O‘zbekiston tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari tarixi tadqiqot muammolari va istiqboli
![O‘zbekiston tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari tarixi: tadqiqot
muammolari va istiqboli
Mundar eja
KIRISH ……………………………………………………………………… 4-18
I BOB.O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston tosh asri jamoalari moddiy
madaniyatining o‘rganilishi tarixi:
I.1O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston paleolit va mezolit davri jamoalari
moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va
istiqboli……………………………………………………………………… 19-29
I.2. O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston neolit davri jamoalari moddiy
madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va
istiqboli………………………………………………………………………30-39
II-BOB. O‘zbekiston tosh asri jamoalarining madaniy aloqalarining tarixi:
tadqiqot muammolari va istiqboli
II.1. O‘zbekiston paleolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi:
tadqiqot muammolari va istiqboli………………………………………… 40-4 5
II.2. O‘zbekiston mezolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi:
tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………………… 4 6 -5 2
III-BOB. O‘zbekiston neolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi:
tadqiqot muammolari va istiqboli
III.1. O‘zbekiston neolit davri kaltaminor jamoalari madaniy aloqalarining
tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………….. 5 3 -5 7
III. 2. O‘zbekiston neolit davri Sazog‘on, Markaziy Farg‘ona va UstYurt
jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va
istiqboli……………………………………………………………………… 5 8 -6 4
XULOSA…………………………………………………………………… 6 5 -68
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………..….. 69-74
1](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_1.png)
![KIRISH
Magistrlik dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi.
Kishilik tarixi taraqqiyoti ilk bosqichlarinitosh asri o‘z ichiga oladi (3-2 mln- mil
avv. IV yillklar). Bu davr tosh qurollarning yasalishi texnikasi va ularga ishlov
berilishi usullari, tosh industriyasining o‘ziga xoslik jihatlari, mehnat qurollarining
turmushda bajargan funsiyalari asosida o‘z taraqqiyoti bosqichlari ketma-ketligiga
ega, ya’ni bular paleolit (3-2 mln- 12 ming yilliklar), mezolit ( 12-7 ming yilliklar)
va neolit (6-4 ming yilliklar)tarixiy davrlardan iborat. Tosh asrining har bir tarixiy
davrida o‘ziga xos ijtimoiy tuzumi, odamlar turmush tarzi, kundalik xo‘jalik
mashg‘ulotlari, mehnat qurollari bo‘lgan, shuningdek, ularda madaniy va iqtisodiy
ixtiro va kashfiyotlari ro‘y bergan. Odamzod ilk jamiyatida ular hali tabiatga to‘la
qaramliligi bilan xarakterlanadi. Lekin, vaqt o‘tishi bilan inson va tabiatning o‘zaro
aloqadorligi masalasi mazmunan o‘ta dolzarb ahamiyat kasb etadi.Bu aloqadorlik
tarixiy davrlarda o‘ziga xoslikni tashkil etib, ularning har birida inson tomonidan
yaratilgan ixtiro va kashfiyotlar, ya’ni o‘z davri uchun innovatsiyalar bilan
xarakterlanadi. Masalan, tosh qurollarining odamzod tomonidan kashf etilishining
o‘zi o‘z davri uchun buYuk innovatsion faoliyat edi. Sun’iy olovning kashf etilishi
esa, so‘zsiz, insonlar turmushida, o‘zining biologik jihatdan takomillashuvida
(pishgan ovqatlarni tanovul qilishi), uning jamiyatida muhim ijtimoiy ahamiyat
kasb etgan.
Magistrlik dissertatsiya uchun tanlagan mavzumiz O‘rta Osiyo miqyosida
tosh asri taraqqiyoti bosqichlarida madaniy aloqalar va odamzod tomonidan
yaratilgan moddiy madaniyatning kelib chiqishi tarixiy ildizlariga bag‘ishlanadi.
Bu mavzuni biz be’jizga tanlamaganmiz. Sababi, tadqiqotlar ko‘rsatishicha,
so‘nggi paleolit davridan e’tiboran etnos, etnik birikmalar shakllana borganligi
haqida ma’lumotlar bor. Ma’lumki, kishilik tarixi ibtidoiy davri, xususan tosh asri
jamoalari ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyotini o‘rganishda etnik jamoalari,
etnomadaniyat, etnogenetik jarayonlar masalasi dolzarbdir. Aniqrog‘i,
2](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_2.png)
![etnogenetik jarayonlar tosh asrining qaysi taraqqiyot bosqichiga oid degan
masala mutaxassislar diqqat markazida bo‘lgan va hanuzgacha tadqiqot
ob’ekti bo‘lib kelmoqda. Nima uchun shunday, sababi etnik birikma jamoalarning
mustaqil madaniyati demakdir.
Demak, dissertatsiyamizning mazmuni O‘rta Osiyo tosh asri jamoalari
madaniyatining shakllanishi va rivojining tarixiy ildizlari, madaniy aloqalarga
bag‘ishlangan ekan, buni yoritishda so‘zsiz, tadqiqotlarda aniqlangan va mustaqil
madaniyat sifatida paleolit,mezolit va neolit davrlar uchun ilmiy asoslangan
arxeologik madaniyatlarning o‘rni va ahamiyati katta. Sababi shu O‘rta Osiyo
sarhadlari miqyosida tosh asri tarixiy davrlari kesimidagi ushbu
madaniyatlarningkelib chiqishi tarixiy ildizlari, madaniy aloqalarni biz o‘z
ishimizda yoritib, eng so‘nggi arxeologik tadqiqotlarda qo‘lga kiritilgan manba,
ma’lumotlar asosida ilmiy asoslab berishimiz lozim. Bunda madaniyatlar
shakllanishi avtoxton xarakteri muhim ahamiyat kasb etadi
O‘rta Osiyo miqyosida paleolit davri, xususan Zarafshon, Farg‘ona, Surxon
va Toshkent vohasi paleolit davri jamoalarining madaniyati, mezolit davriga oid
Obishir (Farg‘ona vohasida), Vaxsh (Tojikiston hududida), Aydabol (UstYurt
palotasida) kabi madaniyatlar, neolit davriga oid Joyitun (Janubiy Turkmaniston),
Kaltaminor (Amudaryo va Zarafshon daryosi Quyi oqimlari, Qizilqumda) Hisor
(Tojikiston sarhadlarida), Markaziy Farg‘ona (Farg‘ona vodiysida), Sazog‘on
(O‘rta Zarafshon vohasida) UstYurt neolit madaniyati kabi tosh asri jamoalariga
tegishli madaniyatlar mavjud va tadqiq etilgan. Ushbu madaniyatlar kelib chiqishi
tarixiy ildizlari, jamoalar madaniy aloqalari ishda yoritiladi. Ta’kidlash joizki,
hozirgi kunda kishilik tarixi taraqqiyotining ilk bosqichlarini o‘z ichiga oluvchi
butun bir davr, ya’ni O‘rta Osiyoda tosh asri tarixi, tarixshunosligi xususan,
antropogenez jarayoni, inson va tabiatning o‘zaro aloqadorligi, tosh asrining
davrlashtirilishi va tarixiy bosqichlarning o‘ziga xos xususiyatlari, davr
yodgorliklarining xronologik doirasi va mustaqil arxeologik madaniyatlari,
jamoalar moddiy madaniyati, odamlar turmush tarzi, kunlik mashg‘ulotlari,
mehnat qurollari va ularning evolYusiyasi, xo‘jalik va madaniy ixtiro, kashfiyotlar,
3](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_3.png)
![aholining mafkuraviy qarashlari ma’naviy kechinmalari, diniy tasavvurlari,
ibtidoiy san’at, etnos, etnomadaniy qiyofasi va antropologik tiplar, shu davrda ro‘y
bergan ijtimoiy- iqtisodiy Yuksalishlar, urug‘chilik jamoa tuzumining shakllanishi
va rivoji, ikki xo‘jalik va madaniy tiplar, ya’ni o‘zlashtirma xo‘jalik va ishlab
chiqarish iqtisodiyotiga asoslangan jamoalar madaniyati, iqtisodiy va madaniy
aloqalar, madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida keyingi yillar
tadqiqotlarida muhim natijalarga erishilmoqda. Bizning mazkur
dissertatsiyamizning mazmuni va uning yozilishi keyingi uch o‘n yilliklar
davomida O‘rta Osiyoda, shu jumladan O‘zbekiston hududida tosh asri
yodgorliklari tadqiqotida qo‘lga kiritilgan kashfiyotlar, zamonaviy yondoshuvlar
asosida katta hajmdagi arxeologik manbalar tahlili bo‘yicha chiqarilgan
xulosalarga tayanilgani bilan xarakterlanadi. Ma’lumki, Respublikamiz
mustaqilligi yillarida tosh asri yodgorliklari tadqiqotida jahonning nufuzli ilmiy
markazlari bilan hamkorliklar yo‘lga qo‘yildi, xalqaro arxeologik qo‘shma
ekspeditsiyalar (O‘zbekiston-Rossiya, O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya,
O‘zbekiston-Xitoy kabi) faoliyat ko‘rsatdi, zamonaviy metodikalar qo‘llanildi,
taniqli xorij mutaxassislari ishtirok etishdi.
Magistrlik dissertatsiyamiz mavzusining dolzarbligi quyidagilar bilan
belgilanadi. O‘rta Osiyo hududi sharq dunyosida qadimgi madaniyat markazlaridan
biri hisoblanadi. Bu madaniyatning jonli guvohlari bo‘lgan tarixiy madaniy
yodgorliklar ko‘plab tadqiq etilgan. Jumladan, kishilik tarixi tosh asriga oid
yodgorliklar tadqiqotida qo‘lga kiritilgan ashyolar o‘sha davr jamoalari ijtimoiy
tuzumi, kunlik turmush tarzi, mashg‘ulotlari, ma’naviy kechinmalari, o‘zaro qo‘ni-
qo‘shnichilik madaniy aloqalari to‘g‘risida qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi.
Xususan, tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari ibtidoiy davr madaniyatini
o‘rganishda dolzarb masalalardan biridir. Dastlab A.P.Okladnikov tomonidan bu
masalaga e’tibor qaratilgan bo‘lsa, keyinchalik S.P.Tolstov, A.V.Vinogradov,
V.A.Ranov, U.Islomov, M.Jo‘raqulov, E.Bijanov kabi olimlar ham o‘z
tadqiqotlarida O‘rta Osiyo tosh davri jamoalari o‘zaro madaniy aloqalari
to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar keltirishganlar. Jumladan, U.Islomov Farg‘ona
4](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_4.png)
![vohasi neolit davri jamoalarining Markaziy va Janubiy Tojikiston xududi Hisor
neolit jamoalari madaniyatiga o‘xshashligi, V.A.Ranov o‘z navbatida Hisor neolit
jamoalarining Farg‘ona, Zarafshon vohasi va Shimoliy Afg‘oniston hududi neolit
jamoalari bilan madaniy aloqalari to‘g‘risida qiziqarli faktlar keltirgan. M.
Jo‘raqulov O‘rta Zarafshon vohasi Sazog‘on neolit jamoalarining Tojikiston
hududi Hisor jamoalari, Farg‘ona vohasi Markaziy Farg‘ona neolit jamoalari,
S.P.Tolstov, A.V.Vinogradovlar Xorazm hududi kaltaminor jamoalarining Janubiy
Turkmaniston va Yaqin Sharq hududi neolit jamoalari o‘zaro qo‘ni qo‘shnichilik
madaniy aloqalari borasida qimmatli ma’lumotlar keltirishadi. E.Bijanov Usturt
tosh davri jamoalarining Xorazm, Sharqiy Kaspiybo‘yi, Janubiy Turkmaniston,
Yaqin Sharq hududi jamoalari bilan yaqindan madaniy aloqada bo‘lib
yashaganliklari to‘g‘risida o‘z tadqiqotida ma’lumotlar keltirgan. Bu madaniy
aloqalar tosh asriga oid yodgorliklar tosh industriyasi, tosh qurollari shakli, ishlov
berilishi usullari, tosh qurollari yasalish xom ashyolari, turar joylari, qabrlari, sopol
idishlari va ularga ishlangan naqshlarida namoyon bo‘lgan. Demakkim, odamzod
qadimdan ma’lum bir hudud bilan chegaralanib yashab qolmasdan, balkim ular
oziq-ovqat topish ilinjida yoki tosh qurollari yasash uchun xom ashyolar izlashib
boshqa joylarga borib qolishganlar va u joydagi jamoalar madaniyatining ba’zi
jihatlarini o‘zlashtirib olishganlar, aksincha ular madaniyatiga ta’sir ko‘rsatganlar.
Bunday madaniy aloqalar so‘zsiz jamoalar tomonidan yaratilgan madaniyatlarda
shu tariqa o‘z aksini topgan. Xulosa shuki, O‘rta Osiyo hududida kishilik tarixi
taraqqiyoti ilk bosqichini o‘z ichiga olgan tosh davridanoq jamoalar o‘rtasida
o‘zaro qo‘ni qo‘shnichilik madaniy aloqalari bo‘lgan ekan. Bu madaniy aloqalar
tarixiy taraqqiyot keyingi bosqichlarida ham uzluksiz davom etgan va u
xalqlarning urf-odati, turmush tarzi, xo‘jalik mashg‘ulotlari, diniy e’tiqodlari,
san’ati, bayramlarida umumiylikni keltirib chiqarganki, elat va xalqlarning kelib
chiqish ildizini ham chirmashtirib Yuborgan. Bunga O‘rta Osiyo hududida
yashovchi o‘zbek, tojik, qozoq, qirg‘iz, turkman xalqlari tom ma’noda misol
bo‘ladi.
5](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_5.png)
![Respublikamiz mustaqilligi yillarining dastlabki yillaridanoq madaniy
merosimizni tadqiq etishning huquqiy asoslari yaratila boshlandi.
Konstitutsiyamizning 49-moddasida fuqoralar O‘zbekiston xalqining tarixiy,
madaniy va ma’naviy merosini avaylab asrashga majburligi, madaniyat
yodgorliklari davlat muhofazasida ekanligi belgilab qo‘yildi. 2001 yilda «Madaniy
meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida», 2009 yil 16
iYunda «Arxeologiya merosi ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish
to‘g‘risida» gi qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoevning 2018 yil 17 yanvardagi “Moddiy madaniy va arxeologik meros
ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni takomillashtirish
to‘g‘risida”gi F-5181-son farmoyishi, O‘zbekiston Respublikasi VMsining
“Arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish to‘g‘risidagi 21 sentyabr 2019
yil 792-sonli qarori shular jumlasidandir. Madaniy meros ob’ektlaridan
foydalanish borasidagi farmoyishlarning ijrosi sifatida O‘zbekiston Respublikasi
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Ma’naviyat va tarix, arxeologiya
yo‘nalishlaridagi darsni o‘quv yili davomida muzeylar, madaniy meros
ob’ektlarida tizimli olib borilishini ta’minlashning qo‘shma chora-tadbirlari
rejasining (2019 yil 7 dekabr,№ 87-03-4783) ishlab chiqilganligi ta’lim, fan va
ishlab chiqarish integratsiyasini amalga oshirishda dasturi amal bo‘ldi.
O‘rta Osiyo tosh asri yodgorliklari tadqiqoti natijalarida tosh davri
jamoalarining o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqalari dissertatsiyamiz
mazmunida o‘z ifodasini topgan. YUqorida keltirganimizdek, keyingi yillarda
O‘rta Osiyo tosh asri paleolit davriga oid qator yangi yodgorliklar kashf etildi,
antropogenez jarayonini oydinlashtiruvchi muhim antropologik manbalar
(Farg‘ona odami, Obirahmat odami) qo‘lga kiritildi, oldingi yillarda tadqiq etilgan
yodgorliklarda (Ko‘lbuloq, Qo‘tirbuloq, Obiraxmat g‘or makoni kabilar) xalqaro
arxeologik ekspeditsiyalar qayta qazilma ishlarini amalga oshirishdi va muhim
arxeologik, antropologik manba, ma’lumotlarni qo‘lga kiritishdi, yangi
chakmoqtosh ustoxonalari (Qizilqumda Ko‘kayaz 1-8) kashf etildi. Mezolit davri
6](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_6.png)
![jamoalariga tegishli yangi yodgorliklar kashf etildi (Zarafshon vohasida-CHorbaqti
yodgorliklari, Qorakamar, Ochilg‘or makoni pastki madaniy qatlami va h.k.),
yangi qoyatosh rasmlari yodgorliklari (Nurota tog‘ tizmasi qoyatosh rasm
yodgorliklari) ochildi. O‘rta Osiyo neolit davri jamoalari moddiy madaniyati
tadqiqoti bo‘yichayaqin yillarda muhim kashfiyotlar qo‘lga kiritilgani faktini
keltirish mumkin. Xususan, Quyi Zarafshon vohasida kaltaminor jamoalari
madaniyatiga oid yangi yodgorlik (Oyoqag‘itma) xalqaro arxeologik
ekspeditsiyalar (O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya) tomonidan tadqiq
etildi. O‘rta Zarafshon vohasida Sazog‘on madaniyatiga oid qator yodgorliklar
ochilib, Sazog‘on madaniyati O‘rta Osiyo neolit davri madaniyatlari tizimida
mustaqil madaniyat sifatida ajratilib, ilmiy asoslandi, Surxondaryo sarhadlarida
neolit davriga oid yangi To‘da yodgorliklari tadqiq etildi. Tojikiston hududida
Kangurttut, LYulikutal, CHarmgaron, Uchqunkabi qator neolit yodgorliklari kashf
etildi, Hisor neolit madaniyatining mahalliy madaniy variantlari (“Klassik hisor”,
“Qulob guruhi”, “Yavon guruhi)ajratilib, ilmiy asoslandi.Neolit davri jamoalari
(kaltaminor, sazog‘on, hisor neolit jamoalari) turmushida ishlab chiqarish
iqtisodiyotiga o‘tganligining dastlabki qadamlari, jamoalarning o‘zaro
qo‘shnichilik madaniy aloqalari hamda neolit jamoalari madaniyati shakllanishi va
rivojlanishining yangi materiallar asosida avtoxton xarakter kasb etganligi faktlari
aniqlandi.
Tadqiqot obyekti va predmeti:
Tadqiqot obyekti: Insoniyatning o’tmish tarixini boy madaniy merosini
o’rganishda shubhasiz, tosh davri jamoalari tomonidan yaratilgan moddiy
madaniyatning ham o’ziga xos o’rni bor. Magistrlik tadqiqotimizning asosiy
obyekti O‘zbekiston miqyosida kashf etilgan o’tmish tariximiz, boy madaniy
merosimizning jonli guvohlari bo’lmish tosh davri yodgorliklari hisoblanadi.
Tadqiqot predmeti. O‘zbekiston tosh davri jamoalari moddiy madaniyatini
yoritib, shu madaniyat tarkibiy qismi bo’lgan jamoalarning o’zaro madaniy
aloqalari to’g’risida ma’lumot berishdan iborat. Bunda shubhasiz, yangi ibtidoiy
7](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_7.png)
![makonlar kashf etilishi va ularda qo’lga kiritilgan arxeologik manbalarning
jamoalar madaniy aloqalari mexanizmida ahamiyati muhim o’rin tutadi. Xususan,
makonlar tosh industriyasi xarakteri, tosh qurollar tipologiyasidagi o’xshashliklar,
sopol buYumlar, zeb-ziynatlar, turar-joy, qurol-yarog’lar, xo’jalik Yumushlaridagi
uyg’unliklar shular jumlasidan hisoblanadi.
Magistrlik dissertasiyasining maqsad va vazifalari. Tadqiqotimiz uchun
mazmun etib tanlangan mavzuning asosiy maqsadi, vazifalari quyidagi masalalar
hisoblanadi:
1. O‘zbekiston miqyosida tosh asri yodgorliklari o‘rganilishi tarixi,
jamoalarning o‘zaro madaniy aloqalarida tadqiqot muammolari va istiqboli
borasida qo‘lga kiritilgan ma’lumotlarni manba sifatida yaxlit bir tizimga solib,
fundamental ish yaratish.
2. O‘zbekiston tosh asri yodgorliklari va ular tadqiqoti natijalarini tarixiy
davr rivoji ketma-ketligi bosqichlari doirasida yoritish, bunda arxeologik qazishma
ishlarida qo‘lga kiritilgan arxeologik ashyolarni moddiy madaniyat borasida manba
sifatida yaxlit bir tizimga solish.
3. O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniyatlari madaniy aloqalari borasida
qazilmalarda qo‘lga kiritilgan manba, ma’lumotlarni, shu davr taraqqiyoti ketma-
ketligini tashkil etuvchi bosqichlar asosida tizimlashtirish, uning tadqiqot
muammosi va istiqbolini aniqlashtirish.
4. O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniyatida o‘zaro aloqalar masalasiga
asosiy e’tiborni qaratish va buni arxeologik topilmalar, manbalar bilan ilmiy
asoslash.
5. O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniyatida o‘zaro aloqalarni ifodalovchi
qazilmalarda qo‘lga kiritilgan arxeologik ashyolar ajdodlarimizning o‘tmish, boy
madaniy merosini o‘rganishimizda birlamchi tarixiy manba ekanligi masalalarini
yoritish.
8](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_8.png)
![Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur magistrlik dissertatsion
tadqiqotimizning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
1. O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniy aloqalari yodgorliklar
tadqiqotida qo‘lga kiritilgan arxeologik ashyolar, manbalar va ma’lumotlarda
isbotlanishi.
2. O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniy aloqalari shu tarixiy davr rivoji
ketma-ketligi bosqichlariga doir yodgorliklar tosh industriyasi xarakteri, tosh
qurollarining evolYusiyasi asosida dalillanishi.
3. O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniy aloqalari uning rivoji ketma-
ketligi bosqichlari doir yodgorliklar tadqiqotida qo‘lga kiritilgan tosh qurollar,
sopol buYumlar, zeb-ziynatlarga tayanilib, merosiylik, vorisiylik va innovatsiya
tamoyillarida asoslash.
4.O‘zbekiston tosh asri jamoalari madaniy aloqalarining arxeologik
ashyolarda ilmiy asoslashini yoritish.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari
Vatanimiz sarhadlari keyingi yillar maboyinida amalga oshirilgan arxeologik
tadqiqotlar natijalariga ko‘ra (Sel-ungur, “Farg‘ona odami”) ilk paleolit davridanoq
odamzod tomonidan o‘zlashtirilganligi ma’lum bo‘ldi. Demak, bundan taxminan 1
mln.200 ming yil muqaddam o‘zlashtirilgan O‘rta Osiyo xududida tosh asrining
keyingi barcha taraqqiyot bosqichlarida (paleolit, mezolit, neolit) odamzod
uzluksiz yashashib, o‘ziga xos madaniyat yaratilib kelingani arxeologik
manbalarda o‘z tasdig‘ini topdi. Paleolit davri jamoalarining turmush tarzi oddiy,
ya’ni ular hali tabiatga to‘la qaram bo‘lishgan. Ibtidoiy to‘da, gala holatda kun
kechirishgan. Mehnat qurollari ham o‘ta sodda, mashg‘ulotlari terib, termichlab
ovqat topish bo‘lgan. Lekin, odamlar asta-sekinlik bilan o‘zlarini o‘rab turgan
atrof-muhit, tabiat bilan yaqin aloqada bo‘laboshlashgan, mehnat jarayonida ixtiro
va kashfiyot qilishgan. Mezolit, neolit davri ekologik sharoiti, iqlimiy muhiti
nisbatan hozirgi zamonga yaqin bo‘lgan. Shu sababli O‘rta Osiyoning deyarli
9](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_9.png)
![barcha sarhadlari odamzod tomonidan o‘zlashtirilib, natijada o‘ziga xos
xususiyatlarga ega bo‘lgan turli mezolit, neolit madaniyatlari shakllanadi. Mezolit
davriga oid Obishir, Vaxsh, Oydabal, Machay, Markansuy kabi madaniyatlar
aniqlanib tadqiq etilgan. O‘rta Osiyo neolit davri bo‘yicha quyidagi madaniyatlar
tadqiq etilgan. O‘rta Osiyoning janubiy-g‘arbiy mintaqalarida Kopettog‘ning
quyoshga tushlov soy etaklarida ibtidoiy motiga dehqonchilikka asoslangan
Joyitun madaniyati 1
, Amudaryo va Zarafshonning quyi havzalarida, Qizilqumda
ovchi-baliqchi urug‘ jamoalarining Kaltaminor madaniyati 2
, Hisor tog‘
tizmalarining dara va yaylovlarida Hisor madaniyati 3
, Farg‘ona vodiysida
Markaziy Farg‘ona madaniyati 4
, O‘rta Zarafshon vohasida Sazog‘on va UstYurtda
UstYurt neolit jamoalari madaniyati tarkib topgan 5
. Ammo, ularning xo‘jalik asosi,
xronologik doirasi, etnomadaniy va etnografik qiyofasi,madaniy aloqalar,
madaniyatlarning kelib chiqishi tarixiy ildizlari masalalari, Joyitun va Kaltaminor
madaniyatlarini hisobga olmaganda, O‘rta Osiyo neolitining o‘ta bahsli
muammolari bo‘lib qolaverdi. O‘rta Osiyo neolit davri jamoalari moddiy
madaniyati tadqiqotida A.P.Okladnikov, YA.G.Gulyamov, V.A.Ranov,
V.M.Masson, A.V.Vinogradov, U.Islomov, V.I.Timofeev, G.F.Korobkova,
M.R.Qosimov, T.Mirsoatov, E.Bijanov, M.Jo‘raqulov, N.U.Xolmatov kabi
olimlarning izlanishlari muhim hisoblanadi. Keyingi yillar maboynida arxeologik
tadqiqotlar jarayonida qo‘lga kiritilgan manbalar paleolit, mezolit, neolit davri
jamoalari moddiy madaniyatining yangi qirralarini yoritish imkonini bermoqda.
Ma’lumki, tosh asrining dastlabki bosqichi hisoblanuvchi paleolit
1
Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад, Ылым, 1961; Поселение Джейтун (проблемы
становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971.
2
Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречье. М., 1981.
3
Ранов В.А. Гиссарская культура: распространение, хронология, экономика. // Культура первобытной эпохи
Таджикистана. – Душанбе, 1982; Гиссарская культура – неолит горных областей Средней Азии. // Каменной
век Северной, Средней и Восточной Азии. – Новосибирск, 1985; Неолит (гиссарская культура). История
Таджикского народа. Том 1. – Душанбе, 1998. С. 105-123.
4
Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Ташкент: Фан, 1986. С.
304.
5
Бижанов Е.Б. Неолитические памятники юго-восточного Устюрта. // Древняя и средневековая культура
юго-восточного Устюрта. – Ташкент : Фан, 1978. С.18-79 ; Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание
уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996. С.3-42 ;Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего
Зарафшана. – Ташкент: Фан, 1991. С. 3-122 .
10](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_10.png)
![(qadimgi tosh asri) davri tarixini yoritishda antropogenez jarayoni o‘z mazmuniga
ko‘ra o‘ta dolzarb ahamiyat kasb etadi. Farg‘ona vodiysida Sel-ungur g‘or makoni
“Farg‘ona odami” antropologik topilmasining qo‘lga kiritilishi antropogenez
jarayoni masalalarini yanada oydinlashtirib, O‘rta Osiyo hududi odamzod
tomonidan bundan taxminan 1 mln.200 ming yil muqaddam o‘zlashtirilganini
isbotlashga ilmiy asos berdi. Obirahmat g‘or makonidan “Obirahmat odami” ning
topilishi esa Vatanimiz sarhadlarida odamzod ajdodlari (neondertal, kramonon)
masalasida muhim kashfiyot bo‘lib, bu boradagi bilimimizni yanada boyitishga
xizmat qiladi. Tosh davri jamoalari madaniyatining tarixiy ildizlarini
aniqlashtirishda etnik birikmalarning shakllanishi masalasi muhim omildir. SHu
bois, etnogenetik jarayonlarni tosh asri qaysi taraqqiyot bosqichi rivoji bilan
bog‘lash muammosi ham muhim sanaladi. Bu masala echimini mutaxassislar
arxeologik madaniyatlar mazmun mohiyatidan izlamoqdalar, ya’ni arxeologik
madaniyatlar etnik farqlar demakdir. Tosh asri bosqichlari miqyosida
arxeologik madaniyatlarni ajratish borasida ham soha tadqiqotchilari orasida
yakdil fikr yo‘q. Bir guruh olimlar (G.P.Grigorev, V.P.LYubin, V.N.Gladilin)
ilk paleolit davridanoq arxeologik madaniyatlar bo‘lganligi haqida fikr Yuritsa,
ko‘pchilik mutaxassislar (A.YA.BrYusov, A.N.Ragochev, S.N.Zamyatnin,
A.A.Formozov) mahalliy xarakterdagi madaniy farqlarni so‘nggi paleolit
davridan e’tiboran bo‘lgan degan xulosani bildirgan. Arxeologik madaniyat
bir-biriga o‘xshash tosh industriyasiga, moddiy madaniyatga ega bo‘lgan
yodgorliklar guruhini aniq, ravshan hududiy chegarada jamlanishidir.
A.A.Formozov so‘nggi paleolit davrida arxeologik madaniyatlar to‘la qonli
ravishda shakllangan, keyingi taraqqiyot bosqichlarida - mezolit, neolitda tom
ma’noda mustaqil etnik jamoa birlashmalaridir degan xulosani bildiradi. SHu
bois etnik jarayon, «etnos» ning boshlanishini so‘nggi paleolit davri bilan
bog‘lash maqsadga muvofiqdir. Mezolit, neolit davri etnik jamoalari
«arxeologik madaniyatlar» ida yanada ravshanroq namoyon bo‘lgan. Bu etnik
jarayonlar mezolit, neolit jamoalari moddiy madaniyatida o‘z aksini topganki,
buni O‘rta Osiyo miqyosida amalga oshirilgan tadqiqotlar misolida ham
11](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_11.png)
![kuzatish mumkin. Bu haqda V.M.Masson, S.P.Tolstov, A.V.Vinogradov,
U.Islomov, V.A.Ranov, M.Jo‘raqulov kabi mutaxassislar tadqiqotlarida
ma’lumotlar mavjud. Xususan, V.A.Ranov «neolit davri etnik jamoalar
shakllangan davr Joyitun, Kaltaminor, Hisor madaniyatlari nafaqat tarixiy-
madaniy jamoalar, balki etnik birlashmalar hisoblanadi» degan fikrni beradi. 6
.
SHu o‘rinda V.M.Masson tomonidan Joyitun, Kaltaminor, Hisor madaniyatlari
xususidagi turli tuman etnik tarkiblar borasida bildirgan xulosalari ham
ahamiyatlidir. Bunda mazkur madaniyatlar ajratilishga ilmiy asos bergan sopol
idishlar va ular naqshlari ahamiyatiga e’tibor qaratilgan 7
. Neolit davri etnik
jarayonlar etnomadaniyat hamda etnik guruhlar borasida A.V.Vinogradov
tadqiqotlari ma’lumotlari alohida ahamiyat kasb etadi. Qon-qardosh qabilalarning
ma’lum hududlarga tarqalib yashashi, vaqt o‘tishi bilan mahalliy xarakterdagi
madaniy variantlardan iborat kaltaminor etnomadaniy jamoalari neolit
madaniyati shakllanishiga olib kelgan (Oqchadaryo, Lavlakan, Quyi Zarafshon).
Bu tom ma’noda etnogenetik birlashmadir 8
. V.A.Ranov tomonidan hisor
madaniyatining mahalliy madaniy variantlarga ajratilganligi (Tutqovul, Sayyod -
«klassik hisor»; Kangurttut, Bulyoni-Payon, Qulob; YAvan vohasi) ham etnik
birikmalarga misol bo‘ladi 9
. Tadqiqotlarda neolit davriga kelib etnik jarayon jadal
kechganligi va ular Joyitun, Kaltaminor, Hisor, Markaziy Farg‘ona, Sazog‘on kabi
neolit jamoalari moddiy madaniyatida (madaniyatlarning mahalliy madaniy
variantlarida ham) namoyon bo‘lganligi aniqlangan va buni soha tadqiqotchilari
e’tirof etishgan.
O‘rta Osiyo miqyosida yaqin yillargacha mezolit davri jamoalariga tegishli
yodgorliklar bir zaylda o‘rganilmagani fakti mavjud edi. Aniqrog‘i, UstYurt
platosi, Quyi Amudaryo, Qizilqum hududi, Quyi va O‘rta Zarafshon vohasi
6
Виноградова Н.М., Ранов В,А.,Филимонова Т.Г. Изучение гиссарской культуры и неолитические слои
поселения Кангуртут. М., 2008.41,42-бб.
7
Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад, Ылым, 1961; Поселение Джейтун (проблемы
становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971.
8
Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. М., Наука, 1981. 160-168-
бетлар.
9
Виноградова Н.М., Ранов В,А.,Филимонова Т.Г. Изучение гиссарской культуры и неолитические слои
поселения Кангуртут. М., 2008.22-25-бб.
12](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_12.png)
![shunday sarhadlar jumlasiga kiradi. Lekin, E.Bijanov tomonidan UstYurt platosida
Aydabol, Oqtayloq kabi mezolit davri yodgorliklari guruhi tadqiq etildi.
A.V.Vinogradov tomonidan Quyi Zarafshonning yana bir, nisbatan qadimiyroq
bo‘lgan o‘zani-CHorbaqti vohasi aniqlanib, undan bir qator mezolit davri
yodgorliklari topildi. CHorbaqti mezolit yodgorliklari materiallari N.U.Xolmatov
tomonidan o‘rganilib, ilmiy muamolaga kiritildi. SHuningdek, yaqin yillarda
M.D.Djurakulov, N.U.Xolmatovlar O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ tizmasi
Shimoliy yon bag‘rida bir qator mezolit-neolit davriga oid yodgorliklarni kashf
etishib Jangal 1, Tepaqul 3,4,5, Lolab, Ochilg‘or, Qorakamar), ular tadqiqotida
qo‘lga kiritilgan materiallar asosida hamda oldingi yillar tadqiqotida qo‘lga
kiritilgan materiallarga (Sazog‘on 1 makoni) yangicha yondoshuvda tahlil asosida
vohaning mezolit davri jamoalari madaniy bo‘g‘inini yoritib berishga erishishdi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar O‘rta Osiyo tosh davri madaniyatlari
tarixiy ildizlari masalasini oydinlashtirishda muhim hisoblanadi.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar shahri (tahlili). O‘rta Osiyo
tosh davri jamolari moddiy madaniyati ilmiy adabiyotlarda yaxshi yoritilgan.
SHuningdek, ibtidoiy davr paleoekologiyasi, iqlimiy sharoitlari, tosh davri
jamoalari moddiy madaniyati borasida arxeologik qazilmalarda muhim
ma’lumotlar to‘planishiga erishilgan. Markaziy Osiyo hududi odamzod tomonidan
o‘zlatirilgani, antropogenez masalasining echimida U.Islomov tomonidan Selungur
g‘or makoni, M.Qosimov tomonidan Ko‘lbuloq yodgorligi, V.A.Ranov tomonidan
Quldara, Laxuti Qoratov 1,2 ilk paleolit yodgorliklari, Og‘zi-kichik, Oqjar,
Qopchig‘ay,Qayraqqum, Xojikent, SHugnov yodgorliklari yaxshi o‘rganilgan.
Markaziy Osiyo paleolit davri jamolari Janubiy O‘zbekiston Boysun tog‘larida
Teshiktosh g‘or makoni, Zarafshonning o‘rta oqimi, ya’ni Samarqand botig‘ida bu
davrga oid Qo‘tirbuloq, Zirabuloq, Omonqo‘ton, Takaliksoy, Go‘rdara kabi
yodgorliklar hamda Samarqand shahri va uning atrofidan muste davriga oid ayrim
tosh qurollari to‘plamlari orqali fanga ma’lum.
V.A Ranov., S.A. Nesmeyanovlarning «Paleolit i stratigrafiya anropogena
Sredney Azii» nomli asarida O‘rta Osiyo miqyosida paleolit davri yodgorliklari va
13](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_13.png)
![ularning joylashgan joyi geologik holati, stratigrafiyasi keltirilgan. U.I.
Islamovning «Drevneyshaya peщernaya paleoliticheskaya stoyanka Selungur
Ferganskoy doline» nomli maqolasida O‘rta Osiyo bo‘yicha eng qadimgi Sel-
ungur qor makoni haqida ma’lumot keltirgan. U.I. Islamovning «Problemы
proisxojdeniya cheloveka v Sredney Azii» nomli asarida O‘rta Osiyoda sodir
bo‘lgan antropogenez jarayonini eng so‘nggi antropologik manbalar, ya’ni
«Farg‘ona odami» topilmasiga tayanib yoritib bergan. Bu juda muhim, sababi shu
vaqtlargacha O‘rta Osiyo sarhadlari odamzod tomonidan Teshik-tosh neondertal
bolasi manbasiga tayanilib o‘rta paleolit davridan o‘zlashtirilgan degan ilmiy talqin
mavjud edi. “Farg‘ona odami” topilmasi asosida endi bizning xududimiz odamzod
tomonidan bundan 1mln. 200 ming yil muqaddam o‘zlashtirilganligi ma’lum
bo‘ldi. V.A. Ranovning«Izuchenie pamyatnikov kamennogo veka na Vostochnom
Pamire v 1958 g.»nomli asarlarida Tojikiston hududi, xususan SHarqiy Pomir tosh
asri yodgorliklari, Shugnov so‘nggi paleolit yodgorligi to‘g‘risida ma’lumotlar
keltirilib, SHugnov yodgorligi moddiy madaniyati keyingi mezolit davri jamoalari
moddiy madaniyati shakllanishiga asos bo‘lganligini isbotlab beradi. M. Fohtugue
ning “Kutuzbulak Revisited A Middle Paleolithic Sitein Zeravshan River Volley
Uzbekistan” nomli asarida Zarafshon vohasidagi Qo‘turbuloq yodgorligi keyingi
davr, ya’ni so‘nggi paleolit jamoalari madaniyati rivojlanishiga asos bo‘lganligi
haqida ma’lumot beradi. N.X. Toshkenbaev va R.X. Sulaymanovlarning “Kultura
drevnekamennogo veka dolinы Zarafshana” nomli asari, R.X. Levning «Drevniy
paleolit v Aman-Kutane» nomli va «Novыe pamyatniki paleolita v Uzbekistane»
nomli, M.D.Djurakulovning “Samarqand makoni” nomli asrlarida Zarafshon
vohasi paleolit davri yodgorliklari haqida qimmatli ma’lumotlar keltiriladi. V.M.
Massonning «Djeytunskaya kultura», «Poselenie Djeytun (problemы stanovleniya
proizvodyaщey ekonomiki)» nomli asarlarida Janubiy-G‘arbiy Turkmaniston
hududi Kopettog‘ yon bag‘ri dehqonchilik xo‘jaligiga asoslangan Joyitun neolit
madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi borasida ma’lumotlar keltiriladi. A.V.
Vinogradovning «Drevnie oxotniki i rыbolovы Sredneaziatskogo mejdureche»
nomli asarida Amudaryo Zarafshon daryosining quyi oqimlari, Qizilqum hududi
14](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_14.png)
![Kaltaminor neolit jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivoji, madaniyatning
o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari tadqiqoti natijalari, mahalliy madaniy
variantlari (Oqchadaryo, Lavlakon, Quyi Zarafshon), madaniyat kelib chiqishi
tarixiy ildizlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. V.A. Ranovning «Gissarskaya
kultura: rasprostranenie, xronologiya, ekonomika», «Gissarskaya kultura – neolit
gornыx oblastey Sredney Azii», «Neolit (gissarskaya kultura)», V.A.Ranov, T.G.
Filimonovalarning «Izuchenie gissarskoy kulturы i neoliticheskie sloi poseleniya
Kangurttut (k probleme finalnogo etapa gissarskoy kulturы)» nomli asarlarida
Markaziy va Janubiy Tojikiston hududi Hisor neolit jamoalari madaniyatining
shakllanishi va rivoji, madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari
tadqiqoti natijalari, mahalliy madaniy variantlari, madaniyat kelib chiqishi tarixiy
ildizlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. U.I.Islamov, V.I. Timofeevlarning
«Kultura kamennogo veka Sentralnoy Ferganы» nomli asarida Farg‘ona vodiysi
hududida Markaziy Farg‘ona neolit jamoalari madaniyatining shakllanishi va
rivoji, madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari tadqiqoti natijalari,
madaniyat kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. E.B.
Bijanovning «Neoliticheskie pamyatniki Yugo-vostochnogo UstYurta»,
«Drevnyaya i srednevekovaya kultura Yugo-vostochnogo UstYurta», «Kamennыy
vek UstYurta» nomli asarlarida UstYurt hududida neolit jamoalari madaniyatining
shakllanishi va rivoji, madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari, yodgorliklari
tadqiqoti natijalari, madaniyat kelib chiqishi tarixiy ildizlari, jamoalarning o‘zaro
qo‘ni-qo‘shnichilik madanimy aloqalari haqida ma’lumotlar keltiriladi. M.D.
Djurakulov, N.U. Xolmatovlarning «Mezolit i neolit Srednego Zarafshana» ,
N.U.Xolmatovning «O‘zbekiston neolit davri jamoalarining moddiy madaniyati”
nomli asarlarda O‘rta Zrafshon vohasi Qoratepa tog‘ tizmasi Shimoliy yon bag‘ri
Sazog‘on neolit jamoalari madaniyati hamda O‘zbekiston neolit jamolari
madaniyatlari shakllanishi va rivoji, jamoalarning o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik
madanimy aloqalari haqida ma’lumotlar keltiriladi. Xullas, Yuqorida keltirilgan
ilmiy adabiyotlarda O‘zbekiston tosh davri jamoalarining moddiy madaniyati,
15](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_15.png)
![jamoalarning o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqalari borasida tadqiqotlarda
qo‘lga kiritilgan manba, ma’lumotlar bayoni, ular haqida xulosalar keltirilgan.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Tadqiqot O‘zbekiston
hududi miqyosida kishilik tarixi tosh asri jamoalarning o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik
madanimy aloqalari tarixini yoritishga bag‘ishlangan. Bu borada arxeologik
manbalar, ma’lumotlar bir tizimga keltirilgan. Tadqiqotda zamonaviy tadqiqot
usullari, nazariyalar va yangicha yondoshuvlar qo‘llanilgan. Arxeologik manbalar
qiyosiy tahlili asosida xolisona tarix yaratiladi. Tadqiqotda tarixiylik, tizimlilik,
xolislik, to‘plangan arxeologik materiallarni fan Yutuqlari asosida
umumlashtirish va ularga qiyosiy tahlil tamoyillariga tayanib yondashish ko‘zda
tutilgan.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. O‘rta Osiyo
hududi miqyosida kishilik tarixi tosh asri jamoalari moddiy madaniyati, inson va
tabiat o‘zaro aloqalari tarixi, inson tomonidan yaratilgan ixtiro va kashfiyotlarning
ijtimoiy axamiyati va o‘rni, etnos, etnik birikmalar, arxeologik madaniyatlar,
jamoalar madaniy aloqalari, iqtisodiy xo‘jalik asoslari, madaniyatlar tarixiy
ildizlari borasida qimmatli arxeologik ashyoviy manbalar, ma’lumotlar qo’lga
kiritilgan. Bu ashyoviy dalillar o’z mazmun- mohiyatiga ko’ra mazkur mintaqa
tosh asri jamoalari moddiy madaniyatini o’rganishda o’ziga xos manba bo’lib
hisoblanadi. Ular Vatanimiz tarixini yozishda, ta’lim jarayonida ishlatiladi.
Shuningdek, xalqimiz boy madaniy merosini targ’ibot-tashviqot qilishda muzey
fondlarida foydalaniladi va ta’lim-tarbiyaviy, ma’naviy-ma’rifiy ishlarda keng
qo’llaniladi.
Ish tuzilmasining tavsifi : Magistrlik dissertasiyamiz muqaddima, 3ta bob
va tegishli paragraflar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
16](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_16.png)
![I BOB.O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston tosh asri jamoalari moddiy
madaniyatining o‘rganilishi tarixi:
I.1O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston paleolit va mezolit davri jamoalari
moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli
I.2. O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston neolit davri jamoalari moddiy
madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli
I.1O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston paleolit va mezolit davri jamoalari
moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli
Farg‘ona vodiysida o‘tgan asr 50-yillari o‘rtasida A.P.Okladnikov
tomonidan Sel-ungur g‘or makoni arxeologik xaritaga olingan bo‘lib,
undan ilk paleolit davri madaniyat izlari borligi aniqlangan. O‘.Islomov
1985 yildan e’tiboran Sel-ungur g‘or makonida qayta qazilma ishlarini
amalga oshirib, muhim ma’lumotlarni qo‘lga kiritdi. Xususan, «Farg‘ona
odami» topilmasini topdi 10
. Zarafshon vohasi paleolit davri
yodgorliklari borasidagi dastlabki ma’lumotlar o‘tgan asr 30-yillariga
to‘g‘ri keladi. 1931 yili Samarqand shahri markazida sun’iy ko‘l qirg‘og‘ida
dastlab N.P.Xorlamov, keyinchalik M.V Voevodskiy va V.V.Shumovlar
tomonidan qidiruv shurfi qazilib qiziqarli tosh qurollari kolleksiyalari to‘plandiki,
bu materiallar keyingi yillarda D.N.Lev, M.Jo‘raqulovlar tomonidan Samarqand
makonining kashf etilishi va bu erda tadqiqotlar olib borilishiga zamin yaratgan.
1947 yildan boshlab SamDU ekspeditsiyasi ibtidoiy tarix soxasida muxim
kashfiyotlarga erishdilar. Jumladan, Omonqo’ton, Takaliksoy paleolit makonlari,
ayniqsa, 1958 yildan Samarqand makoni , 1968 yildan Siyobcha, Xo’jamazgil
so’nggi paleolit davriga oid makonlarni ochilishi va tadqiqot etilishi e`tiborlidir.
Bu davrda 1954 -1961 yillarida Qayroqqum manzilgohi, 1954 -1955 yillarida
10
Исламов У.И. Проблемы происхождения человека в Средней Азии.// К истокам истории древнекаменного
века Средней Азии.-Ташкент, 1996, с.15-22.
17](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_17.png)
![Xo’jagur makoni, 1957 – 1964 yillarida Qorabo’ri yodgorligi, 1958–1959 –yillarda
Xo’jakent, 1961-1963 Jarqo’ton , 1971- 1972 yillarda Zirabuloq, 1971–1972
yillarda Qo’tirbuloq , 1962 -1970 yillarda Obirahmat, 1958-1972 yillarda
Samarqand makoni kabi eng muhim yodgorliklarning tadqiq qilinishi bilan
bog’liqdir. Bulardan tashqari keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar tufayli yana
bir qancha yodgorliklar topilib o’rganildiki, ular O’rta Osiyo paleolit davri tarixini
mazmunan ma`lum darajada boyitdi. O‘tgan asr 60-70-yillari Kranovodsk yarim
oroli, Mang‘ishloq hududlarida V.P.Boriskovskiy tomonidan, UstYurt platosida
esa E.Bijanov tomonidan ilk va o‘rta paleolit davriga oid Barsakelmas
pastqamligining g‘arbiy va Shimoliy qismi Esen qirliklarida Esen 1,2,4-6 tosh
ustaxonalari, Qoraquduq, SHaxpaxti kabi yodgorliklar tadqiq etilgan. E.Bijanov
shu yillar davomida Esen 3, CHuruk 12 kabi bir qator so‘nggi paleolit davri
yodgorliklarini tadqiq etishga erishgan. Quyi Zarafshon vohasida A.V.Vinogradov
tomonidan bir qator paleolit davri yodgorliklari aniqlanib, tadqiq etilgan. Xullas,
paleolit davri yodgorliklari tadqiqotiga Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston
respublikalari hududlaridan, O’zbekistonning Farg’ona, Ohangaron, Zarafshon,
Surxandaryo vodiylaridan, keyingi yillarda esa Qoraqalpog’istonning UstYurt
o’lkasidan topilgan materiallarni ko’rsatib o’tish mumkin.
Paleolit. Olmabuloq paleolit makoni . O’rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog’
massivi Shimoliy yon bag’ridan voha tomon o’z suvini oqizib chiquvchi yirik
soylardan biri bo’lgan Sazog’onsoy yon qayirida joylashgan (Nurobod tumani,
Sazog’on qishlog’i markazidagi Olmabuloq chashmasi yonida). Olmabuloq
makoni Samarqand Davlat Universiteti arxeologik ekspedisiyasi xodimlari
tomonidan 2000 yili kashf etilib, 2001 yili ham tadqiqoti davom ettirilgan
yodgorlik hisoblanadi. Makon tadqiqoti jarayonida qiziqarli arxeologik manbalar
to’plashga, shuningdek makon stratigrafik holati, madaniy qatlami xususiyatlari
borasida ham qimmatli ma’lumotlar qo’lga kiritishga erishilgan. Xususan, tosh
buYumlar kolleksiyasi levallua-mustye texnologik uslubi asosida ishlov berilgan
tosh o’zaklari, qirg’ichlar, kertuv usuli bilan ishlov berilgan arxaik ko’rinishidagi
paraqalar, pichoqsimon qurollar, uchburchaksimon paykon quroli, qayroqtosh
18](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_18.png)
![qurollari bo’laklari, hamda ishlab chiqarish chiqindilaridan iborat. Bu mehnat
vositalari turmushda bajargan o’z funksiyasi, yasalish shakli, ishlov berilishi
uslublari jihatidan Qo’tirbuloq, Zirabuloq, Omonqo’ton kabi paleolit makonlari
tosh qurollariga yaqin. Eng qizig’i ba’zi tosh qurollarda Samarqand so’ngi paleolit
makoni tosh qurollariga xos texnologik uslub va xususiyatlar ham saqlanib
qolinganligi holatlarini kuzatish mumkin. Bular Olmabuloq o’rta paleolit jamoalari
moddiy madaniyatining o’ziga xos qirralarini belgilovchi omillar hisoblanadi.
Omonqo’ton makoni. Bu- g’or turidagi neondertal odamlarining makoni
bo’lib, Urgut rayonining Omonqo’ton qishlog’i yaqinida joylashgan. Yodgorlik
1947 yili D.N. Lev raxbarligida SamDU ekspedisiyasi tomonidan kashf qilindi.
Makon 1947-1957 yillarda qazib o’rganildi. Arxeologik qazish ishlarida tarix
fakul’tetining studentlari faol qatnashdi. Bu yodgorlik Zarafshon voxasida mustye
davriga oid birinchi bor topilib o’rganilgan makon hisoblanadi.
Takalisoy g’ori- mustye davri qarorgohi bo’lib, u 1952 yilda D. N. Lev
tomonidan tadqiq yetilgan. Qarorgoh Omonqo’ton g’origa yaqin joylashgan. Bu
yerdan bir necha chaqmoqtosh siniqlari , ishlov berish uchun tayyorlangan tosh
xom ashyolari , gulxan izlari, hayvon suyaklarining maydalari topilgan.
Qo’tirbuloq Samarqand shahridan 100 km g’arbda, Zirabuloq tog’
tizmasining shu nom bilan Yuritiladigan chashma bo’yida joylashgan. Bu
qarorgoh birinchi bor Arxeologiya institutining Yu.F Buryakov raxbarligidagi
O’rta Zarafshon ekspedisiyasi tomonidan 1971 yilda ro’yxatga olingan bo’lib,
keyinchalik arxeolog N. Toshkenboyev tomonidan tadqiq qilindi va natijada
ko’plab tosh topilma ashyolari va hayvonot dunyosi qoldig’i to’plandi.
Zirabuloq makoni Zarafshon vohasida so’nggi yillarda o’rganilgan muhim
yodgorliklardan biridir. Bu makon ham Qo’tirbuloqqa o’xshash chashma atrofida,
Zirabuloq tog’ tizmalarining etagida, Qo’tirbuloqdan bir kilometr sharqroqda
joylashgan. Bu territoriyada olib borilgan dastlabki qidiruv ishlarining
ko’rsatishicha, Zirabuloq tog’ tizmasining Shimoliy etaklari, Zarafshon
daryosining o’ng qirg’oqlarida ibtidoiy kishilar bir necha qarorgohlarda
yashagan ekanlar. Bu yerda shunday punktlardan bir nechtasi ro’yxatga olindi.
19](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_19.png)
![Bular orasida Zirabuloq makoni alohida o’rin tutadi. Makonni dastlabki
o’rganish ishlari 1971 yilda O’zbekiston Fanlar akademiyasi Arxeologiya
institutining N. Toshkenboyev rahbarligidagi ekspedisiyasi tomonidan
boshlangan edi (Toshkenboyev,Suleymahoy.1980). Keyinchalik bu yodgorlik
1977 yilda Samarqand Davlat universitetining M. Jo’raqulov rahbarligidagi
ekspedisiyasi xodimlari tomonidan qayta o’rganildi.
Go’rdara qarargohi mustye davriga oid g’or turidagi yodgorlik hisoblanadi.
Arxeologiya institutining A. Asqarov raxbarligidagi otryadi tomonidan 1966
yilda birinchi marta qalamga olingan. Bu makon keyinchalik N. Toshkenboyev
tomonidan tadqiq etildi. G’or Zarafshon tog’ tizmasining Shimoliy yon bag’rida,
Samarqand shahridan 75 km janubi - sharqda joylashgan.
Mamlakatimiz hududida o’rganilgan va Yuqorida zikr etilgan
yodgorliklardan qo’lga kiritilgan arxeologik manbalar, xususan, mexnat
qurollarining ishlab chiqishda qo’llanilgan texnologik uslublarning tadridjiy rivoji
kuzatilinib, ilk paleolitdan boshlab va rivojlangan o’rta paleolitni Omanqo’ton
misolida, keyin esa, so’ngi paleolit madaniyatini Samarqand makonida kuzatish
mumkin. Demakkim, Zarafshon vohasi muster madaniyatini ilk paleolit jamoalari
madaniyati (Ko’kayaz 1,2 makonlari) negizida tadrijiy rivojlanishi natijasida
shakllangan. To’g’ri, ilk paleolit davridan rivojlangan muster davrigacha bo’lgan
kishilik tarixi bir necha Yuz ming yillarni o’z ichiga olib, kishilik jamoalari
tabiiy, ekologik, sharoitlari maqul mintaqalarda yashagan, qo’shni, tutash
o’lkalarning jamoalari bilan aloqalar o’rnatgan va ularning madaniyat an’analari
esa bir- birlariga ijobiy yoki salbiy tasiri bo’lganligini etirof qilish mumkin.
Ammo, joyli aholi o’z madaniyatini saqlab, avlodlardan avlodlarga
yetkazganligini aytish joizdir. Shuning uchun ham mamlakatimiz, jumladan,
Zarafshon vohasida tashkil topgan muster madaniyati avtoxon, ya’ni tub joyli
negizda vujudga kelib, o’z davriga nisbatan Yuksak bo’lgan, va muster
madaniyati taraqqiyoti negizida so’ngi paleolit madaniyati shakllanganligini
etirof qilish ilmiy haqiqatdir. Xususan, bu jarayonni Samarqand, Xo’jamazgil,
Siobcha so’ngi paleolit yodgorliklarida kuzatish mumkin
20](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_20.png)
![50- 60 yillarda vohaning o’rta oqimi va tog’ bag’rlarida arxeologik qidiruv
ishlari tufayli tosh asrining turli davrlariga oid, jumladan, o’rta paleolit
topilmalari ham qo’lga kiritildi. Xususan, arxeolog M. R Qosimov Nurota tog’
tizmasiga kiruvchi Voush tog’i qirlaridan, Urgut qishlog’i atrofidan muster
davri madaniyati izlari topilib, mingga yaqin tosh qurollar va boshqa buYumlar
yig’ib olgan edi. Shu o’rinda Samarqand atrofida o’rganilgan paleolit
makonlarining o’ziga hos xususiyatlari mavjudligini qayd etish lozim.
Jumladan, bu xududning muster davriga doir yodgorliklarni Qo’tirbuloq hamda
Samarqand so’ngi paleolit guruhlariga birlashtirish mumkin (Djuraqulov.1987.
Toshkenboyev,Suleymahoy. 1980) Bu ikkala yodgorliklar O’rta Osiyo
miqyosida tayanch makonlardan hisoblanib, avvalam bor ko’p qatlamli,
arxeologik manbalarga nihoyatda serob, madan qatlamlar esa davrlari o’tishi
bilan buzilmasdan saqlanganligidadir. Arxeologik manbalarning o’rganilishi esa,
bu yerda so’ngi paleolit madaniyati Qo’tirbuloq va Zirabuloq muster madaniyati
negizida shakllanishini etirof qilish mumkin. Binobarin, mehnat qurollarini
ishlab chiqarishda qo’llanilgan texnologik uslublari va so’ngi paleolit
madaniyatida kuzatilgan bu boradagi muster davridan boshlab bu xududda
yashagan jamoalar qo’shni yoki tutash mintaqa jamoalari guruhlari bilan malum
aloqalar o’rnatgan. Xususan, Qo’tirbuloq makoni industriyasi Surxandaryodagi
Teshik- Tosh, Toshkent viloyatidagi Obiraxmat madaniyati hamda Qayroqqum
topilmalariga yaqinligi borligini kuzatish mumkin. Zikr etilgan yodgorliklarning
madan qatlamlaridan topilgan arxeologik industriyaning vaqt va zamonda ilk
qatlamga nisbatan Yuqori qatlamlarda mehnat vositalarining tobora
takomillashuvi jarayonini kuzatilishi muhim omillardan bo’lib, ularning
yaratilishi doimiy mukamallashuv dinamikasini, ularning avvaliga nisbatan
xilma- xilligi kabi jarayonlar kuzatilinib, bu omillar mehnat taqsimotining tabora
rivojlanishini ham ifodalaydi.
Shunday qilib, Samarqand atrofida o’rganilgan paleolit davri
madaniyatining vujudga kelishi va shakllanishini avvalombor joyli ilk va o’rta
paleolit madaniyati negizida vujudga kelganligini etirof qilish mumkin. O’rta
21](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_21.png)
![Osiyo paleolit madaniyati to’g’risida elon qilingan ko’psonli asarlarda madaniy
aloqalarning bir- biriga tasiri haqida turli mulohazalar mavjud. Masalan, arxeolog
D. N. Lev Samarqand paleolit madaniyatining ayrim xususiyatlarini Mo’g’il-
Sibir o’lkalarida o’rganilgan paleolit yodgorliklari mavjudligini etirof qilib,
ibtidoiy jamoalar madaniyati mamlakatimiz janubidan Shimoliy sharqqa qarab
tarqalganligiga shama qilinganligi fanda inkor qilinmaydi. Binobarin turli
mintaqa va maqul ekologik burchak va vohalarda yashagan jamoalar turmush
tarzida madaniy aloqalar konvergensiya, divergensiya, diffuziya, innovasiya
jarayonlari asosida, vaqt va zamonda sodir bo’lganligini etirof qilish mumkin.
Ammo, bu jamoalar, qanday sharoitda yashagan bo’lmasin, o’z madaniyatining
avtoxtonligi, mahalliy hususiyatlarni malum darajada saqlab, ezozlab,
avlodlardan- avlodlarga yetkazgan. Bu kabi jarayonni Samarqand atrofida
o’rganilgan paleolit madaniyatida, serob manbalar asosida kuzatish mumkin
bo’lib, o’tmish yani ajdodlarimizning Markaziy Osiyo madaniyati taraqqiyotida
tutgan o’rnini aniqlashda muhim ahamiyatkasb etadi. Samarqand shahri hududi
va uning atrofida muster davri yani o’rta paleolit jamoalarining vorislari,
yashagan so’ngi paleolit izlari Samarqand, Siobcha va Xojamazgil
makonlaridagina iborat bo’lmasdan bu davr jamoalari keng qamrov hududda
yashaganligidan dalolat beruvchi malumotlar qo’lga kiritildi. Xususan Yuqorida
eslatilgan Dahbet ko’chasi atrofida, Registon maydonida, Afrosiyobning
Shimoliy sharqiy hududlarida, 1966 yili Ohalik qo’rg’onlari atrofida, Sazag’on
qishlog’i yaqinida va boshqa joylarda olib borilgan kuzatuv va tadqiqot
davomida muster ashyolari bilan bir vaqtda so’ngi paleolit ashyolari topilganligi
bu fikrlarni tasdiqlaydi.Samarqand makoni haqidagi dastlabki malumotlar 30-
yillarning oxirlaridan ma’lum. 2- jahon urushi tashvishlari tufayli bu yodgorlik
1958- yilgacha o’rganilmasdan keldi. Ya.G’.G’ulomov hamda
V.A.Shishkinlarning qo’llab – quvatlashi tufayli yodgorlikni o’rganilish ishlari
dastlab D.N.Lev, so’ngra 1970 yilga qadar uning shogirdlari tomonidan mutassil
amalga oshirildi. So’ngi yillardagi tadqiqot ishlarida N.X.Toshkenboyev,
R.X.Sulaymonovlar ishtirok etdilar. Ko’p yillik tadqiqotlar tufayli makonning
22](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_22.png)
![ko’p qatlamli va manbalarga boyligi, hamda uning asl madaniyati Yuksakligi
aniqlandi. Makondan 8 minga yaqin chaqmoqtosh ashyolari topilib, aksariyati
xilma- xil mehnat qurollaridan iboratdir. Bu yerda O’rta Osiyoda dastlab so’nggi
paleolit odam qoldiqlari topib o’rganilgan. Topilgan, jumladan, suyakdan, dengiz
chig’anoqlaridan, toshdan yasalgan ziynat buYumlari, taqinchoqlar, qiziqarli
san’at asarlarini o’z ichiga oladi. Samarqand so’nggi paleolit makoni industriyasi
birinchi marta instrumental taxlil qilindi. Uni analitik tadqiq qilishda yetakchi
olimlardan G.F.Korobkova va V.M.Massonlar hamkorlik qilishib, makon
jamoalarining davriga nisbatan Yuqori madaniyatga erishganligini va bu
makonning Markaziy Osiyoda tayanch yodgorlik ekanligi haqida yangi xulosalar
olindi. Samarqand makonining sanasi haqida fanda turli mulohazalar mavjud
bo’lib, paleolit davrining eng so’nggi bosqichlariga doirligi e’tirof qilinadi.
(Ranov, Nesmyanov,1973; Djurakulov, 1987, Djurakulov, Korobkova, 2000, b.
285-462). Yangi ilmiy texnologik asosda o’rganilish tufayli olingan ma’lumotlar
yodgorlikning so’nggi paleolitning rivojlangan davriga doirligi va uning sanasi
35-25 ming yillarga tengligi haqida yangi xulosalar qilindi. Ko’p ma’dan
qatlamlarga ega bo’lgan bu makon hududidan topilgan chaqmoqtosh ustahonasi
xilma- xil tosh qurollar ona urug’i tizimi shakllanish taraqqiyoti darajasida turgan
bu jamoalarda turmush bilan bog’liq mehnat taqsimotlarining bir muncha
rivojlanganligini ko’rsatadi. Makon qatlamlarida topilgan gulxan, o’choq, kapa-
chayla qoldiqlari, qizil bo’yoq kabilarning topilishi ham qiziqarlidir. Turmush
tarzi ozuqabop terim- termachilik va ovchilikdan iborat bo’lgan bu jamoalar
bug’u – yirik ot, tuya, to’ng’iz, buqa kabi yovvoyi jonivorlarni ov qilishgan ekan.
Makondan topilgan mehnat qurollari majmuasi tarkibida xar – xil qirg’ichlar,
randalar, pichoqsimon buYumlar, iskana, qayroq qurollar kabilar ko’p bo’lib,
ularning yasalishida qo’llanilgan texnik uslub Yuqori bo’lishi bilan bir vaqtda
mustye davri yodgorliklari bo’lgan Qo’tirbuloq, Teshik- Tosh, Zirabuloq
madaniyati an’analarining ayrim xususiyatlarini eslatadi. Samaraqand paleolit
makoni manbalarini o’rganish bilan mamlakatimiz sarhadlarida bundan 35-30
ming yillar avval yashagan jamoalarining turmush tarzi, aloqalari va ma’naviy
23](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_23.png)
![madaniyati haqida analetik xulosalar qilishda bu manbalar muhim ahamiyat kasb
etadi. Bu qiziqarli va tayanch yodgorlik haqida maxsus asarlar e’lon qilingan.
1969- yilda Samarqand shaxrining g’arbiy qismidan o’tadigan Chashma- Siob
daryochasining Siob bilan tutashgan qirg’og’idan paleolit davriga oid dastlabki
topilmalar qo’lga kiritilgan edi. Keyinchalik arxeolog N.Toshkenboyev bu joyda
tadqiqot ishlari olib borib so’ngi paleolit davriga oid makon mavjudligini aniqlab,
tekshirish natijasida ko’plab arxeologik manbalarni qo’lga kiritishga erishdi.
So’ngi yillarda qurilish bilan bog’liq ishlar davomida makonning bir qismi
buzulganligi ma’lum bo’ldi. Makoning bir qismida saqlangan yer qatlamining 2,8–
3 metr chuqurlikdagi yotqiziqda buzilmagan ma’dan qatlami o’rganildi. Topilgan
mexnat qurollari xususan, qirg’ich, tosh pichoqlar, nayzasimon asboblar, randa va
boshqa buYumlar xamda toshni parchalashda hosil bo’lgan o’zaklar, ular uchun
ishlatilgan texnologik usullar esa Samarqand paleolit makoni madaniyatiga
yaqinligidan guvohlik beradi.
Chashma –Siob daryochasining o’ng va so’l qirg’oqlari vohasi va umuman
bu atrof paleolit davrida qalin butazor va mahalliy xususiyatga ega
o’rmonzorlardan iborat bo’lib, ibtidoiy jamoalarning oziqabop, hayvonott olamiga
serob bo’lgan va kishilar jamoalarining qo’nib yashashi uchun qulay ekologik
sharoit mavjud bo’lgan. Chashma- Siob o’zani bo’ylab Samarqand makoni,
jumladan, hozirgi “Dinamo” stadioni tevarak- atroflarida, g’isht zavodi yaqinida
hamda Siobcha makonining topilishi bu atrofda bir necha guruh jamoalari
manzilgohlarning mavjudligini bildiradi. Ayniqsa, Samarqand makoni manbalarni
o’rganish, g’isht zavodi atrofida, hamda shaharning boshqa joylaridan topilgan
arxeologik manbalar bu atrofda so’ngi paleolit davrida ona urug’doshlik tizimining
shakllanish boqichida bir necha guruh jamoalari yashaganligidan dalolat beradi.
So’ngi yillarda Zarafshonning o’rta oqimi havzasida so’ngi paleolit davri
madaniyatiga doir bir- necha makonu manzilgohlar topilib o’rganildi. Bu
topilmalar esa, Samarqand sarhadlarida ibtidoiy davrda inson jamoalarining- keng
ko’lam joylarni qamrab yashaganligidan dalolat beradi. Shular jumlasidan biri,
1969 yili Samarqanddan 70 km janubiy- sharqida N. X. Toshkenboyev tomonidan
24](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_24.png)
![o’rganilgan Xojamazgil makonidir (Toshkenboyev,1980,76-79). Dastlab
tadqiqotchi bu atrofdan , shu nom bilan ataluvchi chashma atrofining yer sathidan
chaqmoqtosh buYumlarini yig’ib olgan edi. Topilmalar qariyb 3 ta maydonda
uchratilgan bo’lib, dastlabki kuzatuv ishlari tufayli yodgorlikning asosiy qismi
chashmaning janubiy- sharqiy tomonida joylashganligi aniqlandi va bu yerda
arxeologik tadqiqotlar bajarildi hamda yer sathidan 3 metr pastlikdagi yotqizikdan
buzilmagan madan qatlamini ochdi va unda chaqmoqtoshdan yasalgan mehnat
qurollari, tosh chiqindilar, qizil bo’yoq, gulhan izlari kabilardan iborat boy
arxeologik manbalar topildi. Chashma atrofida mavjud bo’lgan suniy suv
omborining atrofidan 200 dan ko’proq chaqmoqtosh ashyolari yig’ib olingan.
Makonda yashagan jamoa o’zlariga mehnat qurollari yasash uchun Yuqori sifatli
chaqmoqtosh jinsidan foydalangan bo’lib, undan turli qurollar, pichoqsimon
buYumlar qirg’ichlar, randalar, nayza tig’lari har- xil keskich asboblar kabi
ro’zg’orbob uskunalar yasashgan. Tosh paraqalari Yuqori did bilan parchalab
olinganligini ko’rsatuvchi o’zaklar anchagina. Manbalar kolleksiyasida qayroqtosh
qurollar ham taqdim etilgan. Mehnat qurollarning xillari, ularni ishlab chiqish
shakllari, hususan, paraqalarga nisbatan uchirmalarga ko’proq ishlov berish kabi
texnik uslublar, hamda qayroq qurollarning taqdim qilinishi, qizil bo’yoq, o’choq
izlari, chaqmoqtosh turi jinslari kabilar bu yodgorlikning Samarqand so’ngi
paleolit madaniyatiga yaqinligini ko’rsatadi.
Ammo shuni aytish kerakki, Samarqand paleolit manzilgohi industriyasida
arxeologik manbalar, xusasan, mehnat qurollarini ishlab chiqishda paraqalarga
qaraganda ko’proq uchirmalarga ishlov berish asosida yasalgan. To’g’ri paraqalar
kamroq ishlatilgan bo’lib, qurollar yasashda muster davri madaniyati ananalari
namayonligi mavjud. Xo’jamazgil makoni arxeologik manbalarga nisbatan
Samarqand makoni qadimiyroq ko’rinadi. Xo’jamazgil makoni mehnat qurollari
nisbatan ko’proq prizmatik to’g’ri, nukleus paraqalari asosida yasalganligi
takomillashuvi namoyonligidan kelib chiqib, bu makon egalari Samarqand so’ngi
paleolit jamoalarining keyingi avlodlari bo’lishi mumkinligi haqida fikr bildirish
mumkin. Xo’jamazgil qishlog’i atrofi, umuman, Turkiston tog’i g’arbiy
25](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_25.png)
![bag’irlarida arxeologik ishlarni olib borish endilikda muhim vazifalardan
hisoblanadi. Shunday qilib, Samarqand va u bilan bog’liq voha hududi paleolit
davridan etiboran inson jamoalari yashab madaniyat yaratib kelganligi va uning
insoniyat tarixining galdagi taraqqiyot bosqichlariga zamin yaratilganligini asosli
ravishda etirof qilish joizdir.
Mezolit. Chorbakti mezolit makonlari. Zarafshon vohasi mezolit davri
jamoalari moddiy-madaniyati yaqin yillarga qadar deyarli noma’lum bo’lib
kelgan edi. O’tgan asrning 80-yillari ikkinchi yarmida Rossiya FA etnografiya
Institutining Xorazm arxeologik ekspedisiyasi (A.V. Vinogradov), ToshDU
geografiya fakulteti (E.D.Mamedov), SamDU arxeologik ekspedisiyasi
(M.J.Djuraqulov) ilmiy xodimlari hamkorlikda Zarafshon daryosining shu
vaqtgacha fanda noma’lum bo’lgan Chorbaqti vohasini topishga va undan
oltmishdan ortiq mezolit, neolit makonlarini kashf etishga erishganlar.
Chorbakti mezolit makonlari (Chorbakti 11, 23, 27, 41) tadqiqoti, mazkur
jamoalar moddiy madaniyatining mahalliy kaltaminor jamoalari madaniyatlaridan
keskin farqi borligini ko’rsatdi. Tosh qurollari tipologik tahlili mazkur makonlar
tosh industriyasi otshepli-paraqali industriya ekanligi, o’z xususiyatlari bilan O’rta
Osiyo tog’, tog’ yon bag’ri mintaqasi so’ngi paleolit, mezolit jamoalari
madaniyatiga yaqin bo’lganligidek xulosa chiqarish imkonini berdi. (o’zaksimon
qirg’ichlar, otshepdan yasalgan qirg’ichlar, ponasimon qurollar, qayroqtosh
qurollar va h.k). Chorbakti jamoalari moddiy madaniyati yana bir ilmiy ahamiyati
shundaki, shu kunga qadar Samarqand so’ngi paleolit jamoalari bilan sazog’on
neolit jamoalari moddiy madaniyati oralig’ida o’zaro ularni bog’lovchi
xronologik bo’g’in yo’q edi, bo’shliq mavjud edi va shu bo’shliqni Chorbaqti
manbalari to’ldirdi bog’lovchi xronologik bo’g’in bo’ldi (Xolmatov, 2000, 24-35 ).
Sazog’on I makoni. O’rta Zarafshon vohasi mezolit jamoalari moddiy
madaniyatini yoritishda Sazog’on I makoni tadqiqoti natijasida qo’lga kiritilgan
arxxeologik manbalar ahamiyati muhim hisoblanadi. Makon O’rta Zarafshon
vohasi Qoratepa tog’ massivi Shimoliy yon bag’ridan voha tomon o’z suvini
26](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_26.png)
![oqizib chiquvchi yirik soylardan biri bo’lgan Sazog’onsoy yon qayirida joylashgan
(Samarqand viloyati, Nurobod tumani Sazog’on qishlog’i Yuqori qismida).
Makon kashf etilishi Samarqand Davlat Universiteti arxeologik ekspedisiyasi
tadqiqotlari bilan bog’liq bo’lib, makonda 1967-68 yillari D.N.Lev, 1969-1977
yillar maboyinida M.J.Djuraqulov rahbarligida arxeologik tadqiqot ishlari amalga
oshirilgan. Hammasi bo’lib 100 metr kvadratdan ortiqroq maydon sathida madaniy
qatlam ochilib, 2,5 mingdan ortiq arxeologik ashyoviy dalillar qo’lga kiritilgan.
Makon tosh industriyasi otshepli paraqali industriya bo’lib, tosh qurollari tipologik
tahlili uni O’rta Osiyo tog’ mintaqasi mezolit-neolit jamolari moddiy
madaniyatiga o’xshashligini ko’rsatdi. Shu xususiyatlar asosida Sazog’on I
makoni mezolit davri so’nggi bosqichlari va ilk neolit jamoalariga tegishli
ekanligi aniqlandi. Eng qizig’i makon tosh industriyasida Samarqand so’ngi
paleolit yodgorligi tosh qurollariga xos bo’lgan qurollarga ishlov berish
texnologik uslublari an’analari saqlanib qolganligi holatini kuzatilishi bo’ldi. Bu
xususiyat madaniyatlar kelib chiqishi ildizi masalasini oydinlashtirishda muhim
omil bulib xizmat kilishi mumkin.
Zamicha-tosh makoni. Makon 1989 yili UzFA arxeologiya institutining
paleolit guruhi xodimlari tomonidan kashf etilgan bo’lib, Qoratepa tog’ massivi
Shimoliy yon bag’ridan voha tomon chiqib keluvchi soylardan biri bo’lgan
Sevasoy yon qayirida joylashgan.( Samarqand viloyati, Urgut tumani). Bu makon
yodgorliklarning o’ngur tipiga kirib, uning o’lchamlari quyidagicha- og’iz qismi
eni 10 metr, ungur tubiga qarab 4 metr. Arxeologik qazishma ishlari jarayonida
makonda ikkita madaniy qatlam borliligi aniqlanib, ulardan qiziqarli arxeologik
manbalar topishga erishilgan. Xususan, tosh buYumlarning tipologik tahlili
natijasida tadqiqotchilar makonni mezolit jamoalariga tegishli ekanligidek xulosa
chiqarishganlar.
27](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_27.png)
![I.2. O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston neolit davri jamoalari moddiy
madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli
Neolit. O‘rta Osiyo xududida neolit davri nisbatan yaxshi o‘rganilgan. Bu
davr moddiy madaniyatini o‘rganishda S.P.Tolstov, V.M.Masson,
YA.G‘.G‘ulomov, A.V.Vinogradov, U.Islamov, A.Asqarov, A.Muxammadjonov,
M.Jo‘raqulov, E.Bijanov, R.Sulaymanov, M.Qosimov, T.Mirsoatov, R.A.Ranov,
G.F.Korobkova, T.G.Filimonova, V.V.Timofeev, N.Xolmatov singari arxeolog
olimlarning tadqiqotlari samarali natijalar berdi.
O‘zbekiston hududi, hatto O‘rta Osiyo miqyosida neolit davri jamoalari
moddiy madaniyatini o‘rganishda Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari
madaniyatining alohida o‘rni bor. Bu madaniyat o‘tgan asrning 30-yillari oxirida
taniqli arxeolog S.P.Tolstov tomonidan kashf etilgan bo‘lib, keyingi yillar
davomida A.V.Vinogradov tomonidan atroflicha tadqiqot etilgan. Quyi Zarafshon
vohasidagi kaltaminor jamoalari madaniyati esa O‘ . Islomov tomonidan o‘rganildi.
Mazkur tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, Kaltaminor jamoalari nafaqat Amudaryo
etagi Oqchadaryo havzasida, balki qo‘shni O‘zboy, Zarafshon daryosi etaklarining
qadimiy o‘zanlari, UstYurt, Qizilqumning ichki xududlari, Janubi - G‘arbiy
Qozog‘iston, SHarqiy Kaspiy, Orol bo‘yi Balxon hamda Mang‘ishloq sarhadlariga
tarqalishib yashashgan va o‘zlariga xos madaniyat yaratishgan. 11
(2-rasm). Bunday
keng hududlarda yashagan jamoalar madaniyati umumiy nom – Kaltaminor
tarixiy-madaniy jamoalar madaniyati nomi bilan fanga kirgan. Bu madaniyat
tarkibida bir nechta mahalliy xarakterga ega bo‘lgan madaniy variantlar mavjud
ekanligi tadqiqotlarda aniqlangan. Bular Oqchadaryo, Quyi Zarafshon, Lavlakan
kabi mahalliy madaniy variantlar hisoblanadi 12
. Bu mahalliy madaniy
11
Толстов С.П. Древней Хорезм. – М.: Издательство МГУ, 1948. Виноградов А.В. Неолитические
памятники Хорезма - МЭХ, вып.8. – М.: Наука, 1968 ; Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы
Среднеазиатского междуречья. – ТХЭ, т. Х III . – М.: Наука, 1981. 173 б .; Виноградов А.В. Мамедов Э.Д.
Первобытный Лявлякан. Этапы древнейшего заселения и освоения Внутренних Кызылкумов - МЭХ, вып.10.
– М.: Наука, 1975 ; Гулямов Я.Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура и возникновение
орошаемого земледелия в низовьях Зарафшана. – Ташкент: Фан, 1966 ; Бижанов Е.Б. Неолитические
памятники юго-восточного Устюрта // Древняя и средневековая культура юго-восточного Устюрта. –
Ташкент, Фан, 1978. 18-79-бетлар; Бижанов Е.Б. Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание уч.степени
д.и.н. – Нукус, 1996 . С.3-42.
12
Виноградов А. В. О локальных вариантах неолитической культуры Кызылкумов.- КСИА, 1970, вып.
122. С. 31-36; Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт . 1981 , 165 -бетлар .
28](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_28.png)
![variantlarning bir-biridan farqlari jamoalar tosh industriyasi xususiyatlari, qurollar
shakli, yasalish uslubi, ishlov berilish texnologiyasi, sopol buYumlarning yasalishi,
shakli, naqshlari, zebi-ziynat ashyolari kabi jihatlari bilan izohlanadi. Kaltaminor
tarixiy-madaniy jamoalari shunchalik keng sarhadlarga tarqalib yashashganki,
ularning makonlaridan topib o‘rganilgan arxeologik ashyoviy dalillar tahlili, bir
tomondan, ularning moddiy madaniyati, turmush tarzi, ijtimoiy hayoti, xo‘jalik
asoslari jihatidan birlashuvchi umumiy qon-qardosh jamoalar ekanligini ko‘rsatsa,
ikkinchi tomondan, hududiy kengligi turli iqlimiy, ekologik sharoit nuqtai-
nazar i dan mahalliy xususiyatga ega jamoalar madaniy majmuasi ekanligini
ko‘rsatadi. SHubhasiz, mazkur jamoalar birgalikda Kaltaminor tarixiy-madaniy
jamoalar madaniyatini tashkil etadi. Ta’kidlash joizki, agar mil.avv IV ming
yildayoq Turkmanistonning janubiy sarhadlarida Joyitun neolit jamoalari
madaniyati negizida ilk metallchilik madaniyati (eneolit) shakllangan bo‘lsa,
Kaltaminor jamoalari yashayotgan pasttekislik (hozir dasht holatidagi) sarhadlarida
esa mil.avv III ming yillik oxirigacha nafaqat to‘laligicha jamoalar turmushida tosh
qurollar tarkibi (albatta vaqt o‘tishi bilan ko‘rinishi, hajmi, ishlov berilishi uslubi
o‘zgargan holda) saqlanib qolgan, balki bu jamoalar turmushida o‘zlashtirma
xo‘jalik – ovchilik, termachilik va baliqchilik sohalari to‘laligicha hukmron bo‘lib
qolavergan 13
.
Oqchadaryo havzasi. Amudaryoning quyi oqimining qadimgi o‘ng qirg‘og‘i -
Oqchadaryo havzasi hisoblanib, havza sohillaridan Kaltaminor jamoalariga tegishli
bo‘lgan ko‘plab makonlar kashf etilgan. Havza janubiy va Shimoliy qismlardan
iborat:. To‘rtko‘l shahri yonidan boshlangan janubiy havza Shimol tomon uchta
asosiy irmoq bilan Yuzlanib, Sulton Uzdag tog‘ tizmasi yon bag‘riga borib
taqaladi. Sulton Uzdagni g‘arb tomondan aylanib o‘tgan suv oqimi
Oqchadaryoning tor yo‘lakchasi orqali Shimolga o‘tib olib, bu erda janub
havzadan ham nisbatan kattaroq hajmda bo‘lgan Shimoliy Oqchadaryo havzasini
tashkil etadi. Ikkala havza ham, xuddi Zarafshon daryosining qadimgi quyi
o‘zanlari kabi o‘zining tabiiy sharoiti bilan Qizilqumning ajralmas tarkibiy qismini
13
Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт . 1981 , 147 -бетлар .
29](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_29.png)
![tashkil etgan. Shimoliy Oqchadaryo havzasida neolit jamoalariga mansub
makonlar deyarli noma’lum. Janubiy Oqchadaryo havzasi sarhadlaridan esa,
aksincha, tayanch makonlar turkum holatda topilgan 14
.
Oqchadaryo havzasi miqyosida neolit davri ilk bosqichlariga oid makonlar
topilmagan. Bu holat mazkur hududda o‘sha davrda odamzod yashashi uchun
qulay ekologik sharoit bo‘lmaganligi, tez-tez suv toshqinlari sodir bo‘lib turganligi
bilan izohlanadi. Havzada neolit davrining nisbatan qadimgiroq makonlari o‘rta
neolit, ya’ni kaltaminor jamoalari madaniyati rivojining jonbass bosqichiga tegishli
hisoblanadi. Makonlarning joylanishi topografik holatiga qaraganda bu vaqtda
havzaning janubiy qismlarida nafaqat asosiy o‘zan, balki ko‘plab kichik
irmoqchalar, kichik ko‘lchalar ko‘rinishidagi suv havzalari ham bo‘lgan. Atrof
keng maydonli botqoqsimon manzarali joylardan iborat bo‘lib, maydon sathlari
to‘qaysimon o‘simliklar bilan qoplangan, ularda O‘rta Osiyo daryolarining hozirgi
zamon havzalari ko‘rinishiga o‘xshashlik holatlari ham mavjud 15
. Ba’zi makonlar
havzaning ichki qismlaridagi do‘ngliklarda hamda havzaning haqiqiy, asl
qirg‘oqlarida joylashganligi suv sathining barqaror bo‘lmaganligidan dalolat
beradi.
Mazkur havzadan Jonbass 4 makoni topib o‘rganilgan. Bu makon kashf
etilishi bilan Kaltaminor jamoalari moddiy madaniyatini tadqiq etish ishlari
boshlanib ketgan edi. Mazkur tadqiqot ishlari natijalari S.P.Tolstovning ilmiy
asarlarida keng yoritilgan 16
. Ta’kidlash joizki, Oqchadaryo havzasi neolit jamoalari
moddiy madaniyati borasida keyingi tadqiqotlar jarayonida kashf etilgan Tolstov
makoni o‘rganilishi natijalari ham qimmatli ma’lumotlar berdi. Bu makon Jonbass
4 makoni bilan yonma-yon joylashgan. A.V.Vinogradovning fikricha, Tolstov
makonidan topilgan kulbalar alohida bo‘lmasdan, Jonbass 4 uylaridan iborat
bo‘lgan qishloqning yaxlit tarkibiy qismini tashkil etgan. Bunday ma’lumotlar
etnik guruhlar masalasini oydinlashtirish borasida ham muhim ahamiyat kasb
14
Виноградов А.В. Неолитические памятники Хорезма. – МЭХ, вып.8. – М.: Наука, 1967; Виноградов А.В.
Кўрсатилган адабиёт . 1981. С. 78-90.
15
Низовья Амударьи, Сарыкамыш, Узбой. История формирования и заселения. – МХЭ, вып.3. – М., 1960.
С.34-36.
16
Толстов С.П. Древней Хорезм. – М.: Издательство МГУ, 1948.
30](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_30.png)
![etadi. Ta’kidlash joizki, Janubiy Oqchadaryo havzasida Kaltaminor jamoalari
madaniyati taraqqiyoti, so‘nggi bosqichlariga oid makonlar kashf etilib, qiziqarli
manbalar qo‘lga kiritilgan. Lekin bironta makon o‘z ilmiy qimmati, qo‘lga
kiritilgan arxeologik manbalarning miqdori, madaniy qatlamlarining saqlanishi
sifati jihatidan Tolstov makoniga +
Quyi Zarafshon vohasi. O‘rta Osiyo miqyosida neolit jamoalariga tegishli
eng ko‘p sonli makonlar Zarafshon daryosi quyi etagi qadimgi o‘zanlari
havzasidan topilgan bo‘lib, ular etti Yuzdan ortiq (3-rasm). Ammo ularning
aksariyatida madaniy qatlam saqlanib qolmagan. Mazkur makonlar ilmiy talqini bu
mintaqada neolit davri taraqqiyot bosqichlarining deyarli barchasiga oid jamoalar
madaniyatini kuzatish imkonini beradi. Ularning o‘rganilishi Zarafshon
daryosining hozirgi kunda qurib qolgan qadimgi o‘zanlari to‘g‘risida ham
qimmatli ma’lumotlar beradi.
Oyoqagitma, davomi esa Daryosoy deb nomlanadi va o‘zan Amudaryoga
quyilmasdan Quljuqtov tizmasi janubi-g‘arbiy etagida o‘ziga xos subaeral
havzasini tashkil etib, o‘z oqim harakatini to‘xtatadi. Tadqiqotlarning
ko‘rsatishicha, mazkur Keyingi yillarda amalga oshirilgan paleogidrografik,
paleogeografik, arxeologik tadqiqotlar natijasida Zarafshon daryosining quyi
qismida uchta qadimgi o‘zanlari tizimi harakatda bo‘lganligi aniqlandi. Bular
uning Shimoliy, o‘rta va janubiy irmoqlaridir. Zarafshon daryosi qadimgi Shimoliy
irmog‘i Echkiliksoy, Oyoqagitma (sharqiy va g‘arbiy havzasi) hamda Daryosoydan
iborat. Bu Shimoliy o‘zan Zarafshon daryosining asosiy o‘zanidan Ovtobachi
platosi g‘arbrog‘idan ajralib chiqib, uning boshlanish qismi Echkiliksoy, so‘ngra
o‘zan qirg‘oqlarida ibtidoiy odamzod paleolit davridan e’tiboran yashay boshlagan.
Neolit davri ilk bosqichlariga kelib, Daryosoy qirg‘oqlari bo‘ylab odamzod
jamoalari zichroq yashaganliklari ma’lum bo‘ldi. Neolit davri ilk bosqichi
oxirlariga kelib iqlimning o‘zgarganligi tufayli Zarafshon suvi oqimi kamaygan
ko‘rinadi. SHu sababli Echkiliksoydan Oyoqagitma uzilib, uning avval g‘arbiy,
so‘ngra sharqiy havzasi shakllangan. Daryosoy bo‘ylab esa doimiy suv oqimi
to‘xtagan. Oyoqagitma havzalari bilan bir vaqtda Zarafshon daryosining janubiy
31](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_31.png)
![o‘zani – Mohandaryo va Xo‘jayli o‘zanlari ham oqa boshlagan. Bu o‘zan
Zarafshon daryosi asosiy o‘zanidan YAkkatut bekati yaqinida ajralib chiqqan va
janub tomon qayrilib, Amudaryoga quyilgan. Bu o‘zan sohillaridan topib
o‘rganilgan makonlar ashyolari o‘zan yon qirg‘oqlari neolit davri o‘rta bosqichida
odamzod tomonidan jadallik bilan o‘zlashtirilganligidan guvohlik beradi.
Mohandaryo, Xo‘jayli, Katta va Kichik Tuzkon atroflaridan topilgan
makonlar moddiy madaniyati Kaltaminor jamoalariga tegishli ekanligi aniqlandi.
Ularning aksariyatida madaniy qatlam saqlanmagan bo‘lsa-da, Dorbazaqir 1, 2
makonlarida madaniy qatlamlar yaxshi saqlangan, ularga tegishli neolit jamoalari
kunlik turmush tarzi, xo‘jalik Yumushlari, turar joylari borasida qimmatli
manbalar qo‘lga kiritilgan. Ayniqsa, Dorbazaqir 1 makonida o‘rganilgan uy-joy
qoldiqlari o‘z shakli, qurilishlari bilan Uchashi 131 kulbalariga o‘xshash, faqatgina
o‘lchami, maydon sathlari kichikligi bilan farqlanadi. Makonlardan tosh
buYumlar, sopol, suyakdan yasalgan qurollar, hayvon, parranda va baliq suyaklari
qoldiqlari kolleksiyasi qo‘lga kiritilgan. 17
Zarafshon daryosi qadimgi o‘zanlaridan biri bo‘lgan CHorbaqti vohasi –
Shimoliy va janubiy o‘zanlar o‘rtasida joylashgan bo‘lib (Gazli shahridan 50-60
km. lar chamasi masofada), u erda 1984-1986 yillarda tadqiqotlar olib borildi. Bu
o‘zanning asl, tub qismi hozirgi kunda atrof yon qismlari tuproqlari denudatsion
jarayonlar natijasida emirilib ketilganidan, er sathida bo‘rtib chiqib qolgan holatda
saqlanib turibdi. Chorbaqti vohasidan oltmishdan ortiq mezolit, neolit davri
jamoalariga tegishli makonlar topib o‘rganilgan 18
Zarafshon vohasi neolit davri jamoalari moddiy mada niyati juda yaxshi
tadqiq etilgan. Quyi Zarafshon vohasi, aniqrog‘i uning qadimiy o‘zanlari
Echkiliksoy, Oyoqog‘itma, Daryosoy, Chorbaqti, Xo‘jayli va Mahondaryo
vohalarida ko‘plab ibtidoiy davr makonlar topilib, ular kaltaminor jamoalariga
17
Гулямов Я.Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура и возникновение орошаемого земледелия в
низовьях Зарафшана. – Ташкент: Фан, 1966 ; Коробкова Г.Ф. Орудия труда и хозяйство неолитических
племен Средней Азии. МИА, №158. – Л.: Наука, 1969 .
18
Холматов Н.У. Новые неолитические памятники на староречьях Зеравшана. // Новые открытия в
Приаралье, вып. 1, М. , 1991. С.4-32; Холматов Н.У. К хронологии келтаминарских материалов
староречий Зарафшана. ИМКУ, Вып. 3 4, Самарканд, 2004. С.17-25.
32](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_32.png)
![tegishli ekanligi aniqlangan 19
. Yuqori Zarafshon vohasida neolit jamoalari moddiy
madaniyati Oq-Tanga makonida V.A.Ranov tomonidan amalga oshirilgan
tadqiqotnatijalari bilan fanga ma’lum 20
.
O‘rta Zarafshon vohasi neolit davri jamoalari moddiy madaniyati Qoratepa
tog‘ massivi Shimoliy yon bag‘ri yirik soy yon qayirlariga tarqalgan bo‘lib, bu
o‘lkaning arxeologik ob’ektlari “Sazog‘on madaniyati” nomi ostida fanga
kiritilgan 21
. Ta’kidlash joizki, Samarqand Davlat universiteti arxeologik
ekspeditsiyasi tomonidan o‘tgan asrning 60-yillarida kashf etilgan Sazog‘on
madaniyati makonlarini o‘rganish hozirgi kungacha davom etib kelmoqda va
ushbu madaniyatga oid yangidan-yangimakonlar topilmoqda 22
. 1966 yili D.N. Lev
raxbarligida SamDU arxeologik ekspeditsiyasi Samarqand makonida qazilma
ishlarini amalga oshirish bilan bir paytda Pastdarg‘om tumani Sazog‘on qishlog‘i
hamda Samarqand tumani Navbog‘ qishlog‘i atroflarida arxeologik qidiruv
ishlarini amalga oshirdi. Xususan, Sazog‘on 1,2 makonlari xaritaga olinib, qidiruv
shurflari qazishmalari jarayonida qiziqarli tosh qurollari to‘plami qo‘lga kiritilgan.
Sazog‘on 1 yodgorligi dastlab 1966-1969 yillari D.N.Lev boshchiligidagi SamDU
arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan tadqiq etilgan 23
, keyingi tadqiqotlar 1969-72
yillari M.D.Djurakulov tomonidan amalga oshirilgan.Sazog‘on 2 yodgorligi esa
1978-1983 yillar maboyinida M.D.Djurakulov tomonidan tadqiq etilgan 24
. 1986-
1989 yillar maboyinida Sazog‘onsoyga qo‘shni bo‘lgan Egriqulchasoydan Jangal 1
yodgorligi tadqiq etilgan. Zamicha-tosh makoni 1989 yili UzRFA arxeologiya
19
Гулямов Я.Г., Исломов У.И., Аскаров А.А., Первобытная культура и возникновение орашаемого
земледелия в низовьях Зарафшана. - Тошкент, 1966. С.- 21-87.
20
Ранов В.А. Неолит (гиссарская культура) // История таджикского народа. Том. I . – Душанбе, 1998.- С. 105-
123.
21
Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент, 1991. 121 с.
22
Холматов Н.У. Сазоғон маданияти ва Ўзбекистон неолит даври тадқиқоти муаммолари // Ўзбекистон
тарихи долзарб муаммолари. Республика илмий анжумани материаллари, 1-қисм. - Самарқанд,2016;
Холматов Н.У. Неолит Узбекистана: проблемы и перспективы //«Наука и мир». Волгаград, 2018 ; Холматов
Н.У. Неолит Узбекистана // “Global science and innovations 2018 Central Azia II» Международной научно-
практической конференции. - Остана, 2018.- С.548-551; Kholmatov N.U. TheneolithikofmiddleZerafshanriver //
InternationalScientificJournalTheoretical&AppliedScience, №11(67). - Philadelphia, USA , 2018. – P. 35-39.
23
Лев Д.Н. Итоги работы археологического отряда Самаркандского госуниверситета имени А.Навои в 1966
году // Материалы по истории и археологии Узбекистана. Труды СамГУ , вып.218 . - Самарканд, 1972 .- С.3-
17.
24
Джуракулов М.Д. Сазоғон неолит маконининг дастлабки ўрганилиши натижалари // Археология ва
этнография масалалари. - Самарқанд, 1984. - Б.4-21.
33](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_33.png)
![institutining paleolit guruhixodimlari tomonidan kashf etilgan bo‘lib, Qoratepa
tog‘ massiviShimoliy yon bag‘ridan voha tomon chiqib keluvchi soylardan biri
bo‘lgan Sevasoy yonqayirida joylashgan.( Samarqand viloyati, Urgut tumani) 25
.
Ohalik makoniO‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi Shimoliy yon
bag‘ridan voha tomon o‘z suvini oqizib chiquvchi yirik soylardan biri bo‘lgan
Ohaliksoy yon qayirida joylashgan bo‘lib, 1986 yili O‘z FA Arxeologiya instituti
paleolit otryadi xodimlari tomonidan kashf etilgan 26
.
XX asr oxiri –XXI boshlarida Quyi Zarafshon vohasida O‘zbekiston-Polsha,
O‘zbekiston-Fransiya xalqaro arxeologik ekspeditsiyalari a’zolari Oyoqog‘itma
yodgorligini tadqiq etishdi 27
. SHuningdek, O‘rta Zarafshon vohasida Tepaqul
3,Tepaqul 4,Tepaqul 5, Olmabuloq makoni, Lolab, Qorakamar, Ochilg‘or kabi
yangi yodgorliklarningkashf etilishi mazkur mintaqada nafaqat neolit davri
jamoalari, balki mezolit va hatto paleolit jamoalari ham yashashib o‘ziga xos
moddiy madaniyat yaratishganligini ko‘rsatdi (II.2.2-rasm).Xususan, Tepaqul 3
yodgorligi 1990-1996 yillari maboyinida, Tepaqul-4 neolit makoni esa 1996-2004
yillarda tadqiq etildi. 2000 yil kuzida Sazog‘onsoy va unga qo‘shni bo‘lgan soylar
yon daralarida arxeologik qidiruv ishlarini amalga oshirayotgan paytda Katta
Quruqsoy yon darasida Qorakamar g‘or makonini kashf etishga erishilgan. Tosh
qurollarining tipologik tahlili makon tosh industriyasi mezolit davri jamoalariga
tegishli ekanligidek dastlabki xulosa chiqarish imkonini bermoqda 28
. Olmabuloq
makoni SamDU ekspeditsiya xodimlari tomonidan 2000 yili kashf etilib, 2001 yili
ham tadqiqot davom ettirilgan arxeologik yodgorlik hisoblanadi. Makon tadqiqoti
jarayonida qo‘lga kiritilgan tosh qurollari levallua – muste texnologik uslubiga ega
bo‘lib, ular o‘z jihatlari bilan Zirabuloq, Omonqo‘ton kabi paleolit makonlari tosh
qurollariga o‘xshaydi. Ba’zi tosh qurollari shakli va ishlov berishi uslublarida
25
Худойбердиев Р.А. Гречкина Т.Ю. Замича-тош – Новый памятник каменного века // Палеоэкология и
проблемы первобытной археологии Центральной Азии. - Самарканд, 1992.
26
Худойбердиев Р.А. Агалик-новая стоянка каменного века // Узбекистон в древности и средневековье . –
Самарканд , 1992.-С.13-15.
27
SzumchakK ., KhudzhanazarovM . ExploringtheneolitikoftheKyzyl - kumsAjakagytma « thesite » endothercollection . -
Warshavauniversity , 2006; Брунет Ф, Хужаназаров М. Хашимов Х. Новые данные к хронологии
Кельтеминарской культуры в Узбекистане ( VII - IV тыс. лет.до н.э) // ИМКУ , № 38.- Самарканд, 2012.
28
Джуракулов М.Д.,Холматов Н.У. Самарқанд Давлат Университети дала қидирув тадқиқотлари
саҳифасидан (1995-2000) // Ўзбекистон археологик тадқиқотлари 2000. - Самарқанд, 2001. – С. 56-60.
34](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_34.png)
![Samarqand makoni tosh qurollariga xos texnologik uslub va xususiyatlar saqlanib
qolganligi holatlari kuzatiladi 29
.
SamDU arxeologlari tomonidan 2004 yilda kashf etilgan Ochilg‘or
makonida arxeologik tadqiq ishlari 2017 yilgacha davom etdi 30
. 2017 yil yozida
talabalarning dala arxeologik amaliyoti jarayonida Sazog‘onsoy Yuqori vohasida
(Sazog‘on 2 yolgorligidan chamasi 700-800 metrlar Yuqorida) Turk qishlovi degan
joyda soyning chap yoni terrasasi sathidan yangi yodgorlik aniqlanib, Sazog‘on 3
deb nomlandi va tadqiq etildi. O‘rta Osiyo neolit davri jamoalari moddiy
madaniyati tadqiqoti bo‘yicha yaqin yillarda muhim kashfiyotlar qo‘lga kiritilgani
faktini keltirish mumkin. Xususan, Quyi Zarafshon vohasida kaltaminor jamoalari
madaniyatiga oid yangi yodgorlik (Oyoqag‘itma) xalqaro arxeologik
ekspeditsiyalar (O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya) tomonidan tadqiq
etildi. O‘rta Zarafshon vohasida Sazog‘on madaniyatiga oid qator yodgorliklar
ochilib, Sazog‘on madaniyati O‘rta Osiyo neolit davri madaniyatlari tizimida
mustaqil madaniyat sifatida ajratilib, ilmiy asoslandi, Surxondaryo sarhadlarida
neolit davriga oid yangi To‘da yodgorliklari tadqiq etildi.
Tojikiston hududida Kangurttut, LYulikutal, Charmgaron, Uchqunkabi qator
neolit yodgorliklari kashf etildi, Hisor neolit madaniyatining mahalliy madaniy
variantlari (“Klassik hisor”, “Qulob guruhi”, “YAvon guruhi)ajratilib, ilmiy
asoslandi.
O‘zbekiston sarhadlarida tosh davri jamoalari moddiy madaniyatini
o‘rganishda Farg‘ona vodiysi istiqbolli o‘lkalardan biri sanaladi. Vodiyda tosh
davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli bo‘lgan dastlabki ma’lumotlar o‘tgan
asrning 50-yillari o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Xususan,B.Z.Gamburg va
N.G.Gorbunovalar tomonidang Damko‘l atroflarida amalga oshirilgan tadqiqotlari
natijasida qo‘lga kiritilgan tosh buYumlar to‘plamlari muhim ahamiyat kasb etadi.
1963-64 yillar mobaynida YU.A.Zadneprovskiy vodiyning markaziy sarhadlarida
29
Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Самарканд Давлат Университети тад қ и қ отларидан. Ў збекистонда
археологик тад қ и қ отлар-2000, Самарканд, 2001. Б. 72-78; Ўша муаллиф. Самарканд Давлат Университети
дала қ идирув тадкикотлари сахифасидан //Ў збекистонда археологик тад қ и қ отлар-2001 . - Тошкент, 2002 . -
Б.56-58.
30
Холматов Н.Ў. Очилғор макони маданий горизонтларининг конструктив тузилмалари, таркибий
элементлари хусусида // Ўзбекистон археологияси, №2(3). - Ташкент, 2011. - Б. 3-10.
35](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_35.png)
![keng ko‘lamda tadqiqot olib borib, 21 ta tosh davriga tegishli makonlar kashf
etishga muvaffaq bo‘lgan. 31
Keyingi yillarda vodiyning neolit davri jamoalari
madaniyati tadqiqoti ishlari asosan U.Islomov, V.I.Timofeevlar tomonlaridan
bajarilib, tadqiqotlar natijasi sifatida mustaqil «Markaziy Farg‘ona» neolit
madaniyatiajratilib, ilmiy asoslangan 32
. Mazkur madaniyatga tegishli
yodgorliklar(hozirgi kunda ularning soni 80 dan ortiq) ular soha tadqiqotchilari
tomonidan quyidagi guruhlarga bo‘lingan: vodiyning Shimoliy qismida – Madyar
guruhi; vodiyning Shimoli-sharqiy qismida – Sariqsuv, Mingbuloq makonlari
guruhi; vodiyning janubiy qismida – Zambar, Taypoq, Sigirchilik, YAngisuv
guruhi makonlari; vodiyning markaziy qismida esa YAngi qadam, Dorazko‘l,
Xonobod makonlari guruhlari o‘rganilgan. Markaziy Farg‘ona madaniyati
jamoalariga tegishli makonlarningmadaniy qatlamlari asl holatda saqlanib
qolmagan, ularning maydon sathlari ham unchalik katta emas. SHu xususiyatlarni
inobatga olgan holda tadqiqotchilar ularni jamoalar mavsumiy xarakterdagi
manzilgohlari bo‘lishgan, deb hisoblaydilar. 33
Vatanimiz sarhadlaridaneolit davri jamoalarining moddiy madaniyatini
o‘rganishda UstYurt platosi miqyosida amalga oshirilgan arxeologik tadqiqotlar
natijalari ham ahamiyatli hisoblanadi 34
. Hozirgi kunda UstYurt platosining deyarli
barcha sarhadlarida neolit jamoalariga tegishli makonlar kashf etilgan bo‘lib,
ularning umumiy soni 150 taga yaqin. E.Bijanov neolit makonlari tosh industriyasi
xarakteri, tosh qurollari tipologik tahlilidan kelib chiqib, neolit jamoalari moddiy
madaniyatini quyidagi uchta taraqqiyot bosqichiga bo‘ladi: 1. Ilk neolit – Oqtoyloq
1, Oqto‘ba 2, CHuruk 2, 3, 7, Jarinquduq 2, Aydabal 2, 4, 7, 10, 20, 23 kabi
makonlardan iborat bo‘lib, ularning moddiy madaniyati mil. avv. VI-V ming
yilliklarga to‘g‘ri keladi. 2. O‘rta (rivojlangan) neolit (mil.avv. V-IV ming
yilliklar) – Kosbuloq- 5, 7; CHuruk- 5, 6, 8, 9; Allam 3, Aydabal 3, 5, 8, 13, 19,
24, 26; Jarinquduq kabi makonlardan iborat.3. So‘nggi neolitga (mil.avv. IV-III
31
Заднепровский Ю.А. Неолит Центральной Ферганы // КСИА. В ып.106. - М., 1966.
32
Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Ташкент, 1986. - С. 304.
33
Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Ташкент,1986. С. 107.
34
Бижанов Е.Б. Памятники каменного века впадины Шахпахты // Археология Приаралья, вып.2.– Ташкент,
1984. - С.8-21 ; Ўша муаллиф. Первое неолитическое погребение на Устюрте // СА,№1. – 1985. -С.250-252 ;
Ўша муаллиф. Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996. - С.3-42.
36](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_36.png)
![ming yilliklar) – Isatay- 3, CHuruk -1, 4, Kaskajol, Oqtumsiq, Kugesem kabi
makonlar kiritilgan . Xullas, ushbu bobda Yuqorida keltirilganidek, biz
O‘zbekiston sarhadlarida tosh asri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi
tarixini keltirdik. Bunda Vatanimiz mintaqalari kesimida tosh asri
yodgorliklarining dastlabki tadqiqotlari, tadqiqotlarni amalga oshirgan ilmiy
ekspeditsiyalar, olimlar, tosh asri taraqqiyoti bosqichlari paleolit, mezolit,neolit
davrlari asosiy yodgorliklari va ular tadqiqotlari natijalari, tadqiqot muammolari va
istiqboli haqida ma’lumotlarni bayon etdik.
II-BOB. O‘zbekiston tosh asri jamoalarining madaniy aloqalarining tarixi:
tadqiqot muammolari va istiqboli
II.1. O‘zbekiston paleolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi:
tadqiqot muammolari va istiqboli
37](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_37.png)
![II.2. O‘zbekiston mezolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi:
tadqiqot muammolari va istiqboli
II.1. O‘zbekiston paleolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi:
tadqiqot muammolari va istiqboli
Vatanimizning janubiy sarhadlari paleolit davri jamoalari moddiy
madaniyati ham nisbatan yaxshi tadqiq etilgan. O‘tgan asr 30-
yillaridan A.P.Okladnikov rahbarligida tosh asri tarixini o‘rganish
otryadi tuzilib, Surxondaryoning Boysun tog‘ida keng qidiruv ishlari
olib bordi va natijada o‘rta paleolit davriga oid Teshiktosh, Amir Temur
g‘or makonlarini topib va ularni tekshirib katta ilmiy kashfiyot
qilishdilar. SHuningdek, Turg‘ondaryo vohasida tosh davrining turli
bosqichlariga doir, jumladan, Kattakamar, Suvlikamar, Zarangchakgut,
Dozixona, Machay g‘ori singari punktlarda tosh davri jamoalarining
izlari topildi.O‘rta Osiyoning janubiy sarhadlarida tosh davri
yodgorliklarini tekshirish ishini dastlab boshlab bergan
mutaxassislardan biri viloyat tarixiy o‘lkashunoslik muzeyining
asoschisi G.V.Parfenov hisoblanadi . 35
Bu vohada hozirga qadar
o‘rganilgan ibtidoiy makonlarning aksariyati dastlab G.V.Parfenov
tomonidan hisobga olingan. I.Lamaev va G.V.Parfenovlar hamkorlikda
Surxondaryo dala, tog‘larida bir qator g‘orlarni qalamga olgan va
ularning keyinchalik ayrimlarida ibtidoiy odamlarning izlari topildi.
A.P.Okladnikov bu materiallarga qiziqib, natijada Boysun tog‘larida
Teshiktosh, Amir Temur kabi o‘rta paleolit davri g‘or makonlarini
35
Парфенов Г.В. Следы древних культур на городище Айртам. ИМКУ,
вып.2., 1961, 61-71.
38](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_38.png)
![topgan va tadqiqotini olib borgan 36
Dastlabki bu tadqiqotlar
olimlarning diqqatini oshirgan holda o‘lkani arxeologik jihatdan keng
ko‘lamda o‘rganish ishiga turtki bo‘lib, natijada ilmiy tekshirish ishlari
bir muncha faollashadi. 1938-1939 yillarda A.P.Okladnikov dastlab o‘rta
paleolitga mansub Teshiktosh va Amir Temur g‘or makonlarini qazib
tekshirish orqali katta ilmiy natijalarga erishdi. 37
Samarqand makoni Markaziy Osiyoda etalon yodgorliklardan
bo‘lib, uning pastki madaniy qatlamlaridan qo‘lga kiritilgan arxeologik
manbalarda mahalliy muster davri madaniyati an’analari mavjud
bo‘lgan bir vaqtda uning so‘nggi – Yuqori qatlami manbalari
SHugnovga aynan o‘xshash. Bu O‘rta Osiyoning janubiy sarhadlarida
so‘nggi paleolit madaniyati tub, o‘rta paleolit negizida rivojlanganligini
ko‘rsatadi. V.A.Ranov o‘zining asarlarida Samarqand makonining
SHugnovdan qadimiyroq ekanligini e’tirof qilsa-da, ammo Samarqand
makoni manbalari sanasini yoshartirmoq sari urinadi. Samarqand
paleolit makonining yoshi 35-25 ming yildan kam emasligi etakchi
mutaxassislar tomonidan tan olingan 38
.
O‘rta paleolit davri jamoalari merosxo‘rlari madaniyat izlari –
so‘nggi paleolit davri yodgorliklari Sariosiyo tumaniga To‘polandaryo
havzasida o‘rganildi. Xususan, 1969 yili Surxondaryo arxeologik otryadi
ishtirokchilari U.Islamov va M.R.Qosimovlar bu joydan 5 ta makon
36
Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Су рхондарё тарихидан лавќалар (Љадимги даврдан XIX асрга љадар). –Т.,
1997, 107 б.
37
Окладников А.П. Исследование мустьерской стоянки и погребения неандертальца в гроте Тешик-таш.
Южный Узбекистан (Средняя Азия). В кн.: Тешик-Таш. –М., 1949, 45-б.
38
Джуракулов М.Д. Самаркандская стоянка.// Ташкент, 1987. С.123.
39](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_39.png)
![topishgan. Jumladan, Podaxonadan 130 dan ziyod so‘nggi paleolit
davriga mansub tosh buYumlar topildi. 39
Selung‘ur g‘or makoni Farg‘ona vodiysining Xaydarkon cho‘kmasi
zaminiga kiruvchi Sux daryosi o‘ng qirg‘og‘ida, soy oqimidan 50 metr
balandlikdagi qayirda, dengiz sathidan 2000 metr balandlikda joylashgan.
Madaniy qatlamlardan turli tosh ashyolar, jumladan, tosh o‘zaklari ulardan
ajratib olingan har xil parchalar, mehnat qurollaridan esa yirik tarzdagi
qirg‘ichlar, qo‘l cho‘qmori, chopper va choppinglar, kliverlar, bifaslar topilgan.
Toshni qayta ishlash va ulardan turmush aslahalarini yaratishda makon egalari
tishli kertuv texnologiyasidan foydalangan ekan. Sulung‘ur g‘ori kishilarning
zamondosh ov ob’ektlari bo‘lgan jayron, bo‘ri, ayiq, g‘or arsloni, giena, qor
sherri, pleystotsen eshagi, qulon, to‘ng‘iz, tur-buqa, bizon, alxar, yak, sibir echkisi
kabilarning suyak topilmalari ham qiziqarli bo‘lib, selung‘urliklarda oziq-ovqat
ratsionining serobligidan dalolat beradi. 1988 yili g‘orning 8- raqamli qazilmasi
ikkinchi qatlamidan odam bosh qopqog‘i, to‘kilib yotgan 13 ta Tish va elka
suyak qoldiqlari topildi va mutaxasislarning o‘rganilishi tufayli eng qadimgi
odam vakillaridan iborat ekanligi aniqlanib, bu YAngi arxantrop topilmasi
Farg‘ona odami nomi bilan fanga kirdi, hamda uning sanasi 1mln.200 ming
yillarga teng ekanligi e’tirof qilindi 40
. Farg‘ona odamining turmushda
foydalangan qurollari, xususan, qo‘l cho‘qmorlari, kliver, kolun kabi chopqich
tosh qurollari Oldovoy makonida, hamda Ubaydiya paleolit makonlaridan
topilgan qurollarga yaqin o‘xshash bo‘lib, qaysiki bu yodgorliklar 1,4 dan to 2,5
million yillar Bilan sanalanganligini e’tiborga oinadigan bo‘lsa, Selung‘ur g‘ori
bergan arxeologik topilmalar ham naqadar qadimgi ekanligidan shubha yo‘q.
Xullas, Osiyo tasarrufiga kiruvchi mamlakatlar- Hindiston, Pokiston, Shimoliy
Afrikada kamida 1 mln yillardan buyon inson jamoalari yashab, madaniyat
yaratib kelganligi fanda tan olingan.
39
Исламов У.И. Новые материалы по каменному веку Южного Узбекистана // Древняя Бактрия. –Л., 1974,
12-25 б.
40
Исламов У.И. Древнейшая пещерная палеолитическая стоянка Сельунгур Ферганской долине. - СА, 1990,
№2. С. 115-126 .
40](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_40.png)
![Ko‘lbuloq makoni- Toshkent viloyatining Ohangaron vohasidagi
Qizilolma soy yoqasidagi chashma atrofida joylashgan. Bu ko‘p ma’dan
qatlamga ega va Markaziy Osiyodagi etalon yodgorliklardan biri bo‘lib, fanda
1963 yildan e’tiboran ma’lum. Tadqiqotchilarning ma’lumotlariga qaraganda
yodgorlik 31 madaniy qatlamidan iborat bo‘lib, eng pastki qatlamlari esa, ilk
paleolit davriga mansubdir 41
.
Kukayoz makoni - Qizilqumning Shimoliy sharqiy hududlarini qamrab
olgan Kukayoz cho‘kmasi va u bilan bog‘liq qirg‘oqlar, xususan, hozirgi
vaqtda qurib qolgan Kukayoz daryochasining uzan qayirlarining bir necha
joylaridan paleolit davri ashyolar topilgan. Bu yodgorliklarni o‘rgangan
M.Xo‘janazarov, B.Sayfullaevlarning fikriga qaraganda Kukayoz1, ashel va ilk
muster davriga, Kukayoz 2 muster davriga va Kukayoz 3 so‘nggi muster
davriga mansubdir 42
.
Paleolit davri jamoalari modiy madaniyati tadqiqoti bo‘yicha Rossiya FA
Arxeologiya va etnografiya Instituti Sibir bo‘limi va O‘zb FA arxeologiya Instituti
hamkorlikda 1998 yildan e’tiboran Obi-Raxmat g‘or makonida tadqiqot ishlarini
amalga oshira boshlaganligi muxim ilmiy axamiyat kasb etadi. Tadqiqot ishlari
1998-2001 yillari bajarilib, 10 metr qalinlikda madaniy qatlam 22 ta stratigrafik
qatlamga ajratildi. 2001 yilgi tadqiqot natijasi juda sermaxsul bo‘lib, eng muximi
Obi-Raxmat g‘oridan odam qoldig‘i topilgani hisoblanadi. 43
. Vatanimiz janubiy
hududida joylashgan Teshiktosh g‘or makonida ham 2002 yil O‘zbek- Rossiya
qo‘shma ekspeditsiyasi qayta tekshiruv ishlarini amalga oshirdi. G‘ordan
41
Деревянко А.П..Исламов У.И. и др. Верхний палеолит Узбекистана: Стоянка Кульбулак. ИМКУ, № 38,
Самарканд, 2012. 18-37-бб;
42
C айфуллаев Б.К. палеолит долины реки Зарафшон и Северо=Восточных Кызылкумов// дисс к.и.н.
Самарканд,2003.
43
Деревянко А.П. и др. Ранний верхний палеолит Узбекистана : индустрия грота Оби –Рахмат (по
материалам слоев 2-14). Археология, этнография и антропология Евразии 4 (8), Новосибирск, 2001. с. 42-
63.Деревянко А.П..Исламов У.И. и др. Верхний палеолит Узбекистана: Стоянка Кульбулак. ИМКУ, № 38,
Самарканд, 2012. 18-37-бб; Деревянко А.П..Исламов У.И. и др. Верхний палеолит Узбекистана: Стоянка
Додекатым. ИМКУ, № 38, Самарканд, 2012. 37-57-бб; Деревянко А.П. и др. Новые данные о
палеолитических индустриях пещеры Пальтау (Республики Узбекистан). – Проблемы каменного века
Средней и Центральной Азии. Новосибирск, 2002, с.4 9-59.
41](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_41.png)
![chekkaroqda tekshiruv shurfini qazib ko‘rishdi. Qazish jarayonida qimmatli
arxeologik manbalar qo‘lga kiritilinib, bu makon Teshik-tosh 2 makoni deb
nomlandi. Tosh davri jamoalari madaniy aloqalari masalasi kishilik tarixi
taraqqiyoti ibtidoiy davri madaniyatini o‘rganishda dolzarb hisoblanadi. Soha
mutahassislari o‘z tadqiqotlarida bu masalaga e’tibor qaratishgan. Dastlab,
A.P.Okladnikov tadqiqotlarida bu borada ma’lumotlar uchratilgan bo‘lsa 44
,
S.P.Tolstov, A.V.Vinogradov, V.A.Ranov, V.M.Masson,
G.F.Korobkova,U.Islomov,M.Jo‘raqulov, N.X.Toshkenboev, R.H.Suleymonov,
E.Bijanov, G.N.MatYushin, A.N.Melentev, N.O‘.Xolmatov kabi tosh asri
mutaxassislarining izlanishlarida ham shu haqda qiziqarli faktlar qayd etilgan.
Soha tadqiqotchilarining izlanishlaridan tosh davri jamoalari qadimdan
ma’lum hudud bilan chegaralanib yashab qolmasdan oziq-ovqat, tosh qurollari
yasash uchun xom ashyo izlashib boshqa hududlarga borishganligi va u
joylarda yashovchi jamoalar moddiy madaniyatining u yoki bu jihatlarini
o‘zlashtirib olishganligi, aksincha ular madaniyatiga ta’sir ko‘rsatishganligi
ma’lum bo‘ldi. SHu tariqa jamoalar o‘rtasida madaniy aloqalar kelib chiqqanligi
va bu aloqalar jamoalar tosh industriyasi xarakteri, tosh qurollari shakli, ishlov
berilish usullari, tosh qurollarining turmushda bajargan funksiyalari, tosh
qurollari yasalish xom ashyosi, jamoalar turar-joylari, qabrlari, qoya tosh
rasmlari, zeb-ziynat taqinchoqlari, sopol idishlari shakli hamda ulardagi naqshlar
o‘xshashligida namoyon bo‘lgan. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha O‘rta Osiyo
miqyosida shunday madaniy aloqalar paleolit davri jamoalari turmushidayoq sodir
bo‘lgan ekan. SHu kungacha tadqiq etilgan paleolit jamoalari moddiy madaniyati
tahliligi e’tibor qaratsak, Zarafshon vohasidagi Qo‘tirbuloq, Zirabuloq makonlari
tosh industriyasining Toshkent vohasidagi Obi-Raxmat makoni tosh
industriyasiga, Qo‘tirbuloq makoni Yuqori madaniy qatlamlari ( 1-3) tosh
qurollari Zarafshon vohasidagi Samarqand makoni tosh qurollariga, Ko‘lbuloq,
Obi-Raxmat, Bo‘zsuv yodgorliklari moddiy madaniyati ko‘p jihatlari bilan
44
Окладников А.П. Палеолит и мезолит Средней Азии. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы.- М.Л.,1966,
с.76-79
42](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_42.png)
![Qozog‘iston hududi o‘rta paleolit davri jamoalari madaniyatiga o‘xshashligi
to‘g‘risida qiziqarli ma’lumotlar guvohi bo‘lamiz. 45
. M.J.Jo‘raqulov Samarqand
so‘nggi paleolit makoni tadqiqoti jarayonida faqatgina Hind okeani, Qizil dengiz
qirg‘oqlarida uchrovchi chig‘anoqlardan yasalgan taqinchoqlarning topilishini
oraliq masofadan qat’iy nazar ibtidoiy jamoalar o‘z davrida o‘zaro madaniy
aloqada bo‘lishganliklari bilan izohlaydi. SHuningdek, M.J.Jo‘raqulov o‘z
tadqiqotlarida Samarqand makoni tosh qurollari ko‘p jihatlari bilan Janubiy
Sibir, Oltoy o‘lkasi, Mongoliya, Qozog‘iston hududi hamda Tojikiston
(SHugnov), Shimoliy Afg‘oniston (Qorakamar, Oq-Ko‘prik 1,3) hududlari
paleolit makonlari qurollariga o‘xshashligini alohida e’tirof etadi 46
.
45
Холматов Н.У. Тошкент ва Зарафшон ҳавзаси тош даври жамоалари маданияти хусусида. Ўзбекистон
пайтахти Тошкент 2200 ёшда. Халқаро илмий конференция материаллари. Тошкент, 2009, 17-21-бетлар.
46
Джуракулов М.Ж. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. – Ташкент:
Фан, 1987. С.171
43](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_43.png)
![II.2. O‘zbekiston mezolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi:
tadqiqot muammolari va istiqboli
Kishilik tarixi tosh asri mezolit davriga kelib jamoalar o‘zaro madaniy
aloqalari yanada faollashganligi tadqiqotlar jarayonida ma’lum bo‘ldi.
Ma’lumki, O‘rta Osiyo miqyosida bu davrga kelib, qulay ekologik, iqlimiy
sharoit Yuzaga kelganidan mintaqaning deyarli hamma hududlari odamzod
tomonidan o‘zlashtirilgan. A.P.Okladnikov, U.Islomov, G.F.Korobkova,
E.Bijanov, G.E. Markov, V.A.Ranov, V.A.Jukov, M.Jo‘raqulov,
N.U.Xolmatovlarning mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatini
o‘rganishdagi tadqiqotlari muhim hisoblanadi.
Farg’ona vodiysi mezolit davri moddiy madaniyati o’tgan asr 50-yillar 2-
yarmidan e`tiboran o’rganila boshlangan. Bu 1958 yili Markaziy Farg’ona
hududida B.S.Gamburg va N.G.Gorbunova tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar
bilan 1963-1964 yillari Zadneprovskiy keyinchalik 1965 yili esa O’.Islomov
mezolit va neolit davriga oid qiziqarli arxeologik manbalarni tadqiqotlar asosida
topishgan, biroq, bu materiallar tipologik jihatdan unchalik yaxshi nomoyon
bo’lmasdan, hali mahalliy madaniyat ajratishga asos bo’la olmasdi. So’nggi yillar
mobaynida Obishir I vaV makonlarining o’rganilishi kutilgan natijalarni berdi. Eng
muhimi bu makonlardan buzilmagan madaniy qatlam hamda, yaxshi stratigrafik
ma`lumotlar olindi. Jumladan, 1965 yilgi Farg’ona paleolit otryadi So’x daryosi
44](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_44.png)
![vohasida tadqiqotlar natijali bo’lib, Katrantov tog’ tizmasi janubiy yon bag’rlari
ibtidoiy davr moddiy madaniyatini o’rganishda ko’p manbalar berdi. Xususan, 28
ta g’or va tog’ o’ngurlari arxeologik xaritaga olindi. Jumladan, 1966 yili Selung’ur
g’or makoni Haydarkon yaqinida ma`lum bo’lgan bo’lsa, shu yilning o’zida
Obishir I vaV g’or makonlari ham taddqiqot etilishi muhim bo’ldi. Jumladan, 1966
yil Obishir I makonida kichkina qidiruv shurfi qazib ko’rilganda buzilmgan
madaniy qatlam va undan qayroqtosh qurollar Bilan bir paytda, mikrolit qurollar
ham topilishi juda ahamiyatli bo’ldi. Shu yilning o’zida Obishir V makoniga 2 ta
qidiruv shurfi tashlanib qiziqarli arxeologik manbalar qo’lga kiritilgan. 1966-1967-
yillar 1969-1971 yillar va 1973 yillar bu makonlarda sistemali ravishda tadqiqotlar
o’tkazildi. Bu tadqiqotlar asosida to’plangan arxeologik manbalar asosida
aniqrog’i tipologik analiz yodgorliklarni o’rta mezolit davri moddiy madaniyatiga
ta`luqli ekanligini ko’rsatdi. Ana shu materiallar asosida O’. Islomov Obishir
madaniyatini yaratgan va ilmiy asoslangan. So’xdan topilgan Obishir I vaV
makonlari Bilan bir qatorda ochiq holatdagi CHashma manzilgohi ham topilgan.
Bu yodgorlik g’or makonlardan janubiy- g’arbiy tomonda CHashma bulog’i yon
territoriyasida joylashgan CHashma makonida 4 ta shurf tashlangan bo’lib, aqqol
namoyon bo’luvchi madaniy qatlam aniqlanmadi, lekin tosh qurollar juda ko’p
topildi. Bu tosh qurollar o’z ko’rinishi tipologiyasi bilan Obishir I ,V g’or
makonlari qurollariga aynan o’xshash, shuning uchun ham O’. Islomov bu
yodgorlikni Obishir I vaV madaniyati guruhiga ta`luqli ekanligini o’z
tadqiqotlarida keltirgan 47
.
O’rta Osiyo mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatini o’rganishda
UstYurt hududi ham istiqbolli o’lka hisoblanadi. Mazkur hududda mezolit davri
jamaoalariga tegishli yodgorliklar A.V.Vinogradov, E.Bijanov kabi olimlar
tomonidan tadqiq etilgan. Mezolit davri yodgorliklari mayda ko’l havzalari, yon
qirg’oqlari, daryo irmog’lari, yon qirg’oqlari bo’ylab joylashgan. Hozirgi kunda 30
dan ortiq mezolit davriga oid yodgorliklar aniqlangan va tadqiq etilgan. Bular
47
Исламов У. И. Мезолит Средней Азии. Автореф. дисс.на соиск. уч. степени д-ра.ист.наук-Новосибирск.
1977.Исламов У.И. Обиширская культура – Ташкент: «Фан». 1980.
45](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_45.png)
![Aydabol- 2,4,6,7, 9,14,15,16,20,21,22,23,25; Oqtayloq – 1, 4,5; Oqto’ba- 1, 2;
CHuruk- 2, 10,11; Qo’shxotin, Dahli, SaYutes, Kugusem 4, Sulama va boshqalar
hisoblanadi. Mezolit makonlari tosh industriyali paraqali industriya hisoblanib,
mikrolitli element ko’proq. Tosh qurollari ichida simmetrik va asimmetrik shaklda
bo’lgan yirik trapetsiyalar ko’pchilikni tashkil etadi. Bu turdagi qurollar yon
qismlariga ishlov berilgan E.Bijanovning tadqiqoticha tosh qurollarini tipologik
tahlil etish asosida jamoalar moddiy madaniyati o’ziga xos xususiyatlari
aniqlangan. Shu tarzda UstYurt mezolit yodgorliklari bir necha xronologik
guruhlarga ajratilgan: 1- guruhga 10 dan ortiq yodgorlik kirib, bular Aydabol-
2,4,7,10, 20, 23; Ahtaylaq- 1; Qo’shxotin-2; CHuruk – 2; Oqto’ba-2 kabilar
hisoblanadi. Bu yodgorliklar tosh industriyasiga assimetrik shakldagi trapettsiyalar
xos. Ikki taraflama ishlov berilgan o’q yoy uchlari ham uchraydi. Bu qurolar
SHarqiy Kaspiybo’yi, Janubiy Ural mezolit yodgorliklari qurollariga juda
o’xshash. 2- guruhga Aydabol- 6,9,11,21, 22; Jarimquduq – 1; CHuruk- 2,3, 7,
10,11 kabi yodgorliklar kiradi. Bu yodgorliklar tosh industriyasiga geometrik
shakldagi qurollar xos bo’lib, mil.avv. 7-6 ming yilliklar bilan belgilanadi.
Asimmetrik va yirik simmetrik shakldagi trapetsiya qurollari Jabal g’ori 5A
madaniy qatlami Uralning janubiy qismi yodgorliklari 48
, Obishir 5 yodgorligi,
Oshxona yodgorliklarida uchraydi. Bu faktlarni o’zi mazkur turdagi qurollar O’rta
Osiyo miqyosida mil.avv 6 ming yillikkacha paydo bo’lganligini ko’rsatadi. 3-
guruh yodgorliklari Aydabal 2,4,7,10,20; Oqtoyloq 4,5; Qo’shxotin 2, CHuruk 2,2;
Sumbetimer 1, Dahli , Say-Utes, Oqto’ba 2 kabilar hisoblanib, ulardan yirik
o’lchamli tik bo’yli cho’ziqsimon simmetrik trapetsiyalar ko’plab topilgan. Bu
guruh yodgorliklari E.Bijanov fikricha mezolit davri so’nggi bosqichlari va ilk
neolit jamoalariga tegishli hisoblanadi. E.Bijanov o’z tadqiqotlarida UstYurt
mezolit davri jamoalari madaniyati shakllanishida Kaspiybo’yi va Janubiy Ural
mezolit jamoalari madaniyatining ta`sirini alohida ko’rsatadi. Masalan, YAngel
tipidagi trapetsiyalarning UstYurt mezolit yodgorliklarida topilishini Kaspiybo’yi
48
Матюшин Г.Н. Мезолит Южного Урала. М.: 1976.Матюшин Г.Н. О южных связях мезолита Урала. В сб.
Археология и этнография Башкирии. Т.2. Уфа, 1964.
46](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_46.png)
![hududidan jamoalarning siljib kelishi bilan bog’laydi (1981). A.V.Vinogradov va
E.Bijanovlar UstYurt mezolit jamoalari yodgorliklarining bir xil tipda qator
joylanishidan kelib chiqib, ular ovchi jamoalari makonlari bo’lgan degan xulosani
berishadi. Ular mavsumiy uzoq muddatli va oraliq qisqa muddatli jamoalar
yashagan makonlar bo’lishgan. 49
UstYurt mezolit jamoalari madaniyati, kelib
chiqishi ildizi masalasiga kelganimizda mahalliy CHuruk 12 so’nggi paleolit
makoni madaniyati negizida avtoxton tarzda shakllanganligini ko’ramiz. So’zsiz
bu jamoalar madaniyati mazmunida SHarqiy Kaspiybo’yi va Janubiy Ural mezolit
jamoalari madaniyatining madaniy ta`siri bo’lgan. UstYurt mezolit jamoalari
o’zlashtirma xo’jalik mashg’ulotlari bilan shug’ullanuvchi ovchi jamaolari
bo’lishgan. UstYurt mezolit jamoalari madaniyati O’rta Osiyo mezolit davri
jamoalari tarixini bilib olishimizda muhim o’rin tutadi.
Zarafshon vohasi mezolit davri yodgorliklari. Zarafshon vohasi mezolit
davri jamoalari moddiy-madaniyati yaqin yillarga qadar deyarli noma`lum bo’lib
kelgan edi. Faqatgina A.V.Vinogradovning Quyi Zarafshon vohasi Shimoliy
irmog’i Ayokagitma, echkiliksoydan tasodifiy tarzda mezolit jamoalariga oid tosh
qurollari to’g’risida ma`lumotlari mavjud edi 50
. O’tgan asrning 80-yillari ikkinchi
yarmida Rossiya FA etnografiya Institutining Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi
(A.V. Vinogradov), ToshDU geografiya fakulteti (E.D.Mamedov), SamDU
arxeologik ekspeditsiyasi (M.J.Djuraqulov) ilmiy xodimlari hamkorlikda
Zarafshon daryosining shu vaqtgacha fanda noma`lum bo’lgan Chorbaqti vohasini
topishga va undan oltmishdan ortiq mezolit, neolit makonlarini kashf etishga
erishganlar . Chorbakti mezolit makonlari (Chorbakti 11, 23, 27, 41) tadqiqoti,
ìazkur jamoalar moddiy madaniyatining mahalliy kaltaminor jamoalari
madaniyatlaridan keskin farqi borligini ko’rsatdi. Tosh qurollari tipologik tahlili
mazkur makonlar tosh industriyasi otshepli-paraqali industriya ekanligi, o’z
xususiyatlari bilan O’rta Osiyo tog’, tog’ yon bag’ri mintaqasi so’ngi paleolit,
49
Бижанов. Е. Б. Бижанов Е.Б. Каменный век Устюрта. Автореферат дисс. на соиск. уч. степени д.и.н.
Ташкент. 1996.
50
Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы среднеазиатского междуречья. ТХАЭ, вып. 13. М.:
1981.
47](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_47.png)
![mezolit jamoalari madaniyatiga yaqin bo’lganligidek xulosa chiqarish imkonini
berdi 51
. Zamicha-tosh makoni. Makon 1989 yili UzFA arxeologiya institutining
paleolit guruhi xodimlari tomonidan kashf etilgan bo’lib, Qoratepa tog’ massivi
Shimoliy yon bag’ridan voha tomon chiqib keluvchi soylardan biri bo’lgan
Sevasoy yon qayirida joylashgan. (Samarqand viloyati, Urgut tumani) 52
.
Qorakamar g’or makoni. Sazog’onsoyning qo’shni soylaridan biri Katta
Quruqsoy hisoblanadi. Bu soy Sazog’onsoydan taxminan 1,5
kilometrlar chamasi g’arb tomonda joylashgan. Samarqand Davlat
Universiteti arxeologik ekspeditsiyasi 2000 yil kuzida Sazog’onsoy va
unga qo’shni bo’lgan soylar yon daralarida arxeologik qidiruv ishlarini
amalga oshirayotgan paytda Katta Quruqsoy yon darasida Qorakamar
g’or makonini kashf etishga erishgan 53
. Sazog’on I makoni. O’rta Zarafshon
vohasi mezolit jamoalari moddiy madaniyatini yoritishda Sazog’on I makoni
tadqiqoti natijasida qo’lga kiritilgan arxxeologik manbalar ahamiyati muhim
hisoblanadi. Makon O’rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog’ massivi Shimoliy yon
bag’ridan voha tomon o’z suvini oqizib chiquvchi yirik soylardan biri bo’lgan
Sazog’onsoy yon qayirida joylashgan (Samarqand viloyati, Nurobod tumani
Sazog’on qishlog’i Yuqori qismida). Makon kashf etilishi Samarqand Davlat
Universiteti arxeologik ekspeditsiyasi tadqiqotlari bilan bog’liq bo’lib, makonda
1967-68 yillari D.N.Lev, 1969-1977 yillar maboyinida M.J.Djuraqulov
rahbarligida arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirilgan 54
.Ochil g’or makoni
Sazag’onsoy yon darasida joylashgan. Samarqand davlat universiteti arxeologik
guruhi xodimlari tomonidan 2003 yilda amalga oshirilgan arxeologik qidiruv
shurfi paytida yodgorlikdan ilk bor ibtidoiy madaniyat izlari topilgan. 2004 yili
51
Холматов Н.У. Мезолит низовьев Зарафшана. ИМКУ, 30. 2000. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего
Зарафшана. Ташкент, Фан, 2007.
52
Худойбердиев Р.А. Гречкина Т.Ю. Замича-тош – Новый памятник каменного века. Палеоэкология и
проблемы первобытной археологии Центральной Азии. ТДК, Самарканд, 1992.
53
Джуракулов М.Ж., Холматов Н.У. Самарқанд Университети тадқиқотларидан. Ўзбекистон археологик
тадқиқотлари, 2000,- Самарқанд, 2001.
54
Джуракулов М.Д. Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана-Ташкент: Изд-во « Фан». 1991.
48](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_48.png)
![qisman, 2005 yildan e`tiboran hozirgi kunga qadar mazkur makonda arxeologik
tadqiqot ishlari amalga oshirilib kelinmoqda. Tadqiqotlar jarayonida g’orning ichki
va uning old qismi maydon sathlari reperdan e`tiboran kvadratlarga bo’linib,
makonning umumiy plani, uning vertikal va gorizontal ko’rinishi o’lchamlari
ma`lumotlari olindi. Ochil g’or makonining ilk tadqiqotlarining natijalari chop
etilgan 55
. Makon tosh qurollarining tipologik tahlili 2 ta kompleksga ajratish
imkonini berdi va ikkinchi kompleks N.U.Xolmatov tadqiqotiga ko’ra mezolit
davriga oid bo’lib chiqmoqda 56
.
O‘zbekiston sarhadlarida so‘nggi yillarda kishilik tarixi ibtidoiy davri
madaniyatini o‘rganish ishlari keng ko‘lamda amalga oshirilmoqda. Bunda tosh
davri jamoalarining moddiy madaniyati tadqiqotlari muhim natijalar berdi.
O‘zbekiston-Rossiya, O‘zbekiston-Fransiya, O‘zbekiston-Polsha kabi
hamkorlikdagi yirik xalqaro ilmiy ekspeditsiyalar faoliyat ko‘rsatishib,
tadqiqotlarda zamonaviy usullari, texnika, asbob-uskanalar qo‘llanildi. Mazkur
tadqiqotlar natijalari tosh davrining qator dolzarb muammolarini echish
imkonini berdi: O‘rta Osiyoda antropogenez jarayoni masalasi oydinlashdi (Sel
Ungur g‘or makoni, Farg‘ona odami) 57
; davrning paleoekologik, paleojug‘rofik,
iqlimiy sharoitlari, inson va tabiat o‘zaro aloqalari masalasida qiziqarli
ma’lumotlar to‘plandi; tosh davri taraqqiyoti barcha bosqichlari jamoalariga
oid yodgorliklar (paleolit, mezolit, neolit) kashf etilib, qo‘lga kiritilgan ashyolar
asosida mintaqada uzluksiz madaniyat yaratilganligi aniqlandi. SHuningdek,
tosh davri jamoalari ijtimoiy tuzumi, kunlik turmush tarzi, mashg‘ulotlari
ma’naviy kechinmalari, diniy tasavvurlari, san’ati, turar joylari, madaniyatlar
kelib chiqishi ildizlari, jamoalar qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqalari
to‘g‘risida ma’lumot beruvchi manbalar qo‘lga kiritildi.
Kishilik tarixi tosh asri mezolit davriga kelib jamoalar o‘zaro madaniy
aloqalari yanada faollashganligi tadqiqotlar jarayonida ma’lum bo‘ldi.
55
Холматов Н.Ў. Очил ғор макони тадқиқотлари. Ўзбекистонда археологик тадқиқотлар 2004-2005 йиллар,
5-сон, «Фан», Тошкент, 2006.
56
Холматов Н.У. Ўзбекистон неолит даври жамоаларининг моддий маданияти. Ташкент, Фан, 2008.
57
Исламов У.И. Проблемы происхождения человека в Средней Азии. // К истокам истории
древнекаменного века Средней Азии. – Ташкент, 1996, С. 15-20.
49](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_49.png)
![Ma’lumki, O‘rta Osiyo miqyosida bu davrga kelib, qulay ekologik, iqlimiy
sharoit Yuzaga kelganidan mintaqaning deyarli hamma hududlari odamzod
tomonidan o‘zlashtirilgan. A.P.Okladnikov, U.Islomov, G.F.Korobkova,
E.Bijanov, G.E. Markov, V.A.Ranov, V.A.Jukov, M.Jo‘raqulov,
N.U.Xolmatovlarning mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatini
o‘rganishdagi tadqiqotlari muhim hisoblanadi. G.F.Korobkova Dam-Dam-
CHashma 1 makoni 4,5- madaniy qatlami tosh qurollarining YAqin SHarq
hududidagi Zarzi, Palegavra, SHanizar makonlari tosh qurollariga o‘xshashligini
jamoalar o‘zaro madaniy aloqalari bilan bog‘laydi va bu haqda
tadqiqotchilardan R.Breydvud, B.Xouv, F.Smitlar ham o‘z tadqiqotlarida
ma’lumot keltirishganliklarini ta’kidlaydi 58
: E. Bijanov keyingi tadqiqotlarida
Usturt jamoalari moddiy madaniyati shakllanishida Kaspiybo‘yi va Janubiy
Urol hududi mezolit jamoalarining madaniy ta’sirini alohida ta’kidlaydi 59
.
U.Islomov Farg‘ona vohasida tadqiq etilgan mezolit jamoalari moddiy
madaniyatini «Obishir madaniyati» nomi bilan fanga olib kirdi va bu
madaniyat ko‘p jihatlari bilan Tojikiston hududidagi Oshxona, Tutqovul
yodgorliklari madaniyatiga yaqinligini e’tirof etdi. SHuningdek, Obishir 1,5
makonlari tosh industriyasining Toshko‘mir, Qo‘shilish yodgorliklari tosh
industriyasiga o‘xshashlik jihatlarini ham qayd etgan 60
. V.A.Ranov ham o‘z
navbatida Tojikiston mezolit jamoalari madaniyati ko‘p jihatlari bilan Obishir
madaniyatiga o‘xshashligini alohida e’tirof etgan 61
. Quyi Zarafshon vohasi
CHorbaqti mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining Samarqand makoni
hamda O‘rta Osiyo tog‘ mintaqasi paleolit, mezolit jamoalari madaniyatiga
o‘xshashlik jihatlari ham tadqiqotlarda kuzatilgan 62
. Zikr etilgan tadqiqotlar
58
Коробкова Г.Ф. Мезолит Средней Азии и Казахстана. Мезолит СССР, М., Наука, 1980, с.154.
59
Бижанов Е.Б. Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996. С. 17- 2 4 .
60
Исламов У.И. Мезолитическая стоянка Кушилиш под Ташкентом. ОНУ, 1970, № 7. с. 54-57; Пещера
Мачай. – Ташкент: Фан, 1975; Обиширская культура. – Ташкент: Фан, 1980, 131-140.
61
Ранов В.А. Памир и проблема заселения высокогорной Азии человеком каменного века. «Страны и
народы Востока» вып.ХУ1, М., 1975. Ранов В.А., Юсупов А.Х., Филимонова Т.Г. Каменный инвентарь
стоянки Дараи Шур и его культурные связи. Культура первобытной эпохи Таджикистана (от мезолита до
бронзы). Доныш, Душанбе, 1982, с.5-12.
62
Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент,Фан, 2007,с.27-44.
50](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_50.png)
![O‘rta Osiyo mezolit davri jamoalarining o‘zaro madaniy aloqalari to‘g‘risida
qimmatli ma’lumotlar beradi.
III-BOB. O‘zbekiston neolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi:
tadqiqot muammolari va istiqboli
III.1. O‘zbekiston neolit davri kaltaminor jamoalari madaniy aloqalarining
tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli
III. 2. O‘zbekiston neolit davri Sazog‘on, Markaziy Farg‘ona va UstYurt
jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli
Kishilik tarixi ibtidoiy davri jamoalari moddiy madaniyatini o‘rganishda
jamoalarning o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqalari masalasi dolzarb
hisoblanadi. O‘rta Osiyo, xususan ikki daryo oralig‘i tog‘ va pasttekislik
mintaqalari mazkur masalani o‘rganishda istiqbolli mintaqa hisoblanadi. Ibtidoiy
jamoalarning madaniy aloqalari, o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik munosabatlari, bir-
birlari turmush tarzlarining u yoki bu tomonlarini o‘zlashtirganliklari masalasi shu
soha mutaxassis olimlari diqqat markazida bo‘lgan va aytish mumkinki, bu dolzarb
muammoni tom ma’noda ilk bor kun tartibiga qo‘ygan kishi A.P.Okladnikov
hisoblanadi 63
. Keyingi yillar maboynida amalga oshirilgan tadqiqotlar jarayonida
neolit jamoalari madaniy aloqalari borasida ham qator izlanishlar bo‘ldi. 64
. Qo‘lga
63
Окладников А.П. Палеолит и мезолит Средней Азии. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. – М.Л.,
1966. С.76-79.
64
Ранов В.А. Кўрсатилган адабиёт. 1985. 14-бетлар; Исламов У.И., Тимофеев В.И. Кўрсатилган адабиёт.
1986. 107-бет ; Исаков А. Взаимодействие культуры горных земледельцев Зарафшана с кочевниками-
скотоводами. Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций. – Алма-ата, 1987. С. 65; Холматов
Н.У. Неолитическая стоянка Джангал 1 (новые данные о культурных контактах населения равнин и
предгорий) - Проблемы взаимосвязи природы и общества в каменном веке в Средней Азии . – Т а шкент,
1988; Ўрта Осиё неолит жамоалари тарихий-маданий алоқалари саҳифасидан // Ўзбекистонда этно-
51](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_51.png)
![kiritilgan arxeologik manbalar O‘rta Osiyoning mazkur mintaqalari tosh asri
jamoalari o‘zaro madaniy aloqadorligi masalasida yangi ma’lumotlar bermoqda.
Mezolit-neolit davrida ikki mintaqa ibtidoiy jamoalari o‘rtasidagi madaniy aloqada
tog‘ yon bag‘ri hududlari muhim o‘rin tutgan. Garchi madaniy aloqalar mexanizmi
to‘la ishlab chiqilmagan bo‘lsa-da, bunday munosabatlardan darak beruvchi, bu
jarayonlarni asoslovchi arxeologik manbalar mavjud.
Ma’lumki, mezolit davri oxiri va neolit davriga (mil.avv. 6-4 ming yil) kelib,
Markaziy Osiyoning turli mintaqalarida (tog‘, tog‘ yon bag‘ri, pasttekislik)
o‘zgacha tabiiy landshaft, ekologik, iqlimiy sharoitlarga tushib qolgan jamoalar
o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan turli madaniyat sohiblari bo‘lishgan. Bu
madaniyatlar tadqiqotida ularning o‘zaro madaniy aloqada bo‘lishganliklari haqida
qiziqarli ma’lumotlar qo‘lga kiritilgan. Xususan, S.P.Tolstov birinchi bo‘lib
kaltaminor jamoalarining Janubiy Turkmaniston va YAqin SHarq hududi jamolari
bilan madaniy aloqada bo‘lishganligi masalasiga e’tibor qaratgan 65
. Keyinroq
kaltaminor jamoalarining Markaziy Osiyoning janubiy hududlari neolit jamoalari
bilan yaqindan madaniy aloqada bo‘lganligini yangi arxeologik ashyolar asosida
A.V.Vinogradov o‘z izlanishlarida atroflicha yoritib berdi 66
. SHuningdek,
Kaltaminor jamoalarining Shimoliy, Shimoliy-sharqiy Kaspiybo‘yi, JanubiYurol,
Urol orti, Janubiy-g‘arbiy Qozog‘iston hududlari neolit jamoalari madaniyatiga
ta’siri masalasi ham tadqiqotlarda keng yoritilgan 67
. G.E.Markov va
S.Hamroqulievlar oyukli madaniyatining kaltaminor jamoalari madaniyatiga ba’zi
jihatlari bilan o‘xshashligini o‘z tadqiqotlarida keltirishganlar 68
.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni endi, bevosita Markaziy Osiyo neolit
jamoalari madaniyatlari tizimida kurib chiqsak maqsadga muvofiq bo‘ladi.
S.P.Tolstov, A.V.Vinogradovlar tadqiqoticha kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari
демографик жараёнлар. Халқаро конференция материаллари. 1-қисм. Тошкент, 2005, 107-111-бетлар.
65
Толстов С.П. Древний Хорезм. М., 1948. С. 78-85.
66
Виноградов А.В. К вопросу о южных связах келтеминарской культуры // СЭ, № 1. 1957 . С.44 - 45.
67
Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского Междуречья. М., 1981 . С. 161-170;
Крижевская Л.Я. К вопросу о взаимоотношения населения Южного Урала и Средней Азии в неолитическую
эпоху // КСИА, вып.122 . 1970 . С.29.
68
Марков Г.Е., Ҳамрокулиев С. Новая стоянка оюклинской культуры в Северном Прибалханье // Вестник
МГУ, история. 1980. С. 67-76.
52](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_52.png)
![bir tomondan, Markaziy Osiyo janubiy hududlari Joytun, SHarqiy Kaspiy bo‘yi
neolit jamoalari, Shimoliy Balxan bo‘yi hamda UstYurt neolit jamoalari bilan,
ikkinchi tomondan, Shimoliy va Shimoli-Sharqiy Kaspiy bo‘yi, Volga bo‘yi,
Janubiy Ural va Ural orti hamda Janubi-G‘arbiy, Markaziy va Shimoliy
Qozog‘iston mintaqalari neolit jamoalari bilan o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy
aloqadorlikda bo‘lishgan 69
.
Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalarining qo‘shni hududlar neolit jamoalari
bilan o‘zaro madaniy aloqalari masalasi dolzarb masala hisoblanadi. Bunda
Jonbass-4 makoni manbalari asosida kaltaminor jamoalari madaniyati ko‘p jihatlari
bilan O‘rta Osiyo janubiy hududlari ilk dehqonchilik xo‘jaligi sohibkorlari
hisoblanuvchi joyitun jamoalari madaniyatiga o‘xshashliklari kuzatilgan (tosh
industriyasi xarakteri, sopol idishlar xususiyatlari) 70
. Keyingi tadqiqotlarda ham
Kaltaminor jamoalarining qo‘shni janubiy hududlar hamda Shimoliy mintaqalar,
xususan, Janubiy O‘rol va O‘rol orti neolit jamoalari bilan madaniy aloqalari
masalasi alohida e’tirof etilgan edi 71
. A.V.Vinogradov kaltaminor tarixiy –
madaniy jamoalari moddiy madaniyatini atroflicha o‘rganar ekan, mazkur
jamoalarning tosh qurollari (mikrolit, xususan, geometrik shakldagi qurollar),
sopol idishlari shakli, yasalish texnologik usullari, naqshlari bilan bir tomondan,
SHarqiy Kaspiy bo‘yi neolit jamoalari, ikkinchi tomondan, Janubiy Turkmaniston
joyitun jamoalari moddiy madaniyatiga o‘xshashligi borligini alohida qayd etadi 72
.
A.V. Vinogradov Sharqiy Kaspiybo‘yi, Qizilqumning janubiy hududlarida
o‘rganilgan yangi makonlar tadqiqotlari natijalariga asoslanib, Yuqorida tilga
olingan tadqiqotchilar tomonidan kaltaminor jamoalarining Shimoliy mintaqalari
neolit jamoalari moddiy madaniyatiga ta’siri masalasi ancha bo‘rttirilib
ko‘rsatilganligini aniqladi va manbalarga asoslanib kaltaminor jamoalarining
69
Массон В.М. Южнотуркменистанский центр раннеземледельческих культур // Труды ЮТАКЭ. Т . 10.1960 ;
Виноградов А.В. Неолитические памятники Хорезма // МЭХ, вып.8. М., 1968. С .146-148; Крижевская Л.Я. К
вопросу о неолите Северо-Восточного Прикаспия // МИА, №185.1972 .С. 29; Формозов А.А. Проблемы
этнокультурной истории каменного века на территории Европейской части России. М., 1977. С.113-129.
70
Толстов С.П. Кўрсатилган адабиёт, 1948.
71
Массон В.М. Южнотуркменистанский центр раннеземледельческих культур. - Труды ЮТАКЭ, 1960, т. 10.
Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт, 1968, 146-148-бетлар; Крижевская Л.Я. К вопросу о неолите Северо-
Восточного Прикаспия - МИА, 1972, №185. С. 29; Формозов А.А. Проблемы этнокультурной истории
каменного века на территории Европейской части России. – М.: Наука, 1977. С.113-129.
72
Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт. 1981, 129-163-бетлар.
53](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_53.png)
![madaniy ta’siri O‘rolning janubiy qismlari va O‘rolorti hududlaridagina seziladi,
O‘roldan sharqiy hududlarda esa bu madaniy aloqalar kuzatilmaydi degan qarashni
ilgari surdi. Ayniqsa, Sharqiy Evropa cho‘llik va o‘rmonli-cho‘llik mintaqalari
etnik-madaniy jarayonlarida O‘rta Osiyo jamoalarining qatnashganligi masalasini
A.V.Vinogradov butunlay inkor etdi 73
. Uning fikricha, «Shoxsimon trapetsiya»,
«Kaltaminor tipidagi» o‘q-yoy uchlarining Yuqorida nomlari tilga olingan Shimol
hududlarda uchrashi masalasini ma’lum ma’noda kaltaminor jamoalarining
madaniy ta’siri bo‘lganligi bilan izohlash mumkin deydi. Lekin, bu holatlar
mazkur hududlar etnik jarayonlari masalasi bilan mutlaqo bog‘liq emas. A.A.
Formozov ham o‘z tadqiqotlarida mazkur turdagi qurollarning uchrashini o‘zaro
madaniy aloqaning mahsuli deb e’tirof etgan edi 74
. G.N.MatYushin O‘rolorti
janubiy hududlari yangel madaniyati jamoalari moddiy madaniyatida asimmetrik
shaklda trapetsiyalar uchrashi masalasini ham madaniy aloqadorlik bilan
izohlagan. 75
Bu turdagi qurollar SHarqiy Kaspiybo‘yi (OYukli 1, Depe-chag‘onoq,
CHagil 1), Janubiy-G‘arbiy UstYurt (Oqtayloq, CHuruk, Sulama) hamda Aydabol
mezolit jamoalari moddiy madaniyatida ham turkum holda uchratilgan.
Qozog‘iston hududida O‘rta Osiyo pasttekislik mintaqalari kaltaminor
jamoalarining madaniy ta’siri masalasini simmetrik shakldagi trapetsiyalar
«shoxsimon trapetsiya»lar bilan birgalikda uchrashi manzarasi belgilaydi. Bu
madaniy aloqadorlik Markaziy va Shimoliy (Telman guruhi) Qozog‘iston
hududlari mezolit davri so‘nggi bosqichlari va neolit davri jamoalari moddiy
madaniyatida ham kuzatiladi 76
. X.Alpisboev o‘z tadqiqotlarida Qorao‘ngur va
kaltaminor madaniyatlari o‘xshashligi dalillarini keltirgan 77
. Bu ma’lumotlar,
shubhasiz, kelgusida O‘rta Osiyo va Qozog‘iston hududlari neolit jamoalari o‘zaro
qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqalari dinamikasini ishlab chiqishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
73
Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт, 1981, 163-бет.
74
Формозов А.А. Кўрсатилган адабиёт.1977, 113-129-бетлар.
75
Матюшин Г.Н. Мезолит Южного Урала. – М.: Наука, 1976. С. 162. Рис.44.
76
Зайберт В.Ф. Неолит Северного Казахстана. Автореф. канд.дисс. – М., 1979. С. 11-14 .
77
Алпысбаев Х.А. Итина М.А., Чалая Л.А. Неолит. - В кн.: История Казахстана, т.1. – Алма-ата, 1977.
С. 89,90 .
54](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_54.png)
![O‘rta Osiyo va Sharqiy Evropa cho‘lli va o‘rmonli cho‘lli mintaqalari neolit
davri jamoalari moddiy madaniyati aloqadorliklarida Tumek –Kichikjik va
Volgabo‘yi Mariupol neolit qabrlarining tuzilishi va ularning dafn bilan bog‘liq
urf-odatlari o‘xshashliklari masalasi alohida o‘rin tutadi 78
. Shimoliy Kaspiy bo‘yi
mintaqalarida A.N.Melent’ev tomonidan neolit jamoalariga qarashli
seroglazovskiy jamoalari madaniyati tadqiqot etilgan bo‘lib, bu madaniyat ham
o‘zining ko‘p jihatlari, xususan, tosh industriyasi paraqali qismi mikrolit qurollari
– parallelogramm, simmetrik shaklda trapetsiya, past bo‘yli segment qurollari
hamda sopol idishlari shakli va yasalish usuli, loyining tarkibi, kesma va niqtab
botirish usulida meandr ko‘rinishida naqshlar berilganligi bilan kaltaminor
jamoalari madaniyatiga o‘xshash 79
.
Kaltaminor jamoalari madaniyatiga ko‘p jihatlari bilan o‘xshash bo‘lgan
yana bir madaniyat – bu Shimoliy Balxan bo‘yi hududida G.E.Markov,
S.Hamroqulievlar tomonidan o‘rganilgan Oyukli madaniyati hisoblanadi 80
. Mazkur
madaniyat o‘zining ko‘p jihatlari, xususan, mikrolit qurollari – trapetsiya
shakldagi, teshgich qurollar, asimmetrik shakldagi uchburchak qurollari, ustki
kesim qismiga ishlov berilgan paraqa qurollar, hamda qovurg‘asimon sopol
idishlarga solingan naqshlar (geometrik shakldagi naqshlar) bilan kaltaminor
madaniyatining daryosoy bosqichi makonlari moddiy madaniyatiga yaqin 81
.
Yuqorida zikr etilgan ma’lumotlar kaltaminor tarixiy-madaniy
jamoalarining, bir tomondan, O‘rta Osiyo janubiy hududlari joyitun, Sharqiy
Kaspiy bo‘yi neolit jamoalari, Shimoliy Balxan bo‘yi hamda UstYurt neolit
jamoalari bilan, ikkinchi tomondan, Shimoliy va Shimoli-Sharqiy Kaspiy bo‘yi,
Volga bo‘yi, Janubiy O‘rol va O‘rol orti hamda Janubi-G‘arbiy, Markaziy va
Shimoliy Qozog‘iston mintaqalari neolit jamoalari bilan o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik
madaniy aloqadorlikda bo‘lganliklarini ko‘rsatib turibdi. Bu madaniy aloqalar tosh
78
Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт . 1981. 164-бет.
79
Мелентьев А.Н. Памятники сероглазовской культуры (неолит Северного Прикаспия). - КСИА, 1975,
вып.141. С. 115,116.
80
Марков Г.Е. Грот Дам-Дам чешме 2 в Восточном Прикаспии. – СА, 1966, №2. С.67-82; Марков Г.Е.,
Хамракулиев С. Новая стоянка оюклинской культуры в Северном Прибалханье. Вестник МГУ, история,
1980. С. 67-76 .
81
Виноградов А.В. Кўрсатилган адабиёт, 1981. 126, 127-бетлар.
55](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_55.png)
![qurollari va sopol idishlarning ba’zi jihatlariga ko‘ra o‘xshashliklarida namoyon
bo‘lmoqda 82
.
III. 2. O‘zbekiston neolit davri Sazog‘on, Markaziy Farg‘ona va UstYurt
jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli
O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi Shimoliy yon bag‘rida
sazog‘on neolit jamoalari madaniyati tadqiqotlari natijasi mazkur jamoalarning
o‘zlariga xronologik jihatdan tengdosh bo‘lgan Kaltaminor, Hisor va Markaziy
Farg‘ona jamoalari bilan o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqadorlikda
bo‘lganliklarini ko‘rsatdi. O‘rta Osiyo tog‘, tog‘ oldi va pasttekislik mintaqalari
jamoalari madaniyatlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, mazkur jamoalar
hududiy chegaralangan holda yashamasdan, qo‘shni hududlarga oziq-ovqat,
mehnat qurollari yasash uchun xom ashyo izlab borib turishganliklari tadqiqotlar
tufayli ma’lum bo‘ldi. Jumladan, O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi
Shimoliy yon bag‘ri mezolit–neolit davri jamoalari o‘z turmushlarida oziq ovqat
zahiralarini ko‘paytirish uchun pasttekislik, ya’ni daryo vohalaridan foydalanib
turishganligi, Zarafshon daryosi qadimgi quyi o‘zanlaridan biri bo‘lgan Chorbaqti
vohasida qator mezolit-neolit davrlariga oid makonlar kashf etilishi bilan o‘z
isbotini topdi. Bu makonlar asosan ilk mezolit davri jamoalariga oid bo‘lib,
ularning tosh industriyasi o‘z xususiyatlariga ko‘ra O‘rta Osiyo tog‘ mintaqasi
mezolit-neolit davri jamoalari madaniyatiga xos bo‘lib chiqdi. Bu makonlardan
turkum holatda o‘zaksimon qirg‘ichlar, ponasimon qurollar, tik, baland ish
maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ichlar, yon old tomoniga ishlov berilgan tosh
o‘zaklari, ya’ni tog‘, tog‘ oldi mezolit-neolit davri jamoalariga xos bo‘lgan tosh
qurollari topilgan. Bu ma’lumotlarning o‘zi tog‘, tog‘ yon bag‘ri mezolit -neolit
jamoalarining Yuqorida zikr etilgan omillar asosida pasttekisliklar, ya’ni daryo
vohalariga siljib borib turganliklaridan dalolat beradi. O‘sha davrlarda Zarafshon
82
Холматов Н.У. Ўзбекистон неолит даври жамоаларининг моддий маданияти. Ташкент, 2008.
56](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_56.png)
![daryosi vohalari qalin to‘qayzorlardan iborat bo‘lib, u o‘simlik va hayvonot
dunyosiga boy bo‘lgan. Termachilik, ovchilik mashg‘ulotlari uchun etarli
imkoniyat bo‘lgan. Bu ma’lumotlar mazkur hududlarda ibtidoiy jamoalar o‘zaro
madaniy aloqalari paleolit davri oxirlari va ilk mezolit davrlaridayoq
boshlanganliklarini ko‘rsatadi. Sazog‘on neolit jamoalari tosh qurollarini yasashda
sifatli chaqmoq toshlarni ishlatganlar. Juda kam sonli bo‘lsa-da, oq rangli, faqat
Qizilqum, Uchtut neolit jamoalariga tegishli bo‘lgan chaqmoqtoshdan yasalgan
paraqa qurollari ham topilgan. O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi
Shimoliy yon bag‘rida chaqmoqtosh konlari borligi hozircha ma’lum emas
(Samarqand shahri yaqinidagi Cho‘ponota chaqmoqtoshi keyingi tadqiqotlarda
mutaxassislar e’tibordan chetda qoldi). Hududiy jihatdan bu joylarga eng yaqin
bo‘lgan chaqmoqtosh ustaxonasi va shaxtalari Uchtut, Ijont hisoblanadi. Demak,
sazog‘on jamoalari mehnat qurollari yasash uchun xom ashyo izlashib muayyan
masofalarga borganlar. Bu madaniy aloqani sazog‘onliklarning Zarafshon daryosi
Quyi o‘zanlari vohalarida yashagan kaltaminor jamoalari bilan madaniy jihatdan
yaqinliklari borligini bildiruvchi dalillar yanada to‘ldiradi. Markaziy va Janubiy
Tojikiston xududlari mezolit-neolit jamoalari moddiy madaniyati tadqiqoti
jarayonida ham ibtidoiy jamoalar o‘zaro madaniy aloqadorlikda bo‘lishganliklarini
bildiruvchi manbalar qo‘lga kiritilgan.
M.D. Jo‘raqulov, N.U.Xolmatovlar O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘
massivi Shimoliy yon bag‘rida tadqiq etilgan sazog‘on neolit jamoalarining
qo‘shni hisor (Markaziy va janubiy Tojikiston),Markaziy Farg‘ona (Farg‘ona
vohasi) hamda kaltaminor (Quyi Zarafshon vohasi, Qizilqum sarhadlari) jamoalari
bilan yaqindan madaniy aloqada bo‘lib yashaganliklarini e’tirof etishadi. Masalan,
chaqmoqtoshdan yasalgan butun holatdagi paraqaning astar tomoni ikki yon qirrasi
bo‘ylab chuqur kirib boruvchi kertish usulida ishlov berilgan paraqa qurollari
kaltaminar jamoalari hamda sazog‘on neolit jamoalari makonlaridan turkum holda
topilgan 83
. O‘z navbatida O‘.Islomov, V.I.Timofeevlar ham Farg‘ona vohasida
tadqiq etilgan Markaziy Farg‘ona madaniyati makonlari tosh qurollarining qo‘shni
83
Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент,1991. С. 89 - 90,110-113.
57](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_57.png)
![hisor, sazog‘on neolit jamoalari tosh qurollariga o‘xshashlik jihatlari to‘g‘risida
fikr bildirishgan 84
. E.Bijanov UstYurt neolitjamoalarining moddiy madaniyati
o‘ziga xos xususiyatlariga to‘xtalar ekan, jamoalar madaniyati ko‘p jihatlari bilan
qo‘shni hududlar jamoalari madaniyatlariga yaqinligi borligini e’tirof etgan 85
.
V.A.Ranov Tojikiston sarhadlarida tadqiq etilgan hisor neolit jamoalari
madaniyatini izohlar ekan kaltaminar va hisor jamoalari o‘zaro aloqalari
masalasida O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi Shimoliy yon bag‘rida
o‘z madaniyatida bir tomondan Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi klassik hisor neolit
jamoalari, ikkinchi tomondan Markaziy Osiyo pasttekislik mintaqasi kaltaminar
neolit jamoalari madaniyati ba’zi jihatlarini o‘yg‘unlashtirgan sazog‘on neolit
jamoalari madaniyatining o‘rni masalasiga alohida e’tibor qaratdi 86
.
Tadqiqotchining bu fikri Markaziy Osiyo neolit davri jamoalari o‘zaro
qo‘shnichilik madaniy aloqalarini bilishimizda nihoyatda ahamiyatlidir. Janubiy
Turkmaniston hududi Joytun neolit jamoalari madaniyatining Yaqin Sharq,
Sharqiy Kaspiy bo‘yi hududlari neolit jamoalari madaniyati bilan o‘xshashlik
jihatlari to‘g‘risida V.M.Masson tadqiqotlarida qiziqarli ma’lumotlar mavjud 87
.
Shuningdek, Markaziy Osiyo neolit davri jamoalari o‘zaro qo‘shnichilik madaniy
aloqalari masalasida shu satrlar muallifining izlanishlari ham ahamiyatli
hisoblanadi 88
.
Markaziy va Janubiy Tojikiston, Sharqiy Pamir xududlari mezolit-neolit
jamoalari moddiy madaniyati tadqiqoti jarayonida ham ibtidoiy jamoalar o‘zaro
84
Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. Ташкент, 1986. С.108-112 .
85
Бижанов Е.Б. Каменный век Устюрта // Авт.реф. на соискание уч.степени д.и.н. Нукус, 1996. С.2 4-36 .
86
Ранов В.А. Неолит (гиссарская культура) // История Таджикского народа. Том 1. Душанбе, 1998. С. 116.
87
Массон В.М. Южнотуркменистанский центр раннеземледельческих культур // Труды ЮТАКЭ .Т .
10.1960 ;Ўша муаллиф. Земледельческий неолит юго-запада Средней Азии // Средняя Азия в эпоху камня и
бронзы. Л., 1966; Ўша муаллиф. Поселение Джейтун (проблема становления производящей экономики) //
МИА, №180. Л., 1971. С. 206.
88
Холматов Н.У. Неолитическая стоянка Джангал 1 (новые данные о культурных контактах населения
равнин и предгорий) // Проблемы взаимосвязи природы и общества в каменном веке в Средней
Азии . Т а шкент, 1988; Ўша муаллиф. Общее и особенное Центрально Ферганского и Самаркандского неолита
// Палеоэкология и проблемы первобытной археологии Центральной Азии. Самарканд, 1992. С. 37 - 38; Ўша
муаллиф. Сазағон неолитининг ўзига хос қирралари ва қўшничилик маданий алоқалари // Археология,
қадимги дунё тарихи ва этнография. Илмий мақолалар тўплами. Самарқанд, 2001. Б.55-61;Ўша муаллиф.
Ўрта Осиё неолит жамоалари тарихий-маданий алоқалари саҳифасидан // Ўзбекистонда этно-демографик
жараёнлар. Халқаро конференция материаллари. 1-қисм. Тошкент, 2005. Б.107-111.
58](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_58.png)
![madaniy aloqadorlikda bo‘lishganliklarini bildiruvchi manbalar qo‘lga kiritilgan 89
.
Xususan, hisor jamoalari moddiy madaniyatida ham madaniy aloqadorlik
elementlari mavjud. Hisor jamoalarini tog‘ sharoitida hududiy chegaralangan holda
qo‘shni jamoalar bilan o‘zaro madaniy aloqada bo‘lmay, o‘zi alohida rivojlangan
deb fikr yuritadigan bo‘lsak, u holda hisor jamoalari makonlari tosh industriyasida
«hisor», ya’ni qayroqtoshli, uchirindili element va «chaqmoqtoshli», ya’ni
paraqali, mikrolitli elementlar mavjudligini qanday tushunsa bo‘ladi? Masala
shuki, hisor jamoalari moddiy madaniyatidagi «hisor» elementi mahalliy, o‘zidan
oldingi davr jamoalari an’analarining bevosita davomidir, «chaqmoqtoshli»
element esa, V.A.Ranovning fikricha, janubi-g‘arbiy hududlar mezolit-neolit
jamoalarining (paraqali, mikrolit qurollari bo‘lgan) bu erlarga siljib kelib
qolishining madaniy ta’siri hisoblanadi. Shunday ekan, mazkur hudud jamoalari
o‘z turmushlarida madaniy aloqani boshidan kechirganliklari haqidagi fikrimiz
asoslidir.
O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi shimoliy yon bag‘rida sazog‘on
neolit jamoalari madaniyati tadqiqotlari natijasi mazkur jamoalarning o‘zlariga
xronologik jihatdan tengdosh bo‘lgan Kaltaminor, Hisor va Markaziy Farg‘ona
jamoalari bilan o‘zaro qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqadorlikda bo‘lganliklarini
ko‘rsatdi.
Kaltaminor jamoalari bilan madaniy yaqinlik dastavval ular tosh
qurollarining yasalish xususiyatlari, xom ashyosi, tosh industriyasining paraqali
qismi, sopol idishlarning o‘xshashligi kabi jihatlar bilan belgilanadi. Sazog‘on
neolit makonlari tosh industriyasi paraqali qismida geometrik shakldagi mikrolit
qurollarining uchrashi ham bu madaniy aloqadorlikni bilishda muhim hisoblanadi.
Ularning soni ko‘p emas, hammasi bo‘lib 5 dona va ular Sazog‘on 2 makoni
madaniy qatlamidan topilgan. Bular simmetrik shaklda baland bo‘yli trapetsiya,
89
Окладников А.П. Палеолит и мезолит Средней Азии. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы // М. - Л., 1966;
Ранов В.А. Гиссарская культура: распространение, хронология, экономика // Культура первобытной эпохи
Таджикистана. Душанбе, 1982; Ўша муаллиф . Гиссарская культура – неолит горных областей Средней
Азии // Каменной век Северной, Средней и Восточной Азии. Новосибирск. 1985; Ўша муаллиф . Неолит
(гиссарская культура) // История Таджикского народа. Т, 1.Душанбе, 1998. С.3-23.
59](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_59.png)
![asimmetrik uchburchak shakldagi qurollari, past bo‘yli asimmetrik shakldagi
trapetsiyasimon qurol, past bo‘yli simmetrik shakldagi uchburchak sifat
qurollardir. Bu turdagi qurollar o‘z shakli ishlov berilishi uslublari, yasalish
xomashyosi bo‘yicha aynan kaltaminor jamoalari qurollariga o‘xshaydi.Butun
holatda ikki yon qirrasi ichki tomonidan kertuv uslubida ishlov berilganhamda
ustki kesim qismi bo‘yicha ishlov berilgan (kesimi to‘g‘ri va qiya holatda) paraqa
qurollarining uchrashi ham bumadaniy aloqani bildiruvchi omildir. Sazog‘on
jamoalari moddiy madaniyatida «silliqlagich» yoki «o‘q-yoylarini to‘g‘irlagich»
tarzida fanda nom olgan tosh uskanalar ham uchratilgan bo‘lib, ko‘rinishi
suyrisimon shaklda, ust yuza qismida ko‘ndalangiga ikkita paralell o‘yiqchasi
bor(III.1.21-rasm). Bu turdagi qurollarni Markaziy Osiyo pasttekislik mintaqasi
mezolit-neolit jamoalari o‘z turmushlarida ishlatishgan (Tolstov makoni, Lavlakon
va Quyi Zarafshon vohasi neolit makonlari). Lekin, bu turdagi qurollar hisor
jamoalariga tegishli bo‘lgan makonlar tosh industriyasiga xos emas. SHuningdek,
sazog‘on jamoalariga tegishli makonlardan turkum holda topilgan plitkasimon
qirg‘ichlar ham o‘z shakli va ishlov berilishusullari bo‘yicha Quyi Zarafshon
vohasi, Qizilqum hududidagi kaltaminor jamoalari plitkasimon qirg‘ichlariga
aynan o‘xshash 90
. Tadqiqotchilar mazkur qurollarni Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi
neolit jamoalariga nisbat berib, Markaziy Osiyo pasttekislik mintaqasi jamoalariga
xos bo‘lgan qurollar deb e’tirof etishadi. Sazog‘on va kaltaminor jamoalarining
o‘zaro madaniy aloqadorligi masalasida eng ishonarli dalillarni beruvchi yana bir
xususiyat sazog‘on jamoalari makonlaridan shakli, yasalish usuli, naqshlari
bo‘yicha aynan kaltaminor jamoalariga tegishli bo‘lgan sopol buYumlarning
topilishi bo‘ldi. Takidlash joizki, mazkur hududlar ibtidoiy jamoalari o‘rtasidagi
madaniy aloqalar nisbatan oldingi tarixiy davrlarda, ya’ni so‘nggi paleolit oxirlari-
ilk mezolit davrida ham bo‘lganligi tadqiqotlarda aniqlangan (Chorbaqti
makonlari) 91
.
90
Виноградов А.В., Мамедов Э.Д. Первобытный Лявлакан // Этапы древнейшего заселения и освоения
ВнутренныхКызылкумов. МХЭ, вып.10, М., 1975.Рис.19, 1,2,4,6 ; 10-12; рис.41, 1-10.
91
Xolmatov N.U. O‘rta Osiyo neolit jamoalari tarixiy madaniy aloqalari sahifasidan. O‘zbekistonda etnodemografik
jarayonlar. XKM,1-qism,Toshkent, 2005.
60](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_60.png)
![O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi Shimoliy yon bag‘rida
o‘rganilgan sazog‘on neolit jamoalari moddiy madaniyati ba’zi jihatlari bo‘yicha
Farg‘ona vohasi Markaziy Farg‘ona neolit jamoalari madaniyati bilan o‘zaro
yaqinligi makonlar tosh industriyasi paraqali qismida mikroparaqalar salmog‘i
ko‘pligi (Markaziy Farg‘ona jamoalari makonlarida 90%; sazog‘on makonlarida
60-65%) bilan izohlanadi. Bu makonlar tosh industriyasida Markaziy Osiyo tog‘
mintaqasi neolit jamoalariga xos bo‘lgan uchirindidan yasalgan qurollar,
aniqrog‘iponasimon qurollar, tik, baland ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ichlar,
«burunchali» ko‘rinishidagi ish maydoniga ega bo‘lgan qirg‘ichlar, yon tomoni old
qismiga ishlov berilgan tosh o‘zaklarining mavjudligi madaniy aloqadorlikning
yana bir dalili bo‘lib hisoblanadi. Shu boisbu ikkita neolit davri
madaniyatlarimutaxassis olimlar tomonidan Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi neolit
jamoalari madaniyati tarkibiga kiritilgan va ular o‘zlariga xos xususiyatlarga ega
bo‘lgan mustaqil madaniyatlar bo‘lishganliklari ham e’tirof etilgan 92
.
Sazog‘on jamoalarining Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi hisor neolit
jamoalari bilan ham qo‘ni-qo‘shnichilik madaniy aloqada bo‘lishganliklari
tadqiqotlarda aniqlangan. Bu madaniy aloqalar ular tosh industriyasi uchirindili –
paraqali, qayroqtoshelementli ekanligi bilan ifodalanadi. Ikkala madaniyat tosh
industriyasida ham Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi neolit madaniyatiga xos yon
tomonlama old qismiga ishlov berilgan tosh o‘zaklari, ponasimon qurollar, tik,
baland ish maydoniga ega bo‘lgan uchirindidan yasalgan qirg‘ichlar, paraqadan
yasalgan «tutqovul tipi» dagi teshgich qurollar mavjud. O‘z vaqtida V.A.Ranov
Tutqovul makonida uch qismi yoysimon holatda qisman egilgan ish maydoniga
ega bo‘lgan paraqadan yasalgan teshgich qurollarni maxsus ajratib, ularni qolgan
makonlardan ham topilgan bu turdagi qurollar bilan birgalikda «tutqovul tipi» dagi
92
Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. Ташкент , 1986. С. 109;
Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. Ташкент, 1991. С.89-92. ;
Холматов Н.У. Ўзбекистон неолит даври жамоаларининг моддий маданияти. Тошкент, 2008. Xolmatov
N.U. O‘rta Osiyo neolit jamoalari tarixiy madaniy aloqalari sahifasidan. O‘zbekistonda etnodemografik jarayonlar.
XKM,1-qism,Toshkent, 2005.
61](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_61.png)
![teshgich qurollar nomi bilan fanga olib kirgan edi. Ana shu turdagi qurollar
Sazog‘on 1,2, Jangal 1, Tepaqul 3,4, Ochilg‘or makoni kabi sazog‘on makonlarida
turkum holda uchratildi. Ponasimon qurollarning ikkala madaniyat uchun xosligi
borasida ham shunday fikr yuritish mumkin.
Shuningdek, hisor jamoalari moddiy madaniyatida Joytun, qisman
kaltaminor jamoalari madaniyatiga madaniy yaqinlik jihatlari borligi kuzatilgan.
Bu madaniy o‘xshashlik ular tosh industriyasining «chaqmoqtoshli» elementi bilan
izohlanadi. V.A.Ranov Tutqovul makonining hisor jamoalari moddiy madaniyatiga
tegishli bo‘lgan Yuqori madaniy qatlamlaridan topilgan mikrolitli qurollar, paraqa
qurollar, randasimon qurollari o‘z shakllari, ishlov berilishi usullari bilan Joytun,
kaltaminorliklar qurollariga o‘xshashligini o‘z tadqiqida e’tirof etgan 93
. Markaziy
Farg‘ona neolit jamoalari madaniyatining hisor jamoalari madaniyatiga ba’zi
jixatlari bilan o‘xshashligi borligi ham tadqiqotlarda aniqlangan. Bu madaniy
yaqinlik o‘z vaqtida YU.A.Zadneprovskiy tomonidan Oq tanga makoni manbalari
misolida keltirilgan edi. Keyinchalik, O‘.Islomov, V.I.Timofeevlar ham bu
madaniy aloqadorlikni e’tirof etishgan 94
. Bu aloqadorliklar ular tosh industriyasida
Markaziy Osiyo tog‘ mintaqasi neolit jamoalariga xos bo‘lgan tosh qurollari
mavjudligi bilan izohlanadi.
Kaspiy va Orol dengizlari oralig‘ida keng sarhadlaridaUstYurtneolit davri
jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli yodgorliklar tadqiq etilgan. Tadqiqotlarda
neolit jamoalari qo‘shni jamoalar bilan o‘zaro madaniy aloqada bo‘lishganliklari
borasida ma’lumotlar qo‘lga kiritilgan. Bu madaniy aloqalaryodgorliklartosh
industriyasi xarakterida, shuningdek, tosh qurollarining o‘xshashligida namoyon
bo‘lgan. Jumladan, asimmetrik shakldagi trapetsiya qurollari Joytun, SHarqiy
Kaspiy bo‘yi, Kaltaminor, Janubiy Ural makonlari qurollariga, «shoxsimon»
trapetsiya mikrolit qurollari esa Daryosoy, Janubi - G‘arbiy Qozog‘iston mezolit –
neolit jamoalari qurollariga o‘xshash. Shu bois UstYurt jamoalari Kaltaminor,
Sharqiy Kaspiy bo‘yi, Uralning janubiy qismi neolit jamoalari bilan yaqindan
madaniy aloqadorlikda bo‘lishganligi tadqiqotlarda aniqlandi.
93
Ранов В.А. Неолит (гиссарская культура) // История таджикского народа. Том. I . Душанбе, 1998. С.109-110.
94
Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. Ташкент , 1986. С.83.
62](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_62.png)
![XULOSA
Vatanimiz hududi jahon xalqlari sivilizasiyasi taraqqiyotida ko’hna
madaniyat markazlaridan biri sanaladi va ayni kunlarda mintaqada amalga
oshirilayotgan arxeologik tadqiqotlar asosida qo’lga kiritilayotgan manbalar
sermahsul bo’lib, mazkur madaniyatning yangi sahifalari, qirralarini ochmoqda.
Jumladan, kishilik tarixi tosh davri moddiy madaniyati tadqiqotida ham jiddiy
kashfiyotlar va Yutuqlarga erishilgan. Bu tadqiqotlar natijasi esa tosh davr dolzarb
muammolarini yechish imkoniyatini bermoqda. Shunday muammolardan biri
ibtidoiy jamoalarning o’zaro qo’ni-qo’shnichilik madaniy aloqalari masalasi
hisoblanadi. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, tosh davr jamoalariga tegishli yodgorliklar
tadqiqoti jarayonida qo’lga kiritilgan ashyolar jamoalar o’zaro madaniy aloqalari
to’g’risida qimmatli ma’lumotlar bermoqda. Xususan, tosh jamoalar ma’lum bir
hudud bilan chegaralanib yashab qolmasdan oziq-ovqat, mehnat qurollari yasash
uchun xom ashyo zohiralarini izlashib qo’shni hududlarga siljib borishganliklari va
u hududlarda yashovchi jamoalar madaniyatining u yoki bu tomonlarini
o’zlashtirganliklari yoxud o’z navbatida o’zlari ular madaniyatiga ta’sir
etganliklari tadqiqotlarda aniqlangan. Bunday madaniy ta’sir so’zsiz ular tosh
industriyasi xarakteri, tosh qurollari shakli, ishlov berilishi uslublari, turmushda
bajargan funksiyalari, qurollar yasalish xom ashyolari, sopol idishlari, zeb-
ziynatlari, turar-joylari, qabrlari tuzilishlari kabilardagi o’xshashliklarda namoyon
bo’lgan. Bu kabi madaniy aloqalar mexanizmini tadqiqotchi olimlar o’z
izlanishlarida e’tiborga olishganlar. Buni Vatanimiz hududi tosh davri jamoalariga
tegishli yodgorliklar tadqiqoti jarayonida qo’lga kiritilgan manbalar asosida ham
kuzatishimiz mumkin va bu borada qimmatli ma’lumotlar to’planishiga erishilgan.
63](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_63.png)
![Xususan, Vatanimiz hududi paleolit davri jamoalariga tegishli bo’lgan
Qo’tirbuloq, Zirabuloq, Omonqo’ton, Samarqand Yuqori paleolit makonlari
tadqiqotida qo’lga kiritilgan tosh qurollari Ko’lbuloq, Obirahmat, Shugnov kabi
yodgorliklar tosh qurollariga ba’zi jihatlari bilan o’xshashligi faktlarining
aniqlanishining o’zi jamoalar qadimdan o’zaro madaniy aloqada
bo’lishganliklarini bildiradi. Bu madaniy aloqalar tosh asri keyingi taraqqiyot
bosqichlari hisoblanuvchi mezolit va neolit davri jamoalari turmushida ham davom
etgan va bu ularga tegishli yodgorliklardan topilgan tosh qurollarda namoyon
bo’lgan. Chorbaqti, Sazog’on 1, Ochilg’or makonlari tadqiqotlari bu borada
qimmatli ma’lumotlar berdi. Ibtidoiy jamoalar madaniy aloqalari to’g’risida
ayniqsa, O’rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog’ massivi Shimoliy yon bag’rida
tarqalgan Sazog’on neolit jamoalari madaniyatiga tegishli yodgorliklar qimmatli
ma’lumotlar berdi. Umuman olganda, tosh asri yakunlovchi bosqichi hisoblangan
neolit davriga kelib jamoalar o’rtasida madaniy aloqalar tezlashgan.
O’rta Osiyo, hususan Ikki Daryo oralig’i tog’ va pasttekislik mintaqalari neolit
jamoalari moddiy madaniyati hususiyatlari mazkur masalada o’ziga hos ahamiyat
kasb etadi. Malumki, O’rta Osiyo miqyosida Janubiy Turkmanistonda Joytun
madaniyati Markaziy va Janubiy Tojikistonda Hisor madaniyati, Xorazm hududi,
Qizilqum va Zarafshon daryosi etaklarida Kaltaminor tarixiy- madaniy jamoalari
moddiy madaniyatlari batafsil tadqiq etilgan. Shuningdek so’ngi yillar mobaynida
O’rta Osiyo arxeologiyasi fani taraqqiyotida O’rta Zarafshon vohasi Qoratepa
tog’ massivi yon bag’rida Sazog’on madaniyati va Farg’ona vohasida Markaziy
Farg’ona madaniyatining ochilishi va ilmiy asoslanishi muhim ahamiyat kasb
etib, neolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqotida yangi sahifalarni
ochdi.
Darhaqiqat, tosh jamoalar o’zaro madaniy aloqadorliklari yoxud ular o’zaro
qo’ni-qo’shnichilik munosabatlari, bir-birlari turmush tarzlarining u yoki bu
tomonlarini o’zlashtirilganliklari masalasi shu soha mutahassis olimlari diqqat
markazida bo’lgan va aytish mumkinki dolzarb muammoni tom manoda ilk bor
kun tartibiga qo’ygan kishi A. P. Okladnikov bo’ldi. Keyingi yillar tadqiqotida
64](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_64.png)
![ham neolit jamoalari moddiy madaniy aloqadorliklari borasida bazi izlanishlar
ko’zga tashlanib turibdi. Ayni kunlarda bu masalaga O’rta Zarafshon vohasi
Sazog’on jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli manbalar nisbatan ishonchliroq
oydinliklar kiritmoqda. Fikrimizcha, bu Sazag’on jamoalari joylashgan jo’g’rofik
mintaqa bilan izohlansa ajab emas. Sababi, Sazag’on madaniyati bir tomondan
O’rta Osiyo tog’ mintaqasi (Hisor madaniyati) ikkinchi tomondan O’rta Osiyo
pasttekislik mintaqasi ( Kaltaminor mintaqasi) neolit jamoalari o’rtasidagi oraliq
madaniyat hisoblanadi va o’z moddiy madaniyatida o’ziga hos hususiyatlarni
o’zida namoyon etgan holda mazkur madaniyatlar, bazi jihatlarini
mujassamlashtirganligi ham tadqiqotlardan malum. Shu holatlar shubhasiz
jamoalar qo’ni- qo’shnichilik o’zaro madaniy aloqadorliklari mahsulidir.
Sazog’on jamoalarini qo’shni Kaltaminor jamoalari hamda Markaziy Farg’ona
jamoalari bilan o’zaro madaniy yaqinliklar masalalari tadqiqotlarimizda
imkoniyat darajasida keltirilgan. Aniqrog’i Kaltaminor jamoalari bilan madaniy
yaqinlik dastavval ular tosh qurollarini yasalish materiali, tosh industriyasi
paraqali qismi, sopol buYumlar o’xshashligi kabi jihatlari bilan belgilansa,
Markaziy Farg’ona jamoalari bilan o’zaro madaniy aloqadorliklari esa ular tosh
industriyasi paraqali qismi mikroparaqalar salmog’i ko’pligi (Markaziy Farg’ona
90 % ; Sazag’on 82) bilan izohlanadi.
Sazog’on jamoalarining O’rta Osiyo tog’ mintaqasi Hisor neolit jamoalari
bilan ham madaniy yaqinliklari bor. To’g’ri, oldingi tadqiqotlarda bu borada
mutahassislar tomonidan bazi yondashuvlar bo’lgan, yani Sazog’on madaniyati
O’rta Osiyo tog’ neoliti madaniyatlari tarkibiga kiritilgan, lekin o’z navbatida
madaniy yaqinlikni etirof etgan holda Sazag’on jamoalari moddiy-madaniyatini
Hisor madaniyatidan farq qiluvchi jihatlari ham yaqqol ko’rsatilib, alohida
mustaqil madaniyat ekanligi ilmiy asoslangan edi. Ayni kunlarda Sazog’on
jamoalari makonlari (Djangal-1, Tepaqul-1) tadqiqotlarida qo’lga kiritilayotgan
arxeologik manbalar Hisor jamoalari bilan madaniy aloqadorliklar borasida yangi
malumotlar bermoqda. Yangi manbalar esa madaniy yaqinlikni ular tosh
industriyasida namoyon bo’lganligini , yani otshepli- paraqali va eng muhimi
65](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_65.png)
![qayroqtoshli industriya ekanligini ko’rsatmoqda. Shuningdek, ikkala tosh
industiyada ham , O’rta Osiyo tog’ mintaqasi neolit madaniyatiga hos yon
tomonlama old qismiga ishlov berilgan tosh o’zaklari (nukleusы torsevogo tipa)
ponasimon qurollar, tik, baland ish maydoniga ega bo’lgan otshepdan yasalgan
qirg’ichlar paraqadan yasalgan “tutqovul tipidagi” teshgich qurollar mavjud.
O’z vaqtida V. A. Ranov Tutqovul makonida uch qismi yoysimon qisman
egilgan holda ish maydoniga ega bo’lgan paraqadan yasalgan teshgich qurollarni
mahsus ajratib, ularni qolgan makonlardan ham topilgan bu turdagi qurollar bilan
birgalikda “utqovul tipidagi”teshgich qurollar nomi bilan fanga olib kirgan edi.
Ana shu turdagi qurollar Sazog’on 1,2, Jangal 1, Tepaqul3,4 kabi Sazog’on
makonlarida turkum holda uchratildi. Ponasimon qurollarning ham ikkala
madaniyat uchun hosligi borasida shunday fikr Yuritish mumkin. Shu faktlarning
o’zi jamoalar madaniy aloqadorliklarini bildirib turibdi. Bu madaniy
aloqadorliklar nisbatan jadalroq yirik tog’ vohalari, tog’ yon bag’rlari, hamda tog’
soylari yon qayirlarida sodir bo’lganliklari tadqiqotlarda yanada ravshan
bo’lmoqda. Shu nuqtai nazardan Sazog’on makonlari moddiy madaniyatlar juda
istiqbolli hisoblanadi va shubhasiz, kelgusida bu borada yangi manbalar qo’lga
kiritiladi.
Magistrlik dissertasion tadqiqotimizning yakuniy xulosalari sifatida
quyidagilarni keltirishimiz mumkin:
1. Vatanimiz sarhadlari na faqat O’rta Osiyo, balki Butun Sharq dunyosida
qadimgi, ko’hna madaniyat markazlaridan biri hisoblanadi. Buni tadqiq etilgan
ko’p sonli tarixiy-madaniy yodgorliklar o’rganilishi jarayonida qo’lga kiritilgan
arxeologik manbalar ko’rsatib turibdi.
2. Kishilik tarixi tosh asri jamoalarining moddiy madaniyati tadqiqotida
jamoalarning o‘zaro madaniy aloqalari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi katta
hajmdagi materiallar qo‘lga kiritilishiga erishildi. Bu ma’lumotlar asosan makonlar
tosh industriyasi xarakteri va tosh qurollarini qiyosiy tipologik tahlili natijalaridan
olindi.
66](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_66.png)
![3. Tosh davri jamoalari madaniy aloqalari jamoalar tosh asri taraqqiyoti
bosqichlarida ma’lum bir hududlar bilan chegaralanib yashab qolishmasdan oziq-
ovqat, tosh qurollari yasash uchun xom ashyolar izlab qo’shni hududlarga siljib
borishganligi jarayoni bilan bog‘liq bo‘lganligi aniqlandi.
4. Ibtidoiy jamoalar o’zaro qo’ni-qo’shnichilik madaniy aloqalari ularga
tegishli makonlar tosh industriyasi xarakteri, tosh qurollari tipologik tahlili va
ularni qiyosiy taqqoslash, tosh qurollari shakli, ishlov berilishi usullari, turmushda
bajargan funksiyasi, jamoalar turar-joylari tuzilishi, diniy e’tiqod binolari, qabr
tuzilishlari, zeb-ziynatlarida namoyon bo’lganligi dalillandi.
5. Vatanimiz sarhadlarida o‘rta paleolit davridan jamoalarning o‘zaro
aloqalari kuzatilgan. Mezolit va neolit davri jamoalari hayotida bu jarayon
jadallashgan. Ayniqsa, neolit davrida Sazog‘on neolit jamoalari bir tomondan
O‘rta Osiyo tog‘ mintaqasi Hisor va Markaziy Farg‘ona neolit jamoalari va
ikkinchi tomondan O‘rta Osiyo pasttekislik mintaqasi Kaltaminor neolit jamoalari
bilan o‘zaro yaqindan aloqada bo‘lishganliklari masalasi aniqlanib, bu jarayon
arxeologik ashyolar asosida dalillandi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar O’rta Osiyo tog’, tog’ yon bag’ri,
pasttekislik mintaqalari tosh davri jamoalari o’zaro madaniy aloqadoliklari
hamda jamoalar o’zaro qo’ni- qo’shnichilik madaniy aloqadorliklarning
mexanizmini ishlab chiqish borasidagi ayrim izlanishlar hisoblanadi. Bu muammo
ancha murakkab bo’lib, mohiyati nuqtai nazaridan bevosita jamoalar etnik
jarayonlarini o’rganish demakdir.
67](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_67.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Су рхондарё тарихидан лавќалар (Љадимги
даврдан XIX асрга љадар). –Т., 1997, 107 б.
Алпысбаев Х.А. Итина М.А., Чалая Л.А. Неолит. - В кн.: История Казахстана,
т.1. – Алма-ата, 1977.
Бижанов Е.Б. Памятники каменного века впадины Шахпахты // Археология
Приаралья, вып.2.– Ташкент, 1984.
Бижанов Е.Б. Неолитические памятники юго-восточного Устюрта. // Древняя
и средневековая культура юго-восточного Устюрта. – Ташкент : Фан, 1978.
С.18-79 ;
Бижанов Е.Б. Бижанов Е.Б.Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание
уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996. 42 ;
Брунет Ф, Хужаназаров М. Хашимов Х. Новые данные к хронологии
Кельтеминарской культуры в Узбекистане ( VII - IV тыс. лет.до н.э) // ИМКУ ,
№ 38.- Самарканд, 2012.
Виноградов А.В. Неолитические памятники Хорезма - МЭХ, вып.8. – М.:
Наука, 1968 .
Виноградов А. В. О локальных вариантах неолитической культуры
Кызылкумов.- КСИА, 1970, вып. 122.
Виноградов А.В. Мамедов Э.Д. Первобытный Лявлякан. Этапы древнейшего
заселения и освоения Внутренних Кызылкумов - МЭХ, вып.10. – М.: Наука,
1975 ;
Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского
междуречье. М., 1981.
Виноградова Н.М., Ранов В,А.,Филимонова Т.Г. Изучение гиссарской
культуры и неолитические слои поселения Кангуртут. М., 2008.41,42-бб.
Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. –
Ташкент: Фан, 1991.
Джуракулов М.Д. Сазоғон неолит маконининг дастлабки ўрганилиши
натижалари // Археология ва этнография масалалари. - Самарқанд, 1984.
Джуракулов М.Ж. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в
Средней Азии. – Ташкент: Фан, 1987.
Деревянко А.П..Исламов У.И. и др. Верхний палеолит Узбекистана: Стоянка
Кульбулак. ИМКУ, № 38, Самарканд, 2012.
Деревянко А.П..Исламов У.И. и др. Верхний палеолит Узбекистана: Стоянка
Додекатым. ИМКУ, № 38, Самарканд, 2012.
68](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_68.png)
![Деревянко А.П. и др. Новые данные о палеолитических индустриях пещеры
Пальтау (Республики Узбекистан). – Проблемы каменного века Средней и
Центральной Азии. Новосибирск, 2002 .
Деревянко А.П. и др. Ранний верхний палеолит Узбекистана : индустрия
грота Оби –Рахмат (по материалам слоев 2-14). Археология, этнография и
антропология Евразии 4 (8), Новосибирск, 2001.
Заднепровский Ю.А. Неолит Центральной Ферганы // КСИА. В ып.106. - М.,
1966.
Исламов У. И. Мезолит Средней Азии. Автореф. дисс.на соиск. уч. степени
д-ра.ист.наук-Новосибирск. 1977.
Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной
Ферганы. – Ташкент: Фан, 1986. С. 304.
Зайберт В.Ф. Неолит Северного Казахстана. Автореф. канд.дисс. – М., 1979
Исаков А. Взаимодействие культуры горных земледельцев Зарафшана с
кочевниками-скотоводами. Взаимодействие кочевых культур и древних
цивилизаций. – Алма-ата, 1987.
Исламов У.И. Проблемы происхождения человека в Средней Азии.// К
истокам истории древнекаменного века Средней Азии.-Ташкент, 1996, с.15-
22.
Исламов У.И. Новые материалы по каменному веку Южного Узбекистана
// Древняя Бактрия. –Л., 1974 .
Исламов У.И. Древнейшая пещерная палеолитическая стоянка Сельунгур
Ферганской долине. - СА, 1990, №2. С. 115-126 .
Исламов У.И. Новые материалы по каменному веку Южного Узбекистана
// Древняя Бактрия. –Л., 1974 .
Исламов У.И. Обиширская культура – Ташкент: «Фан». 1980
Исламов У.И. Мезолитическая стоянка Кушилиш под Ташкентом. ОНУ,
1970, № 7.
Исламов У. Пещера Мачай. – Ташкент: Фан, 1975.
Исламов У.И. Древнейшая пещерная палеолитическая стоянка Сельунгур
Ферганской долине. - СА, 1990, №2. С. 115-126 .
Коробкова Г.Ф. Мезолит Средней Азии и Казахстана. Мезолит СССР, М.,
Наука, 1980, с.154.
Лев Д.Н. Итоги работы археологического отряда Самаркандского
госуниверситета имени А.Навои в 1966 году // Материалы по истории и
археологии Узбекистана. Труды СамГУ , вып.218 . - Самарканд, 1972 .- С.3-17.
Матюшин Г.Н. Мезолит Южного Урала. – М.: Наука, 1976. С. 162. Рис.44.
Мелентьев А.Н. Памятники сероглазовской культуры (неолит Северного
Прикаспия). - КСИА, 1975, вып.141.
69](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_69.png)
![Марков Г.Е., Ҳамрокулиев С. Новая стоянка оюклинской культуры в
Приаралье. М.1978.
Матюшин Г.Н. Мезолит Южного Урала. М.: 1976.
Матюшин Г.Н. О южных связях мезолита Урала. В сб. Археология и
этнография Башкирии. Т.2. Уфа, 1964.
Массон В.М. Поселение Джейтун (проблемы становления производящей
экономики). МИА, № 180, 1971.
Марков Г.Е. Грот Дам-Дам чешме 2 в Восточном Прикаспии. – СА, 1966, №2.
Марков Г.Е., Хамракулиев С. Новая стоянка оюклинской культуры в
Северном Прибалханье. Вестник МГУ, история, 1980.
Низовья Амударьи, Сарыкамыш, Узбой. История формирования и заселения.
– МХЭ, вып.3. – М., 1960.
Окладников А.П. Исследование мустьерской стоянки и погребения
неандертальца в гроте Тешик-таш. Южный Узбекистан (Средняя Азия). В
кн.: Тешик-Таш. –М., 1949
Окладников А.П. Палеолит и мезолит Средней Азии. Средняя Азия в эпоху
камня и бронзы.- М.Л.,1966.
Парфенов Г.В. Следы древних культур на городище Айртам. ИМКУ, вып.2.,
1961.
Ранов В.А., Юсупов А.Х., Филимонова Т.Г. Каменный инвентарь стоянки
Дараи Шур и его культурные связи. Культура первобытной эпохи
Таджикистана (от мезолита до бронзы). Доныш, Душанбе, 1982, с.5-12
.Ранов В.А. Гиссарская культура: распространение, хронология, экономика. //
Культура первобытной эпохи Таджикистана. – Душанбе, 1982;
Ранов В.А Гиссарская культура – неолит горных областей Средней Азии. //
Каменной век Северной, Средней и Восточной Азии. – Новосибирск, 1985; ).
В.А. Памир и проблема заселения высокогорной Азии человеком каменного
века. «Страны и народы Востока» вып.ХУ1, М., 1975. Ранов В.А., Юсупов
А.Х., Филимонова Т.Г. Каменный инвентарь стоянки Дараи Шур и его
культурные связи. Культура первобытной эпохи Таджикистана (от мезолита
до бронзы). Доныш, Душанбе, 1982, с.5-12.Ранов В.А История Таджикского
народа. Том 1. – Душанбе, 1998. C айфуллаев Б.К. палеолит долины реки
Зарафшон и Северо=Восточных Кызылкумов// дисс к.и.н.
Самарканд,2003.Толстов С.П. Древней Хорезм. – М.: Издательство МГУ,
70](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_70.png)
![1948. Формозов А.А. Проблемы этнокультурной истории каменного века на
территории Европейской части России. М., 1977. С.113-129.
Холматов Н.У. Тошкент ва Зарафшон ҳавзаси тош даври жамоалари
маданияти хусусида. Ўзбекистон пайтахти Тошкент 2200 ёшда. Халқаро
илмий конференция материаллари. Тошкент, 2009.
.
Холматов Н.У. Мезолит низовьев Зарафшана. ИМКУ, 30. 2000.
Худойбердиев Р.А. Гречкина Т.Ю. Замича-тош – Новый памятник каменного
века. Палеоэкология и проблемы первобытной археологии Центральной
Азии. ТДК, Самарканд, 1992.
Холматов Н.У. Ўзбекистон неолит даври жамоаларининг моддий маданияти.
Ташкент, Фан, 2008.
Холматов Н.У. Мезолит и неолит Нижнего Зарафшана. Ташкент,Фан, 2007.
Холматов Н.У. Неолитическая стоянка Джангал 1 (новые данные о
культурных контактах населения равнин и предгорий) - Проблемы
взаимосвязи природы и общества в каменном веке в Средней Азии . –
Т а шкент, 1988;
Холматов Н.У. Ўрта Осиё неолит жамоалари тарихий-маданий алоқалари
саҳифасидан // Ўзбекистонда этно-демографик жараёнлар. Халқаро
конференция материаллари. 1-қисм. Тошкент, 2005
Худойбердиев Р.А. Гречкина Т.Ю. Замича-тош – Новый памятник каменного
века // Палеоэкология и проблемы первобытной археологии Центральной
Азии. - Самарканд, 1992.
Худойбердиев Р.А. Агалик-новая стоянка каменного века // Узбекистон в
древности и средневековье . – Самарканд , 1992.-С.13-15.
Холматов Н.У. Новые неолитические памятники на староречьях
Зеравшана. // Новые открытия в Приаралье, вып. 1, М. , 1991. С.4-32;
Холматов Н.У. К хронологии келтаминарских материалов староречий
Зарафшана. ИМКУ, Вып. 3 4, Самарканд, 2004. С.17-25.
Холматов Н.У. Сазоғон маданияти ва Ўзбекистон неолит даври тадқиқоти
муаммолари // Ўзбекистон тарихи долзарб муаммолари. Республика илмий
анжумани материаллари, 1-қисм. - Самарқанд,2016;
Холматов Н.У. Неолит Узбекистана: проблемы и перспективы //«Наука и
мир». Волгаград, 2018 ;
Холматов Н.У. Неолит Узбекистана // “Global science and innovations 2018
Central Azia II» Международной научно-практической конференции. -
Остана, 2018.- С.548-551;
71](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_71.png)
![Холматов Н.Ў. Очилғор макони маданий горизонтларининг конструктив
тузилмалари, таркибий элементлари хусусида // Ўзбекистон археологияси,
№2(3). - Ташкент, 2011
Холматов Н.У. Неолитическая стоянка Джангал 1 (новые данные о
культурных контактах населения равнин и предгорий) // Проблемы
взаимосвязи природы и общества в каменном веке в Средней Азии . Т а шкент,
1988.
Холматов Н.У. Общее и особенное Центрально Ферганского и
Самаркандского неолита // Палеоэкология и проблемы первобытной
археологии Центральной Азии. Самарканд, 1992.
Холматов Н.У. Сазағон неолитининг ўзига хос қирралари ва қўшничилик
маданий алоқалари // Археология, қадимги дунё тарихи ва этнография.
Илмий мақолалар тўплами. Самарқанд, 2001.
Kholmatov N.U. The neolithik of middle Zerafshan river // International Scientific
Journal Theoretical &Applied Science, №11(67). - Philadelphia, USA , 2018. – P.
35-39.
SzumchakK., KhudzhanazarovM. Exploring the neolitik of theKyzyl-kums
Ajakagytma «thesite» endothercollection. – Warshava university, 2006;
72](/data/documents/73c43f82-84b6-464c-8c24-c517afe0d05d/page_72.png)
O‘zbekiston tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli Mundar eja KIRISH ……………………………………………………………………… 4-18 I BOB.O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston tosh asri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: I.1O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston paleolit va mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………………………………………………… 19-29 I.2. O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston neolit davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘rganilishi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli………………………………………………………………………30-39 II-BOB. O‘zbekiston tosh asri jamoalarining madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli II.1. O‘zbekiston paleolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli………………………………………… 40-4 5 II.2. O‘zbekiston mezolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………………… 4 6 -5 2 III-BOB. O‘zbekiston neolit davri jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli III.1. O‘zbekiston neolit davri kaltaminor jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………….. 5 3 -5 7 III. 2. O‘zbekiston neolit davri Sazog‘on, Markaziy Farg‘ona va UstYurt jamoalari madaniy aloqalarining tarixi: tadqiqot muammolari va istiqboli……………………………………………………………………… 5 8 -6 4 XULOSA…………………………………………………………………… 6 5 -68 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………..….. 69-74 1
KIRISH Magistrlik dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Kishilik tarixi taraqqiyoti ilk bosqichlarinitosh asri o‘z ichiga oladi (3-2 mln- mil avv. IV yillklar). Bu davr tosh qurollarning yasalishi texnikasi va ularga ishlov berilishi usullari, tosh industriyasining o‘ziga xoslik jihatlari, mehnat qurollarining turmushda bajargan funsiyalari asosida o‘z taraqqiyoti bosqichlari ketma-ketligiga ega, ya’ni bular paleolit (3-2 mln- 12 ming yilliklar), mezolit ( 12-7 ming yilliklar) va neolit (6-4 ming yilliklar)tarixiy davrlardan iborat. Tosh asrining har bir tarixiy davrida o‘ziga xos ijtimoiy tuzumi, odamlar turmush tarzi, kundalik xo‘jalik mashg‘ulotlari, mehnat qurollari bo‘lgan, shuningdek, ularda madaniy va iqtisodiy ixtiro va kashfiyotlari ro‘y bergan. Odamzod ilk jamiyatida ular hali tabiatga to‘la qaramliligi bilan xarakterlanadi. Lekin, vaqt o‘tishi bilan inson va tabiatning o‘zaro aloqadorligi masalasi mazmunan o‘ta dolzarb ahamiyat kasb etadi.Bu aloqadorlik tarixiy davrlarda o‘ziga xoslikni tashkil etib, ularning har birida inson tomonidan yaratilgan ixtiro va kashfiyotlar, ya’ni o‘z davri uchun innovatsiyalar bilan xarakterlanadi. Masalan, tosh qurollarining odamzod tomonidan kashf etilishining o‘zi o‘z davri uchun buYuk innovatsion faoliyat edi. Sun’iy olovning kashf etilishi esa, so‘zsiz, insonlar turmushida, o‘zining biologik jihatdan takomillashuvida (pishgan ovqatlarni tanovul qilishi), uning jamiyatida muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etgan. Magistrlik dissertatsiya uchun tanlagan mavzumiz O‘rta Osiyo miqyosida tosh asri taraqqiyoti bosqichlarida madaniy aloqalar va odamzod tomonidan yaratilgan moddiy madaniyatning kelib chiqishi tarixiy ildizlariga bag‘ishlanadi. Bu mavzuni biz be’jizga tanlamaganmiz. Sababi, tadqiqotlar ko‘rsatishicha, so‘nggi paleolit davridan e’tiboran etnos, etnik birikmalar shakllana borganligi haqida ma’lumotlar bor. Ma’lumki, kishilik tarixi ibtidoiy davri, xususan tosh asri jamoalari ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyotini o‘rganishda etnik jamoalari, etnomadaniyat, etnogenetik jarayonlar masalasi dolzarbdir. Aniqrog‘i, 2
etnogenetik jarayonlar tosh asrining qaysi taraqqiyot bosqichiga oid degan masala mutaxassislar diqqat markazida bo‘lgan va hanuzgacha tadqiqot ob’ekti bo‘lib kelmoqda. Nima uchun shunday, sababi etnik birikma jamoalarning mustaqil madaniyati demakdir. Demak, dissertatsiyamizning mazmuni O‘rta Osiyo tosh asri jamoalari madaniyatining shakllanishi va rivojining tarixiy ildizlari, madaniy aloqalarga bag‘ishlangan ekan, buni yoritishda so‘zsiz, tadqiqotlarda aniqlangan va mustaqil madaniyat sifatida paleolit,mezolit va neolit davrlar uchun ilmiy asoslangan arxeologik madaniyatlarning o‘rni va ahamiyati katta. Sababi shu O‘rta Osiyo sarhadlari miqyosida tosh asri tarixiy davrlari kesimidagi ushbu madaniyatlarningkelib chiqishi tarixiy ildizlari, madaniy aloqalarni biz o‘z ishimizda yoritib, eng so‘nggi arxeologik tadqiqotlarda qo‘lga kiritilgan manba, ma’lumotlar asosida ilmiy asoslab berishimiz lozim. Bunda madaniyatlar shakllanishi avtoxton xarakteri muhim ahamiyat kasb etadi O‘rta Osiyo miqyosida paleolit davri, xususan Zarafshon, Farg‘ona, Surxon va Toshkent vohasi paleolit davri jamoalarining madaniyati, mezolit davriga oid Obishir (Farg‘ona vohasida), Vaxsh (Tojikiston hududida), Aydabol (UstYurt palotasida) kabi madaniyatlar, neolit davriga oid Joyitun (Janubiy Turkmaniston), Kaltaminor (Amudaryo va Zarafshon daryosi Quyi oqimlari, Qizilqumda) Hisor (Tojikiston sarhadlarida), Markaziy Farg‘ona (Farg‘ona vodiysida), Sazog‘on (O‘rta Zarafshon vohasida) UstYurt neolit madaniyati kabi tosh asri jamoalariga tegishli madaniyatlar mavjud va tadqiq etilgan. Ushbu madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari, jamoalar madaniy aloqalari ishda yoritiladi. Ta’kidlash joizki, hozirgi kunda kishilik tarixi taraqqiyotining ilk bosqichlarini o‘z ichiga oluvchi butun bir davr, ya’ni O‘rta Osiyoda tosh asri tarixi, tarixshunosligi xususan, antropogenez jarayoni, inson va tabiatning o‘zaro aloqadorligi, tosh asrining davrlashtirilishi va tarixiy bosqichlarning o‘ziga xos xususiyatlari, davr yodgorliklarining xronologik doirasi va mustaqil arxeologik madaniyatlari, jamoalar moddiy madaniyati, odamlar turmush tarzi, kunlik mashg‘ulotlari, mehnat qurollari va ularning evolYusiyasi, xo‘jalik va madaniy ixtiro, kashfiyotlar, 3
aholining mafkuraviy qarashlari ma’naviy kechinmalari, diniy tasavvurlari, ibtidoiy san’at, etnos, etnomadaniy qiyofasi va antropologik tiplar, shu davrda ro‘y bergan ijtimoiy- iqtisodiy Yuksalishlar, urug‘chilik jamoa tuzumining shakllanishi va rivoji, ikki xo‘jalik va madaniy tiplar, ya’ni o‘zlashtirma xo‘jalik va ishlab chiqarish iqtisodiyotiga asoslangan jamoalar madaniyati, iqtisodiy va madaniy aloqalar, madaniyatlar kelib chiqishi tarixiy ildizlari haqida keyingi yillar tadqiqotlarida muhim natijalarga erishilmoqda. Bizning mazkur dissertatsiyamizning mazmuni va uning yozilishi keyingi uch o‘n yilliklar davomida O‘rta Osiyoda, shu jumladan O‘zbekiston hududida tosh asri yodgorliklari tadqiqotida qo‘lga kiritilgan kashfiyotlar, zamonaviy yondoshuvlar asosida katta hajmdagi arxeologik manbalar tahlili bo‘yicha chiqarilgan xulosalarga tayanilgani bilan xarakterlanadi. Ma’lumki, Respublikamiz mustaqilligi yillarida tosh asri yodgorliklari tadqiqotida jahonning nufuzli ilmiy markazlari bilan hamkorliklar yo‘lga qo‘yildi, xalqaro arxeologik qo‘shma ekspeditsiyalar (O‘zbekiston-Rossiya, O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya, O‘zbekiston-Xitoy kabi) faoliyat ko‘rsatdi, zamonaviy metodikalar qo‘llanildi, taniqli xorij mutaxassislari ishtirok etishdi. Magistrlik dissertatsiyamiz mavzusining dolzarbligi quyidagilar bilan belgilanadi. O‘rta Osiyo hududi sharq dunyosida qadimgi madaniyat markazlaridan biri hisoblanadi. Bu madaniyatning jonli guvohlari bo‘lgan tarixiy madaniy yodgorliklar ko‘plab tadqiq etilgan. Jumladan, kishilik tarixi tosh asriga oid yodgorliklar tadqiqotida qo‘lga kiritilgan ashyolar o‘sha davr jamoalari ijtimoiy tuzumi, kunlik turmush tarzi, mashg‘ulotlari, ma’naviy kechinmalari, o‘zaro qo‘ni- qo‘shnichilik madaniy aloqalari to‘g‘risida qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, tosh davri jamoalarining madaniy aloqalari ibtidoiy davr madaniyatini o‘rganishda dolzarb masalalardan biridir. Dastlab A.P.Okladnikov tomonidan bu masalaga e’tibor qaratilgan bo‘lsa, keyinchalik S.P.Tolstov, A.V.Vinogradov, V.A.Ranov, U.Islomov, M.Jo‘raqulov, E.Bijanov kabi olimlar ham o‘z tadqiqotlarida O‘rta Osiyo tosh davri jamoalari o‘zaro madaniy aloqalari to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar keltirishganlar. Jumladan, U.Islomov Farg‘ona 4
vohasi neolit davri jamoalarining Markaziy va Janubiy Tojikiston xududi Hisor neolit jamoalari madaniyatiga o‘xshashligi, V.A.Ranov o‘z navbatida Hisor neolit jamoalarining Farg‘ona, Zarafshon vohasi va Shimoliy Afg‘oniston hududi neolit jamoalari bilan madaniy aloqalari to‘g‘risida qiziqarli faktlar keltirgan. M. Jo‘raqulov O‘rta Zarafshon vohasi Sazog‘on neolit jamoalarining Tojikiston hududi Hisor jamoalari, Farg‘ona vohasi Markaziy Farg‘ona neolit jamoalari, S.P.Tolstov, A.V.Vinogradovlar Xorazm hududi kaltaminor jamoalarining Janubiy Turkmaniston va Yaqin Sharq hududi neolit jamoalari o‘zaro qo‘ni qo‘shnichilik madaniy aloqalari borasida qimmatli ma’lumotlar keltirishadi. E.Bijanov Usturt tosh davri jamoalarining Xorazm, Sharqiy Kaspiybo‘yi, Janubiy Turkmaniston, Yaqin Sharq hududi jamoalari bilan yaqindan madaniy aloqada bo‘lib yashaganliklari to‘g‘risida o‘z tadqiqotida ma’lumotlar keltirgan. Bu madaniy aloqalar tosh asriga oid yodgorliklar tosh industriyasi, tosh qurollari shakli, ishlov berilishi usullari, tosh qurollari yasalish xom ashyolari, turar joylari, qabrlari, sopol idishlari va ularga ishlangan naqshlarida namoyon bo‘lgan. Demakkim, odamzod qadimdan ma’lum bir hudud bilan chegaralanib yashab qolmasdan, balkim ular oziq-ovqat topish ilinjida yoki tosh qurollari yasash uchun xom ashyolar izlashib boshqa joylarga borib qolishganlar va u joydagi jamoalar madaniyatining ba’zi jihatlarini o‘zlashtirib olishganlar, aksincha ular madaniyatiga ta’sir ko‘rsatganlar. Bunday madaniy aloqalar so‘zsiz jamoalar tomonidan yaratilgan madaniyatlarda shu tariqa o‘z aksini topgan. Xulosa shuki, O‘rta Osiyo hududida kishilik tarixi taraqqiyoti ilk bosqichini o‘z ichiga olgan tosh davridanoq jamoalar o‘rtasida o‘zaro qo‘ni qo‘shnichilik madaniy aloqalari bo‘lgan ekan. Bu madaniy aloqalar tarixiy taraqqiyot keyingi bosqichlarida ham uzluksiz davom etgan va u xalqlarning urf-odati, turmush tarzi, xo‘jalik mashg‘ulotlari, diniy e’tiqodlari, san’ati, bayramlarida umumiylikni keltirib chiqarganki, elat va xalqlarning kelib chiqish ildizini ham chirmashtirib Yuborgan. Bunga O‘rta Osiyo hududida yashovchi o‘zbek, tojik, qozoq, qirg‘iz, turkman xalqlari tom ma’noda misol bo‘ladi. 5