Surxondaryo bronza davri jamoalarining moddiy madaniyati tarixi mav zusida Mundarija Kirish…………………………………………………………………............. 4 I Bob. Ishlab chiqarish xo’jaligi va metallsozlikning vujudga kelishi. 1.1. Dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi… …………………… 9 1.2. Metallning ixtiro qilinishi – insoniyatning buyuk kashfiyoti va uning madaniy-xo’jalik taraqqiyotida tutgan o’rni……………………………………………………………………………. 23 II Bob. Surxondaryo hududida sivilizasiya ildizlarining vujudga kelish i . 2.1. Sopolli – shaharmonand aholi makoni va uning ilk shaharlarning tashkil topishidagi o’rni……………………………………………………………….. 28 2.2. Jarqo’ton. Saroy ibodatxonasi. Uy-joylar…………………………….... 35 III Bob. Surxondaryo hududi jamoalarining so’nggi bronza davri moddiy madaniyati 3.1. Mo’loli … ………………………………………………………………….. 4 2 3.2. Bo’ston yodgorliklari moddiy madaniyati… ……………………………. 59 Xulosa… ……………………………………………………………………….. 63 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati… ……………………………………….. 68 Qisqartirilgan so’zlar izohi ………………………………………………........ 74 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Ota-bobolarimizdan qolgan merosni o’rganish, ularning urf-odatlari, udumlarini tiklash – bu tarixni tiklash demakdir. Faqat uni xolislik bilan asl xolicha o’rganish, tahlil qilish o’rganilayotgan davr haqida aniq va to’g’ri tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Istiqlol bergan buyuk ne’matlardan biri ham tariximizni, milliy qadriyatlarimizni, o’zligimizni chuqur o’rganish uchun ulkan imkoniyatlar yaratdi. Xalqimiz orasida tariximizni bilishga bo’lgan qiziqishning keskin ortishi tufayli, ajdodlarimizning qadim urf-odatlari, diniy e’tiqodi, madaniy, ma’naviy merosini o’rganish tarix ilmining dolzarb masalasi sifatida e’tirof etilmoqda. Surxon voxasida bronza davrida bu hududlar kelib chiqishi jihatidan har xil bo’lgan uchta yirik tarixiy va etnomadaniy birliklarning (Sopolli madaniyati, Bishkent-Vaxsh madaniyati va Andronova madaniyati qabilalari) aloqa maydoniga aylanadi. Uning O’zbekiston qismida Sopollitepa, Jarqo’ton, Ko’zali, Mo’lali, Bo’ston, Kuchuktepa, Qiziltepa kabi o’troq dehqonchilik madaniyati yodgorliklari o’rganilgan. Ular qadimgi qishloqlar, ilk shahar harobalari, qadimgi qabriston yodgorliklari ko’rinishida bizgacha yetib kelgan. Hozirgacha bronza davri jamoalarining har xil nuqtalarda ko’plab yodgorliklar ochilgan. Ularda aholining etnomadaniy hayoti, turli xil urf-odatlari va diniy e’tiqodi o’z aksini topgan. Shu bilan birga Sopolli madaniyatining so’nggi Mo’lali va Bo’ston bosqichlarida qadimgi dehqon jamoalarining ekologik, demografik va iqtisodiy xo’jalik zaruriyati tufayli Janubiy Tojikiston hududlariga kirib borishi kuzatiladi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, qadimgi Baqtriya bronza davrida sug’orma dehqonchilik sivilizasiyalarining dasht qabilalari bilan bevosita madaniy aloqa ko’prigiga aylangan va bu zaminda ilk davlatchilik asoslarining erta shakllanishiga olib kelgan. Surxondaryo hududi bronza davri aholisining moddiy madaniyati ustida izlanishlar olib borish, bronza davrida yashagan ajdodlarimizning turmush tarzi, 2

xo’jaligi. diniy e’tiqodi bilan bog’liq urf-odatlari, udumlari va diniy mafkurasi qay darajada va qanday bo’lganligini chuqur ilmiy asosda, atroflicha o’rganish ushbu mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqot obyekti va predmeti: Surxondaryo mintaqasidan talaygina bronza davri yodgorliklari topilgan. Ular bronza davri o’troq va chorvador qabilalarning etnografik turmush tarzi haqida noyob ma’lumotlar beruvchi arxeologik yodgorliklar bo’lib, ularning davriy sanalari, aholisining iqtisodiy xo’jalik asoslari, etnik jihatdan qaysi bir arxeologik madaniyatlarga tegishli ekanligi ilmiy tahlil etilgan. Demak, tadqiqotning manbaviy asosi Surxon voxasi bronza davriga tegishli yodgorliklar va ularni qazish jarayonlarida uchratilgan tegishli obyektlar va artefaktlardir. Tadqiqotning o’rganilganlik darajasi: 1968 yilda Janubiy O’zbekistonda Sherobod cho’lini o’zlashtirilishi munosabati bilan Sherobod cho’lining janubiy sarhadlaridan bronza davriga tegishli Sopollitepa va Jarqo’ton yodgorliklari topiladi. Sopollitepa yodgorligida 1969-1974 yillarda arxeolog A.Asqarov keng ko’lamli arxeologik qazishmalar olib borib, ushbu yodgorlikni to’liq ochishga erishadi. Bu yodgorlikni birinchi bo’lib, Nomozgoh madaniyati doirasiga kiruvchi bronza davri obyekti ekanligini isbotlaydi. Eng muhimi, Sopollitepani qazish vaqtida, uning uy-joy mujmualari ostidan 138 ta qabrlarni topib o’rganishga muyassar bo’ladi 1 . Sopollitepa materiallari tahlili asosida O’zbekistonda qadimgi dehqonchilik madaniyatining tarixiy ildizlari Qadimgi Sharq sivilizasiyalari bilan bog’liq ekanligini ilk bor asoslaydi 2 . A.Asqarov “Sapallitepa” va “Drevnezemledelcheskaya kultura epoxi bronzы yuga Uzbekistana” nomli monografiyalarida jami, uy-joy majmualari ostidan topilgan qabrlar ayvonli-lahad shaklida qurilganligini ta’kidlaydi. Har ikki monografiyada ham muallif dafn marosimlari bilan bog’liq urf-odatlarni izohlash bilan maxsus shug’ullanmagan, dafn marosimlari haqidagi ma’lumotlar monografiyada umumlashtirilgan tahlilda o’z aksini topgan. 1 А скаров А. Сапаллитепа. – Т., Фан, 1973. 2 Аскаров А. Сапаллитепа. – Ташкент, Фан . 1973. 3

1973 yil bahorida Sh.Pidayev va V. Pilipkolar Sherobod tumani Oqqo’rg’on qishlog’i hududidan o’tgan Sherobod daryosi quyi havzasidagi Bo’stonsoyning chap sohilidan Sopollitepa sopol majmuasiga o’xshash sopol parchalarini topadilar. A.Asqarov ushbu sopol buyumlari bronza davriga oid ekanligini aniqlagach, sopol buyumlar topilgan ushbu hudud – Jarqo’tonda 1973 yilning kuzidan keng ko’lamli arxeologik izlanishlar boshlanadi. Bu izlanishlar tufayli Jarqo’ton tarixiy topografiyasida qayd qilingan № 5 tepalikda olib borilgan uy-joy mujmualari ostidan 52 ta qabr ochib o’rganiladi. Bu qabrlarning barchasi Sopolli madaniyati davriy xronologiyasining Jarqo’ton bosqichiga tegishli bo’lib, ularning ichki tuzilishi, skeletlarning joylashish holati va qabrga qo’yilgan ashyoviy dalillarning tarkibiga ko’ra, Sopollitepa qabrlaridan deyarli farq qilmaydi. Shunday qabrlardan o’nga yaqini U.Raxmanov tomonidan Jarqo’ton qal’a-qo’rg’onining monumental binosi, ya’ni qadimgi shahar hokimining saroyi shimoliy devori orqasidan topib o’rganilgan. Jarqo’tonda olib borilgan arxeologik dala tadqiqotlari shuni ko’rsat a diki, bu yerlarda Sopol li tepaning 8 kvartalidan ko’chib borgan jamoalar , Jarqo’ton maydonida bir-birlariga yaqin 8 ta joyga joylashib, Sopollitepadagi sakkiz jamoachilik an’analarini davom ettirgan bo’lishlari mumkin . Ana shu 8 jamoa tur a r-joy massivlari orasida diniy-dunyoviy boshqaruv markazi sifatida 6 -tepa da Jarqo’ton monumental ibodatxonasi qad ko’targan. Jarqo’ton “Shahriston”ida qad ko’targan 8 ta urug’-jamoalarining uy-joy massivlari Sopollitepa kvartallaridan farq qilib, 0,50 - 1 m.ga qadar balandlikda bo’lgan ta g -supa (platforma) ustiga qurilgan (ya’ni maydon tekislab olingan) bo’lib , atrofi esa mudofaa devorlari bilan o’rab olingan ligi solingan stratigrafik shurflar natijasida aniqlangan 3 . Manzilgohning janubida, Bo’stonsoyning har ikkala sohillaridan bir necha tabiiy tepaliklardan (Jarqo’ton III, Jarqo’ton IV a,b,v hamda Bo’ston 1, 2,3,4,5,6,7,8) qadimgi qabristonlar topilib, ularni A.Asqarov va uning shogirdlari hamda N.Avanesova kabi qator olimlar o’rganganlar 4 . 3 Рахманов У. Керамическое производство эрохи бронзы Южного Узбекистана. – Самарканд, 1987 . 4 Аскаров А. К вопросу о выделении культуры Сапалли // Древняя Бактрия. – Ленинград, 1974. – С. 26-32; Расписная керамика Джаркутана // Бактрийские древности. 1976. – С. 17-19; Бронзовый век южного Узбекистана (К проблеме развития локальных очагов древневосточной цивилизации) // 4

A. Asqarov shogirdlari B.Abdullayev, U.Rahmanovlar bilan birgalikda Jarqo’ton III, Jarqo’ton IVa,b,v (864 ta) hamda Bo’ston 3 (38 ta), Bo’ston 4 (39 ta) va Bo’ston 5 (12 ta) qabristonlaridan 900 ga yaqin qabrlarni ochib o’rganadilar. Sopolli madaniyati yodgorliklarida olib borilgan ko’p yillik arxeologik izlanishlar da asosiy e’tibor Amudaryoning yuqori havzalarida Qadimgi Sharq sivilizasiyasining mahalliy Baqtriya o’chog’ini shakllanishi va rivojlanish bosqichlarini kuzatishga, ilk shaharsozlik madaniyati va uning bazasida ilk davlatchilik tizimining paydo bo’lish muammosini o’rganishga qaratil gan . Bizgacha chop etilgan ilmiy adabiyotlarda ular alohida obyektlar sifatida o’rganib kelinsada, ammo Baqtriyaning bronza davri yodgorliklarining (dehqon jamoalari va chorvador aholini) moddiy madaniyatida o’z aksini topgan dafn marosimlari va diniy e’tiqodi bir butun ilmiy tizimga solinib, umumlashtirilmagan. Ulardan tegishli tarixiy xulosalar chiqarilmagan. Shu bois ham Baqtriyaning bronza davri yodgorliklari maxsus tadqiqot obyekti bo’lmagan. Shuning uchun ham ushbu tadqiqot ishida barcha birlamchi manbalar mustaqillik mafkurasi asosida, xolislik va obyektivlik tamoyillariga asoslangan holda, yangicha qarashlar va yondashuv asosida o’rganildi. Автореф.дисс.докт.ист.науки. – Москва, 1976. – С. 44; Древнеземледельческая культура эпохи брон з ы юга Узбекистана. – Т. , Фан, 1977 . – С. 232; Южный Узбекистан во II тыс.до.н.э. // Этнические проблемы истории Центральной Азия в древности ( II тыс.до.н.э). – М., 1981. – С. 167-179; Джаркутан. –Т., 1983. (Б.Абдуллаев билан ҳ амкорликда) Южноузбекистанский очаг древнебактрийской цивилизации // Древние цивилизации Востока. – Ташкент, 1986. –С. 44-54; Рахманов У. Керамическое производство эрохи бронзы Южного Узбекистана. – Самарканд, 1987 ; Аскаров А. Степной компонент в оседлых комплексах Бактрии и вопросы его интерпретации // Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций. – Алма-ата. 1989. – С. 57-58; Результаты исследования химического состава металла из могильников Бустан 3, 4 и 5 // ИМКУ, – Вып. 23. – Т, 1989. – С. 6-12; Древнебактрийский храм огня в южном Узбекистане // Архитектура и градостроительство. – Ташкент, 1989. – С. 7-24. (Т.Ш.Ширинов билан ҳ амкорликда) ; О некоторых группах культовой керамики Джаркутана – памятника эпохи развитой бронзы юга Узбекистана // ИМКУ. – Вып 25. – Т., 1991. – С. 3-56. (Т.Ш.Ширинов билан ҳ амкорликда) ; Ранняя городская культура эпохи бронзы юга Средней Азии. – Самарканд, 1993. – С. 161. (Т.Ш.Ширинов билан ҳамкорликда); Бақтриянинг бронза ва илк темир даври маданиятлари хронологияси // “Ўзбекистон тарихи моддий маданият ва ёзма манбаларда”. Тошкент, “Фан”. 2005. – Б. 36-48 (Ш.Шайдуллаев б-н ҳамкорликда); Ширинов Т. Алтари огня из храма Джаркутан – памятника эпохи развитой бронзы // ИМКУ, – Вып. 23. – Ташкент, Фан. 1990. – С. 70-78; Ионесов В. Новые исследования могильника эпохи бронзы Джаркутан IVа. ИМКУ , вып. 22. Ташкент, 1988; Некоторые данные о могильнике Джаркутан- 4в. ИМКУ вып.24. Ташкент, Фан. 1990 . – С. 8-18 ; Аванесова Н.А. Новое в погребальном обряде сапаллинской культуры // «Археологические вести». – № 4, Спб, 1995 ; Символика огня в погребальной практике сапаллинской культуры. (по материалам исследования могильника Бустан VI ) // ИМКУ, – В ып.30. – Самарканд, 1999. – С. 27-36. ( Ташпулатова Н б-н ҳамк); П роблеме относительной хронологии и периодизации Сапаллинской культуры // Археология Узбекистана, – № 1, – Ташкент, 2010 ; Проявление степных традиций в Сапаллинской культуре // «Цивилизации и культуры Центральной Азии в единстве и многообразии». – Ташкент, 2010 ; 5