologik ekspeditsiyasi xodimlari (Ya.G‘ulomov, U.Islomov) 92 , keyingi yillarda Rossiya Fanlar Akademiyasi XAE xodimlari (A.V.Vinogradov, E.D.Mamedov), TashDU geografiya fakulteti xodimlari (E.D.Mamedov), SamDU arxeologiya kafedrasi xodimlari (M. Djurakulov, B. Amirkulov, N.Xolmatov) 93 xamda O‘zbekiston-Polsha (K.Shimchak, M.Xo‘janazarov) 94 , O‘zbekiston va Fransiya (F. Brunet) 95 xalqaro arxeologik ekspeditsiya xodimlari tomonidan tadqiq etilgan. O‘rta Zarafshon vohasi bo‘yicha neolit yodgorliklarining tadqiqoti dastlab o‘tgan asr 60-80-yillari SamDU arxeologik ekspeditsiyasi xodimlaridan D.N.Lev, M.Djurakulov, N.Xolmatovlar tomonidan amalga oshirilgan 96 , 1986 yildan hozirgi kungacha N.U.Xolmatov bu tadqiqotlarni bevosita davom ettirib kelmoqda va tadqiqotlar natijasi sifatida Sazog‘on neolit madaniyatini mustaqil madaniyat sifatida O‘rta Osiyo arxeologiyasi fanga kiritdi 97 (2-rasm). 91 Ташкенбаев Н.Х . , Сулайманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшана. - Тошкент, 1980 .- С. 8-61. Джуракулов М.Д. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии . - Тошкент, 1987 .- С.9-30. 92 ГулямовЯ.Г.,ИсламовУ.И.,Аскаров А.А. Первобытная культура и возникновение орошаемого земледелия в низовьях Зарафшана. Тошкент,1966. Виноградов А.В. Неолитические памятники Хорезма - МЭХ, вып.8. – М.: Наука, 1968 . 93 . Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. Первобытный Лявлакан. Этапы древнейшего заселения и освоения ВнутренныхКызылкумов. МХЭ, вып.10, М.,1975 ; Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречье. М., Наука,1981. С.173. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент , Фан , 2007. С.204. 94 Brunet F.Khudzhanazarov M.,Hoshimov H.B. Nouvellesdoonneessurlachronologie de la culture de Kel`teminar (VII-IV millenaires) en Ouzbekistan. The history of material culture of Uzbekistan, 38 edition. Samarkand,2012. p/118-125. 95 Szumchak K., Khudzhanazarov M.Exploring the neolitik of the Kyzyl-kums Ajakagytma «the site» end other collection. Warshava university, 2006. 96 Джуракулов М . Д ., Холматов Н . У . Мезолит и неолит Среднего Зарафшана . – Ташкент : Фан , 1991. С.189. 97 Холматов Н.У. Сазоғон маданияти ва Ўзбекистон неолит даври тадқиқоти муаммолари // Ўзбекистон тарихи долзарб муаммолари. Республика илмий анжумани материаллари, 1-қисм. - Самарқанд, 2016; Холматов Н.У. Неолит Узбекистана: проблемы и перспективы // «Наука и мир». Волгаград, 2018 ; Холматов Н.У. Неолит Узбекистана // “Global science and innovations 2018 Central Azia II» Международной научно- практической конференции. - Остана, 2018. - С. 548-551; Kholmatov N.U. The neolithik of middle Zerafshan river // International Scientific Journal Theoretical & Applied Science , №11(67). - Philadelphia , USA , 2018. – P . 35-39. Холматов Н.У. Сазоғон маданияти ва унинг Ўзбекистон неолит даврида тутган ўрни //Монография, СамДУ нашриёти, Самарқанд, 2020, Б.412. Zarafshon vohasida amalga oshirilgan paleogeografik, gidro-geologik, paleoklimatologik, arxeologik tadqiqotlar asosida ko‘plab tosh asri yodgorliklari kashf etilgan. Jumladan, mezolit davri yodgorliklari ham tadqiq etilgan. Yodgorliklar tadqiqotida zamonaviy tadqiqot usullari qo‘llanilgan.Natijada katta hajmda arxeologik ashyoviy dalillar, paleobotanik, paleozoologik, geologik materiallar, ma’lumotlar qo‘lga kiritilgan. Tadqiqotda tabiiy fanlar yutuqlaridan keng foydalanilgan ,ya’ni madaniy qatlamdan changlanish (pыlseviy), radiokarbon analizlari olingan (Uchaщi 131,Oyoqag‘itma, Ochilg‘or makonlari). Shuningdek, yodgorliklar tosh industriyasi xarakteri texnik-tipologik tahlillar asosida aniqlangan. Ushbu tadqiqot usul va uslublari orqali olingan natijalar asosida mezolit davri jamoalarining moddiy madaniyati o‘ziga xos xususiyatlari yoritilgan Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan kuzatish mumkinki, yakin yillargacha Zarafshon vohasi bo‘yicha tosh asrining o‘rta bo‘g‘ini bo‘lgan mezolit davriga oid yodgorliklar noma’lum bo‘lgan. Shu bois, Sazog‘on neolit jamoalari madaniyatining genezisi ham bahsli bo‘lib kelmoqda edi. Keyingi yillarda Chorbaqti, Sazog‘on 1, Zamichatosh, Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki madaniy qatlami kabi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli yodgorliklar tadqiq etil ishi voxada mezolit davri jamolari yashaganligi va o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan madaniyat yaratishganini ko‘rsatdi. Voha mezolit davri yodgorliklari tosh industriyasi uchirindili-payraqali , qayroqtosh elementli ekanligi ma’lum bo‘ldi.Mezolit jamoalari tosh qurollari – paraqa va mikroparaqa qurollari, yon qirrasi to‘mtoqlanib o‘tmaslangan holatda ishlov berilgan paraqalar, ustki kesim qismi bo‘yicha qiyshiq va to‘g‘ri holatda ishlov berilgan paraqa qurollari, paraqa qirg‘ichlar (ustki kesim qismida yoysimon ish maydoni bor). Qovurg‘asimon paraqalar, arxaik ko‘rinishga ega bo‘lgan enli paraqalar, teshgich qurollar, ponasimon qurollar, randasimon qurollar, mikrochopper, yirik hajmli ushatgich qurollari, disksimon qirg‘ichlar, tik ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ichlar, yon tomoniga ishlov berilgan otщep qurollari, yirik o‘lchamli ushatgich qurollar, disksimon, konussimon, prizmasimon tosh o‘zaklaridan iborat. Pastki madaniy qatlam tosh qurollari industriyasida bir tomondan O‘rta Osiyo tog‘ mintaqasi, ikkinchi tomondan pasttekislik mintaqasi mezolit-neolit jamoalari moddiy madaniyatiga xos elementlar mujassamlashgan. Bu tosh qurollari o‘z industriyasi bo‘yicha nisbatan qadimiyroq bo‘lib, ular O‘rta Osiyo tog‘ mintaqasi mezolit va hatto so‘nggi paleolit jamoalariga tegishli yodgorliklar tosh qurollariga o‘xshash. Bu faktni O‘rta Osiyo so‘nggi paleolit, mezolit yodgorliklarida uchratilgan tik ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ich qurollar (vыsokie skrebki) hamda ponasimon qurollar borasida qo‘lga kiritilgan ma’lumotlar bilan asoslash mumkin. Xususan, O‘rta Osiyo miqyosidagi Jabal g‘or makoni 5a,7,8- madaniy qatlamlarida, Dam- Dam-Chashma 1 makoni 3,5 madaniy qatlamlari, Dam-Dam-Chashma 2 makoni 4(yuqori) madaniy qatlamida, Quyi Zarafshon vohasi Chorbaqti mezolit makonlari moddiy madaniyatida, Samarqand yuqori paleolit makoni tosh qurollari orasida, Obishir madaniyati, Machay, Qo‘shilish, Tojikiston hududi Oshxona, Shugnov makoni 1-madaniy gorizonti, Tutqovul makoni 3-madaniy gorizontida, Chil-Chor- Chashma makoni tosh qurollari orasida shunday qirg‘ich qurollari mavjud. Demak, yuqorida keltirilgan faktlardan kelib chiqib, quyidagi fiklarni keltirishimiz mumkin: 1. Otщepdan yasalgan tik ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ich qurollari O‘rta Osiyoning neolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga qaraganda mezolit, yuqori paleolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli qurol ekan; 2. Bu turdagi qurollar O‘rta Osiyoning pasttekislik mintaqasi tosh asri jamoalari moddiy madaniyatiga nisbatan, tog‘ va tog‘ yon bag‘ri so‘nggi paleolit, mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga xos qurol ekanligi ma’lum bo‘ldi. Ponasimon qurollar masalasiga kelganimizda davriga tegishli hisoblanadi. Samarqand makoni, Shugnov yodgorligi tadqiqoti jarayonida bu turdagi qurollar topilgan, shuningdek, Obishir 1-V, Machay, Beshkent 1-4, Oshxona, Tutqovul (2-gorizonti) kabi yodgorliklar tadqiqotida ham mazkur turdagi qurollar qayd etilgan. Yuqorida zikr etilgan ikki xil tosh quroli haqidagi ma’lumotlar hamda shu kompleks boshqa tosh qurollari tipologik tahliliga tayangan holda Ochilg‘or makoni pastki madaniy qatlami tosh asri mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli degan xulosaga kelingan. Yuqorida zikr etilgan Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklarining materiallari voha neolit davri jamoalari madaniyatlarining genezisiga ilmiy asos beradi. Xulosa 1.Zarafshon vohasida keyingi yillarda amalga oshirilgan arxeologik tadqiqotlar asosida Chorbakti 11, 23, 27, 41, Sazog‘on 1, Zamichatosh, Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki madaniy qatlami kabi yangi mezolit davri yodgorliklari kashf etildi. 2. Mazkur yodgorliklar tadqiqotida voha mezolit davri paleogeografik, paleogidro-geologik sharoitlari to‘g‘risida ma’lumotlar qo‘lga kiritildi. 3. Mazkur yodgorliklar tadqiqotida katta hajmdagi arxeologik materiallar qo‘lga kiritilib, tosh qurollarining texnik-tipologik tahlili asosida voha mezolit jamoalari moddiy madaniyati O‘rta Osiyo tog mintaqasi mezolit jamoalari madaniyati tizimiga kirishi aniqlandi. 4. O‘rta Zarafshon vohasi Sazog‘on jamoalari madaniyati genezisida mahalliy Chorbaqti, Sazog‘on 1, Zamichatosh, Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining ishtiroki aniqlandi. Takliflar: 1.Quyi Zarafshonning shimoliy va janubiy qadimgi o‘zanlarida arxeologik tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirish, shu kungacha noma’lum bo‘lgan mezolit yodgorliklarini kashf etish. 2.O‘rta Zarafshon vohasida arxeologik tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirish, shu kungacha noma’lum bo‘lgan mezolit yodgorliklarini kashf etish.

Zarafshon vohasi mezoliti: tadqiqot muammolari va istiqboli. REJA: KIRISH: ASOSIY QISM: I BOB. Zarafshon vohasi mezolit davri o’rganilish tarixi, tadqiqot muammolari va istiqboli. 1. Zarafshon vohasi paleolit , mezolit davri o’rganilish tarixi, tadqiqot muammolari va istiqboli. 2. Zarafshon vohasi neolit davri o’rganilish tarixi, tadqiqot muammolari va istiqboli. II BOB. Zarafshon vohasi mezolit davri o’rganilishi va ular tadqiqoti natijalari. 1. Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari. 2. Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari tadqiqotlari natijalari. III BOB. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari. 1. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari. 2. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalarining kunlik turmush tarzi, ijtimoiy xayoti, xo’jalik mashxulotlari,ma’naviy kechinmalari, madaniy aloqalari. 3. Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari madaniyatining genezi. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. ILOVA.

KIRISh Magistrlik dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Kishilik tarixi taraqqiyoti ilk bosqichlarinitosh asri o‘z ichiga oladi (3-2 mln- mil avv. IV yillklar). Bu davr tosh qurollarning yasalishi texnikasi va ularga ishlov berilishi usullari, tosh industriyasining o‘ziga xoslik jihatlari, mehnat qurollarining turmushda bajargan funsiyalari asosida o‘z taraqqiyoti bosqichlari ketma-ketligiga ega, ya’ni bular paleolit (3-2 mln- 12 ming yilliklar), mezolit ( 12-7 ming yilliklar) va neolit (6-4 ming yilliklar)tarixiy davrlardan iborat. Tosh asrining har bir tarixiy davrida o‘ziga xos ijtimoiy tuzumi, odamlar turmush tarzi, kundalik xo‘jalik mashg‘ulotlari, mehnat qurollari bo‘lgan, shuningdek, ularda madaniy va iqtisodiy ixtiro va kashfiyotlari ro‘y bergan. Odamzod ilk jamiyatida ular hali tabiatga to‘la qaramliligi bilan xarakterlanadi. Lekin, vaqt o‘tishi bilan inson va tabiatning o‘zaro aloqadorligi masalasi mazmunan o‘ta dolzarb ahamiyat kasb etadi.Bu aloqadorlik tarixiy davrlarda o‘ziga xoslikni tashkil etib, ularning har birida inson tomonidan yaratilgan ixtiro va kashfiyotlar, ya’ni o‘z davri uchun innovatsiyalar bilan xarakterlanadi. Masalan, tosh qurollarining odamzod tomonidan kashf etilishining o‘zi o‘z davri uchun buyuk innovatsion faoliyat edi. Sun’iy olovning kashf etilishi esa, so‘zsiz, insonlar turmushida, o‘zining biologik jihatdan takomillashuvida (pishgan ovqatlarni tanovul qilishi), uning jamiyatida muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etgan. Magistrlik dissertatsiya uchun tanlagan mavzumiz O‘rta Osiyo miqyosida tosh asri xususan Zarafshon voxasi mezolit davri taraqqiyoti bosqichlarida madaniy aloqalar va odamzod tomonidan yaratilgan moddiy madaniyatning kelib chiqishi tarixiy ildizlariga bag‘ishlanadi. Bu mavzuni biz be’jizga tanlamaganmiz. Sababi, tadqiqotlar ko‘rsatishicha, mezolit davri davridan e’tiboran etnos, etnik birikmalar shakllana borganligi haqida ma’lumotlar bor. Ma’lumki, kishilik tarixi ibtidoiy davri, xususan tosh asri jamoalari ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyotini o‘rganishda etnik jamoalari, etnomadaniyat, etnogenetik jarayonlar masalasi dolzarbdir. Aniqrog‘i, etnogenetik jarayonlar tosh asrining qaysi

taraqqiyot bosqichiga oid degan masala mutaxassislar diqqat markazida bo‘lgan va hanuzgacha tadqiqot ob’ekti bo‘lib kelmoqda. Nima uchun shunday, sababi etnik birikma jamoalarning mustaqil madaniyati demakdir. Demak, dissertatsiyamizning mazmuni O‘rta Osiyo tosh asri jamoalari, xususan Zarafshon voxasi mezolit davri madaniyatining shakllanishi va rivojining tarixiy ildizlari, madaniy aloqalarga bag‘ishlangan ekan, buni yoritishda so‘zsiz, tadqiqotlarda aniqlangan va mustaqil madaniyat sifatida paleolit,mezolit va neolit davrlar uchun ilmiy asoslangan arxeologik madaniyatlarning o‘rni va ahamiyati katta. Sababi shu O‘rta Osiyo sarhadlari miqyosida tosh asri tarixiy davrlari kesimidagi ushbu madaniyatlarningkelib chiqishi tarixiy ildizlari, madaniy aloqalarni biz o‘z ishimizda yoritib, eng so‘nggi arxeologik tadqiqotlarda qo‘lga kiritilgan manba, ma’lumotlar asosida ilmiy asoslab berishimiz lozim. Bunda madaniyatlar shakllanishi avtoxton xarakteri muhim ahamiyat kasb etadi. O‘rta Osiyo miqyosida paleolit davri, xususan Zarafshon, Farg‘ona, Surxon va Toshkent vohasi paleolit davri jamoalarining madaniyati, mezolit davriga oid Obishir (Farg‘ona vohasida), Vaxsh (Tojikiston hududida), Aydabol (Ustyurt palotasida) kabi madaniyatlar, neolit davriga oid Joyitun (Janubiy Turkmaniston), Kaltaminor (Amudaryo va Zarafshon daryosi Quyi oqimlari, Qizilqumda) Hisor (Tojikiston sarhadlarida), Markaziy Farg‘ona (Farg‘ona vodiysida), Sazog‘on (O‘rta Zarafshon vohasida) Ustyurt neolit madaniyati kabi tosh asri jamoalariga tegishli madaniyatlar mavjud va tadqiq etilgan. Ushbu madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari, jamoalar madaniy aloqalari ishda yoritiladi. Ta’kidlash joizki, hozirgi kunda kishilik tarixi taraqqiyotining ilk bosqichlarini o‘z ichiga oluvchi butun bir davr, ya’ni O‘rta Osiyoda tosh asri xususan Zarafshon voxasi mezolit davri tarixi, tarixshunosligi xususan, antropogenez jarayoni, inson va tabiatning o‘zaro aloqadorligi, tosh asrining davrlashtirilishi va tarixiy bosqichlarning o‘ziga xos xususiyatlari, davr yodgorliklarining xronologik doirasi va mustaqil arxeologik madaniyatlari, jamoalar moddiy madaniyati, odamlar turmush tarzi, kunlik mashg‘ulotlari, mehnat qurollari va ularning evolyusiyasi, xo‘jalik va madaniy ixtiro, kashfiyotlar, aholining mafkuraviy qarashlari ma’naviy kechinmalari, diniy

tasavvurlari, ibtidoiy san’at, etnos, etnomadaniy qiyofasi va antropologik tiplar, shu davrda ro‘y bergan ijtimoiy- iqtisodiy yuksalishlar, urug‘chilik jamoa tuzumining shakllanishi va rivoji, ikki xo‘jalik va madaniy tiplar, ya’ni o‘zlashtirma xo‘jalik va ishlab chiqarish iqtisodiyotiga asoslangan jamoalar madaniyati, iqtisodiy va madaniy aloqalar, madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida keyingi yillar tadqiqotlarida muhim natijalarga erishilmoqda. Bizning mazkur dissertatsiyamizning mazmuni va uning yozilishi keyingi uch o‘n yilliklar davomida O‘rta Osiyoda, shu jumladan O‘zbekiston hududida Zarafshon voxasi mezolit davri yodgorliklari tadqiqotida qo‘lga kiritilgan kashfiyotlar, zamonaviy yondoshuvlar asosida katta hajmdagi arxeologik manbalar tahlili bo‘yicha chiqarilgan xulosalarga tayanilgani bilan xarakterlanadi. Ma’lumki, Respublikamiz mustaqilligi yillarida tosh asri yodgorliklari tadqiqotida jahonning nufuzli ilmiy markazlari bilan hamkorliklar yo‘lga qo‘yildi, xalqaro arxeologik qo‘shma ekspeditsiyalar (O‘zbekiston-Rossiya, O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston- Fransiya, O‘zbekiston-Xitoy kabi) faoliyat ko‘rsatdi, zamonaviy metodikalar qo‘llanildi, taniqli xorij mutaxassislari ishtirok etishdi. Magistrlik dissertatsiyamiz mavzusining dolzarbligi quyidagilar bilan belgilanadi. Keyingi yillarda O‘rta Osiyo, xususan Zarafshon voxasi mezolit davrida xalqimizning o‘tmish tarixi, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan madaniy merosni chuqur o‘rganish va uni jahon hamjamiyatiga taqdim etish ishlariga katta e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, Respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A.Karimov 1998 yil yozida Respublikamizning taniqli tarixchi, arxeolog olimlari bilan uchrashganida haqqoniy tariximiz faqat birlamchi manbalar asosida yaratilishini alohida ta’kidladi. Shu nuqtai nazardan bizning magistrlik dissertatsiyamiz uchun tanlagan mavzumiz dolzarbligi belgilanadi. Sababi, dissertatsion tadqiqotimiz manbaviy asosi faqat birlamchi manbalarga asoslanadi. Moddiy, madaniy va arxeologik meros ob’ektlari tadqiqoti borasida jahonning yetuk ilmiy markazlari bilan hamkorlik ishlari yo‘lga qo‘yilib, xalqaro arxeologik

ekspeditsiyalar faoliyat ko‘rsata boshladi. Tosh davri, xususan mezolit, neolit davri jamoalari madaniyatini o‘rganishda O‘zbekiston-Rossiya, O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya kabi xalqaro arxeologik ekspeditsiyalarining tadqiqotlari natijalari muhim ahamiyat kasb etdi. Xususan, arxeologik tadqiqotlarda zamonaviy uslublar, asbob uskanalar qo‘llanila boshladi. Respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan asos solingan, muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev tomonidan izchillik bilan amalga oshirilayotgan taraqqiyotimizning “o‘zbek modeli”ni dunyo hamjamiyati tan oldi. 2016 yil 4 dekabrda yangi saylangan Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoev o‘zining O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi nutqida taraqqiyot yo‘limiz borasida to‘xtalib, quyidagilarni ta’kidladi: “B iz muhtaram Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug‘anievich Karimov boshlab bergan keng ko‘lamli siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar yo‘lini og‘ishmasdan, qat’iy va izchil davom ettiramiz. Bu yo‘l – erkin, demokratik, insonparvar davlat qurish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, Vatanimiz iqtisodiy qudratini yuksaltirish va yanada ravnaq toptirishning mustahkam zaminidir" 1 .   Shuningdek, madaniy merosimizni tadqiq etishning huquqiy asoslari yaratila boshlandi. Konstitutsiyamizning 49-moddasida fuqoralar O‘zbekiston xalqining tarixiy, madaniy va ma’naviy merosini avaylab asrashga majburligi, madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasida ekanligi belgilab qo‘yildi. 2001 yilda «Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida», 2009 yil 16 iyunda «Arxeologiya merosi ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida» gi qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2018 yil 17 yanvardagi “Moddiy madaniy va arxeologik meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni takomillashtirish to‘g‘risida”gi F-5181-son farmoyishi, O‘zbekiston Respublikasi VMsining 1 «Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз” Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи . // Халқ сўзи, 2016 йил, 15 декабрь .

Похожие

Zarafshon vohasi mezoliti tadqiqot muammolari va istiqboli.
O‘rta Osiyo ibtidoiy davri turar-joylari tadqiqot muammolari va istiqboli
Zarafshon vohasi bronza davri
O‘zbekiston tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari tarixi tadqiqot muammolari va istiqboli
ETNIK JARAYONLAR ARXEOLGIK MADANIYATLAR TAHLILIDA TADQIQOT MUAMMOLARI VA ISTIQBOLI (O’RTA OSIYO TOSH ASRI MISOLIDA)