O'rta Zarafshon bronza davri madaniyati
![O'rta Zarafshon bronza davri madaniyati
M U N D A R I J A
Kirish …………………………………………………………………………………… 3-7
I BOB O’rta Zarafshon vohasi bronza davri o’rganilishi tarixi.
1.1 O’rta Zarafshon vohasi bronza davriga oid tadqiqotlar tarixi……...8-14
1.2 Samarqand Davlat Universiteti Arxeologiya kafedrasi ilmiy xodimlari
tomonidan O’rta Zarafshon vohasining o’rganilishi……………………14-25
II BOB O’rta Zarafshon vohasi bronza davri madaniyatining
o’rganilish tarixi.
2.1 O’rta Zarafshon vohasi bronza davri aholisining turmush tarzi………...25-46
2.2 O’rta Zarafshon vohasi bronza davri aholisining diniy e’tiqodi va uning
moddiy madaniyatda aks etishi……………………………………………46-53
Xulosa ……………………………………………………………………….54-59
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………60-61
Ilova](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_1.png)
![KIRISH
Uzoq yillar davomida to’plangan juda boy arxeologik materiallarning zamon
talablari asosida ilmiy o’rganish qator dolzarb masalalarni ilmiy tahlil qilishni
talab etadi. Zarafshon vodiysini o’zlashtirilish tarixini davrma-davr aniqlab, har bir
davr madaniyati, ularning davriy sanalari haqidagi obyekt tadqiqotchilari
xulosalarini yangicha yondashuvlar asosida o’rganish;
- Zarafshon vodiysi materiallari asosida o’zlashtiruvchi xo’jalikdan ishlab
chiqaruvchi xo’jalikka o’tish jarayonlarini kuzatish;
- qadimgi dehqonchilik madaniyatining noyob obyekti Sarazmda Zarafshon
vodiysining yirik Sarazm metallurgiya markazini tashkil topish moddiy bazasini
o’rganish va shu markazning metall xomashyosini janubiy mintaqalarga kirib
borishi munosabati bilan Jom dasht savdo karvon yo’li va Jom savdo karvon
saroyini tashkil topish sabablarini ochish;
- eneolit va ilk bronza davrida Zarafshon vodiysining yuqori tumanlarida
intensiv rivojlanishda davom etgan urbanistik jarayonlarning miloddan avvalgi II-
ming yillikning o’rtalaridan inqirozga yuz tutish sabablarini ko’rsatish;
miloddan avvalgi II-ming yillikning ikkinchi yarmi ijtimoiy-iqtisodiy,
etnomadaniy va siyosiy voqyealarga boy davr bo’lganligi bilan xarakterlanadi.
Birinchidan, «kechagi» chorvador qabilalarning katta qismi vohaning tabiiy-
geografik sharoitlari dehqonchilikka qulay joylarda o’troq hayotga o’tib,
muqimlashadilar; ikkinchidan, vohada muntazam mo’tadil hayot tarkib topadi va
vohadagi turli etnik guruhlar o’rtasida iqtisodiy va etnomadaniy aloqalar
rivojlanib, o’zbek etnogenezining kurtaklari nish ura boshlaydi; uchinchidan,
chorvador oriylarning kirib kelishi bilan inqirozga yuz tutgan urbanistik jarayonlar
miloddan avvalgi II-ming yillikning oxiri va I-ming yillikning boshlaridan yana
jonlanib, vohada Ko’ktepa, Afrosiyob, Xo’jabo’ston kabi ilk shaharlar qad
ko’taradi.
Muammoning o’rganilganlik darajasi . Zarafshon vodiysi bronza davriga
kelganda keng ko’lamda o’zlashtiriladi. Ayni q sa, Zarafshon havzasining tog’oldi,
dasht va cho’l mintaqalarida bu ko’pro q ko’zga tashlanadi. Chorvador dasht
2](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_2.png)
![qabilalari yodgorliklari topilgan mintaqa geografiyasi (To’qayli 1
, Jom 2
,
Galasherik 3
, Mo’minobod 4
, Chorbog’ 5
, Dashti-O’rdakon 6
, Chakka 7
, Soyig’us 8
,
Siyob 9
, Sazag’on 2 10
, Gudjayli 11
, Qizilqir 12
, Dashti Qazi 13
va boshqalar) kengayadi.
Ammo sobiq sho’ro davri ilmiy adabiyotida chorvador dasht qabilalarining
chorvaga noqulay joylarda (masalan, Dashti Qazi) joylashish sabablari
ochilmagan. Aniqro g’ i, dasht qabilalariga tegishli yodgorliklar, hatto ularga
tegishli yolg’iz qabrlarning uchrash sabablari ham tarixiy ta h lil va talqin
qilinmagan. Shuningdek, ular birlamchi tarixiy manba sifatida o’rganilmagan.
Arxeologik yodgorliklar tavsifiy xarakterda o’rganilib, ularning har bir davr
ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy jihatdan tahlil va talqin etilmay kelingan.
Mustaqillik tufayli o’tmish
tarixga, uning obyektlariga, ularning tarixiy talqinidan kelib chiqadigan natijalarga
qarab tahlil etish usullari qo’llanila boshladi. Natijada, Zarafshon vodiysining suv
havzalariga yaqin mintaqalarda tarkib topgan yodgorliklar asosida o’troq
dehqonchilik xo’jaligi yotganligi, ular «kechagi» qishloqlar bo’lgan bo’lsa,
«bugun», sekin-asta yirik ilk shaharlar markaziga aylanganligi haqida fikr-
mulohazalar qilina boshlandi. Arxeologiya obyektlarini yangicha qarashlar
asosidagi tahliliga ko’ra, miloddan avvalgi II-ming yillikning o’rtalaridan O’rta
Osiyo mintaqasiga ommaviy kirib kelgan chorvador qabilalar hayotida ham tub
1
Жўрақулов М., Аванесова Н., Амирқулов Б. Зарафшон воҳасининг ибтидоий маданияти. Самарқанд- 1994,
111-113 бетлар.
2
Аванесова Н.А., Шайдуллаев Ш.Б., Ёрқулов А. К вопросу о культурной принадлежности джамских
древностей эпохи палеметалла. “Цивилизации скотоводов и земледельцев Центральной Азии”. Самарканд -
Бишкек, 2005. стр.13.
3
Аванесова Н.А и д р. К вопросу о культурной принадлежности джамских .... стр.15.
4
Лев Д.Н. Погребение эпохи бронзы близ г. Самарканда . КСИА АН СССР, вып. 108, Москва-1966, стр. 101-
104; Аскаров А. Раскопки могильника эпохи бронз ы в Муминабаде. ИМКУ № 8, стр. 56-62, Ташкент-1969;
его же, Могильник эпохи бронзы в Муминабаде. КСИА АН СССР. Вып. 122, стр. 64-66, Москва-1970.
5
Якубов Ю. Работы Зеравшанского отряда в 1975 г. АРТ,вып. XV . Душанбе-1982.
6
Беленицкий А.М., Маршак Б.И., Распопова В.И., Исаков А. Раскопки древнего Панжикента в 1976 г. А РТ,
вы п. XIV. Душанбе- 1981.
7
Жўрақулов М.Ж.,Аванесова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг ибтидоий маданияти. Самарқанд-
1994, 107-111 бетлар.
8
Жўрақулов М.Ж. ва бошқалар. Зарафшон воҳасининг…165 бет.
9
Жўрақулов М.Ж., Аванесова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг ибтидоий маданияти. Самарқанд-
1994. 105-106 бетлар.
10
Жўрақулов М.Ж., Аванесова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг ..... 114 -115 бетлар.
11
Аскаров А. Памятники андроновской культуры в низовьях Зарафшана. ИМКУ, вып. 3, Ташкент-1962, стр.
28-35; Гулямов Я.Г., и др. стр. 187-223.
12
Гулямов Я.Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура в низовьях Зарафшана. Ташкент-1966, стр.224-
225.
13
Исаков А., Потёмкина Т.М. Могильник племен эпохи бронзы в Таджикистане.СА № 1, 1989, стр. 145-167.
3](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_3.png)
![ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar yuz bera boshlaydi. Tarixiy ildizlari Qadimgi Sharq
sivilizasiyasiga borib taqaluvchi ilk urbanistik jarayon miloddan avvalgi II-ming
yillikning oxiri va I-ming yillikning boshlaridan yana jonlana boshlaydi. Ana shu
jonlanishning guvohi sifatida Zarafshon vodiysining o’rta qismida Ko’ktepa,
Afrosiyob kabi ilk shaharlar qad ko’taradi. Shunday qilib, Zarafshon vodiysining
tosh va bronza davri qabilalarining madaniyati haqida juda katta arxeologik
materiallar to’plangan. Tadqiqotning maqsad va
vazifalari: Tadqiqotning asosiy maqsadi mavzu bo’yicha to’plangan juda boy
arxeologik materiallarni tarixiy ketma-ketlikda obyektiv tahlil etib, vohada ibtidoiy
urug’chilik jamoalari tarixining rivojlanish jarayonlarini kuzatish va ularni
umumlashtirish. Shundan kelib chiqqan holda, malakaviy ilmiy ishda quyidagi
vazifalar qo’yiladi:
mavzuni yoritishda arxeologik materiallarni davrma-davr umumlashtirib,
ularni birlamchi manba sifatida ahamiyatini ochib berish;
ibtidoiy urug’ jamoalari tarixining har bir bosqichida yuz bergan iqtisodiy-
xo’jalik kashfiyotlarini Zarafshon vodiysi materiallari asosida yoritib berish;
jahon tarixida “Neolit inqilobi” deb nom olgan mintaqaviy rivojlanishning
aks sadolari Zarafshon vodiysida neolit davrining oxirlari, ayniqsa, eneolit
davridan boshlanganligini boy arxeologik artefaktlar asosida yoritish;
Zarafshon vodiysi materiallari asosida neolit davridan boshlab mehnat
qurollari ishlab chiqarish bilan bog’liq tog’ sanoatining kelib chiqishi,
eneolit davridan esa ma’dan konlarini qidirish, ruda qazish va uni
transportirovka qilish, maxsus ruda eritish qurilmalarini kashf etish va undan
metall xomashyosini ajratib olish usullari mexanizmini ochib berish;
Bronza davri tarixiga oid tadqiqotlarning ilmiy-nazariy asoslarini ochib
berish tadqiqotning vazifasi hisoblanida.
Tadqiqot predmeti: Zarafshon vohasi bronza davri arxeologik
yodgorliklari tadqiqotlari
natijasida qo’lga kiritilgan moddiy madaniyat
manbalari tadqiqotimiz predmeti hisoblanadi.
Tadqiqotning obyekti : Mavzu Zarafshon vohasining eng qadimgi tarixi,
ya’ni arxeologik ma’noda, kishilik tarixining bronza davri, tarixiy davriy
4](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_4.png)
![ma’noda, ibtidoiy to’da va urug’-jamoachilik davri tarixiga bag’ishlanganligi
uchun (chunki hali u davrlarda yozuv bo’lmagan) tadqiqot obyektlari shu
davrga oid arxeologik manbalarni tashkil etadi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Zarafshon vodiysining ibtidoiy to’da va
urug’ jamoalari davri tarixi bo’yicha to’plangan arxeologik manbalarning
tarixga yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida tahlil qilinishi tufayli
quyidagi xulosalarga kelindi:
Zarafshon vodiysini odamzod tomonidan ilk bor o’zlashtirilishi qadimgi tosh
davrining mustye bosqichidan boshlangan. Shu davrdan boshlab, Zarafshon
vodiysi kishilik tarixining barcha davr va bosqichlarida keng o’zlashtirilib
kelingan;
kishilik tarixiga xos jamiyatning mintaqaviy rivojlanish qonuniyati
Zarafshon vodiysida neolit davrining oxirlari va asosan eneolit davridan ishlay
boshlagan. Bu holatning yuz berishi qadimgi dehqonchilik madaniyati
metropoliyalaridan bir guruh urug’ jamoalarining migrasiyasi bilan bog’liq edi;
Zarafshon vodiysida ilk bor qad ko’targan o’troq dehqonchilik madaniyati
yodgorligi vohaning o’rta va quyi qismlarida emas, balki uning eng yuqori qismida
paydo bo’ldi. Chunki u birinchi navbatda ma’dan konlari bilan bog’liq edi;
Tadqiqotning amaliy natijasi: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati
malakaviy ilmiy ish mavzuga oid nazariy-uslubiy yondashuvlar ilk o’rta asrlar Qadimgi
Farg’ona moddiy madaniyatini atroflicha o’rganishga xizmat qiladi. Arxeologik
artefaktlarni o’rganishda qo’llanishi kerak bo’lgan kompleks yondashuvlar tavsiya
etilgan. Xususan, sopol buyumlarining umumiy tipologik majmualari xronologik
mutanosiblik va ma’lum davrning materiallarini ta’minlab bergan boyroq va davriy
jihatdan ketma-ketlikni saqlagan qatlamlarni umumlashtirish asosida tadqiq etiladi.
Boshqa ayrim topilmalar yordamchi o’rinda qo’llanilib, sopol buyumlarning asosiy
majmualarini to’ldirgan.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi: Malakaviy ilmiy ish mavzusi
bo’yicha ilmiy maqola nashr ettirilgan.
Malakaviy ilmiy ishning hajmi va tuzilishi: Tadqiqotga kirish, ikkita bob,
5](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_5.png)
![xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati, shartli qisqartmalar ro’yxati va
ilovalardan iborat. Tadqiqotning hajmi 65 sahifani tashkil etadi.
Malakaviy ilmiy ishning tuzilishi: Malakaviy ilmiy ish kirish, ikkita bob,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat.
6](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_6.png)
![I BOB. O’rta Zarafshon vohasi bronza davri
o’rganilishi tarixi.
1.1 O’rta Zarafshon vohasi bronza davriga oid tadqiqotlar tarixi.
Zarafshon vohasining tarixiy yodgorliklari haqidagi dastlabki xabarlar ilk
bor tog‘ injenerlari K.F.Butenev, F.Bogoslovskiy, yosh sharqshunos N.V.Xanikov
asarlarida uchraydi. Ushbu asarlar Samarqandning me’moriy yodgorliklari,
shuningdek, Samarqandda temuriylargacha qadimgi shahar xarobasi Afrosiyob va
«Devori Qiyomat» haqida ilk bor ma’lumot beradi. Zarafshon general gubernatori
topshirig’i bilan 1874-yilda mayor Borzenkov Afrosiyobda ilk bor arxeologik
qazishma ishlarini boshlab yubordi. Biroq u hech qanday ilmiy tayyorgarlik va
malakaviy uslubsiz qazish ishlarini olib borgan.
Mashhur sharqshunos va arxeolog olim A.Yu.Yakubovskiyning
ta’kidlashicha, mayor Borzenkov hech bir arxeologik tayyorgarliksiz qazishmalar
olib borgan, chunki uning asosiy maqsadi noyob topilmalar topish bo’lgan. Shunga
qaramay, uning qazishmalari va ular haqidagi M.Rostislov publikatsiyasi
Afrosiyobni o‘rganuvchilar oldiga keng istiqbolni ochib berdi. 1883-yilda general
gubernator M.G.Chernyaevning topshirig‘i bilan Afrosiyobda qazish ishlari bilan
V.V.Krestovskiy shug‘ullandi. U hatto Afrosiyob qazishmalariga
N.I.Veselovskiyni jalb qilish masalasida gubernator M.G.Chernyaevga xat bilan
murojaat qiladi. Birok tarixiy yodgorliklarni o‘rganish bilan bog‘liq ishlar
Arxeologiya komissiyasi ruxsati bilan bilishi kerakligi bois V.V.Krestovskiyning
bu xatti-harakatlari Sankt-Peterburg olimlari orasida norozilik kayfiyatini kelib
chiqishiga sabab bo’ladi. 14
Hatto I.P.Minaev Rossiya arxeologlar jamiyatining
yig’ilishida yodgorliklarni o‘rganish ishi bilan faqat mutaxassis olimlar
shug‘ullanishi kerakligini alohida ta’kidlab o‘tadi. Ammo N.I.Veselovskiy
nomzodini komissiya ma’qullaydi va unga Turkiston o‘lkasi yodgorliklarini
o‘rganish bo’yicha ruxsat berilishi bilan birga, unga arxeologik qazish ishlari bilan
14
Ibragimov R. Z. Arxeologiya va etnologiya. (nashrda).
7](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_7.png)
![bog‘liq ba’zi bir uslubiy maslahatlar berish ko’zda tutiladi. Chunki u tajribali
arxeolog sifatida tegishli ma’lumotga ega emas edi. N.I.Veselovskiy 1885-yilda
Samarqandga yetib kelib, Afrosiyobni o‘rganishga kirishadi. U o‘zining hisobotida
Iskandar fath etgan qadimgi Samarqand aynan Afrosiyob ekanligini, 1220-yilda
Chingizxon vayron etgan Samarqand ham aynan Afrosiyob ekanligini aniq
aytadi. 15
Sobiq sovetlar davrining dastlabki yillarida (30-40-yillarda) Zarafshon
vohasi tarixi, madaniyati va madaniy merosini, birinchi navbatda, uning har uch
vohasi (Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo) arxeologik yodgorliklarini o‘rganishga
qiziqish kuchaydi va bu ishlarda A.Yu.YAkubovskiy, V.A.Shishkin, M.E.Masson
va Ya.Gulomov, G.V.Grigorev va A.I.Terenojkin, A.M.Belenitskiy va D.N.Lev
kabi arxeologlar alohida faollik ko’rsatdilar. Ayniqsa, o‘tgan asrning 50-yillaridan
boshlab Zarafshon vohasi bo’ylab Ya.Gulomov va V.A.Shishkin, A.M.Belenitskiy
va D.N.Lev hamda ularning ko’p sonli shogirdlari tomonidan keng ko’lamli
arxeologik tadqiqotlar olib borildiki, natijada, bugungi kunga kelib, uni ilk ajdodlar
tomonidan o’zlashtirilishidan boshlab to so‘nggi o‘rta asrlarga qadar bo’lgan tarixi
arxeologik jihatdan davrma-davr, bosqichma-bosqich o‘rganildi, juda katta va
ilmiy ma’lumotlarga boy faktik materiallar to‘plandi, ularni davrma-davr
umumlashtirish, har bir davrning o’ziga xos xususiyatlari, tarixiy taraqqiyoti va
etnomadaniy rivojlanish jarayonlarini ilmiy xolislik, arxeologik obyektivlik, tarixiy
ketma-ketlikda o‘rganish va ularni umumlashtirish imkoniyati tug’ildi.
Zarafshon vohasi, uning tog‘li rayonlari odamzodning ilk ajdodlari
tomonidan qadimgi tosh davrining muste bosqichidan boshlab o‘zlashtirilgan. Bu
holda dastlabki ma’lumotlarni Samarqand davlat universitetining arxeologi
D.N.Lev asarlarida o‘qish mumkin. D.N.Lev 1947-yilda Samarqand shahridan
janubroqda, Taxtaqoracha dovoni yaqinidan Omonqo‘ton g‘orini topadi. Oradan 5
yil o‘tgach, Samarqand shahridan 50 kmlar chamasi janubiy-sharqdan Taqalisoy
g‘orini topib o‘rgandi. Har ikkala g‘orlarda olib borilgan arxeologik izlanishlar
ularni qadimgi tosh davrining muste bosqichiga tegishli ekanligini ko‘rsatdi.
15
Egamberdieva N. A., Arxeologiya. O’quv qo’llanma.Toshkent. 2011.
8](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_8.png)
![Zirabuloq va Ziyovuddin tog‘ etaklaridan (Zirabuloq va Qo‘tirbuloq) topib
o’rganildi. Ta’kidlash joizki, vohaning muste davri yodgorliklari asosan tog‘
bag‘ridan qaynab chiqqan buloq bo’ylarida, suvga yaqin g‘orlarda makon
topganlar.Darhaqiqat, Sarazmning yuqori qatlamida dasht qabilalariga xos qo‘lda
ishlangan Andronova madaniyati sopol parchalari uchraydi. Shuningdek, Sarazm
IV davri metall komplekslari orasida ham bronza davri dasht qabilalari
madaniyatiga tegishli pichoq va xanjarlar uchraydi. SHu bilan birga, Sarazmning
eng Yuqori madaniy qatlam chuqurchalarida qo‘lda yasalgan, sirti qizg‘ish oq tiniq
angob bilan pardozlangan rangli naqshli sopollar seriyasi uchraydi. Bu sopollar bir
qarashda chust madaniyati sopollarini eslatadi. Demak, bu ashyoviy dalillar
tahliliga ko‘ra, sarazmliklar dasht qabilalari bilan (Dashti Qazoni eslang) ma’dan
konlari mojarosi tufayli Sarazmni tashlab ketgach, u joyda ma’lum vaqtlar
o‘tgandan so‘ng so‘nggi bronza davri rangli sopol madaniyati (Chust)
qabilalarining kulbalari paydo bo‘ladi. Agar masalaga A.Isxoqov xronologik
davriy sistemasi nuqtai nazaridan yondashilsa, bu faraz g‘ayritabiiy bir hol edi.
Ammo qadimgi Sarazmning eng yuqori qatlami kompleksida so‘nggi bronza
davrining rangli sopol madaniyati sopolining uchratilishini ikki holat bilan
tushuntirish mumkin: birinchisi, keyingi yillartadqiqotlarida chust madaniyati
sanasini arxeologlar orasida mil. avv. II-ming yillik o‘rtalarigacha
qadimiylashtirish kayfiyati hukm surmoqda, ikkinchisi, Sarazm IV yuqori sanasini
miloddan avvalgi II-ming yillikning o‘rtalarigacha yoshartirish g‘oyasi olga
surilmoqda. Shunday qilib, Yuqorida keltirilgan faktlardan kelib chiqib, Sarazm 1-
Nomozgoh III bilan, Sarazm II - Nomozgoh IV bilan, Sarazm III - Nomozgoh V
bilan, Sarazm IV - Nomozgoh VI bilan davrlashtirish mumkin.Shu bilan birga, ular
orasida qadimiylikka davo qiluvchi Jukov memorial diniy kompleksi xronologik
jihatdan Evroziya cho‘llarida chorvachilik xo‘jaligi endigina shakllanib borayotgan
ilk bronza davri madaniyatlarining hosilasi bo‘lishi mumkin. Undan keyingi
xronologik prioretitga da’vo qiluvchi obyektlar To’qayli manzilgohi, Chakka
qabristoni va Siyob yolg‘iz .Zarafshon daryosi havzasi eng yirik tarixiy-madaniy
viloyat bo'lib, nafaqat o'rta Osiyo daryolari oralig'ining keng qismini, balki faol
9](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_9.png)
![aloqalarga hissa qo'shgan Evroosiyo qit'asida Markaziy o'rinni egallaydi. Zarafshan
o'lkasi ulkan salohiyatga ega iqtisodiy resurslarga ega. Bu erda oltin va kumush,
mis, qo'rg'oshin, rux, qalay, mishyak, vismut va boshqa rudalarning konlari va
ko'rinishlari ma'lum. Xomashyo bazasi mineral xomashyo va bezak (Turkuaz,
xalsedon, Oniks) toshlarining ruda bo'lmagan shakllarini ham o'z ichiga oladi . 16
Ko'pgina konlarda o'tmishda, shu jumladan bronza davrida ko'plab ekspluatatsiya
izlari qayd etilgan . 17
Mintaqaning turli xil tabiiy sharoitlariga ko'ra, uning
hududida tarixan ikkita ishlab chiqarish ixtisoslashuv zonasi – qishloq xo'jaligi
ustun bo'lgan zona va chorvachilik ustun bo'lgan zona shakllangan.
Arxeologlarning ko'plab tadqiqotlari vossozga ushbu hududda paleometal
davridagi birinchi dehqonlar (Sarazm) va chorvadorlar (qo'ng'izlar) hayoti haqida
taxminiy tasavvur berishga yordam berdi. Biroq, belgilangan hududda tobora
ko'payib borayotgan yangi kashfiyotlar yanada murakkab arxeologik manzarani va
davom etayotgan jarayonlarning noaniqligini ochib beradi, bu quyida muhokama
qilinadi. Biz olgan kichik, ammo ifodali material miloddan avvalgi IV-III ming
yillar oralig'ida rivojlangan chorvachilik xo'jaligiga ega bo'lgan yamno–Afanasyev
tipidagi birinchi cho'ponlik guruhlarining paydo bo'lishidan dalolat beradi. Ushbu
kompleks favqulodda hodisa bo'lib, alohida e'tiborga loyiqdir. Jukov yaqinidagi
muqaddas inshootning joylashuvi va tarixi yodgorlik Samarqand universiteti
arxeologiya kafedrasi tomonidan 1987 yilda Zarafshan daryosining chap qirg'og'i
bo'ylab Tugayniy va Jukov qishloqlari o'rtasida o'tkazilgan razvedka tomonidan
aniqlangan. Samarqanddan 16 km Sharqda joylashgan. Yuvilgan daryo
qirg'og'ining talusida bir nechta chaqmoqtosh asboblari va sopol idishlar topilgan.
1 kvadrat metrdagi topilmalarning kontsentratsiyasi ahamiyatsiz ular 30X20 m
maydonga tarqalgan, ko'tarish materiallari qirg'oq chizig'ining eroziyasi natijasida
hosil bo'lgan teras shaklidagi qirg'oqqa to'g'ri keladi. Daryo kesimining zamonaviy
yuzasi sathidan 67 metr balandlikda. Daryo ustida osilgan baland qirg'oq qoyalari
qazish joyiga kirishni ancha qiyinlashtirdi. Tadqiqotlar faqat juda cheklangan
16
O'zbekiston mineral-xomashyo resurslari, 1976.
17
Maksudov I. Z., Kiryaev V. I. va boshqalar, 1975, 135-140-betlar
10](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_10.png)
![hududda mumkin edi. 18 kvadrat metr maydondagi rekognitsirovka qazishmasi suv
osti terrasining cheti bo'ylab qurilgan, uning kesimida zamonaviy sirtdan 5,02 metr
chuqurlikda, allyuviy gorizontida, qolipli bezakli keramika parchalari topilgan.
Kesimdan olingan keramika qirg'oqda topilgan idishlar majmuasi bilan mutlaqo bir
xil bo'lib, u Afanasyev idishlari bilan o'ziga xos o'xshashliklarga ega. Tuproqning
qulashi va mablag'larning etishmasligi (katta qazish ishlari talab qilingan) tufayli
saytni yanada o'rganish to'xtatildi. Xavfsizlik qazish ishlari 5 yildan so'ng, erta
bahorda qirg'oq ko'chkisi paytida, tosh konstruktsiyasining profili va ko'mir bilan
qoplangan kuygan qoraygan erning izlari topilganida tiklandi. Quyida qirg'oq bo'yi
bilan chegaralangan yodgorlikning qisqacha tavsifi keltirilgan. Tadqiqot vaqtida
ko'rib chiqilayotgan ob'ekt qisman bezovta qilingan. U tosh tagida to'plangan
qoplama konlariga to'g'ri keladi. Allyuvial qatlamlar ko'milgan tuproqli qum va
qumli qum bilan qoplangan. Ushbu uchastkaning balandligi Zarafshan sathidan 6
m dan ortiq. Qazish (16x4 m) qurilgan, unda kulrang qumli qum ustida suvli
allyuviy ochilgan. Oxirgi gorizontda 4,07 metr chuqurlikda joylashgan tosh
qatlamlari qoldiqlari kuzatilgan. Dastlabki tozalashdan so'ng qazilgan inshoot
diametri taxminan 5 m bo'lgan, bir necha qatorlardan bo’lgan. Tozalash natijasida
tosh stela ko’rinadigan chuqurga o'rnatilganligi va toshli shag'al bilan o'ralganligi
aniqlandi. Toshlarning bir qismi plaser bilan siljigan gorizontal ravishda bilan
o'ralgan noto'g'ri yumaloq konturlardan iborat edi. Qadimgi sirt darajasida
yotadigan toshlarning parchalanishini tozalash jarayonida olib borilgan kuzatishlar,
ularda ilgari tushgan Duvarcılık yuqori qatorlarining qismlarini ko'rishga imkon
beradi. Eng kuchli halokat SV qismida qayd etilgan. Qurilish sodali qatlamni
kesmasdan qadimiy ufq darajasida qurilgan. Devorning markazida tosh oval halqa
joylashgan. Ikkinchisining asosi diametri 35 sm gacha bo'lgan toshlardan iborat
bo'lib, ikkinchi va uchinchi qatorlar biroz kichikroq toshlardan iborat. 23 qator
toshlardan iborat yer usti konstruksiyasining saqlanib qolgan qoldiqlari balandligi
0,4 m gacha, diametri 3,06 m gacha bo'lgan to'liq bo'lmagan aylana shakliga ega.
devorning kengligi bir xil emas va 0,20,35 m .Devorning ichki maydoni 1-darajada
shunga o'xshash toshlar va toshlar Zarafshan kanallarida keng
11](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_11.png)
![tarqalgan.Afanasyeva to'plami 2 birinchi fiksatsiya artefaktlar va aniq tuzilishga
ega bo'lmagan tosh eskiz bilan to'ldirilgan, faqat yiqilgan toshlar orasida vertikal
turgan devor toshidan tashqari. Tozalash natijasida tosh-stela (ko'rinadigan ishlov
berish izlari bo'lmagan, balandligi 0,47 m) chuqurga o'rnatilganligi va toshli
shag'al bilan o'ralganligi, sz–yv o'qi bo'ylab yo'naltirilganligi, devorning geometrik
markazida joylashganligi aniqlandi. Devordan SV–yv chizig'i bo'ylab tuproqqa
ko'milgan ikkita o't o'chog'i (diametri 0,80,9 m, chuqurligi 0,20,25 m) joylashgan
bo'lib, ular ko'mir–qora to'ldirish va hayvon suyaklarining mayda parchalari bilan
to'ldirilgan. Moddiy topilmalar keramika, tosh, suyak va metall buyumlardan iborat
bo'lib, ular ushbu jamiyat tashuvchilari iqtisodiyotining rivojlanish darajasini
belgilovchi omil hisoblanadi. haqiqiy materialning tabiati uni yamno-Afanasyev
komplekslari fonida ajralib turadigan maxsus yodgorlik toifasiga kiritishga imkon
beradi. Topilmalarning har bir toifasini turli darajadagi tafsilotlar bilan alohida
ko'rib chiqing. Bizning majmuamizning yamno-Afanasyev tipidagi yodgorliklar
doirasiga mansubligini aniqlashda keramika alohida ahamiyatga ega bo'lishi
mumkin, uning o'ziga xosligi bezak shakllari va usullarida eng aniq namoyon
bo'ladi. To'plam juda parchalangan, kam sonli, ammo juda vakili. U 30 ta bezak va
2 ta bezaksiz sopol buyumlardan iborat bo'lib, ulardan 5 ta idish rekonstruksiya
qilingan. Parchalarning katta qismi shakli va madaniy mansubligi va tomir
devorlari haqida eng ko'p ma'lumotga ega bo'lgan korollalarga tegishli. Seramika
idishlari bir nechta ekinlarning xususiyatlariga ega. Kulolchilik buyumlarini tahlil
qilish materialning texnologik fazilatlarini, shaklini, idishlarni bezash usullarini
o'rganishni o'z ichiga olgan bo'lib, bu to'rtta guruhni to'g'ri aniqlik bilan aniqlashga
imkon berdi . I guruh . Idishlar loydan yasalgan
bo'lib, unda aralashmalar mavjud – shamot, dresva, maydalangan qobiq va organik
moddalar. Ko'rinishidan, shakllantirish massasining tarkibi funktsional jihatdan
aniqlangan. Shunday qilib, katta sharsimon idishlar uchun loy massasini tuzishda
shamot, dresva va ozgina konsentratsiyada maydalangan qobiq ishlatilgan. Tuxum
shaklidagi qozon ishlab chiqarishda loyga organik moddalar qo'shilgan shamot
qo'shildi va shamotdan tashqari oz miqdordagi maydalangan qobiq ham tutatqi
12](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_12.png)
![qoliplash massasiga kiritildi. Ko'pgina qismlarda sirtni mexanik ishlov berish
usullari tishli shtamp bilan tekislash va angoblash shaklida ko'rinadi. Bezak bilan
parchalarning aksariyati. Eng keng tarqalgan naqsh-bu "Rojdestvo daraxti" ning
gorizontal qatorlari va tishli yoki silliq shtampning oblik izlari bilan to'ldirilgan
chiziqlar. Bezakning asosiy usullari-taroqning taassurotlari (qisqa, mayda va qo'pol
tishli shtamp), tayoqchalar (oval, ko'z yoshi shaklidagi silliq shtamp). Bundan
tashqari, tebranish (tortish bilan yurish), tirnoq qisqichlari, ponksiyonlar va chizish
mavjud. Ornamental mavzular juda o'xshash, garchi ular turli texnologiyalarda
bajarilgan bo'lsa ham. Naqsh shtampni chuqur bosish va prokatlash orqali oldindan
astarlangan sirt bo'ylab qo'llanilgan, bu esa yengillik yaratgan, ba'zida taassurotlar
bir-birining ustiga qo'yilgan, murakkab kompozitsiyani hosil qiladi. Tomirlar
oksidlovchi olovda yuqori haroratda yondiriladi, bu parchalar yuzasining qizil-to'q
sariq rangidan dalolat beradi. Jigarrang dog'lar bilan keramika mavjud. Yoriqdagi
parcha qora-jigarrang, ba'zida o'rtada kulrang qatlam bor, devor qalinligi 7 dan 14
mm gacha. Ushbu guruh idishlarining shakllari xilma-xildir. Tomoqning diametri
20-22 sm va shishgan tanasi diametri 30-34 sm bo'lgan sharsimon dumaloq va
sholg'om shaklidagi tomirlarning bo'laklari mavjud; o'tkir tubi, tomoqning diametri
9 sm, balandligi 18 sm bo'lgan tuxum shaklidagi idishning bo'laklari, Korolla
diametri 17 sm bo'lgan qalin devorli tutatqi kosasining qismlari qiziq.) tashqi
yuzani va ichki qismini bezatadi. Uchta tomirning shaklini deyarli to'liq tiklash
mumkin edi.
1.2 . Samarqand Davlat Universiteti Arxeologiya kafedrasi ilmiy
xodimlari tomonidan O’rta Zarafshon vohasining o’rganilishi.
Jukov diniy memorial kompleksi . Mazkur memorial kompleks O’rta
Zarafshon vohasida To’qayli va Jukov qishloqlari oralig’ida N.A. Avanesova
tomonidan 1987 va 1992 yillarda tadqiq etilgan. Tadqiqot jarayonida 4 metrdan
oshiqroq chuqurlikda toshg’ov qoldig’i topildi. Toshg’ov devori aylana shaklda
bo’lib, valun va yirik daryo toshlaridan qurilgan. Tosh devorning 2-3 qator
qalangan qismi saqlanib, uning umumiy balandligi 40 santimetr va diametr
metrdan iborat. Inshoot ichidan yerga o’yilgan ikkita gulxan o’rni topilgan
13](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_13.png)
![(diametri 0,8-0,9 metr, chuqurligi 0,2-0, 25 metr.). Gulxan o’rnida kul va kuygan
hayvon suyaklari uchratilgan. Shuningdek, gulxanlar atrofidan 2 dona
poyteshasimon toshbolta, chaqmoqtoshdan ishlangan kamon o’q uchi, hovancha
sopi, kelisopisimon toshlar, paykonlar, qirg’ich qurollari, payraqalar, isiriqdonning
katta bo’lagi, qurbonlik vaqtida sindirilgan sopol parchalari topilgan.
Toshg’ovning g’arbiy qismida diametri 22 santimetrli chuqurcha aniqlanib, uning
ichidan oxra, oppoq toshdan yasalgan mayda munchoqlar va 2ta qo’y oshig’i
topilgan. N.Avanesovaning ko’rsatishicha, toshg’ov ichidan hech qanday qabr
izlari yoki odam suyaklarining parchalari uchratilmagan, shu bois bu joy ochiq
joydagi ibodatxona bo’lgan. Quyosh xudosiga atab qurbonliklar qilingan,
muqaddas olov yoqilib, otashparastlik dini bilan bog’liq turli marosimlar 189
o’tkazishgan. Sopol idishlar esa Janubiy Sibirning eneolit davriga tegishli
Afanasyeva madaniyati sopollariga o’xshash bo’lgan. M.Djurakulov,
N.Avanesovalarning ma‘lumoticha, O’rta Zarafshon vohasi bronza davriga kelib
odamlar tomonidan jadallik bilan o’zlashtirilgan. Shuningdek, Zarafshon vodiysini
janubiy mintaqalar bilan bog’lovchi Jom savdo yo’li yoqasida Jom savdo karvon
saroylari va feruza tosh konlari, ular bilan bog’liq turli etnik guruh vakillarining
qabristoni (Galasherik) paydo bo’lgan. Zarafshon yoqalab diniy memorial
kompleksi (Jukov), ruda eritish, metall xomashyosini ishlab chiqarishga
moslashgan qishloqlar (To’qayli) va nihoyat davr so’nggida qadimgi shaharlar
(Ko’ktepa, Afrosiyob) qad ko’taradi. Jom arxeologik kompleksiga kirgan
yodgorliklardan biri 3 gektarlik Galasherik tepaligiga joylashgan bronza davri
qabristoni bo’lib, undan 4 ta qabr tadqiq etilgan. Qabrlardan qizilrangli sirli sopol
parchalari, o’roqsimon bronza quroli, disksimon bronza kuzgusi va bargsimon
shaklli bronza to’g’nag’ich, kulolchilik charxida yasalgan sharsimon xurmacha,
dastasi va ko’zgusi aylanasi bo’ylab naqshlangan bronza oyna va shoxdor oxu
haykalli bronza to’g’nag’ich kabilar topilgan. Odam suyaklarining uchrash
tartibiga ko’ra, skelet gujanak holatda, o’ng tomoni bilan yotgan. Uning bosh
chanog’i g’arbga qaratilgan. N. Avanesovaning fikricha, qabrlardan topilgan
arxeologik materiallar kompleksi uni chorvador andronova madaniyatiga tegishli
14](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_14.png)
![ekanligini ko’rsatadi. Tadqiqotchilar ma‘lumoticha, galasherik qabristoni
arxeologik materiallar bir urug’ jamoasi qabristoni bo’lmagan. Bu joyda turli etnik
guruhlar vakillarining qabrlarini uchratamiz. Birinchi qabr materiallar tarkibiga
qaraganda (o’roq tig’isimon qurol va qizil sirli sopol parchalari) Ko’ktepa 1
materiallarini eslatadi. Ikkinchi qabr aynan Sopolli madaniyatining mo’lali
bosqichi materiallarining (dastali bronza ko’zgusi naqshlari) dashtlashtirilgan
variantining o’zginasi. Uchinchi mozorga tegishli ashyoviy dalillar esa
(chaqmoqtoshdan paykon, qo’l charxida yasalgan g’isht rangli sopol parchalari)
Zamonbobo yoki To’qayli manzilgohining qadimgi dehqonchilik madaniyati bilan
bo’liq etnik ildizidan guvohlik beradi. To’rtinchi qabr dasht qabilalari
madaniyatiga tegishli. Qoratepa feruza tosh koni. Jom arxeologik
kompleksining ikkinchi obyekti sifatida Jom markazidan 2,5 km sharqda, Qoratepa
tog’ massivining g’arbiy yonbag’rida feruza tosh koni topilgan. Feruza koni
chiqindi uyumida dasht qabilalari madaniyatiga tegishli sopol parchalari uchraydi.
Feruza koni yaqinida solingan shurfdan 1,2 m. Chuqurlikda kul aralash qatlamda
mayda feruza parchalari, kremnistiy slanesdan ishlangan 2 ta ruda parchalash
plitasi, 2 ta qo’pol tosh bolg’a va andronova madaniyatiga xos sopol parchalari
topilgan. Qoratepa feruza koni chiqindisi va uning yaqinida solingan shurfdan
topilgan ruda 190 maydalash qurollari va andronova madaniyatiga tegishli sopol
parchalarini uchrashi ushbu obyekt bronza davrida o’zlashtirilganligi va feruza
qazib olishishi bilan obyektga eng yaqin aholi punkti Jom tayanch savdo
faktoriyasi jamoalari shug’ullanganligi haqida ma‘lumot beradi. N.Avanesovaning
ko’rsatishicha, Jom qishlog’i va uning tevarak-atrofida ekin maydonlarini
kengaytirish va hovli-joy qurilishi munosabati bilan topilgan bu bronza davrining
mehnat qurollari va sopol idishlari Jom qishlog‗ini qadimda savdo karvon yo’lida
qad ko’targan aholi punkt sifatida shakllanganini ko’rsatadi. Bu joydan ikki
madaniy xo’jalik va ikki xil etnik guruhlarga tegishli moddiy madaniyat
ashyovlarining topilishiesa (Zarcha Xalifa va Jom) bir jihatdan ikki etnik guruhlar
o’rtasida davom etgan iqtisodiy va etnomadaniy aloqalar haqida guvohlik bersa,
ikkinchi tomondan, jom arxeologik kompleksi Sarazm madaniyatining Sarazm IV
15](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_15.png)
![bosqichi, Sopolli madaniyatining Jarqo’ton va Mo’lali bosqichlari bilan xronologik
jihatdan tengdosh ekanligini bildiradi. O’rta Zarafshon vohasi bronza davri
jamoalarining moddiy madaniyati A.Asqarov va N.Avanesovalar tomonidan
tadqiq etilgan. N. Avanesovaning yozishicha, Chakka
, Siyob, Say-G’us, Mo’minobod mozor, qabr yodgorliklari mil.avv. XX-XIV asrlar
bilan sanalanadi. Ayol kishilarga tegishli qabr ochib ko’rilganda, mayit bosh
kiyimi va ustki kiyimlari bilan ko’milgani aniqlangan. Kiyimlarga munchoqlar
qalin va tartib bilan qadalgan bo’lgan. Qabrlarda kuzatilgan dafn rusumlari va
ulardagi sopollar andronov madaniy-tarixiy birligining Petrov (Siyob), Olakul
(Chakka) va Fedorov (Say-g’us) madaniy variantlari materiallari bilan
aloqadorlikni ko’rsatadi. Sarazm IV . Zarafshon vodiysining eneolit va ilk jez
davriga oid qad. dehqonchilik madaniyatiga tegishli arxeologik yodgorlik. Uning
asosida keyinchalik Saraz qishlog'i tarkib topgan.
U Zarafshon daryosining tog larʻ orasidan keng vodiyga chiqish joyida, Oyko’l
yonida Sug d
ʻ shunos olim V.A.Livshitsning fikriga ko ra, Sarazm atamasi ʻ
sug dcha "sarizamin", ya ni "erning boshlanishi", "vohaning boshlanishi"
ʻ ʼ
demakdir. Yodgorlik yassi tepachalar ko rinishida, 100 gektarga yaqin joyni
ʻ
egallagan. Unda 1976-yildan tadqiqot ishlari olib boriladi. Miloddan avvalgi III-
ming yillikning oxiri va II-ming yillikning boshlarida O’rta Osiyoda davom
etayotgan mintaqaviy rivojlanishning xarakteri va ular o’rtasidagi hududiy
Chegaralar doirasi o’zgardi. Masalan, qadimgi dehqonchilik hududlari kengayib
bordi. O’rta Osiyoning janubiy-g’arbida neolit davrida tashkil topgan dehqon
jamoalarining yangidan-yangi manzilgohlari eneolit davriga kelganda nafaqat
Kapetdag yonbag’irlariga keng yoyildi, balki uning sharpalari Zarafshon
vodiysiga ham kirib bordi. Masalan, yuqori Zarafshon vodiysida qad
ko’targan so’nggi eneolit va bronza davri yodgorligi – Sarazm ana shu
o’zgarishlardan nishona edi. Sarazm yodgorligi Zarafshon vodiysi qadimgi
dehqonchilik madaniyati qabilalarining nafaqat noyob manzilgohi, balki O’rta
Osiyo mintaqasida yirik metallurgiya markazi sifatida mashxurdir. Sarazm
metallurglari so’nggi eneolit va ilk bronza davrida (Sarazm II va III ) Mehnat
16](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_16.png)
![qurollari ishlab chiqarish hamda ruda qazish va eritish, metall xomashyosi bilan
savdo qilishda yuksakliklarga erishadi.Sarazm IV davriga kelib, Sarazm
metallurgiya ustaxonalari metall xomashyosi va metall buyumlar ishlab
chiqarishni yanada kengaytiradi. Sarazm nafaqat tevarak- atrof rayonlarni,
balki butun O’rta Sharq mintaqalarini metall predmetlari va metall xomashyo
bilan ta’minlovchi markazga aylanadi. Sarazm IV davri ushbu makonda
qadimgi sarazmliklarning so’nggi hayoti bilan bog’liq. Bu davrda yirik hovlilar
maydonlarida kulolchilik xumdonlari, tosh va shag’ol yotqizilgan yo’lakchalar
paydo bo’ladi. Tosh va metalldan turli xil mehnat qurollari, uy-anjom
asboblari ishlab chiqarish avvalgidek jadal suratlar bilan rivojlanishda davom
etadi va ularning turlari ko’payadi.
O’rta Osiyodagi Andronov tarixiy –madaniy
birlik (Madaniy birliklar, asosiy yodgorliklari, ijtimoiy tuzumi, xo’jaligi,
qabrlari va dafn bilan bog’liq urf-odatlari, genezis).
Tyan-Shan tog’oldidan to Amudaryo va
Sirdaryo oralig’igacha bo’lgan cho’l-dasht hududida rivojlangan va so’nggi
bronza davrida chorvador Andronov jamoalari yashashgan. Ilmiy adabiyotlarda
chorvador andronov jamoalari madaniyatining mahalliy xarakterdagi madaniy
variantlari haqida ma‘lumotlar mavjud: Zarafshon, Tyan-Shan, Yettisuv, Ikki
daryo oralig’i, Amirbo’yi. Moddiy madaniyati, dafn bilan bog’liq urf-odatlar
hamda antropologik materiallar bir bo’lganligida kelib chiqilinib mazkur madaniy
variantlarning genezisi andronov jamoalari madaniyati bilan bog’lanmoqda.
Uraldan to Janubiy Sibirgacha Qozog’iston dashtlari, O’rta Osiyo cho’l va
sahrolari, Pomir va Tyan-shan tog’lari yon bag’ridan O’rta Osiyoning janubiy
sarhadlarigacha bo’lgan keng hududga tarqalgan Andronova jamoalarining
madaniyati dastlab 1914- yilda Achinsk shahri yaqinidagi Andronova qishlog’i
yaqinida A.Ya.Tugarinov tomonidan topilgan mozor materiallari bilan bog’liq.
Andronov jamoalarining madaniyati bo’yicha M.P. Gryaznov, M.A. Itina, T.M.
Patemkina, Ye.Ye. Kuzmina, N.A. Avanesova kabilarning tadqiqotlari ahamiyatli
hisoblanadi. Andronov jamoalari madaniyatining davriy sanalanishi bahsli. Shu
17](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_17.png)
![asnoda A.Avanesova texnik- 192 morfologik, metrik analiz va metall buyumlarni
turlarini tavsiflash asosida taklif etilgan sanalashtirishtirishni keltirish mumkin:
Petrov mil avv. XVIII-XVI asrlar, Olako’l mil avv. XV-XIV asrlar, Feodorov
madaniyati mil avv. XIV asr oxiri -XIII asrlar, Alekseyev-Sargarin madaniyati mil
avv. XII-IX asrlar. Andronov madaniy-tarixiy birligining
Zarafshon variant. O’rta Osiyo miqyosida Andronova madaniy-tarixiy birligiga
ilmiy adabiyotlarda 4 mahalliy madaniy variant kiritilganligi haqida ma‘lumotlar
mavjud. Orolbo’yida Tozabog’yob madaniyati, Zarafshon madaniy varianti
(Ho’jayli, Qizilqir, Mo’minobod, Saygus, Chakka, Dashti-Qozi, To’qayli,
Mahondaryo makonlari), Tyan-Shan-Yettisuv (Toshtepa 2, Beshtosh, Toshboshat,
Arpa, Jazi Kechu, Tegirmansoy). Ikki daryo oralig’i (Oqtanga, Kurttaka,
Qizilrabot, Kakuy-belsuv, Angren). N.Avanesovaning ko’rsatishicha, Zarafshon
vohasidagi metall ruda konlarining - mis, qalaylarning mavjudligi andronov
jamoalarining kirib kelishiga imkon bergan. Jumladan, To’g’ayli, Ho’jayli, Qizil-
qir, Mohandaryo kabi yodgorliklar moddiy madaniyati buni tasdiqladi. Ular aholi
etnomadaniy aloqalari haqida ham ma‘lumot beradi. Zarafshon vohasida keyingi
o’n yilliklar davomida amalga oshirilgan tadqiqotlarda andronovo jamoalari
madaniyati bilan bog’liq bo’lgan 30 dan ortiq punktlar aniqlanganki, ularning
materiallari hali tahlil etilib to’liq ilmiy muamalaga kiritilmagan.
N.Avanesovaning ma‘lumoticha bular quyidagilar hisoblanadi: Beshmo’lla, Toz,
Mo’minobod 2, Baxmal, Talibuloq, Jom, Tim, Qashqarli, Jangalli kabilar. Bu
yodgorliklar andronova jamoalari moddiy madaniyati bo’yicha bergan
materiallari asosida quyidagi bloklarga ajratilgan: 1. Yashash makonlari-qishloq,
turar-joy qoldig’i, buzilgan manzilgohlar, ishlab chiqarishga daxildor joylari
bo’lgan punktlar; 2. Qabr-mozor yodgorliklari- Chakka, Mo’minobod, Dashti Qozi
mozorlari, alohidagi qabrlar G’us, Say-G’us,, Jom, Beshmo’lla, Toz. 3. Maxsus
ixtisoslashgan tog’-kon ishlariga mo’ljallangan va mahalliy rudalarni ishlashga
qaratilgan ishlab chiqarish iqtisodi bo’lgan makonlar- To’qayli, Oqtoshti, Medomi.
Chakka); 4. Ba‘zi alohidagi punktlar- Tim Qoshqarli, Jangalli; 5. Tasodifiy
topilmalar (qurilish va qishloq xo’jaligi ishlari jarayonida topilgan arxeologik
18](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_18.png)
![materiallar. Bu yodgorliklar moddiy madaniyatida andronov chorvador jamoalari
madaniyatining ta‘siri qorishganligi kuzatiladi. Qabrlar tuzilishi, mayitlarning
lahadga qo’yilishi holati va yotishi yo’nalishi, dafn morosimida olovga topinish
belgilari, oxra sopol idishlarning ko’rinishi, mayit yoniga sopol idishlarning
qo’yilishi, andronova antropologik tipiga mansub bosh suyaklarning topilishi,
fyodorov va so’nggi andronov yodgorliklari bezaklariga o’xshash bo’lgan
bronzadan yasalgan jevaklar, qo’ng’iroqsimon sirg’alar, bilakuzuklar, ilmoqli 193
kuzgular, xalqalar, uzuklar munchoqlar ma‘lumotlari shunday qorishuvdan dalolat
beradi. Keyingi yillarda O’rta Osiyo sarhadlari andronov madaniy-tarixiy birligi
borasida asosiy tadqiqot ishlari N.Avanesova tomonidan amalga oshirilgan.
Tadqiqotchining yozishicha, Zarafshon vohasi qadimgi aholilar moddiy
madaniyatiga shimol, shimoliy-sharqdan kelgan Andronov chorvador jamoalari
madaniyatining transformasiyasini quyidagilarda kuzatish mumkin: Mo’minobod,
Chakka mozor-qo’rg’onlari va Dashti-Qozi mozorlaridagi dafn bilan bog’liq
urfodatlarda, qabrlar tuzilishida-katakombo, to’g’ri burchakli kamera, qoplama
holatlari kuzatilishi, dafn etganda qamish to’shalishi, rang, mato bilan o’ralishi
kabi diniy e‘tiqod bilan urf-odat belgilari mavjudligi, mayitni shimol,
shimoliysharqiy yo’nalishda qo’yilishi, konussimon ko’rinishli keng baldoqli oltin,
kumush, bronza sirg’alari, spiralsimon ko’rinishli bilakuzuklar (naqshi bo’lgan)
morfologik jihati, yasalish texnologiyasidagi o’xshashliklar shu transformasiyani
belgilaydi. Shu kabi asoslarda andronov jamoalari madaniyatining mahalliy
madaniy variantlari ajratilgan. Zarafshon vohasi andronov tarixiy-madaniy
birligining Zarafshon varianti madaniy manzarasi To’qayli, Chakka, Mo’minobod,
Chakka yodgorliklari moddiy madaniyatida yaqqolroq namoyon bo’lgan.
To’qayli yodgorligi .Samarqand shahridan 18 kilometr chamasi sharqiy
tomonda joylashgan. N.Avanesova tomonidan atroflicha o’rganilgan. Qazishma
jarayonida qo’lga kiritilgan arxeologik materiallar bir nechta madaniyatlarga xos
an’ananing qorishuvidan tashkil topgan moddiy madaniyat ixtisoslashgan tog’-kon
metallurgiyasi ishlab chiqarish kompleksini berdi. Makondan topilgan arxeologik
obyektlarni 2 guruhga bo’lish mumkin: 1. Xo’jalik-maishiy qismi (yarim yerto’la
19](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_19.png)
![shaklidagi turar-joylar); 2. Ishlab chiqarish-metallurgiya, metallsozlik faoliyati
qoldiqlari bilan bog’liq qismi (misni eritish, quyish qurilmalarining qoldiqlari).
To’qayli makoni moddiy madaniyatining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlashda
sopol idishlarning o’rni va ahamiyati muhim hisoblanadi. Qazilma jarayonida 8 ta
butun holatdagi sopol idishi va ko’plab idish parchalari topilgan. Sopollar
tarixiy-madaniy interpretasiyasida petrov va sarazm sopoligga xos bo’lgan texnik
va morfologik belgilar asos qilib olindi. Sababi, sopol kolleksiyasining asosiy
qismini dumoloq shaklda, tasviri bo’lmagan Sarazm sopollari va Petrov madaniyati
sopollariga o’xshash bo’lgan sopollar tashkil etgan. Petrov madaniyati
sopollarning topilishi shimolning cho’l qismi chorvador qabilalarining janub qo’ni
dehqon jamoalari bilan yaqindan madaniy aloqadorligini ko’rsatadi. Turar-
joylardan va metall eritish va quyish ishlari bajarilgan joylardan topilgan sopollar
bir-biriga o’xshash. Bu sopollar o’z shakli va 194 yasalishi texnologiyasiga ko’ra
Sarazm madaniyatining IV-qurilish bosqichi sopollariga o’xshash. Bu sopollarga
qizil rangda angob berilgan, ularning ikki tomoni ham sayqalangan. Idishlar asosan
konussimon, yarim sferik ko’rinishli chashkalar, tovoqcha idishlar hisoblanadi.
Mo‘minobod makoni. Yurtimiz tarixining muhim arxeologik yodgorlik
laridan biri bu - Urgut tumani arxeologiyasida muhim o‘rin tutgan arxeologik
yodgorlik, ya’ni Mo‘minobod makonidir. Bu yodgorlik bronza davriga oid
hisoblanib, Samarqand viloyati Urgut tumani hududi Mo‘minobod qishlog‘ida,
Urgut shahridan 22 km janubi sharqda, Samarqand shahridan 64 km sharqda,
Zarafshonning chap qirg‘og‘ida, tog‘ etagidan oqib tushadigan soylardan birining
sohilida joylashgan. Ushbu yodgorlik quyidagi holatda kashf etiladi: Mo‘minobod
qishlog‘ida yashovchi fuqaro Mirzo Toshev tomorqasida uzum ko‘chati ekish
uchun o‘rachalar qaziyotganida ayol kishi suyak qoldig‘i, sopol buyum va bronza
bezaklarini topganligi xususida 1964 yil 10 aprel kuni mahalliy o‘qituvchi
Samarqand davlat universitetiga xabar beradi. 18
Samarqand davlat universiteti
arxeologik otryadi arxeolog olim D.N.Lev boshchiligida yodgorlikka yetib borib,
tadqiqotlar olib boradi. Batafsil tadqiqotlar 1966 yilning kuzidan boshlab
18
Лев Д.Н. “Погребение бронзовой эпохи близ г. Самарканда” // Краткие сообщения. вып 108, изд-во
«Наука». Москва 1966 г. Стр-101
20](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_20.png)
![O‘zbekiston fanlar akademiyasi akademigi, arxeolog olim A.Asqarov tomonidan
amalga oshiriladi. 19
Qolaversa, 1985-1987 yillarda O‘zbekiston SSR fanlar
akademiyasi Urgut otryadi va 2005-2007 yillarda O‘zbekiston-Italiya arxeologik
ekspeditsiyasi tomonidan ham dala qidiruv ishlari olib boriladi. 20
Arxeolog olim
A.Asqarovning ma’lumotiga ko‘ra, fuqaro M.Toshev o‘z tomorqasini buldozer
orqali surdirib, tekislatgan. Shunday bo‘lsada, biror bir qabr vayron bo‘lmagan. 21
Mo‘minobod makoni qabriston tipidagi arxeologik yodgorlik bo‘lib, ushbu
qabristondan 5 ta qabr topilgan. Boshqa bir ma’lumotda esa, ya’ni arxeolog olim
M.Jo‘raqulov va arxeolog olima D.Jo‘raqulovalar Mo‘minobod qabristonida 6 ta
qabr o‘rganilganligini ta’kidlashadi. 22
Qabrlarda skeletlar bir yoni bilan, oyoq-
qo‘llari bukilgan holatda, boshi esa odatda faqat bir tomonga qaratib shimoli-
g‘arbga qaratib qo’yilib ko‘milgan edi. 23
Har bir qabrda mayyitlar alohida-alohida ko‘milgan. Har bir qabrda
uchburchak, gorizontal shaklda joylashgan zigzag, siniq chiziq va boshqa shu kabi
shakllar tasviri mavjud bo‘lgan sopol idishlar qo‘yilgan. Qabrlarning biridan tosh
yorg‘uchoq ham topilgan. Tadqiqot davomida arxeologlar mayyitlarning kiyimda,
ya’nikim, hayotida foydalangan kiyimida dafn etilganini aniqlashgan. Mayyitning
kiyim va bosh kiyimlari ko‘plab mayda bezaklar (mayda toshlar yoki buslar) bilan
bezatilgan, bu jarayonni jasadning butun tanasi (skeleti) bo‘ylab joylashganligini
ko‘rish mumkin. Ayniqsa, ko‘krak qismida juda ko‘p bezaklar (buslar) mavjud
bo‘lib, ular oval shaklida zanjir yoki marjon hosil qiladi. Ipga tizilgan holda
bo‘lganligini zig‘ir ipining qoldiqlari ko‘plab bezak toshlarning teshiklarida
19
Аскаров А. «Могильник эпохи бронзы в Муминабаде» // Краткие сообщения. вып 122, изд-во «Наука».
Москва 1970 г. Стр-64.
20
Бердимурадов А.Э.«Каталог археологических памятников Узбекистана» Том 1. Самаркандская область.
Часть 3. Ургутский район / Бердимурадов А.Э. – Самарканд, 2017 г. Стр-21.
21
Аскаров А. «Раскопки могильника эпохи бронзы в Муминабаде» // История материальной културы
Узбекистана. Вып 8, изд-во «Фан». Ташкент 1969 г. Стр-56.
22
Жўрақулов М, Жўрақулова Д. “Шаҳарсозлик ва давлатчиликнинг илк шакллари” //Самарқанд шаҳрининг
2750 йиллик юбилейига бағишланган халқаро илмий симпозиум материаллари. ЎзР ФА “Фан” нашриёти,
ТошкентСамарқанд 2007 йил. 9-бет
23
Лев Д.Н. “Погребение бронзовой эпохи близ г. Самарканда” // Краткие сообщения. вып 108, изд-во
«Наука». Москва 1966 г. Стр-101
21](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_21.png)
![saqlanib qolganligidan bilish mumkin.
Dafn etilganlarning quloqlari sohasida zarhal kumush uzuklar yoki
qo‘ng‘iroq shaklidagi bronza va oltin sirg‘alar, ikkala qo‘l suyaklarida ikkita,
ba’zan uchta bilaguzuk mavjudligi aniqlangan. Bundan tashqari ba’zi qabrlardan
aylana shaklidagi bronza ko‘zgular va bir holatda mayyit kiyimining ko‘krak
cho‘ntagida suyakdan yasalgan nay ham topilgan. Bu o‘z navbatida o‘sha davr
kishilarining madaniyati o‘ziga xos taraqqiy etganligini ko‘rsatadi deb aytish
mumkin. Qolaversa, qabrlardagi har bir narsaning o‘ziga xos joylashuvi ma’lum
darajada o‘sha davr kiyimining xarakterini qayta tiklashga imkon beradi va dafn
marosimi haqida ma’lum darajada tasavvur uyg‘otadi. Oltin sirg‘alar, zarhal
kumush uzuklar va bronza bilaguzuklar, ko‘plab quyma munchoqlar esa bronza
davri qabilalarining o‘ziga xos hashamatli bezaklari va boyliklarining namunasi
hisoblanadi. Butun arxeologik majmua, shuningdek, Mo‘minobod qabristonining
dafn marosimi Andronova madaniyati yodgorliklaridan farq qilmaydi. 24
Qabr
ashyoviy dalillari orasida bronzadan yasalgan bilaguzuklar aksariyat ko‘pchilikni
tashkil etadi. Topilmalar orasida son jihatidan karnaygulli yoki qo‘ng‘iroq shakl
sirg‘alar, munchoq va mayda munchoqlar ko‘pchilikni tashkil qiladi.
Bilaguzuklarning uchlari ilon boshi sifat shaklida ishlangan. Oltin suvi berilgan
karnaygulsimon sirg‘alar Janubiy Sibir va Qozoqiston dashtlarining chorvador
qabilalari mozorlarida ham uchraydi. Bunday shakldagi sirg‘alar Andronova
madaniyatiga xarakterlidir. Mo‘minobod qabristonidan topilgan odam bosh
chanoqlari (ulardan 2 tasini antropolog V.Ya.Zezenkova o‘rgangan) O‘rta
Osiyoning qadimiy odamlari bilan genetik jihatdan yaqin ekanligini ko‘rsatadi.
V.Ya.Zezenkova xulosasiga ko‘ra, o‘rganilgan bosh chanoqlar tip jihatidan
Andronova odamlarini eslatsada, ammo ular dolixosefal, ya’ni uzunchoq oval
shaklida, andronova odamlaridan yuz tuzilishining uzunchoqligi va o‘rtacha tor
qirra burun hamda bodom qovoqligi bilan ajralib turadi. Mo‘minobodliklar aynan
mana shu jihatlari bilan Zamonbobo va Chust madaniyati odamlarini eslatadi. 25
24
Аскаров А. «Могильник эпохи бронзы в Муминабаде» // Краткие сообщения. вып 122, изд-во «Наука».
Москва 1970 г. Стр-65
25
Бердимурадов А.Э.«Каталог археологических памятников Узбекистана» Том 1. Самаркандская область.
Часть 3. Ургутский район / Бердимурадов А.Э. – Самарканд, 2017 г. Стр-21.
22](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_22.png)
![Taniqli antropolog T. A. Trofimova Tozabog‘yob madaniyatiga tegishli
Ko‘kcha 3 qabristoni antropologik seriyasini o‘rganganda, uning ichida
Andronovo madaniyatiga xos protoyevropeoidlar bilan O‘rta Osiyoning qadimgi
aholisiga xos O‘rta yer dengizi tipi aralash uchraganini ta’kidlaydi. 26
Bularning
barchasi bir tomondan, O‘rta Osiyo bronza davri madaniyatlari aholisining etnik
tarkibi qanchalar murakkab ekanligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, turli etnik
guruhlar o‘rtasida iqtisodiy xo‘jalik va etnomadaniy aloqalalarning ko‘lami
kengayib, chuqurlashib borayotganligi haqida tahliliy xulosalarga olib keladi, ya’ni
o‘zbek xalqi etnogenezining boshlanishi bronza davriga borib taqalishiga asos
beradi. Mo‘minobod qabristoning sanalashtirish bo‘yicha ham ba’zi tadqiqotchilar
o‘rtasida turli qarashlar mavjud. Jumladan, arxeolog olim D.N.Lev ushbu
yodgorlik taxminan miloddan avvalgi II ming yillik o‘rtalariga mansubligini,
arxeolog olim A.Asqarov esa Andronova madaniyati Tozabog‘yob tipidagi bu
makonni miloddan avvalgi XIII-X asrlarga va arxeolog olima N.Avanesova esa
miloddan avvalgi XIV asrlarga 27
oidligini ta’kidlaydi. Arxeolog olimlar
A.Berdimuradov va B.Rondellilar ham arxeolog olim A.Asqarovning yuqoridagi
fikriga qo‘shilishadi. 28
T.P.Kiyatkina esa ushbu yodgorlik miloddan avvalgi XII-
XI asrlarga mansubligi to‘g‘risida 29
hamda taqinchoq – bezak, sopol idishlar va
boshqalarga qarab Mo‘minobod qabristoni miloddan avvalgi XIV - XIII asrlarga
oid ekanligi to‘g‘risida A.Abdurahmonov ma’lumotlar keltirishadi. 30
Xulosa qilib
aytadigan bo‘lsak, yuqoridagi ma’lumotlar orqali ko‘rinib turgani kabi
Mo‘minobod makoni nafaqat Urgut tumani arxeologiyasida, qolaversa o‘zining
materiallarga boyligi, yurtimiz tarixining bronza davri muhim elementlarini
ko‘rsata bera olishi, shuningdek yurtimizdagi etnogenez jarayoni to‘g‘risida
muhim ma’lumotlari bilan vatanimiz tarixida muhim ahamiyat kasb etadi desak
26
Аскаров А. «Могильник эпохи бронзы в Муминабаде» // Краткие сообщения. Вып 122, изд-во «Наука».
Москва 1970 г. Стр-66.
27
Аванесова Н.А. «Археология Средней Азии: энеолит и бронзовый век» // Самарканд 2020 г. Стр-172
28
Бердимурадов А, Ронделли Б. «Материалы к археологической карте левобережья Зарафшана» // История
материальной культуры Узбекистана. Вып 35. Под ред. Ш.Пидаева. Ташкент «Фан» 2006 г. Стр-139.
29
Кияткина Т.П. «Палеоантропология западных районов центральной Азии эпохи бронзы» // Изд-во
«Дониш», Душанбе 1987 г. Стр-20.
30
Абдурахмонов A. “Ургут: тарих ва адабиёт”. Тошкент, “Фан” нашриёти 1990 й. 11-12 бет.
23](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_23.png)
![xato bo‘lmas. Demak, bronza davri Mo‘minobod makonidan topilgan suyak
qoldiqlarining antropologik tipi O‘rta Osiyoning ancha qadim zamonlarda
yashagan aholisi tipiga o‘xshashligi yuqoridagi ma’lumotlar orqali ma’lum bo‘ldi.
Bu esa ularning qarindosh ekanliklaridan dalolat berib turadi. Moddiy madaniyat
buyumlarida aniqlangan o‘xshashliklar esa O‘rta Osiyo o‘troq qabilalari o‘rtasida
yaqin moddiy va etnik aloqa bo‘lganligini ko‘rsatadi. Shulardan kelib chiqib
aytishimiz mumkinki, Mo‘minobod makoni Urgut tumanida olib borilgan
arxeologik qazilma ishlarining eng muhimlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Mamlakatimiz va xalqimiz juda boy madaniy va ma’naviy o‘tmishga ega. Bu
haqiqatni yurtimiz madaniy yodgorliklari bo‘ylab sayr qilganimizda yoki
tariximizga oid manbalarni o‘qib-o‘rganganimizda bevosita his qila olishimiz
mumkin. Bular sirasiga ko‘plab misollar keltirishimiz mumkin.
II BOB. O’rta Zarafshon vohasi bronza davri madaniyatining
o’rganilish tarixi.
2.1. O’rta Zarafshon vohasi bronza davri aholisining turmush tarzi.
Miloddan avvalgi III ming yillikning oxiri va II ming yillikning boshlarida
O rta Osiyoda davom etayotgan mintaqaviy rivojlanishning xarakteri va ularʼ
o rtasidagi hududiy chegaralar doirasi o zgardi. Masalan, qadimgi dehqonchilik
ʼ ʼ
hududlari kengayib bordi. O rta Osiyoning janubiy g arbida neolit davrida tashkil
ʼ ʼ
topgan dehqon jamoalarining yangidan yangi manzilgohlari eneolit davriga
kelganda nafaqat Kopetdog yonbag irlariga keng yoyildi, balki bu hodisa
ʼ ʼ
Zarafshon vodiysida ham yuz berdi. Masalan, Yuqori Zarafshon vodiysida qad
ko targan so nggi eneolit va bronza davri yodgorligi – Sarazm ana shu
ʼ ʼ
o zgarishlardan nishona edi. Sarazm yodgorligi Zarafshon vodiysidagi qadimgi
ʼ
dehqonchilik madaniyati qabilalarining nafaqat noyob manzilgohi, balki O rta
ʼ
Osiyo mintaqasida yirik metallurgiya markazi sifatida mashhurdir. Sarazm
metallurglari so nggi eneolit va ilk bronza davrida (Sarazm II va III ) mehnat
ʼ
qurollarini ishlab chiqarish hamda ruda qazish va eritish, metall xomashyosi bilan
savdo qilishda yuksakliklarga erishadi. Sarazm IV davriga kelib, Sarazm
24](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_24.png)
![metallurgiya ustaxonalari metall xomashyosi va metall buyumlar ishlab chiqarishni
yanada kengaytiradi. Sarazm nafaqat tevarakatrof rayonlarni, balki butun O rtaʼ
Sharq mintaqalarini metall predmetlari va metall xomashyosi bilan ta minlovchi
ʼ
markazga aylanadi. Sarazm IV davri ushbu makonda qadimgi sarazmliklarning
so nggi hayoti bilan bog liq. Bu davrda yirik hovlilar maydonlarida kulolchilik
ʼ ʼ
xumdonlari, tosh va shag al yotqizilgan yo lakchalar
ʼ ʼ paydo bo ladi. Tosh va ʼ
metalldan turli xil mehnat qurollarini, uy-anjom asboblarini ishlab chiqarish
avvalgidek jadal suratlar bilan rivojlanishda davom etadi va ularning turlari
ko payadi. Kalta va uzun tig li pichoq va xanjarlarni ishlab chiqarish keng
ʼ ʼ
yoyiladi. Ularning sopi qarmoqsimon bo lib, ular xanjar va pichoq dastalarining
ʼ
suyak qoplamalarini mustaxkamlashga moslashtirilgan. Bu davr metallurgiya
sanoatida jangovar harbiy qurollar: bolta va paykonlar, dastali bronza ko zgulari,
ʼ
urug jamoasi sardorining hukmdorlik hassasi (aso), turli xil shakllar ko rinishida
ʼ ʼ
yasalgan muhr va tosh gurzilar ishlab chiqarish keng yo lga qo yiladi. Metall
ʼ ʼ
muhrlar kollektsiyasida terrakotadan yasalgan muhr ham bor. Bularning barchasi
qadimgi sarazmliklar jamoasida ijtimoiy-iqtisodiy ha
ѐRtning mulkiy tabaqalanish
sari jadal ketayotganligidan guvohlik beradi. Bularning barchasi bir tomondan
mahalliy mis va qo rg oshin xomashyosiga asoslangan metall ishlab chiqarish
ʼ ʼ
hunarmandchiligini jadal rivojlanayotganligini ko rsatsa, ikkinchi tomondan,
ʼ
Sarazm metallurglarining Qadimgi Sharq sivilizatsiya o choqlari va O rta
ʼ ʼ
Osiyoning shimoliy va shimoliy-sharqiy mintaqasi dasht qabilalari (tozabog yob
ʼ
va andronova madaniyati sohiblari) bilan iqtisodiy savdo munosabatlarini tobora
kengayib borayotganligidan dalolat beradi. Ehtimol, eksportga tayyorlab qo yilgan
ʼ
10 kg qo rg oshin yombisining Sarazmdan topilishi bunga misol bo la oladi. Bu
ʼ ʼ ʼ
masalada Sarazmdan taxminan 40-45 km sharqda, Zarafshon tog bag ridan
ʼ ʼ
Kanchach, Yori va Jilau kabi mis va qo rg oshin konlarining topilishi muhim
ʼ ʼ
ahamiyat kasb etadi. Yuqori Zarafshon tog tizmalaridan topilgan oltin, kumush,
ʼ
mis, qo rg oshin, simob, qalay va feruza konlari bundan dalolat beradi. Zarafshon
ʼ ʼ
suv yo llari esa Sarazm metallurglarini ushbu tog konlari bilan oson
ʼ ʼ
bog lanishlariga keng imkoniyatlar bergan. Bu mahalliy ma dan konlarining
ʼ ʼ
25](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_25.png)
![mavjudligi Sarazmda metallurgiya sanoatining professsional darajada
ixtisoslashuviga olib keladi, ya ni yangidan-yangi ma dan konlarini qidirish, turliʼ ʼ
xil mehnat qurollari, uy-ro zg or anjomlarini yasash professional darajaga
ʼ ʼ
xomashyolarni transportirovka qilish, metall eritish, yombilar quyish va metalldan
ko tariladi. Metall predmetlarining kimyoviy analiziga ko ra, ular tarkibining
ʼ ʼ
asosini mis tashkil etadi (89,3-96,6 %). Ularda mishyak 3,3 foizgacha, qalay 1,6
foizgacha uchraydi. Sarazmda og irligi 10 kg ga yaqin kela -digan qo rg oshin
ʼ ʼ ʼ
yombisining topilishi sarazmliklarning metall eksporti bilan ham shug ulganligiga
ʼ
ishora qiladi. Hozirning o zida Sarazmda topilgan metall predmetlarning soni 150
ʼ
tadan oshib ketdi . Topilmalar orasida bronza pichoqlar, xanjar va boltalar, paykon
va muhrlar, oltin va kumushdan ishlangan taqinchoq-bezaklardan tashqari,
bevosita ishlab chiqarish bilan bog liq bo lgan metall eritish qozonlari (tigellar),
ʼ ʼ
asbobuanjom quyish qoliplari, metal eritish qo ralari, ma dandan ajratib olingan
ʼ ʼ
yombi-xomashyolar ko plab topildi. Bularning barchasi Sarazmda eneolit va
ʼ
bronza davrida yaxshigina metallurgiya markazi tarkib topganligidan dalolat
beradi. Bu konlar hatto ma lum vaqtlardan so ng uzoq Sibir va Tog li Oltoy dasht
ʼ ʼ ʼ
qabilalarining ham e tiborini o ziga tortadi. Qadimgi Sarazm aholisining iqtisodiy
ʼ ʼ
asosini sug orma va lalmikor dehqonchilik hamda xonaki chorvachilik tashkil
ʼ
etgan. Hunarmandchilikning qator sohalari, jumladan, metallurgiya va metall
ishlab chiqarishdan tashqari, kulolchilik rivojlanadi. Bu davr uchun xarakterli
texnologik uslub-kulolchilik charxida idish yasash paydo bo ladi. Sarazm IV
ʼ
qatlamidan kulolchilik dastgohini aylantiruvchi o qning ikki dona tosh asosining
ʼ
topilishi bundan guvohlik beradi. Darhaqiqat, qadimgi Sarazm madaniyati
hunarmandchiligida keramika ishlab chiqarish alohida ahamiyat kasb etadi. Sopol
ishlab chiqarish asosan qo l mehnatiga asoslangan, faqat uning so nggi
ʼ ʼ
bosqichidagina sopol ishlab chiqarishda kulolchilik charxidan foydalanishga
o tildi. Sarazm keramikasi uch turkumga bo linadi: ovqat tayyorlashga moslashgan
ʼ ʼ
idishlar (kuxonnaya posuda), ovqat suzishga moslashgan idishlar (stolovaya
posuda) va oziq-ovqat zahiralarini saqlashga moslashgan xumlar (tarnaya posuda).
Ular orasida aksariyat ko pchilikni ovqat suzishga, dasturxonga ovqat tortishga
ʼ
26](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_26.png)
![moslashgan idishlar (stolovaya posuda) tashkil etadi. Ularning sirtiga ishlov
berilgan, ya ni sir bilan pardozlangan. Ularning sirtki pardozi uchta asosiy guruhgaʼ
bo linadi: yorqin tiniq, kulrang va qora tiniq. Birinchi guruh keramika orasida qizil
ʼ
sir ustiga rangli naqsh solingan idishlar alohida ajralib turadi. Bu tipdagi idishlar
o zlarining kelib chiqish ildizlari jihatidan Qadimgi Sharq sivilizatsiyasining ikki
ʼ
mintaqasi bilan, ya ni Janubiy– Sharqiy
ʼ Turkmaniston, aniqrog i geoksyur ʼ
vohasining so nggi eneolit komplekslari va Hindiqushdan janubda joylashgan
ʼ
Seyiston-Belujiston mintaqalari bilan bog langan. Kulrang qora sopollar esa kelib
ʼ
chiqishi jihatidan Shimoliy Eron yodgorliklari bilan bog langan. Sarazmning
ʼ
asosiy keramikasi sirtiga berilgan pardozlar, ular ustidan yuritilgan rang-barang
gullar sarazmliklarni bir tomondan qadimgi dehqonchilik mintaqalari – Janubiy
Turkmaniston va Belujiston Seyistonning bobo-dehqonlari bilan uzviy
bog liqligini ko rsatsa, ikkinchi tomondan, Sarazm sopollar kompleksida
ʼ ʼ
kaltaminor madaniyatiga tegishli sopol parchalarining uchrashi ularni Quyi
Zarafshon havzasining neolit davri kaltaminor jamoalari bilan ham iqtisodiy va
etnomadaniy jihatdan aloqada bo lganliklaridan guvohlik beradi. Sarazm
ʼ
sopollarining terma texnikasi sifat jihatidan yuqori darajada. Ular, tadqiqotchi
muallif А.Isakovning ta kidlashicha, bir kamerali va ikki kamerali xumdonlarda
ʼ
pishirilgan. Ikki kamerali xumdonlar hajm jihatidan kichikroq bo lib, ularning
ʼ
o chog i yonginasiga joylashgan sferasimon shifli alangaxonasiga nisbatan
ʼ ʼ
chuqurroq. Xuddi shunday xumdonlar Sopollitepada ham topilgan. Sarazmda
toshdan mehnat qurollarini ishlab chiqarish ham professional xarakterga ega edi.
Sarazmning arxeologik kompleksida 40 ga yaqin toshdan ishlangan predmetlar
topilgan. Ular parma, uskuna, bolg a, teri oshlash toshlari, o lchov standarti bilan
ʼ ʼ
bog liq maxsus og irlik o lchov toshlari, to qimachilik dastgohining toshlaridan
ʼ ʼ ʼ ʼ
iborat edi. Qimmatbaho toshlardan turli xil taqinchoqlar, tumor va muhrlar yasash
ham professional yuksaklikka ko tarilgan. Sarazmning yuqori qatlamidan noyob
ʼ
muhr topilgan. U doira shaklida bo lib, uning yuzasini aylanasi bo ylab ishlangan
ʼ ʼ
sigir yoki navvos surati nafaqat o zining noyobligi bilan, balki bronza davri
ʼ
naqqoshining yuksak mahorati bilan ham kishini lol qoldiradi. Turli xil (tosh,
27](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_27.png)
![bronza, terrakota) materiallardan ishlangan shunday noyob muhrlar Qadimgi
Baqtriya va Marg iyonada miloddan avvalgi II ming yillikda keng tarqalgan.ʼ
Qadimgi Sarazmda teriga ishlov berish, to qimachilik yuqori darajada rivojlangan.
ʼ
Buning ashyoviy isboti sifatida Qadimgi Sarazmning barcha bosqichlarida ko plab
ʼ
uchraydigan teri oshlash toshlarini va urchuqtoshlarni ko rsatish mumkin. Sarazm
ʼ
madaniyati hunarmandchilik tarmoqlarining ahvoli masalasida shu narsani
ta kidlash joizki, Sarazm aholisi kulolchilikda metallurgiya va toshga ishlov
ʼ
berishdek yuksaklikka erisha olmaganlar. Sekin aylanish asosida qurilgan
kulolchilik charxi yordamida sopol ishlab chiqarish atigi Sarazm IV davrida kashf
etildi. Darhaqiqat, Sarazm madaniyatining kelib chiqish ildizlari garchi Namozgoh
etnomadaniy dunyosi bilan bog liq bo lsada, ammo Zarafshon vodiysining tabiiy
ʼ ʼ
yer osti boyliklari sarazmliklarning dehqonchilik va kulolchilikka nisbatan ko proq
ʼ
metallurgiya sohasini rivojlantirishga katta e tibor berganliklaridan dalolat beradi.
ʼ
Har qalay, Sarazm arxitekturasi, moddiy madaniyat, xo jalik asosi va diniy
ʼ
ob ektlar kompleksi Sarazm madaniyatining etnik jihatdan janubiy mintaqalar
ʼ
bilan uzviy bog liq ekanini tasdiqlaydi. Shu bilan birga, Yuqori Zarafshon havzasi
ʼ
bir vaqtning o zida o zining tabiiy yer osti boyliklari bilan so nggi eneolit davridan
ʼ ʼ ʼ
boshlab turli mintaqa qabilalarining iqtisodiy xo jalik manfaatlari va savdo
ʼ
aloqalarini uchrashtiradigan markazga aylanadi. Yuqori Zarafshonga xos bu noyob
imkoniyat butun bronza davrida ham o z ahamiyatini yo qotmadi. Masalan,
ʼ ʼ
Panjikent yaqinida Zarcha Xalifa degan joydan arxar bilan birga ko milgan erkak
ʼ
kishining mozori ochilgan. Mozordan topilgan barcha bronza predmetlarining va
kulolchilik charxida ishlangan Sopolli madaniyatining Jarqo ton bosqichiga
ʼ
tegishli ekanligi yaqqol ko zga tashlanadi. Yoki bo lmasa, Zarafshon vodiysining
ʼ ʼ
o rta qismidan, Jom qishlog idan topilgan bronza davri “savdogar sayyohning»
ʼ ʼ
mozori Sarazm metallurgiya markazi bilan bir tomondan dasht mintaqalari,
ikkinchi tomondan, qadimgi dehqonchilik madaniyati qabilalari muntazam savdo
aloqada bo lganligidan guvohlik beradi. Shunday qilib, Qadimgi Sarazm
ʼ
aholisining moddiy va ma naviy hayoti va arxeologik komplekslarining ilmiy
ʼ
tahlili uning kelib chiqish ildizlarini birinchi navbatda janubiy mintaqalarning
28](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_28.png)
![qadimgi dehqonchilik jamoalari bilan uzviy bog liq ekanligini ko rsatadi.ʼ ʼ
Аniqrog i, Zarafshon vodiysi qadimgi dehqonchilik o chog ining ildizlari, Sarazm
ʼ ʼ ʼ
I keramika materiallariga ko ra, Janubiy Turk manistonning Ko ksur (geoksyur)
ʼ ʼ
oazisi jamoalariga borib taqaladi. Yodgorlikning arxeologik tadqiqot ishlari bilan
muntazam shug ullangan arxeolog А.Isakov, ularning ko chib kelish sabablarini
ʼ ʼ
Tejen daryosining suv resurslarining kamayishi tufayli yuz bergan ekologik sharoit
bilan bog laydi. Bizningcha, geoksyurli jamoalarning bir qismini Zarafshon
ʼ
vodiysiga migratsiyasi ko proq Yuqori Zarafshondagi ma dan konlari bo lgan.
ʼ ʼ ʼ
Shuningdek, Qadimgi Sarazm madaniyatining kelib chiqish negizida geoksyur
ildizlari asosiy etnik komponent bo lib qolgani holda, uning shakllanishining ilk
ʼ
bosqichlari davrida yana bir boshqa etnik guruhlar ishtirokining borligiga ishora
qiluvchi faktlar borki, ular Hindiqushdan janubda istiqomat qiluvchi qadimgi
dehqonchilik jamoalariga borib taqaladi. Bu faktlar Sarazm 1- bosqichiga tegishli
oilaviy xilxonadan topilgan va dengiz chig anog idan ishlangan bilaguzuklar
ʼ ʼ
bo lib, ular aynan Hind dengizi mintaqalaridan keltirilgan. Shu davr keramikasi
ʼ
sirtiga ishlangan rangli naqshlarning uslubiy bezagi esa Belujistonning Shahri –
Soxta madaniyati sopollarini eslatadi. Bunday aloqalarning zaminida, so zsiz,
ʼ
Zarafshon metalining savdosi yotadi. Zarafshon metalini eksport qilish an anasi
ʼ
Sarazm madaniyatining barcha bosqichlarida rivojlanishda davom etdi. 31
Zarafshon
vodiysida iqtisodiy hayoti ishlab chiqaruvchi xo jalikka asoslangan cho l
ʼ ʼ
mintaqasidagi ilk yodgor -liklaridan biri Zamonbobo madaniyatidir. Bu madaniyat
miloddan avvalgi III ming yillikning oxiri va II ming yillikning boshlarida
Zarafshonning quyi havzasida ikki mintaqa jamoalarining o zaro iqtisodiy
ʼ
aloqalarining natijasi sifatida, mahalliy aholi etnik asosida shakllandi. Ushbu
madaniyat sohiblarining iqtisodiy hayotiga janubiy qo shnilarning xo jalik
ʼ ʼ
ixtirolari katta ta sir ko rsatgan. Zamonboboliklar ulardan boshoqli ekinlar ekishni,
ʼ ʼ
dehqonchilikning ilg or tajribalarini o rgandi, kulolchilikda charxdan
ʼ ʼ
foydalanishni, ikki kamerali xumdonlarda sopol idishlar pishirishni, yarim
31
Исаков И.А. Саразм (К вопросу становления раннеземледельческой культуры Зарафшанской долины). –
Душанбе, 1991.
29](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_29.png)
![qimmatbaho rangbarang toshlardan nafis san at asarlari darajasida munchoqlarʼ
yasash, ularni pardozlash va teshish texnikasini o rgandi. Quyi Zarafshon
ʼ
qabilalarining janubiy jamoalar bilan olib borgan o zaro madaniy va xo jalik
ʼ ʼ
aloqalari oxir oqibatda iqtisodiy hayoti xonaki chorvachilik va pasira
dehqonchilikka asoslangan Zamonbobo madaniyatining shakllanishiga olib keldi.
Zamonbobo madaniyati qabilalari xo jaligida metalldan ishlangan mehnat
ʼ
qurollarining paydo bo lishi bilan chaqmoqtoshdan yasalgan predmetlar keskin
ʼ
kamaydi. Oldingi xronologik bosqichlarga xos qator qurollar seriyasi yo qoldi.
ʼ
Zamonbobo madaniyati mehnat qurollari kompleksida qistirma tosh pichoqlar,
tosh qirg ich va randalar, tosh xanjar va boltalar uchramaydi. Ularning o rnini endi
ʼ ʼ
metalldan ishlangan qurollar egallagan. Muhim texnikaviy ixtirolardan biri
Zamonbobo madaniyatida sopol pishirishda ikki kamerali xumdonlarning kashf
etilishi bo ldi. Chunki kulolchilikda bunday texnikaviy o zgarishlar kulolsozlik
ʼ ʼ
hunarmandchiligida oldinga tashlangan yirik qadam edi. Kulolchilikdagi boshqa
bir kashfiyot endi sopol idishlarni qo lda emas, balki qo l yordamida harakatga
ʼ ʼ
keltiruvchi charxda yasashga o tish edi. Zamonbobo qabilalari dasht qabilalari
ʼ
orasida birinchilardan bo lib, qulolchilikda charxdan foydalanganlar.
ʼ 32
Zamonboboliklarning xo jalik asosini motiga dehqonchiligi va xonaki chorvachilik
ʼ
tashkil etgan. Ular xo jaligining dehqonchilik xarakteri haqida Zamonbobo
ʼ
manzilgohidan topilgan ko p sonli tosh yerg uchoqlar, chaqmoqtoshdan ishlangan
ʼ ʼ
qistirma o roqlar, tosh keli soplari, qorayib ketgan boshoqli o simlik donlari (arpa,
ʼ ʼ
bug doy, tariq va boshqalar) guvohlik beradi. Xonaki chorvachilik haqida esa
ʼ
mozorlar va manzilgohdan topilgan uy hayvon suyaklari dalolat beradi. Uy
hayvonlari orasida yirik shoxli hayvonlar qora mol; mayda shoxli hayvonlar –
qo y va echki bor. Ot va tuya hali qo lga o rgatilmagan ko rinadi. Chunki uy
ʼ ʼ ʼ ʼ
hayvon suyaklari orasida bironta ham ot yoki tuya suyagi topilmagan. Аmmo
hayvon suyaklari orasida bitta xonaki eshak suyagi topilgan. Zamonbobo
32
Аскаров А.А. Поселение Заманбаба. КСИА. Вып. 93. –М., 1963.
30](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_30.png)
![madaniyati suyaklari kompleksida yovvoyi hayvonlar suyaklari ham yetarli
darajada. Ular asosan Buxoro bug usi, jayron va to ng izga tegishli. ʼ ʼ ʼ
Zamonboboliklarda chorvachilik, kompleks materiallar tahliliga ko ra, hali
ʼ
dehqonchilikdan ajralib chiqmagan. Zamonbobo aholisining iqtisodiy asosini
namli qoq yerlarga ekiladigan motiga dehqonchiligi va asosan go sht va sut
ʼ
mahsulotlari bilan jamoani kundalik extiyojini ta minlab turgan xonaki chorva
ʼ
chilik tashkil etgan. Bu yodgorliklardan topilgan ashyoviy dalillarning ba zi bir
ʼ
xillari, masalan, qimmatbaho rangli toshlar dan turli shakllar berib ishlangan
munchoqlar va chaqmoqtoshdan yasalgan bodom simon paykonlar o zlarining
ʼ
yuksak san at obidasi darajasida puxta, o ta nozik va nafis qilib ishlanishi bilan
ʼ ʼ
Zamonbobo madaniyatining aynan shu xildagi arxeologik kollektsiyasidan
qolishmaydi. Masalaga tarixiylik nuqtai nazaridan qaralganda, bu hududda ilk
va rivoj langan bronza davrida istiqomat qilgan zamonboboliklar izsiz yo qolib
ʼ
ketmagan bo lsalar kerak. Ularning avlodlari so nggi bronza davriga kelganda bu
ʼ ʼ
hududga kirib kelgan yangi etnik guruhlar bilan aralashib, Zamonbobo
madaniyatiga xos ba zi bir jihatlarni o zlashtirgan bo lishlari ham ehtimoldan uzoq
ʼ ʼ ʼ
emas. Ehtimol, bu ashyoviy dalillar Zamonbobo madaniyatiga tegishli bo lib, ular
ʼ
o zlarining maftunkor jihatlari bilan Gujayli chorvadorlariga o lja sifatida o tib,
ʼ ʼ ʼ
ularning mavsumiy manzilgohlarida bizgacha yetib kelgandir.Zarafshon quyi
havzalarining dasht mintaqasiga xos tabiiy geografik sharoiti zamonboboliklar
xo jaligining chorvachilikdan o zga jihatlarini rivojlanishiga imkon bermaydi.
ʼ ʼ
Mikromintaqa ning tabiati suvga tanqis jihatlari bilan Janubiy Qizilqum
sharoitida miloddan avvalgi II ming yillikning oxiri va I ming yillikning birinchi
yarmida xo jalikning chorvachilik yo nalishini jadal rivojlanishiga olib kelgan.
ʼ ʼ
Dehqonchilik xo jaligi esa ob ektiv tabiiy geografik omillarga ko ra, bu zaminda
ʼ ʼ ʼ
to antik davrga qadar rivojlana olmadi.Bunday xulosaga kelishlikni qadimgi
Buxoro vohasining g arbiy rayonlarida olib borilgan keng ko lamli arxeologik
ʼ ʼ
tadqiqot natijalari ham tasdiqlaydi. Shunday qilib, Zarafshonning quyi havzalarida
ibtidoiy davr tarixining uch bosqichiga doir yodgorliklar komplekslarini ko rish
ʼ
mumkin. Dastavval bu joylarda baliq va parrandalarga boy daryo va qo l sohil-
ʼ
31](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_31.png)
![larida ovchi qabilalarining mavsumiy qarorgohlari paydo bo ladi. Ular moddiyʼ
madaniyatining xarakteriga ko ra, neolit davrining kaltaminor madaniyatiga te-
ʼ
gishli edi. Keyin bu joylarda eneolit davrining so nggi bosqichi va ilk bronza
ʼ
davrida ularning vorislari sifatida Zamonbobo madaniyati tashkil topadi.
Zamonboboliklar xo jalik yuritish asnosida kaltaminor baliq ovchilaridan farq
ʼ
qilib, motiga dehqonchiligi va xonaki chorvachilik xo jaligi bilan shug ullandilar.
ʼ ʼ
Bularning xo jalik hayotiga O rta Osiyoning janubiy viloyatlarining bobo
ʼ ʼ
dehqonlari va Zarafshon vodiysining yuqori qismiga kelib o rnashib qolgan
ʼ
Sarazm madani -yatining ta siri katta bo lgan. Uning natijasi sifatida
ʼ ʼ
zamonboboliklar xo jaligida tub o zgarishlar sodir bo lganligini kuzatamiz, ya ni
ʼ ʼ ʼ ʼ
kulolchilikda ikki kamerali xumdonlarning paydo bo lishi, qo l charxida sopol
ʼ ʼ
yasashga sekinasta o tish- likning yuz berishi, qimmatbaho rangdor toshlardan turli
ʼ
xil bezaklar yasashda mukammal texnik kashfiyotlar sirlarini puxta o zlashtirish va
ʼ
boshqalar. Biroq ushbu mikromintaqada suv tanqisligi tufayli yuz bergan dasht
zonalariga xos tabiiy-geografik sharoit bronza davriga kelganda xo jalikning
ʼ
chorvachilik yo nalishini jadal rivojlanishiga olib kelgan. Chunki miloddan avvalgi
ʼ
II ming yillikning ikkinchi yarmida bu o lkalarga ko chmanchi chorvador oriy
ʼ ʼ
qabilalarining kirib kelishi ham gujaylilarda chorvachilik xo jalikning ustuvor
ʼ
yo nalishiga aylanishida katta rol o ynagan. Zarafshonning quyi havzalaridagi
ʼ ʼ
bizga ma lum bo lgan navbatdagi tarixiy bosqich bronza davri bo lib, bu davrning
ʼ ʼ ʼ
sohibi egalari yuqorida eslab o tilgan tozabog yob tipidagi dasht qabilalari edi. Bu
ʼ ʼ
madaniyat sohiblari bu joylarga O rta Osiyoning shimoliy-sharqiy rayonlaridan
ʼ
ko chib kelganlar va ular mahalliy zamonboboliklar bilan dastlab iqtisodiy va
ʼ
madaniy aloqalarda bo lib, so ng ular o zaro qorishib ketgan bo lishlari ehtimoldan
ʼ ʼ ʼ ʼ
uzoq emas. Аmmo dastlab ular o rtasidagi aloqalar qanday kechgan? Bu haqda
ʼ
hozircha biror narsa deyish qiyin. Аlbatta, andronova dashtliklari bu zaminga kirib
kelganda zamonboboliklar Quyi Zarafshonning qaysi bir joyida yashagan
bo lishlari kerak. Аmmo u haqda ham biror ma lumotga ega emasmiz. Bu
ʼ ʼ
muammolar yechimi Quyi Zarafshon havzasida kelajakda olib boriladigan
arxeologik tadqiqotlar natijasiga bog liq. Zarafshon vodiysining Samarqand
ʼ
32](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_32.png)
![tevarak atrofidan topib o rganilgan bronza davri dasht qabilalarining madaniyatidaʼ
qadimgi dehqonchilik jamoalarining izlari sezilarli darajada ko zga tashlanadi.
ʼ
Masalan, To qayli manzilgohi sopol kompleksining tarkibiga ko ra, To qaylida
ʼ ʼ ʼ
ikki xil etnik guruh jamoalari birga yashagan ko rinadi. Chunki kulolchilik
ʼ
mahsuloti kompleksida sirtiga uchburchak, siniq chiziqli chizma naqsh solingan
dasht qabilalarining qo lda yasalgan sopollari bilan birga, sirti silliq qilib
ʼ
pardozlangan och qizg ish sirli sopollar va kulolchilik charxida yasalgan Sarazm
ʼ
IV davrining g isht rangli sopollari ham uchraydi. Shuningdek, To qaylida ruda
ʼ ʼ
eritish va ruda yanchish bilan bog liq mehnat qurollari hamda chaqmoqtoshdan
ʼ
yasalgan paykonlarning uchrashi, bir tomondan, uning Zarafshon vodiysida topib
o rganilgan dasht qabilalari yodgorliklari orasida eng qadimgi obyekt ekanligidan
ʼ
dalolat bersa, ikkinchi tomondan, Dasht chorvadorlarining mahalliy o troq aholiga
ʼ
nisbatan mintaqada hukmron mavqega ega ekanligidan guvohlik beradi. O sha
ʼ
davr ijtimoiy-siyosiy vaziyatiga ko ra, bu tabiiy hol edi. Chunki chorvadorlarning
ʼ
janubiy tomonlarga migratsiyasi munosabati bilan Zarafshon vodiysida vujudga
kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat jangovar dasht suvoriylarining mintaqada siyosiy
hukmronligini ta minladi, ularning iqtisodiy mavqeini mustahkamlashga xizmat
ʼ
qila boshladi. Sarazmda metallurglar hayoti inqirozga uchrab, vohada siyosiy
hukmronlik dasht jamoalari qo liga o tgach, yangitdan tashkil topgan har bir aholi
ʼ ʼ
punktida sarazmliklar kuchi va iqtisodiy xo jalik yuritish tajribalaridan, birinchi
ʼ
navbatda, tog sanoati bilan bog liq tajribalaridan foydalanish doimo dasht
ʼ ʼ
qabilalari e tiborida bo ldi. Shu bois bo lsa kerak, To qaylida tashkil topgan
ʼ ʼ ʼ ʼ
manzilgohda dashtlilar qo l ostida sarazmliklar avlodi ular bilan birga yashashga
ʼ
majbur bo lgan ko rinadi.
ʼ ʼ Sarazm IV davriga kelib, demografik o zgarishlar bilan ʻ
bog liq holda aholining
ʻ vodiy bo ylab tarqalishi, go yo uning "inqirozi" ʻ ʻ
kuzatiladi. Sarazmda aholi siyraklashib, avvalgi monumental ma muriy
ʼ imoratlar
o rnini oddiy kulbalar egallaydi. Ehtimol, Sarazm IV davri yodgorlikning eng
ʻ
yuqori qatlamlari bo lgani uchun davr taqozosi bilan uning qurilish qoldiklari
ʻ
bizgacha shu holatda yetib kelgandir. Ehtimol, bu tanazzul jez davrining ma lum
ʼ
bir bosqichida (mil. av. 2ming yillikning 2-yarmida) oriylarning janubga tomon
33](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_33.png)
![ko chishi munosabati bilan O rta Osiyoning shim. va markaziy viloyatlariʻ ʻ
moddiy madaniyatida yuz bergan o zgarishlar bilan bog likdir. Bu davr aksi
ʻ ʻ
kulolchilikda yaqqol ko zga tashlanadi,
ʻ
bir tomondan kulolchilikda qizg ish oq tiniq angobbilan
ʻ pardozlangan sopollar
sirtida, idishlarning gardishi bo ylab oddiygina rangli naqsh solish kuzatilsa,
ʻ
ikkinchi tomondan sopol idishlarning kulolchilik charxida yasash texnologiyasini
si kashf etiladi. Ijtimoiyiqtisodiy tabaqalanishning ayrim belgilari sifatida ter -
rakota, tosh va jezdan ishlangan muhrlar paydo bo ladi. Qishloq jamoasi
ʻ sar- dori,
qabila boshlig ining hukmdorlik
ʻ belgisi bo lmish jamoa ʻ nishoni yangi ma no va ʼ
mazmun kasb etadi. Demak, Sarazm IV davrida ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
hayotda yuz bergan o zgarishlar Sarazm jadal jamiyatining so nggi bosqichi -
ʻ ʻ
da mulki tabaqalanish jarayoni kechayotganligidan dalolat beradi. Sarazmda
o rganilgan yagona xilxona, yuqorida ta kidlaganimizdek, uning ilk bosqichiga
ʻ ʼ
daxldor bo lib, u
ʻ doira shaklida ishlangan tosh g ovlar bilan o rab olingan, uning ʻ ʻ
diametri 15 m, ichiga 5 ta kabr joylashgan. Tosh g ovning markaziy kabriga 3
ʻ
kishi (ayol, erkak va o spirin) ko milgan. Ayolga tegishli
ʻ ʻ ashyoviy dalillarga
qaraganda u o z jamoasida katta nufuzga ega bo lgan. Uning
ʻ ʻ kiyimlariga turli xil
toshlar, feruza, la l,
ʼ yoqut va yashma kabi qimmatbaho toshlardan yasalgan
munchoklar
qadalgan.Ayolning bos kiyimiham taqinchoklar bilanbezatilgan. Soch tolalariga olt
in munchoqshodalari osib qo yilgan.Qo’llariga
ʻ chig anog idan ʻ ʻ ishlangan bila-
guzuklar taqilgan.Ayol skeleti yonidan dastali mis ko zgu,
ʻ suyakdan qilingan
bigiz, 5 ta urchuq tosh, 2 ta ayol ma budasi (terrakota) topilgan.Sarazm aholisining
ʼ
iqtisodiyhayotini sug orma
ʻ va lalmikor dehqonchilikhamda xonaki chorvachilik tas
hkiletgan. Zarafshon tog’ tizmalaridagi qadimiy ma dan (mis,
ʼ qo rg oshin, ʻ ʻ qalay,
oltin,kumush, simob va feruza) konlarining yaqinligi Sarazmda hunarmandchi –
likning Sarazmda hunarmandchilikning metallurgiya va metall ishi sohasini
rivojlanishiga hamda undan turli mehnat va harbiy qurollar ishchiga keng
imkoniyatlar bergan. Sarazmdan topilgan 150 dan ortiq buyumlar — pichoq va
xanjarlar bolta va bigizlar, paykon va muhrlar, metall eritish qozon- lar
34](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_34.png)
![(tigillar), asbob anjom qu yish qoliplari, metall eritish pechlari, metall xom
ashyo yombilari bundan dalolat beradi. Yodgorlikni qazish jarayonida nafaqat
toshdan ishlangan mehnat qurollari, balki og irlikʻ o lchov ʻ toshlari, to qimachilik ʻ
dastgohining qismlari ham uchratilgan gan. Ammo, sarazmliklar kulolchilikda
metallurgiya va tosh ga ishlov berish dek yuksaklikka erisha olmaganlar.Xullas,
Sarazm yodgorligi Zarafshon vodiysining eng qad. dehqonchilik madaniyati bo lib,
ʻ
keyingi asrlardagi Sug’dda o lkasida
ʻ shakllangan shahar madaniyati -
ning ildizlari bir jihatdan shu yodgorlik bilan bog liq edi.
ʻ Metall asri ikki
bosqichdan iborat: bronza asri va temir asri. Bronza asri – ibtidoiy davr tarixida
odamzodning kundalik hayoti uchun foydalanadigan qurol-aslahalarning ishlab
chiqarilishi bronzadan tayyorlangan. Shuning bilan bir vaqtda turmushda tosh
qurollardan ham foydalanish davom etgan. Temir asrini arxeologik davrlashda
ko pincha u «ilk temir» davri ham deb atalib, bu davrda metallurgiya keng tarqaldi
ʼ
va temirdan mehnat qurollarining ishlab chiqarilishi boshlanadi. Mis, rux ayrim
vaqtda surma, qo rg oshin, mishyak
ʼ ʼ ѐ R ki qalay kabi jism elementlarining muayyan
proportsiyasi aralashmasidan bronza olingan.
Misning 90%, ruxning 10% aralashma eritmasidan ko pincha
ʼ
sifatli bronza olingan. Bronzadan yasalgan qurollar misga nisbatan ancha keskir va
misga nisbatan qattiqroq metall edi. Bundan tashqari, bronza misga nisbatan (700-
900 C0) pastroq issiqlikda erigan, mis esa erishda 1083 C ni talab qilardi, umuman
qaralganda, mis ham, bronza ham ishlab chiqarishda tosh qurollarni turmushdan
to la siqib chiqara olmadi. Buning sabablaridan biri tosh qurollarning qattiqligi va
ʼ
uning xomash ѐ
R sining doimiy, hamma joylarda topilishi mumkin bo lgan bo lsa, ʼ ʼ
bronza manbalari, ayniqsa, rux moddasining tabiatda kamchil uchraydigan manba
bo lganligi sababli bronzadan foydalanish dastlabki bosqichlarda murakkab
ʼ
kechgan. Bu masalani muayyan darajada yoritishda O rta Osiyo misolida ko rib
ʼ ʼ
chiqishni ma qul deb topdik.
ʼ Yuqorida eslatilganidek, bronza egiluvchan va
mustahkam metall edi. Undan keskir tig beradigan qurollar yasash mumkin edi.
ʼ
Bronzaning bu sifatlari qadimgi metallurglar diqqatini o ziga jalb etadi. Endi
ʼ
bobokalonlarimiz mehnat qurollarini bronzadan yasaydigan bo ldilar. Qisqa davr
ʼ
35](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_35.png)
![ichida bronza ibtidoiy xo jalikning turli sohalariga kirib bordi. Bronza asri toshʼ
asriga nisbatan juda qisqa davrni o z ichiga oladi. Uning taxminiy xronologik
ʼ
chegarasi mil. avv. III ming yillikning boshlari – I ming yillikning birinchi
choragiga to g ri keladi. Birinchi marta bronza mil. avv. III ming yillikda Old
ʼ ʼ
Osiyo va Hindistonda kashf etildi. O rta Osiyoda esa mil. avv. II ming yillikning
ʼ
boshlaridan ma lum. Bronza asri metallurglari dastlab metallni yer yuzasiga chiqib
ʼ
yotgan rudadan olganlar, keyinroq yer osti ruda konlaridan foydalanishgan. Qazib
olingan ruda avvallari ochiq gulxanlarda, keyinroq esa alohida xumdonlarda
eritilib, undan sof metall ajratib olingan. Metall tosh va terrakada qoliplarga
quyilib, undan turli shakllardagi qurollar va bezaklar yasalgan.
Bronzaning kashf etilishi bilan mehnat qurollarining turi
ko paydi, harbiy qurollarning xilma-xilligi va jangovarligi ortdi. Bronzadan
ʼ
yasalgan uy-ro zg or buyumlari paydo bo ldi.
ʼ ʼ ʼ А mmo mehnat qurollarini ishlab
chiqarish uchun bronza nodir va kamchil metall bo lib qolaverdi. Ko pchilik
ʼ ʼ
mehnat qurollarini tayyorlashda avvalgidek tosh va yog ochdan keng foydalanildi.
ʼ
Bronzadan asosan turli bezaklar, uy xo jalik buyumlari, harbiy qurolaslahalar va
ʼ
mehnat qurollari yasaydigan maxsus temirchilik, zargarlik ustaxonalari vujudga
keldi. Hunarmandchilikning ixtisoslashuvi bilan viloyatlararo ayraboshlash
kuchaydi. Madaniy viloyatlarni iqtisodiy jihatdan bog lab turuvchi tabiiy karvon
ʼ
yo llari paydo bo ldi. Quruqlikdagi transport sifatida hayvonlar (ho kiz, ot, eshak,
ʼ ʼ ʼ
tuya) kuchidan foydalanish boshlandi. Hayvonlar qo shilgan g ilidirakli aravalar
ʼ ʼ
vujudga keldi. А rxeolog olimlarimizning O rta Osiyo hududlarida, jumladan,
ʼ
Zarafshon vodiysida olib borgan ilmiy ishlari shuni ko rsatadiki, bronza davrida
ʼ
ovchilik va terimchilik ijtimoiy va iqtisodiy hayotda o zining dastlabki rolini
ʼ
yo qotdi.
ʼ А holining asosiy yashash manbai chorvachilik, dehqonchilik bo lib ʼ
qoldi. А mmo shimoliy o lkalarda va dashtlik sahrolarda yashovchi aholining katta
ʼ
bir qismi uzoq yillar o zlashtaruvchi xo jalik iskanjasidan chiqa olmadilar.
ʼ ʼ
Masalan, kaltaminorlik neolit davri qabilalari shulardan biri edi. O rta Osiyoda
ʼ
bronza davri ibtidoiy jamoa xo jaligi ikki mintaqa bo ylab rivojlanishda davom
ʼ ʼ
etdi. Uning janubiy-sharqiy va markaziy rayonlarida, jumladan, Janubiy Surxon
36](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_36.png)
![vohasida va Zarafshon vohasida mil. avv. II minginchi yillarda sug ormaʼ
dehqonchilik bronza jamoa iqtisodining asosini tashkil etadi. Farg ona vodiysining
ʼ
shimoliy sharqiy rayonlarida, Toshkent vohasining daryo havzalarida, Qarshi
vohasida o troq dehqonchilik xo jaliklari bronza davrining so nggi bosqichlarida,
ʼ ʼ ʼ
mil. avv. I ming yillikning boshlarida tashkil topdi. O rta Osiyoning kamsuv, cho l
ʼ ʼ
va dasht rayonlari ko proq chorvachilik uchun tabiiy geografik qulayliklarga ega
ʼ
edi. Darhaqiqat, bu yerlar qadimgi chorvador aholining makoni bo ldi,
ʼ
dehqonchilik esa bu tumanlarda daryo havzalarida, maxsus sug orishni talab
ʼ
etmaydigan, pastqam, botqoq joylarda, limonlarda olib borildi. Limon
dehqonchiligi uchun, ayniqsa, Zarafshon, А mudaryo va Sirdaryo etaklari, ularning
uzan tarmoqlari qulay bo lgan. Bronza davrining oxirlariga kelganda, bu
ʼ
rayonlarda ham kichik-kichik dehqonchilik vohalari tashkil topa boshlaydi.
Chorvador qabilalarning o troqlashuvi kuchaydi va ularda ham keyinroq sug orma
ʼ ʼ
dehqonchilik vujudga keladi. O rta Osiyo eneolit va bronza davri o zining bir qator
ʼ ʼ
o ziga xos xususiyatlariga ko ra neolit davridan tubdan farq qiladi. Bu davrda,
ʼ ʼ
birinchi navbatda, sug orma dehqonchilik bazasida qad ko targan doimiy
ʼ ʼ
qishloqlarning ko payishi, ularda yashayotgan aholi sonining tobora zichlashib
ʼ
borishi va yangi yerlarni jadal o zlashtirish jarayonining kuchayishi kuzatiladi.
ʼ
Yangi yerlarning o zlashtirilishi bilan bog liq holda qanchadan qancha madaniyat
ʼ ʼ
o choqlari vujudga keldi, ibtidoiy hunarmandchilik xo jaligining turli sohalarida
ʼ ʼ
yangidan yangi ixtirolar qilindi. Masalan, bronza metallurgiya hunarmandchiligi,
zargarlik, uy-joy qurilishida g ishtdan foydalanish, kulolchilikda charxdan
ʼ
foydalanishga o tish urug doshlik jamoasining madaniy xo jalik sohasidagi yirik
ʼ ʼ ʼ
kashfi ѐ
R tlaridan hisoblanadi. А rxeologik materiallarning guvohlik berishicha, O rta ʼ
Osiyoning janubiy dehqon jamoalari bilan shimoliy chorvador qabilalari o rtasida
ʼ
o zora iqtisodiy, madaniy va qon-qardoshlik munosabatlari keng rivojlangan.
ʼ
Birining madaniy xo jalik yutug idan ikkinchisi foydalangan. Bu ikki mintaqa
ʼ ʼ
o rtasidagi aloqalar va etnogenetik munosabatlarning davom etishi natijasida
ʼ
ibtidoiy jamoa ekonomikasining asosini tashkil etgan chorvachilik hamda
dehqonchilik xo jaligi va ular doirasida shakllanib borayotgan hunarmandchilik
ʼ
37](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_37.png)
![yanada rivoj topgan. Har ikki mintaqa aholisining madaniy xo jalik yutuqlari o zʼ ʼ
navbatida qo shni qabilalarga, jumladan, Zarafshon havzasi madaniyatiga ham o z
ʼ ʼ
ta sirini o tkaza bordi. Shu bilan birga, ular o zgalarning ham xo jalik va madaniy
ʼ ʼ ʼ ʼ
yutug idan bahramand bo lib bordilar.
ʼ ʼ Bronza davrining so nggi bosqichlariga ʼ
kelganda sun iy sug orish tizimida magistral kanallar paydo bo ladi, xonaki
ʼ ʼ ʼ
chorvachilik va motiga dehqonchiligidan yaylov chorvachiligiga, aniqrog i,
ʼ
chorvachilikning yarim ko chmanchilik turmush tarziga o tish sodir bo ladi.
ʼ ʼ ʼ
Qadimgi dehqonlar dastlab uncha katta bo lmagan tog oldi soylar va daryolarning
ʼ ʼ
quyi oqimlari havzalarini o zlashtiradilar. Bu manzara O zbekiston hududida mil.
ʼ ʼ
avv. II ming yillikning birinchi yarmida sodir bo ldi. O rta Osiyoning janubiy-
ʼ ʼ
g arbiy viloyatlarida, ya ni Kopetdog tog oldi rayonlarida esa bu hol ancha oldin,
ʼ ʼ ʼ ʼ
neolit davrida boshlanib, eneolit davriga kelganda yanada keng ko lamga ega
ʼ
bo ldi. Аrxeologik ilmiy-tadqiqot natijalariga ko ra, mil. avv. II ming yillikning
ʼ ʼ
birinchi yarmida, hatto undan ham oldinroq qadimgi dehqon jamoalarining O rta
ʼ
Osiyoning janubiy-g arbiy mintaqasidan sharqiy rayonlari tomon yurishini
ʼ
kuzatamiz. Ibtidoiy jamoa tuzumida O rta Osiyo sharoitida yuz bergan ana shu
ʼ
tarixiy jarayonlarning arxeologik tafsili haqida M.Jo raqulovning «O rta Osiyo
ʼ ʼ
ibtidoiy arxeologiyasi» kitobida atroflicha yoritilgan. 33
Demak, metallning
turmushga kirib kelishi insoniyat tomonidan yaratilgan buyuk kashfiyotlardan biri
bo lib, bu hodisa ishlab chiqarish kuchlarining keskin rivojlanishiga olib keldi.
ʼ
Kundalik ehtiyojdan ortiq ishlab chiqarilgan mahsulotlar muayyan jamoalar
ixtiyoridagi boylikka aylanib bordi va kishini kishi tomonidan ekspluatatsiya qilish
asoslari tashkil topdi. Ishlab chiqarishda hosil bo lgan mahsulotlar qo shimcha
ʼ ʼ
qiymat sifatida tovarga aylandi va savdo-sotiqqa keng sharoit yaratildi. Shu tarzda
xususiy mulkchilikning shakllanishi urug -jamoalarining, shuningdek, ibtidoiy
ʼ
tuzumning yemirilishiga va dastlabki sinfiy jamiyatning paydo bo lishiga olib
ʼ
keldi. Аrxeologik va etnografik manbalarning bergan ma lumotlariga qaraganda,
ʼ
Zarafshon vodiysi ibtidoiy jamoalarida ham bu jarayon dinamikasi ko pgina
ʼ
boshqa mintaqalarga muayyan darajada o xshash kechgan. Yuqorida biz ishlab
ʼ
33
Жўрақулов М.Ж. Ўрта Осиѐ ибтидоий археологияси. –Тошкент, 1984. –Б. 141-205
38](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_38.png)
![chiqarish kuchlarining yangi va keskin yuksalganligini ko rib o tdik. Bu jarayonʼ ʼ
jinslar orasida mehnat taqsimotining keskin darajada rivojlanish tartibini keltirib
chiqardi. Dastlabki motiga dehqonchiligidan keskin farqli o laroq, shudgorlash
ʼ
bilan bog liq dehqonchilik asosan erkaklar mehnati bilan bog liq edi. Chorvachilik
ʼ ʼ
ham faqat erkaklar ishi edi. Metallurgiya ixtisosi ham erlar mashg ulotidan iborat
ʼ
edi. Sekin-asta erlar mehnatiga bo lgan ehtiyoj doimiy ravishda kuchayib bordi.
ʼ
Masalan, yer haydash, chakalakzorlar va o rmonzorlarni qirqib yangi yerlar ochish,
ʼ
suv inshootlari barpo etish kabi og ir mehnat erlarning mehnatiga bo lgan
ʼ ʼ
talabning tobora oshib borishini taqozo qilardi. Аyollar mehnati asta-sekin uy
xo jaligi bilan bog liq bo lib qoladi. Shu jumladan, kulolchilik va to qimachilik
ʼ ʼ ʼ ʼ
ham ayollar ishi bo lib, keyinchalik bu sohalar ham ixtisoslashgan
ʼ
hunarmandchilik ishlab chiqarishiga o tilgan. Mehnat taqsimotining o zgarishi
ʼ ʼ
munosabati tufayli jins- larning ijtimoiy ahvoli ham o zgarib bordi. Erlar ishlab
ʼ
chiqarishda asosiy rolni egallashi bilan ularning mavqei oilada va jamoada ham
oshib bordi va ona urug’- ining ota urug i bilan almashivuga, ya ni patriarxatning
ʼ ʼ
boshlanishiga olib keldi. Bu ikki boshlangan qarama-qarshi kuchlarning kurash
jarayoni patriarxal tuzumining boshlanishiga olib keldi. Bu jarayon turli vaqtlarda
turlicha kechgan bo lsada, butun jahon aholisi uni o z boshidan kechirgan. Demak,
ʼ ʼ
dialektik nuqtai nazardan matriarxat urug chilik tuzumi patriarxatga o z joyini
ʼ ʼ
bo shatib berdi. Bu jarayon jahonning turli mintaqalarida bir zaylda kechmasada,
ʼ
biroq u sodir bo lgan. Chorvador va plug-omoch dehqonchiligi bilan mashg ul
ʼ ʼ
bo lgan jamoalarda patriarxal tuzumi jadalroq kechgan bo lib, urug doshlik
ʼ ʼ ʼ
jamoalarining yemirilishi patriarxal shaklda kechgan. Biroq ayrim motiga
dehqonchiligi bilan mashg ul bo lgan jamoalarda patriarxal tuzumga o tish ancha
ʼ ʼ ʼ
sekin sodir bo lgan. Ularda hali ona urug doshlik munosabatlari kuchliroq
ʼ ʼ
saqlangan bo lib, ibtidoiy urug chilik jamaolarining yemirilishi so nggi matriarxat
ʼ ʼ ʼ
tuzumi bilan bog liq kechgan. Bu jarayon ancha sekin sodir bo lsada, patriarxat
ʼ ʼ
tuzumda matriarxat an analari uzoq vaqtlar kuchli saqlanib qolgan.
ʼ Zarafshon
vodiysida ijtimoiy urug doshlik jamiyatining yemirilishi bilan bog liq arxeologik
ʼ ʼ
yodgorliklarda talonchilik urush alomatlari aniqlanmagan. Yuqorida tahlil etilgan
39](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_39.png)
![boblarga tegishli satrlarda Janu- biy Sibir va Qozog iston hududlaridan bronzaʼ
davrida O rta Osiyoning janubiy o lkalariga kirib kelgan ko chmanchi chorvador
ʼ ʼ ʼ
Аndronova qabilalarining kirib kelishi va ularning bir qismi dehqonchilik
muzofotlarida o troqlashib ya shashga o tib, mahalliy aholi tarkibiga singib
ʼ ʼ
ketganligi haqida muayyan ma lumotlar berilib o tildi. Bu qabilalarning asosiy
ʼ ʼ
maqsadlaridan biri paleometall zahiralarini egallash bo lib, keyinchalik ularning
ʼ
ishtirokida Sarazm misolida metallurgiyaning rivojlanganligini ko rib o tdik. Shuni
ʼ ʼ
aytish kerakki, bronza davrida, aniqrog i, ibtidoiy urug jamoalarining yemirilishi
ʼ ʼ
davrida Zarafshon vodiysi qabilalari ham jahonning boshqa mintaqalaridek
qabilaviy ittifoq, qabilaviy konfederatsiyasi, shuning bilan bir vaqtda, xususiy
mulkchilik va sinflarning tashkil bo lish jarayo- nini ham boshdan kechirgan. Bu
ʼ
jarayon tarixiy jarayon bo lib, ibtidoiy tuzumning yemirilishini deyarli barcha xalq
ʼ
o tmishdoshlari ham o z boshidan kechirganligi tarixiy taraqqiyot dinamikasining
ʼ ʼ
mahsuli edi. Ehtiyojdan ortiq ishlab chiqilgan mahsulot va qo shimcha qiymatning
ʼ
vujudga kelishi urushlarning kelib chiqishiga ham sababchi bo ldi. Qabilalararo
ʼ
to qnashuvlar avvallari ham bo lib turgan. Bunday urushlar qabila chegaralarini
ʼ ʼ
buzish, qabiladoshlarni biror sabab bilan o ldirib qo yish, xafa qilish va boshqa
ʼ ʼ
sabablar kabilar oqibatida kelib chiqqan. Biroq bun2day urushlar nisbatan kam
bo lgan. Klassik urug doshlik jamoalari bunday urushlardan manfaatdor emas edi.
ʼ ʼ
Qurolli to qnashuvlar dastlabki vaqtlarda kamroq sarf-xarajatlar bilan yarashish
ʼ
tufayli tinchigan. Endilikda boylikning paydo bo lishi va unga bo lgan ochko zlik
ʼ ʼ ʼ
vaziyatning o zgarishiga olib keldi. Urushlar orqali yangi yaylov va ekinzor
ʼ
yerlarni egallash, mo may boylik orttirish, to plash kabi amallar kundalik tartibga
ʼ ʼ
aylanib bordi.M.Engelsning ta biri bilan aytganda, ibtidoiy tuzumning yemirilishi
ʼ
arafasida olib borilgan urushlar «doimiy mashg ulotga» aylanib borgan. Urushda
ʼ
g alabaga erishganlar urushda yengilganlarning deyarli barcha mol-mulkini –
ʼ
qimmatbaho buyumlarini, xazinasini, qurollarini, mollarini, qullarini tortib olardi.
Keyinchalik aholining ko payib borishi munosabati bilan qo ni-qo shnilarning
ʼ ʼ ʼ
yerlarini, hosildor tumanlarini, eng o tloq yaylovlarini va ov ob ektlarini o zlariga
ʼ ʼ ʼ
qaratib olish odat tusiga aylandi. Аvvalo, ibtidoiy jamiyat kishilarining
40](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_40.png)
![psixologiyasi ham o zgargan edi. Talonchilik faxrli kasbga aylandi, tinch mehnatʼ
erkak jangchi uchun uyat hisoblanardi. Bunday g oyalar ko pgina epik doston va
ʼ ʼ
ertak larda ham o z aksini topgan.Аyniqsa, bu hodisa ibtidoiy jamiyat
ʼ
tuzumining yemirilishi davrida ancha avjiga chiqdi va rivojlandi. Urushlarning
paydo bo lishi bilan bu soha doimiy foyda keltiradigan amalga aylandi, harbiy
ʼ
texnika va harbiy tashkilotchilik rivojlandi. Аyni shu davrga kelib, ov qurollaridan
farqli o laroq jangovar nayza, qilich, qalqon, dubulg a kabi urush anjomlari ishlab
ʼ ʼ
chiqarildi. Аholiga serob qishloqlar atroflari mudofaa devorlari va chuqur, suvga
to ldirilgan handaklar bilan o rab olinardi. Urush vaqtida bunday mudofaalashgan
ʼ ʼ
qal alarda aholi nafaqat o z hayotlarini, shuningdek, zarur mulklarini ham
ʼ ʼ
saqlashgan. Harbiy mashqlar o tkazish kun tartibiga aylandi. Jang qilish,
ʼ
mudofaada saqlanish texnikaviy yo llari mashqlar tufayli takomillashib bordi.
ʼ
Harbiy yurishlar tartibga keltirildi. Qabilaviy tashkilotlar avvalgi urug doshlik
ʼ
jamoalaridan keskin farqlanib, endilikda ular harbiy qabilaviy tashkilotga aylandi.
Urushlar olib borish maqsadida qabilalar birlashib borib, qabilaviy ittifoqlar va
konfederatsiyalar tashkil topadi. Bu davrga kelib, harbiy boshliq nufuzi osha bordi.
Har qanday urushning g alabasi uning tashkilotchilik san atiga bog liq edi.
ʼ ʼ ʼ
Dastlabki vaqtlarda bunday harakatlarga muayyan boshliq rahbarlik qilgan bo lsa,
ʼ
keyinchalik bu vazifani harbiy sarkardalar olib boradigan bo ldi. Qabila ittifoqiga
ʼ
harbiy holatga bardoshli uddaburon jangchi erlar qabul qilinardi. Harbiy sarkarda
jangovar janglardan iborat o z drujinasiga ega edi. Shunday qilib, o ziga xos
ʼ ʼ
hokimiyatchilik tashkil topdi. Bu demokratik tuzum ham hali o z mazmunida
ʼ
ibtidoiy davr demokratiyasining asosiy tamoyillarini saqlab kelardi. Uning
umumiy yig ilishi, qabila dohiylari tarkibidan iborat oqsoqollar kengashi bo lgan.
ʼ ʼ
Shuningdek, harbiy ittifoqning saylangan dohiysi unga rahbarlik qilgan. Boshqa
tomondan qaralganda, bu demokratiya harbiy demokratiya bo lib, avvalgi
ʼ
demokratiyalardan ijtimoiy va siyosiy jihatdan farq qilardi.
Uning majlis yoki kengash a zolari faqat harbiy kishilardan iborat edi. Bu
ʼ
davr harbiy yo lboshchisi o z drujinasining qo llab-quvvatlashiga tayanib ish
ʼ ʼ ʼ
ko rardi. Muhim masalalar – urush va tinchlik masalalari umumiy harbiylashgan
ʼ
41](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_41.png)
![majlisda ko rib chiqilardi. Harbiy demokratiya tizimida barcha harbiylar o zʼ ʼ
huquqlariga ega edilar. Talonchilik urushlarda qatnashgan jangchi o ziga tegishli
ʼ
mulkni olishga haqli edi. Biroq harbiy yurishlardan tushgan qimmatbaho buyum va
boylikning aksariyat qimmatli qismini harbiy dohiylar va ularning drujinalari
olardilar. Masalan, XVIII asrning o rtalarida yashagan aleut larda harbiy
ʼ
demokratiya bo yicha o zgacha tartib joriy qilingan bo lib, unga ko ra harbiy
ʼ ʼ ʼ ʼ
dohiylar urushdan tushgan barcha asirlarni, qimmatbaho buyumlarni o zlariga
ʼ
olib, qurolaslaha va boshqa ayrim xo jalik predmetlarni jangchilarga bo lib berish
ʼ ʼ
odati bo lgan.
ʼ Mil. avv. 2- ming yillikning o rtalariga kelib O rta Osiyoning ʼ ʼ
janubiy sarhadlari vohalarida ibtidoiy tuzumga zil ketib, birinchi sinfiy jamiyatning
paydo bo lishi boshlandi. Ko pgina vohalarda shaharlashish jarayoni vujudga
ʼ ʼ
keldi, jumladan, Zarafshon vohasida ham bir qator ilk shaharlar qad ko’tara
boshladi. Masalan, Аfrosiyob, Ko ktepa va boshqalar shular jumlasidandir. Ushbu
ʼ
navbat dagi satrlarda biz, avvalo, ilk shaharlar haqida qisqacha bo lsada tushuncha
ʼ
berib o tishni o rinli deb bildik. Qadimgi shahar haqida gap borganda, odatda
ʼ ʼ
ishlab chiqarish qurollari, madaniy potentsiali yuqori bo lgan maxsus professional
ʼ
hunarmandchilik va savdo funktsiyalarini bajaruvchi qurilish inshootlari, zich yirik
aholi punktlari tushuniladi. Аmmo qadimgi inshootlari zich bo lgan hamma yirik
ʼ
aholi punktlari ham shahar bo la olmagan. Masalan, eneolit davri yodgorliklarida
ʼ
shu manzarani kuzatish mumkin.Namozgohtepa, Qoratepa, Oltintepalarning
eneolit davriga oid quyi qatlamlari, shuningdek, bronza davriga oid Sopollitepa uy-
joy xo jalik komplekslari qadimdan yirik aholi punktlari edi. Dehqonchilik
ʼ
mintaqalarida yirik aholi punktlarining shahar darajasiga ko tarilishi uchun,
ʼ
avvalo, maydonlari zich fuqarolar qurilish binolari orasida baland monumental
arxitektura inshootlarining bo lishi taqozo etiladi. Ikkinchi muhim zaruriyat – bu
ʼ
ana shu yirik aholi punktlari atrofida mudofaa devorlarining paydo bo lishini
ʼ
taqazo qiladi. Qadimgi mudofaa inshootlari har xil funktsiyani bajarishga
qaratilgan. Mudofaa inshootining xarakteri qadimgi shahar qiyofasini belgilay di.
Birinchi navbatda ijtimoiy harbiy funktsiyani hisobga olgan bo lishi kerak. Bu
ʼ
holda mudofaa devorlari baland, qalin va murakkab mudofaa elementlari (burj,
42](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_42.png)
![mustahkam darvoza, nishon tuynukchalari va boshqalar) bilan ta minlanganʼ
bo ladi. Baland, monumental arxitektura ansambllari bevosita ijtimoiy, diniy-
ʼ
mafkuraviy kvartallari joylashgan shahar markazi hisoblanardi. Bu markaz o z
ʼ
navbatida shahar hokimi xonadoni va kohinlar yashaydigan «aristokratiya kvartali»
bo lib, uning asosini hokim saroylari, ibodatxona inshootlari tashkil etadi.
ʼ
Darhaqiqat, 10-12 gektardan kam bo lmagan qadimgi sharqning shahar-
ʼ
davlatlarida aholi zichligi bir gektarda 400-500 kishiga to g ri keladi. Аmmo
ʼ ʼ
qadimgi shunday sha harlar ham bo lganki, ularning maydoni 3,5 gektar bo lgani
ʼ ʼ
holda, ularda shahar struktura tuzilishiga xos bo lgan barcha elementlar mavjud
ʼ
edi. Qadimgi shaharlarning yana bir muhim xususiyati – ularda maxsus mahallalar,
magistral ko chalar va kanalizatsiya sistemasining tashkil etilishi bilan bog liqdir.
ʼ ʼ
Bular qadimgi shaharlarga xos tashqi belgilar edi. Shu bilan birga uning ichki
strukturasi mazmuni bilan bog liq elementlar ham borki, ularsiz shahar xos, to liq
ʼ ʼ
ma nodagi shahar bo la olmaydi. Shaharning ichki strukturasi, birinchi navbatda,
ʼ ʼ
uning rivojlanish bosqichiga bog liq. Dastlabki shaharlar qishloq xo jalik
ʼ ʼ
okrugining markazi sifatida shakllandi. Uning ichki mazmunini savdo –
hunarmandchilik, harbiy ma muriy boshqarish sistemasi va madaniy-mafkuraviy
ʼ
markazlar tashkil etadi. Qadimda o z ichki mazmuni bilan ko proq savdo-
ʼ ʼ
hunarmandchilik funktsiyasini bajaruvchi shaharlar ham bo lgan. Lekin ular doim
ʼ
dehqonchilik va chorvachilik mintaqalari bilan faol aloqada bo lganlar. Shuni
ʼ
unutmaslik kerakki, qadimgi sha harlarning funktsional tiplari hech qachon
abstrakt holda vaqt va tarixiy jarayonlardan tash qarida tashkil topgan emas, balki
murakkab ijtimoiy organizm bo lib, u butun ijtimoiy, iqtisodiy sistemaning asosiy
ʼ
qismi, uning muhim ichki mazmuni hisoblanadi. Qadimgi shaharlarning kelib
chiqishi birmuncha shart-sharoitlarga bog liq. Аna shunday sharoitlardan biri –
ʼ
aholining oziq-ovqatga bo lgan talabi yo lida xo jalik ixtirolarining yaratilishidir.
ʼ ʼ ʼ
Bu esa o z navbatida aholining dehqonchilik mintaqalarida bir markazga
ʼ
birlashishiga imkon beradi. Аna shunday xo jalik ixti rosi ibtidoiy ovchi
ʼ
xo jaligidan dehqonchilik va chorvachilikka o tish, dehqonchilikda sun iy
ʼ ʼ ʼ
sug orishni joriy etish, hunarmandchilikning qator sohalari, birinchi navbatda
ʼ
43](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_43.png)
![(kulolchilik charxiga asoslangan hunarmandchilik) metallurgiya, to qima chilik,ʼ
zargarlik va boshqalarning yuksak rivojlanishini taqozo etadi. Shu buyuk tarixiy
voqelik tufayli hunarmandchilik xo jaligining markazla shish jarayoni sodir bo ldi.
ʼ ʼ
Bu sohada qator mutaxassisliklar bo yicha professional sohalar vujudga keldi.
ʼ
Ijtimoiy ishlab chiqarish sistemasidan hunarmandchilikning alohida mutaxassislik
sifatida ajralib chiqishi uning qator professional sohalarning tug ilishi bilan bir
ʼ
vaqtning o zida shahar ichki strukturasining shakllanishini ta minladi. Shahar
ʼ ʼ
madaniyatini shakllantirish jarayonining uchinchi omili jamiyatda ijtimoiy
tengsizlikning kelib chiqishi, shu bilan birga jamiyatni boshqarish organ larining
o zgarishi va murakkablashishi edi. Dehqonchilik qishloq xo jaligida davriy
ʼ ʼ
kompaniyalardir. O rta Osiyo sharoitida uni boshqarish, kengayib borayotgan
ʼ
dehqonchilik dalalarini sug orish va u bilan bog liq yirik magistral kanallar qazish,
ʼ ʼ
to g onlar barpo qilish, bahorgi suv bilan ta minlash endi urug jamoalarining qo li
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
dan kelmas edi. Dehqonchilik vohalarida yerlarni o zlashtirishga bo lgan talab va
ʼ ʼ
shularning hammasi ibtidoiy jamoalarni boshqarishni o zgartirishni talab qilardi.
ʼ
Endi avvalgi urug jamoalari boshqaruvchi urug va qabila kadxudatlari o rniga
ʼ ʼ ʼ
yirik aholi punktlarini boshqaruvchi diniy va dunyoviy hokimiyat – kohinlar va
muruvvatli aristokratiya vujudga keldi. Bu shahar ijtimoiy, iqtisodiy strukturasida
so dir bo lgan mulkiy tengsizlikning kelib chiqishi, sinfiy jamiyatning tug ilishi
ʼ ʼ
bilan, shaharlarning paydo bo lishi bilan bevosita bog liq edi.Ibtidoiy jamiyat
ʼ ʼ
tuzumining yemirilishi asta - sekin qabilaviy etnos xususiyatini yo qotishga olib
ʼ
keldi. Qabilaviy ichki tabaqalanishning boshlanishi sinfiy tengsizlikni keltirib
chiqardi va umumxalq madaniyatining vujudga kelishi boshlanadi. Аvvalo,
hukmron tabaqalar orasida ijtimoiy tengsizlik vujudga keladi va bu hodisa asta-
sekin butun bir aholi tabaqalarini qamrab oladi. Bu jarayni olimlar har bir milliy
madaniyatda ikki madaniyatning farqli ravishda tashkil topishidan iborat edi, deb
ta riflaydilar. Bu davr ga kelib qon-qardoshlikdan iborat qabila jamoalarining
ʼ
yemirilishi boshlanadi. Natijada, qon-qardoshlik jamoasidan qo ni-qo shnichilik
ʼ ʼ
tashkil topib, oqibatda, qavm-qarindoshlar o rtasidagi yaqin aloqadorlikka putur
ʼ
yetadi. Talonchilik urushlar, qabilaviy to qnashuvlar aholining tinch yashashiga
ʼ
44](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_44.png)
![putur yetkazib, turli xalq larning aralash-quralash bo lishiga, urug va qabilalarʼ ʼ
jamoalarining aralashib ketishiga olib keldi. Etnik aralashuv oddiy yoki dastlabki
quldorchilikning paydo bo lishiga olib keldi. Bu davrda hali qullarni ozodlikka
ʼ
chiqarish, ularning ozod aholi bilan nikohga o tishi, qullarni garov vositasi sifatida
ʼ
ushlab turish holatlari keng tarqalgan edi. Qabilaviy etnogamiya o z ta sir kuchini
ʼ ʼ
yo qotib, umum qabilaviy jamiyat tashkil topib, avvalgi oqsuyak kohinlar
ʼ
geneologiyasidan farq qilardi. Xullas, tarkibi bir xil bo lgan qon-qardoshlik
ʼ
jamiyati o rniga endilikda qabilaviy birlashmalar, ya ni, yangi etnik birlashmalar
ʼ ʼ
tashkil topdi. Bu vaqtga kelib barcha joylarda urug lar va qabilalar aralashib
ʼ
ketgan holda ular tarkibida ozod fuqarolar, qullar ham begona mamlakat
hukmronligida yashardi. Ibtidoiy jamiyatning bu tarzda yemirilishi o rniga yangi
ʼ
jamiyatning tashkil bo lishida olimlar turli atamalarni qo llashgan: guruh yoki
ʼ ʼ
qabilaviy oila, guruhlararo yoki qabilalararo jamiyat birlashmasi deb ataydilar.
Shunday qilib, qabilaviy aralashuv dan etnik birlashmalar tashkil bo lgan. Bu
ʼ
jarayon, asosan, ibtidoiy jamiyat tuzumining yemirilishi bilan bog liq edi.
ʼ
Qabilalararo birlashmalarning paydo bo lishi bilan jamiyatning ikki tabaqaga,
ʼ
ya ni antaganistik sinflarning va davlatning paydo bo lishiga olib keldi. Bu jarayon
ʼ ʼ
ijtimoiy-madaniy differentsiya bilan bog liqdir. Shunga qaramasdan, hali xususiy
ʼ
qon-qardoshlik alomatlari izlari saqlanib qolgan edi. Bu jarayonda davlat katta rol
o ynagan bo lib, qabilaviy birlashmalarni ta sis qilib, keyinchalik hududiy
ʼ ʼ ʼ
birlashmalar, okruglar tashkil topadi va muayyan darajada madaniy taraqqiyot
davom etadi. Аyrim holatlarda davlatning hududiy joylashishi kengayib ketgan
vaqtlarda viloyatlarga, knyazliklarga, grafliklarga bo lingan. Bunday davlat
ʼ
bo linmalarida til va madaniy turmush xususiyatlari uzoq vaqtlar saqlanib qolgan.
ʼ
Davlat tomonidan idora qilingan qabiladorchilikda asta-sekin etnik birliklar o rniga
ʼ
xalqlar vujudga keladi. To g ri, bu masala yuzasidan olimlar orasida turli qarashlar
ʼ ʼ
mavjud. 2.2. O’rta Zarafshon vohasi bronza davri
aholisining diniy e’tiqodi va uning moddiy madaniyatda aks etishi.
Zarafshon vodiysi ibtidoiy urug jamoalari
ʼ
ma naviy va diniy hayotida borliq mavjudotga hayot bag ishlagan quyoshga, uning
ʼ ʼ
45](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_45.png)
![yerdagi parchasi olovga sig inishʼ katta ahamiyat kasb etgan. Ilm-fan olamida
otashparastlik nomini olgan bu diniy e tiqod izlari moddiy madaniyat ob ektlarida
ʼ ʼ
o z aksini topgan. Ilk diniy e tiqodlar-totemizm, animizm, fetishizm va
ʼ ʼ
shamanizmdan olovga topinishga o tish ajdodlar ma naviy hayotida ulkan progress
ʼ ʼ
bo lib, bu diniy e tiqod birinchi navbatda dehqonchilik va chorvachilikning kashf
ʼ ʼ
etilishi bilan bog liq edi. Аyniq sa, qadimgi dehqonchilik madaniyati
ʼ
yodgorliklarida otashparastlikning izlari mehroblar, ibodatxonalar va ular bilan
bog liq ashyoviy predmetlarda o z aksini topgan. Shuning uchun bo lsa kerak,
ʼ ʼ ʼ
Zarafshon vodiysining ilk dehqonchilik madaniyati hisoblangan Sarazmda
otashparastlik ob ektlari yaqqol ko zga tashlanadi. Sarazmda Sarazm II
ʼ ʼ
bosqichidan boshlab uy-joy komplekslarida maxsus altarli e tiqod xonalari paydo
ʼ
bo ladi. Masalan, Sarazmda mahobatli platforma ustida aniq reja asosida qurilib,
ʼ
12 ta xonalarni o z ichiga olgan yaxlit monumental bino kompleksi ochiladi.
ʼ
Ulardan to rttasi kvadratning uzunasi bo ylab koridor shaklida qad qo targan,
ʼ ʼ ʼ
binoning markaziy qismini qolgan 8 ta xonalar egallagan. Ular bir-birlariga parallel
qilib qurilgan to rttadan xonalarni tashkil etadi.
ʼ Qurilish
rejasida geometrik simmetriyaga qatiy amal qilingan, ya ni ularning to rttasi
ʼ ʼ
kvadrat (3x3 m.), qolgan to rttasi esa to g ri to rtburchak (3x3,75 m.) shaklida.
ʼ ʼ ʼ ʼ
Ularning ba zilarida (3,4 xonalar) devor ichiga o choqlar joylashtirilgan (xuddi
ʼ ʼ
o zbek xonadonining uylari singari), bittasining markazida aylana shakli -dagi altar
ʼ
topilgan (30-33 rasmlar). Binoning monumental, qat iy reja asosida maxsus
ʼ
platforma ustida qad ko tarishi uning ijtimoiy diniy xarakterini belgilaydi. Bino
ʼ
xonalaridan ikkitasida (3,4) devor ichiga joylashtirilgan oilaviy o choqlarning
ʼ
mavjudligiga qaraganda, bino umumsarazm jamoasining ibodatxonasi bo lmasa
ʼ
ham, har qalay, u bronza davri qabila sardorikavisining qarorgohi bo lgan bo lishi
ʼ ʼ
mumkin. Sarazmda umum sarazm jamoa ibodatxona kompleksi to rtinchi qazish -
ʼ
madan topiladi. Ular uchta edi, ularning bittasi so nggi eneolit (Sarazm II) va ikki-
ʼ
tasi bronza davriga (Sarazm III va Sarazm IV) tegishli bo lishi kerak. Bronza
ʼ
davriga oid ibodatxonalardan birining maydoni 200 kv. metr bo lib, 5 ta bir safda
ʼ
turgan xonalardan iborat. Ularning sharqiy devorlari uzunasiga, oralari 1,5 m
46](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_46.png)
![masofadagi pilyastrlar (bir tomoni devorga kirgan to rt qirrali ustun) bilanʼ
bezatilgan. Ibodatxona kompleksida 5-xona me moriy jihatdan
ʼ
boshqalardan ajralib turadi. Uning maydoni 75 kv. m, markazida ikki g isht
ʼ
balandligidagi tag supa ustiga diametri 1,25 sm keladigan dumaloq altar
joylashtirilgan. Bu Sarazmda ochilgan altarlarning eng kattasi. Ushbu ob ekt
ʼ
o zining rejaviy tarkibiga ko ra, xonaki ibodatxonali turar-joy kompleksi emas,
ʼ ʼ
balki bu katta bino majmuasi fasad qismi pilyastrlar bilan jihozlangan ibodatxona
bo lib, u ijtimoiy-diniy xarakterga ega. Qolgan ibodat ob ektlari uch va to rt xonali
ʼ ʼ ʼ
binolardan iborat bo lib, ularning xonalaridan birida aylana yoki kvadrat shaklidagi
ʼ
altarlar uchraydi. Аltarli xona devorlari va poli kundalik xo jalik faoliyati bilan
ʼ
bog liq binolardan farqli o laroq, qizil oxra bilan bo yalgan. Uchinchi kult
ʼ ʼ ʼ
markazida kompleksning markaziy qis -mini egallagan xonaga (uchinchi kult
markazida 2-xona) katta hajmdagi kva rat (100x105sm) altar joylashtirilgan.
Kvadrat altarning o rtasida diametri 20 sm dan kam bo lmagan kosasimon
ʼ ʼ
chuqurcha bo lib, uning kosasida kul izlari bor. Mehrob yaqinidagi xona poliga
ʼ
oval shaklidagi tosh yorg uchoq o rnatilgan, uning atrofi esa katta-katta qayroq
ʼ ʼ
toshlar bilan o rab olingan. Bu yorg uchoq tosh qan -daydir diniy urf-odat, e tiqod
ʼ ʼ ʼ
bilan bog liq “qurbonlik toshi” bo lsa kerak. Bu diniy maj -muaning devorlari
ʼ ʼ
polixrom rangli naqsh bilan bo yalgan. Bino devorlari qizil, havorang, sariq va
ʼ
qoramtir-jigarrang ranglarda bezalgan bo lib, rangli naqshlar gorizontal chiziqlar,
ʼ
geometrik figuralar, uchburchak va yarimxochlardan iborat. Bu ornamental uslub
Sarazmning so nggi eneolit davri sopoliga xarakterlidir. Qa -zishma № 4 da
ʼ
kulьtovoy obektlarga tegishli yana 4 ta xona ochilgan. Ularning ham markaziy
qismida kvadrat shaklida altarlar topilgan. Bu xonalar oilaviy ibodat xonalar
bo lishi mumkin. Sarazmda ijtimoiy xarakterdagi kult komplekslari va qa bila
ʼ
sardorlarining mahobatli qarorgohlarining paydo bo lishi, bir tomondan, Zaraf
ʼ
shon vodiysida ilk shaharsozlik madaniyatining jadal shakllanayotganligini ko rsat
ʼ
-sa, ikkinchi tomondan, ularning ijtimoiy-diniy xarakterining ustuvorligidan
guvoh- lik beradi, ya ni Sarazmda ijtimoiy va iqtisodiy hayot va jamoani
ʼ
boshqarish tizimi to laligicha ruhoniy sardorlar qo liga o tadi, markaziy boshqaruv
ʼ ʼ ʼ
47](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_47.png)
![funktsiyasi esa ibodatxonalar qo lida to planadi. Sarazmda bu tarixiy jarayonningʼ ʼ
shakllanishi arxeologik materiallarning kompleks tahliliga ko ra, miloddan avvalgi
ʼ
III ming yillikning oxiri va II ming yillikning birinchi yarmida yuz bergan
ko rinadi.
ʼ Аynan shu davrda Jarqo ton (Janubiy O zbekiston), Dashli (Shimoliy ʼ ʼ
Аfg oniston), Keleli va Gonur (Janubiy Turkmaniston) kabi bronza davri
ʼ
yodgorliklarida monumental protozardushtiylik ibodatxonalari, dunyoviy
xarakterdagi monumental shohona saroylar paydo bo ladi. Bu tub ijtimoiy-
ʼ
iqtisodiy va madaniy jarayonlar Sug d o lkasini chetlab o tishi mumkin emas edi.
ʼ ʼ ʼ 34
Zarafshon vodiysida otashparastlik diniy e tiqodi yaqqol ko zga tashlangan
ʼ ʼ
ob ektlardan yana biri Zamonbobo mada -niyatidir. Zamonbobo madaniyatiga doir
ʼ
yodgorliklarning har ikkalasida ham (Zamonbobo qabristoni va manzilgohi) uning
sohiblari e tiqodi asosida rivojlanib kela
ѐRtgan otashparastlikning elementlari ʼ
ko zga tashlanadi, ya ni, Zamonbobo manzilgohi kulbasini qazish vaqtida
ʼ ʼ
otashparastlikdan dalolat beruvchi quyosh ramzining sopol parchasidagi aksi
topilgan. Sopolga chizilgan quyosh ramzi qiz -g ish rangda doira shaklida bo lib,
ʼ ʼ
uning issiq nurlari quyosh aylanasi bo ylab oval shaklida chizilgan yerga nur
ʼ
taratib turibdi. Yergacha yoyilib yetib kelgan quyosh -ning bu issiq nurlaridan ona
zamin toblanib, insonlarga hayot bag ishlamoqda. E tiqod asnosida
ʼ ʼ
zamonboboliklarda ruhiy olam borligiga ishonish bor. Zamon -boboliklar
e tiqodida inson joni chiqqach, uning ruhi qush kabi tanadan ajralib, boqiy olamga
ʼ
uchib ketadi va tanadan tez-tez xabar olib turadi, degan tasavvurlar mavjud. Mana
shu tasavvurga ko ra, zamonboboliklar qabrlarga kundalik xo ja -likda
ʼ ʼ
ishlatilmaydigan mitti idishlar, ya ni kvadrat va to g ri to rtburchak shaklida
ʼ ʼ ʼ ʼ
ishlangan sopol qushdonlar qo yganlar. Qushdonlarning ichki qismi ikkiga bo lin -
ʼ ʼ
gan, ya ni qushdonning katta qismi don uchun, kichik bir qismi esa suv mo’ljal-
ʼ
langan bo’ladi.Lekin qushlarni turli xil qushdonlarda boqqanlar.bu qushlarning
hajmi va turiga qarab belgilangan. Mana shu tipdagi sopol idishlarning qabrlarda
34
Джуракулова Д.М. Зарафшон водийсининг тош ва бронза даври маданияти. –Тошкент, 2011. –Б. 131-138
48](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_48.png)
![uchrashi zamonboboliklar ruhiy olamining otashparastlik bilan bog liq ba zi birʼ ʼ
elementlarining ramziy ko rinishidir. Zamonboboliklar ijtimoiy hayotida onalar
ʼ
ning roli ham nufuzli bo lgan. Buni tasdig i sifatida Zamonbobo qabristonidan
ʼ ʼ
topilgan yagona ona haykalining sxematik ramziy nusxasini ko rsatish mumkin.
ʼ 35
Ibtidoiy otashparastlarning yana bir ob ekti Samarqand shahridan 16 km sharqda,
ʼ
Zarafshon daryosi bo yidan, Jukov qishlog i yaqinidan topilgan.
ʼ ʼ Ob ektda arxeo - ʼ
logik izlanishlar 1987 va 1992 yillarda olib borilgan. Qazishmalar vaqtida yer sathi
dan 4 m. chuqurlikdan diametri 3,6 metrli toshg ov ochiladi. Toshg ov devori xar
ʼ ʼ
sang toshlardan tarkib topgan fundament ustiga qurilgan. Toshg ovning ichidan
ʼ
ikkita chuqurcha-kulga to la olovxona topilgan. Uning birida toshbolta, chaqmoq
ʼ
tosh o q uchlari, ikkinchi olovxonada mitti hovancha sopi topilgan.Olovxonalar
ʼ
atrofida mitti hovancha sopining siniqlari, kamon o qining uchlari (paykonlar),
ʼ
turli tosh qurollar, suyak va terrakota podelkalari, isirig don sinig i, dasht qabilalar
ʼ ʼ
madaniyatiga tegishli sopol parchalari sochilib yetardi. Toshg ovning g arbiy qis -
ʼ ʼ
midan (diametri 22 sm) uchinchi olovxona topilib, uning ichi oxraga to la bo lgan.
ʼ ʼ
Uning ichida sadafdek oq mayda munchoqlar va 2 ta qo y oshig i topilgan. Olov -
ʼ ʼ
xona chuqurchasi usti sopol bo lagi bilan berkitilgan. Toshg ovning qolgan qism -
ʼ ʼ
larida oxra va ko mir dog lari, hayvon suyaklari, suyak va bronza predmetlar, chaq
ʼ ʼ
moqtoshdan ishlangan mayda mehnat qurollari sochilib yotgan. Toshg ov ichida
ʼ
hech qanday qabr izlari yoki odam suyaklarining parchalari ham uchratilmaydi.
Toshg ov ichidan topilgan ashyoviy dalillar tarkibiga qaraganda, ushbu ob ekt
ʼ ʼ
dasht qabilalari madaniyatiga tegishli, ularning hayot tarziga mos otashparastlik
ibodatxonasiga o xshaydi. Mualliflarning ta kidlashicha, bu joy ajdodlarimizning
ʼ ʼ
eng qadimgi va uzoq vaqtlar faoliyat ko rsatgan ochiq joydagi “ibodatxonasi”
ʼ
bo lishi mumkin. Chunki bu joyda ajdodlar ruhi va quyosh xudosiga atab qurbon-
ʼ
liklar qilingan, muqaddas olov yqilib, turli qurollar va sopol idishlar sindirilib,
olovga tashlangan, qabila xudolariga alqovlar aytilib, olov atrofida turli
marosimlar o tkazilgan. Demak, toshg ov ichidan topilgan ashyoviy dalillar va
ʼ ʼ
35
Аскаров А.А. Культура Заманбаба в низовьях Зарафшана. ОНУ. –Ташкент, 1962. № 11.
49](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_49.png)
![qabr izlarining uchramasligi, ushbu ob ektni otashparastlik dini bilan bog liqʼ ʼ
marosimlar o tkazish memorial kompleksi sifatida talqin etishni taqozo etadi.
ʼ
Yodgorlikka bu jihatdan
ѐRndashganda, uning ma naviy olami janubiy ʼ
mintaqalarning bobo dehqonlarining otashparastlik dunyosi bilan bog liq
ʼ
ekanligiga ishora qiladi. Аmmo ushbu obyekt -dan topilgan predmetlar, ayniqsa
keramika va uning ornamentatsiyasi hamda uning toshg ov konstruktsiyasi
ʼ
yodgorlikni kelib chiqish tarixiy ildizlari, ko proq uni dasht qabilalari madaniy
ʼ
dunyosi bilan bog liq ekanligidan guvoxlik beradi. Bu obyekt Zarafshon vodiysi
ʼ
arxeologiya tarixida Jukov diniy memorial kompleksi sifatida o rin olgan.
ʼ 36
Zarafshon vodiysi bo ylab o rganilgan bronza davri yodgorliklari manbalari
ʼ ʼ
asosida otashparastlik dinining vohada rivojlanishini yuqori satr larda ko rib o tgan
ʼ ʼ
edik. Ilmiy ekspeditsiyalarning so nggi yillardagi yutuqlarini ko rib chiqadigan
ʼ ʼ
bo lsak, diniy e tiqod bilan bog liq memorial komplekslar, ibtidoiy san atning
ʼ ʼ ʼ ʼ
rivojlanishini ifodalaydigan qoyatosh suratlarini o rganishda qiziqarli ilmiy
ʼ
ma lumotlar to plangan. Shulardan Jukov diniy memorial kompleksi va
ʼ ʼ
Sarmishsoy qoyatosh suratlari qiziqarli manbalarga ega. Jukov diniy memorial
kompleksi. Аrxeologlarning yozishicha, daryo sohilidagi jar kesmasida, yer sathi -
dan 4-5 metr oraliqdagi chuqurlikda tosh konstruktsiyali diametri 5 metrga yaqin
inshoot qoldig i (tosh g ov), sopol parchalari, tim qora ko mir kukunlari aralash
ʼ ʼ ʼ
qatlam ochiladi. Tosh g ov ostida oval shaklidagi yirik-yirik tosh bo laklaridan
ʼ ʼ
qurilgan poydevor borligi aniqlanadi.
Qurilmaning buzilib ketgan tosh devori 40 smgacha balandlikda saqlangan.
Qurilma ichidan yerga o yilgan olovxona (ehtimol altardir) va ularning ichidan kul
ʼ
va kuygan hayvon suyaklari, ikkita toshbolta, tosh hovoncha sopi,chaqmoqtosh-
dan ishlangan paykon va boshqa tosh qurollari topilgan. Toshg ovning g arbiy
ʼ ʼ
qismida yana bir chuqurcha bo lib, uning usti sopol parchalari bilan yopilgan, ichi
ʼ
esa oxra (qizil boyoq)ga to la, oxra ichida esa oppoq sadaf munchoqlar va 2 ta qo y
ʼ ʼ
oshig i topiladi.
ʼ
36
Джуракулова Д.М. Зарафшон водийсининг тош ва бронза даври маданияти. –Тошкент, 2011. –Б. 135-136.
50](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_50.png)
![Mualliflarning ta kidlashicha, bu joy ajdodlar topinadigan ochiqʼ
«ibodatxona» bo lishi mumkin. Obyekt topilmalari, ayniqsa, sopollar va ularning
ʼ
naqshlari, tosh g ov konstruktsiyasi yodgorlikning tarixiy ildizlari dasht qabilalari
ʼ
madaniy dunyosi bilan bog liq ekanligidan guvoh lik beradi. Bronza davriga
ʼ
kelganda Zarafshon vodiysining o rta havzasi ibtidoiy ajdodlar tomonidan keng
ʼ
o zlashtirilgan tumanlardan biriga aylanadi.
ʼ Bir tomonda Zarafshon vodiysini
janubiy mintaqalari bilan bog lovchi Jom savdo yo li yoqasida Jom savdo karvon
ʼ ʼ
saroylari, ular bilan bog liq turli etnik guruh vakillarining qabris toni (Galasherik)
ʼ
paydo bo ladi, ikkinchi tomonda Zarafshon yoqalab diniy memorial kompleksi
ʼ
(Jukov), ruda eritish, metall xomashyosini ishlab chiqarishga moslashgan
qishloqlar (To qayli) va nihoyat, davr so ngida qadimgi shaharlar (Ko ktepa,
ʼ ʼ ʼ
Аfrosiyob) qad ko taradi. Zarafshon vodiysi o tmish tarixining yana bir moddiy
ʼ ʼ
madaniyat turi qoyatosh suratlari bo lib, ular Zarafshon tog tizmalari tarkibiga
ʼ ʼ
kirgan Nurota, Oqtog , Qoratog , Ovminzatog , Bukantog , Zirabuloq tog lari va
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
ular orasida soy, dara toshlarida, g or, ungur, kamar devorlari va shiftlarida ko plab
ʼ ʼ
uchraydi. Ular orasida Qoratog ning Sarmishsoy darasida chizilgan suratlar
ʼ
Sarmishsoy qoyatosh suratlari 1958-yilda X.Muhammedov tomonidan ochilga
alohida ahamiyat kasb etadi. 37
Uni dastlab arxeologlar N.X.Toshkenboev,
J.Kabirovlar o rganganlar. Keyingi yillarda uni o rganish ishi bilan arxeolog
ʼ ʼ
M.Xo janazarov mukammal shug ullandi. J.Kabirov Sarmishsoy qoyatosh
ʼ ʼ
suratlarini o rganar ekan, ulardagi turli manzara va syujetlarni o z ichiga olgan 48
ʼ ʼ
ta guruh tasvirlar tavsifini beradi va ularni 40 xilga yaqin turini aniqlaydi.
Shuningdek, ularni nafaqat ajdodlar tomonidan chizilgan noyob san at asari, balki
ʼ
o zbek xalqining o tmish tarixi haqida boy diniy va dunyoviy ma lumotlar
ʼ ʼ ʼ
beruvchi yozma manba sifatida ta kidlaydi, ularning davriy sanasi va uning
ʼ
bosqichlarini aniqlaydi. Ularning eng qadimiylari mil. avv. III-II ming yilliklarda
ishlangan, degan xulosaga to’g’ri keladi. M.Xo janazarov esa Sarmishsoyda har xil
ʼ
syujetli 4 mingga yaqin tasvirlar borligini aniqlaydi. Ularni antopomorflar,
37
Хужаназаров М. Древнейшие наскальные изображения Сармишсая. ИМКУ. –Ташкент, 2005, № 3
51](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_51.png)
![zoomorflar, harbiy va mehnat qurollari tasviri, epigrafik yozuvlar va quyosh
belgilariga ajratib, bu suratlar nafaqat ov manzaralarini tasvirlaydi, balki o tmishʼ
tarix qa riga burkangan diniy va dunyoviy tafakkur mahsuli, moddiy olamning
ʼ
ma naviy ifodasidir, degan xulosaga keladi. Ularning sanasi masalasida J.Kabirov
ʼ
fikriga qo shilish bilan birga, Sarmishsoy suratlari orasida mezolit va neolit, hatto
ʼ
yuqori paleolit davrida yashagan hayvon turlarining suratlari ham borligini
ta kidlaydi . Ibtidoiy jamiyat tuzumining yemirilish arafasida diniy qarashlar jahon
ʼ
bo ylab yangi asosda va shaklda rivojlanishini kuzatish mumkin. Patriarxal
ʼ
tuzumning yuzaga kelishi bilan erkaklar kulьtiga sig inish paydo bo ldi. Bu
ʼ ʼ
jarayonning tobora kuchayishi natijasida avvalgi ajdodlarning ruhiyatiga topinish,
urug va oila kultlari vujudga keladi. Dehqonchilik va chorvachilik xo jaliklarining
ʼ ʼ
rivojlanishi oqibatida hosildorlik kulti vujudga kelib, hosildorlikni oshirish
niyatida odamlarni o ldirib ko mish odatlari ham kelib chiqadi. Bu hodisa odam
ʼ ʼ
kuchqudrati dehqonchilik qilinayotgan yerga o tishi mumkin degan tasavvurlar
ʼ
paydo bo ladi. Qabilaviy tashkilotning kuchayib borishi, qabilaviy ittifoqlarning
ʼ
tashkil bo lishi bilan qabila rahnamosi kulti tashkil topadi. Bu vaqtga kelib, kult –
ʼ
sig inish shakllari sirli ruhlarning qo rqinchli va dahshatli ekanligini targ ib qilish,
ʼ ʼ ʼ
ruh – rahnamo har qanday ishda o zining homiyligini ko rsatishi mumkin degan
ʼ ʼ
tushunchalar paydo bo ladi. Аyniqsa, dohiylar, qabilaviy ittifoqi bilan bog liq sig i
ʼ ʼ ʼ
nishlar birmuncha rivoj topadi. Bunday tushunchalarning keng tarqalishi dohiylar
va qabila boshliqlarini dahlsiz, alohida tabiat kuchi va ruhiyatiga ega deb tushun -
ganlar. Bunday tushunchalarning tobora rivojlanib borishi politeistik (yunon: ko p
ʼ
xudolik) qarashlarning tashkil bo lishiga olib keladi. Endilikda oila – urug chilik,
ʼ ʼ
qabilaviy rahnamolik, agrar va kosmik ruhlar, yashirincha ittifoq larning sirli va
qo rqinchli ruhlari kabi tushunchalar keng tarqaladi va aslida bu tushuncha hodisa
ʼ
larning yakuniy qarashi har bir sohaning o z xudosi bo ladi, degan targ ibot tushun
ʼ ʼ ʼ
chalar edi. Shunday qilib, ko pgina qadimgi
ʼ
xalqlar hayotida urush, jangovar hosildorlik, yomg ir, osmon, quyosh kabi
ʼ
xudolarga sig inish tashkil topadi. Dinning tobora rivojlanishi bilan kultga xizmat
ʼ
qiluvchi guruh toifadagi odamlar paydo bo ladi. Bunday bir sharoitda kult egalari
ʼ
52](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_52.png)
![alohida ruhiyatga ega kishilar deb tushunilgan. Bunday xizmat toifasiga ega
kishilar kohinlar sanalardi. Kohinlar ustidan dohiylar nazorat olib borgan.Dohiy
qabilaviy birlashmaning bosh kohini hisoblangan. Kohinlar bir tomondan
qo rqinchli, dahshatli siyosatlar olib borib, dohiylarni qo llab quvvatlashsa,ʼ ʼ
ikkinchi tomondan boylik orttirishni nazarda tutardi. Shunday qilib, asta-sekin din
oddiy jamoatchilikni qo rqinch ostida ushlab turuvchi qurolga ayla nadi. Xullas,
ʼ
teokratiyaning vujudga kelishi davlat hokimiyatining tashkil topishi dagi
qo shimcha omil edi. Shunday qilib, din asta-sekin ekspluatatsiyaning mafku raviy
ʼ
quroliga aylanib boradi va davlatning paydo bo lishi va uning faoliyatida
ʼ
majburlash qoidalarining tashkil topishiga olib keladi.
XULOSA
Zarafshon havzasi hududida hikoya qilingan tarixiy jarayonlar uzluksiz
ketma-ketlikda kechgan. Bu havza o zining jug rofik joylashishi, tabiiy ekologik
ʼ ʼ
sharoitlarining mo tadilligi bilan kishilik tarixining ilk davrlaridan boshlab odam
ʼ
zod e tiborini tortgan. Zarafshon vodiysida O rta Osiyoning boshqa viloyatlariga
ʼ ʼ
qaraganda (Janubiy Turkmanistondan tashqari), sug orma o troq dehqonchilik,
ʼ ʼ
chorvachilik va hunarmandchilik xo jaliklari ancha erta tashkil topgan, bu soha -
ʼ
larning rivojlanishi uchun barcha resusrlar mavjud edi. Mil. avv. III ming yillik
oxirlari va II ming yilliklarda o troq sug orma dehqonchilik, chorva chilik va
ʼ ʼ
metallurgiya sanoati gurkirab rivojlanishda bo ldi. Bu omillar havzada ijtimoiy,
ʼ
iqtisodiy va madaniy taraqqiyotni ta minlashda muhim omil bo lib xizmat qildi va
ʼ ʼ
mulkiy differentsiatsiyalash jarayonining peshma-pesh rivojlanishiga muhim asos
bo lib xizmat qildi. Shu boisdan ham bu keng o lkada mulkiy tabaqalanish, sinfiy
ʼ ʼ
jamiyat va davlatchilikning vujudga kelishi mil. avv. 2- minginchi yillarning o rta-
ʼ
laridan uning ikkinchi yarmiga to g ri keladi. Shaharlashish jarayoni tashkil topadi,
ʼ ʼ
qabilaviy konfederatsiyalar va ilk davlatchilik paydo bo ladi. Suv resurslari bilan
ʼ
bog liq vohalarda nom tipidagi davlatlar, qabilaviy birlash malar tashkil topib, ular
ʼ
53](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_53.png)
![o zlarining chegara hududi va poytaxtiga ega bo lganlar. Bunday taraqqiyot jarayoʼ ʼ
nini manbalar asosida isbotlash uchun ayrim arxeologik dalillarga murojaat qilish
o rinli deb o ylaymiz. Bu satrlarda biz ikki turkum qabi lalar madaniyatiga tegishli
ʼ ʼ
yodgorliklar tavsifi haqida fikr yuritamiz. Birinchi turkum-yodgorliklar xo jalik
ʼ
yuritish asosiga ko ra, asosan, qadimgi dehqonchilik madaniyati qabilalarining
ʼ
yodgorliklari bo lsa, ikkinchi turkum-yodgorliklar iqtisodiy-xo jalik hayoti,
ʼ ʼ
asosan, chorvachilik negiziga qurilgan dasht qabilalari madaniyatiga tegishlidir.
Ularning har ikkisi iqtisodiyxo jalik asosiga ko ra, Zarafshon vodiysining tabiiy-
ʼ ʼ
geografik sharoiti taqozo etgan tumanlarda joylashgan. Birinchi turkum
yodgorliklarga Zarafshon vodiysining yuqori havzasida topib o rganilgan Sarazm
ʼ
yodgorlik kompleksi kiradi. Sarazm yodgorliklar kompleksi vodiyning eneolit va
ilk bronza davri qadimgi dehqonchilik qabilalari ning madaniyatidir. Ushbu
madaniyat yuza -sidan olib borilgan arxeologik izlanishlar natijalariga ko ra,
ʼ
qadimgi Sarazmda aholi hayotining 4 tarixiy bosqichi aniqlangan, har bir
bosqichda yuz bergan tub sotsial-iqtisodiy o zgarishlar kuzatilgan. Sarazm 1
ʼ
davrida (so nggi eneolit) bu joyda yangi etnik guruh qishlog i paydo bo ladi, uy-
ʼ ʼ ʼ
joy komplekslari yarim aylana mudofaa devori bilan o rab olinadi. Bu davrga oid
ʼ
eng muhim topilmalardan biri Sarazmda o rganilgan urug jamoasi sardorining
ʼ ʼ
xilxonasi bo lib, u Janubiy Sibirning Аvanesova madaniyati xilxonalari singari
ʼ
doira shaklidagi tosh g ov bilan o rab olingan. Xilxonaning markaziy mozori ayol
ʼ ʼ
kishiga tegishli bo lib, u yerdan topilgan ashyoviy dalillar mozor egasi urug
ʼ ʼ
jamoasining sardori ekanligidan guvohlik beradi. Sarazm II (ilk bronza) – Sarazm
madaniyatining shakllanish davri. Bu davrda qishloq kengayadi, alohida qurilgan
ko p xonali hovlilar, ular tarkibida doira shaklidagi altarli oilaviy ibodatxonalar,
ʼ
qishloq markazida monumental ibodatxona qad ko taradi. Uy-joy komplekslari
ʼ
tarkibida to qimachilik hunarmandchiligiga moslashtirilgan xonalar paydo bo ladi.
ʼ ʼ
Me moriy kompleks burchaklarini to rt qirrali ustunlar bilan bezash boshlanadi.
ʼ ʼ
Polixrom naqshli spoollar kamayib, monoxrom naqshli sopollar ko payadi.
ʼ
Keramika kompleksi tarkibida Kaltaminor madaniyatiga tegishli parchalar uchray
boshlaydi. Demak, bu Sarazm madaniyatining shakllanishida mahalliy aholining
54](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_54.png)
![ishtiroki borligidan dalolat beradi. Sarazmliklarning tashqi aloqalari doirasi
kengayadi (Belujiston-Kvetta, Seiston-Shahri-Soxta). Zarafshon tog konlaridanʼ
ruda qazib olish va uni eritib metall olish yuksak darajada rivojlanadi. Sarazm III
davrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot o zining yuksak cho qqisiga
ʼ ʼ
ko tariladi. Sarazmning 100 gektarga yaqin maydoni uy-joy qurilishi va
ʼ
hunarmandchilik kvartallari bilan qoplanadi. Hunarmandchilik sohasida
ixtisoslashuv yuz beradi. Kulolchilik dastgohi paydo bo ladi. Qoramtir qizg ish
ʼ ʼ
angob bilan pardozlangan qora va kulrang sopollar keskin kamayadi, ularning
o rnini tiniq qizg ish va qizil angobli sopollar egallaydi. Bu xildagi topilmalar ilk
ʼ ʼ
Namozgoh VI davri uchun xarakterli bo lib, bunday uslubda sopol ishlab chiqarish
ʼ
Sopollitepa idishlari uchun ham xarakterlidir. Sarazmda baland platformalar ustida
diniy va dunyoviy xarakterdagi monumental binolar paydo bo ladi. Masalan,
ʼ
Sarazmning III – qazishma hududida 225 kv. metr maydonni egallagan 70 sm
balandlikdagi platforma ustida 12 ta xonani o z ichiga olgan yaxlit kvadrat
ʼ
shaklidagi monu mental bino qad ko taradi. Uning markaziy xonasida aylana
ʼ
shaklida altar topilgan. Ushbu monumental kompleks Sarazm III davri qishloq
(Аvestoda vis) jamoasi sardorining qarorgohi bo lganligiga shubha yo q. Bu
ʼ ʼ
davrga kelib, Sarazm metallurgiya markazining dovrug i janubiy va shimoliy
ʼ
mintaqalar jamoalariga borib yetadi. Natijada Sarazm metali dastlab janubiy
mintaqalarga, qadimgi dehqonchilik madani yati jamoalari dunyosigacha kirib
boradi. Bu haqida Panjikent yaqinidan Zarcha Halifa deb atalgan joydan Sopolli
madaniyatining Jarqo ton bosqichiga tegishli savdogar mozorining topi -lishi
ʼ
tahsinga sazovordir. Аynan shu tipdagi boshqa bir qabrning Jom savdo fak -
toriyasi qoshidagi Galasherik qabristonidan topilishi fikrimizni yana bir bor tas -
diqlaydi. Sarazm IV davrida ko chmanchi chorvador oriylarning janubga mig -
ʼ
ratsiyasi tufayli Sarazmda shakllanayotgan ilk shahar hayoti inqirozga yuz tutadi.
Sarazmliklar iqtisodiy hayotida muhim o rin tutgan tog kon sanoati, ruda kon -
ʼ ʼ
lariga egalik qilish oriy qabilalari qo liga o tib, Sarazm ning tub joy aholisi vodiy
ʼ ʼ
bo ylab tarqalib ketadi. Sarazm xarobalari chorvadorlarning muqim hayot tarziga
ʼ
yuz tutgan tabaqalari maskaniga aylanadi. Sarazmning eng yuqori qatlamiga
55](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_55.png)
![tegishli chuqur chalardan och qizil rangli naqshli sopol parchalarining topilishi
bundan dalolat beradi. Miloddan avvalgi II ming yillik o rtalarida Sarazmda yuzʼ
bergan siyosiy va iqtisodiy inqirozdan so ng Zarafshon vodiysida ilk bor qad
ʼ
ko targan qadimgi dehqonchilik madaniyatiga tegishli yodgorlik Ko ktepa bo ldi.
ʼ ʼ ʼ
U Samarqand viloyatining Batrok va Chandir qishloqlari oralig idan 1988 yilda
ʼ
topildi.Yodgorlik deyarli kvadrat shaklida bo lib, maydoni 23 gektar. Uning mikro
ʼ
–topografiyasida qadimgi shaharni o rab olgan mudofaa chiziqlari, darboza
ʼ
o rinlari,qal a markaziga joylashgan bosh otashgoh o rni, yodgorlikning janubiy-
ʼ ʼ ʼ
sharqida shahar qal asining o rni yaqqol ko zga tashlanadi. Bu yerda olib borilgan
ʼ ʼ ʼ
keng ko lamli statsionar qazishmalar va uning turli joylarida solingan stratigrafik
ʼ
shurflar yodgorlikning tarixiy topografiyasi va shahar ichki tarkibi haqidagi kuza -
tuvlarni tasdiqladi. Bu yerda olib borilgan stratigrafik kuzatuvga ko ra, Ko ktepa
ʼ ʼ
uch tarixiy davrni bosib o tgan. Uning quyi qatlamidan (Ko k I bosqichidan) och
ʼ ʼ
qizil angob bilan pardozlangan qoramtir rangda sodda naqsh berilgan sopol
parchalari va bronzadan ishlangan turli mehnat qurollari topilgan. Аrxeologik
kompleksning xarakterli namunalari qo lda yasalgan rangin naqshli sopollardan
ʼ
tashqari, tosh va bronzadan ishlangan o roqlar, bir tig li bronza pichoqlari, ikki
ʼ ʼ
parrakli zo g atali bronza paykonlari, ot suvlig idan iborat. Аholisi bu davrda
ʼ ʼ ʼ
sarazmliklar kabi monumental me morchilik an analarini bilmaydi, Qadimgi
ʼ ʼ
Farg onaning Cho st madaniyatiga xos yarim yerto lalarda istiqomat qilishgan.
ʼ ʼ ʼ
Yodgorlikning Ko k II bosqichida Ko ktepada ilk shahar hayoti boshlanadi. Shahar
ʼ ʼ
atrofi mudofaa devorlari bilan o rab olinadi, “dev g ishtlar” va paxsa bloklardan
ʼ ʼ
tashkil topgan platforma ustida ijtimoiy-siyosiy va zardushtiylik diniy
xarakteridagi monumental ibodatxona va shahar hokimining qarorgohi qad
ko taradi. Tadqiqotchi arxeologlarning xulosalariga ko ra, bu davr moddiy
ʼ ʼ
madaniyatida Sarazm madaniyatiga xos me moriy an analar tiklanadi va u o zining
ʼ ʼ ʼ
yuksak bosqichiga ko tariladi. Hunarmandchilikning qator sohalari qadimgi sharq
ʼ
sivilizatsiyasi an analari asosida rivojlanishda davom etadi. Аyniqsa, kulolchilikda
ʼ
tub sifat o zgarishlar yuz berib, uning mahsulotlari bozorgir, raqobatbardosh tovar
ʼ
xarakterini oladi. Xullas, Ko ktepa to la qonli shahar bo lib shakllanadi. Uning
ʼ ʼ ʼ
56](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_56.png)
![atrofining ikki qator mudofaa devorlari bilan o rab olinishi, devor tashqarisidaʼ
keng xandak izlarining saqlanishi, Ko ktepa I qatlamlari ustida shahar hokimining
ʼ
qasrining qad ko tarilishi va uning tevarakatrofi ham qalin mudofaa devorlari bilan
ʼ
o ralib, qasrga shaharning janubiy darvozasi tomonidan pandus orqali kirib borishi,
ʼ
shuningdek, shahar markazida diniy monumental ibodatxonaning tarkib topishi,
ya ni bularning hammasi Ko ktepa nafaqat shahar-davlat hokimiyatining, balki ilk
ʼ ʼ
Sug d ixshidlarining poytaxti, rezidentsiyasi bo lganligidan guvohlik beradi.
ʼ ʼ
Ko ktepa II tarixiy bosqichi Zarafshon vodiysi shahar madaniyati tarixida arxeolog
ʼ
M.X.Isomiddinov ning tadqiqotlari tufayli qadimgi sug d davri bo lib, fanda asosli
ʼ ʼ
o z o rnini topadi. Hozirgi kunda Ko ktepa II davri madaniy qatlamlari Zarafshon
ʼ ʼ ʼ
vodiysining Аfrosiyob shahar xarobasining quyi qatlamlarida, Lolazor,
Xo jabuston kabi yodgorliklarida topib o rganilgan. Demak, ilk temir davriga
ʼ ʼ
kelganda qadimgi shaharsozlik madaniyati Zarafshon vodiysi bo ylab keng
ʼ
tarqaladi. Ko ktepa III bos- qichi bu yerda topilgan arxeologik materiallar tahliliga
ʼ
ko ra antik davr bilan xarak terlanadi. Bu davrda Zarafshon vodiysida shahar
ʼ
madaniyati gullab-yashnaydi, yuzlab qator katta-kichik hajmdagi shaharlar qad
ko taradi. Zarafshon vodiysida o rganilgan eneolit va bronza davriga doir ikkinchi
ʼ ʼ
turkum yodgorliklar chorvador qabilalari madaniyati bilan bog liq bo lib, ularning
ʼ ʼ
vodiy hududidagi eng qadimiysi Zamonbobo madaniyatidir. Zamonbobo
madaniyatiga tegishli birinchi yodgorlik 1950 yilda Ya.G .G ulomov tomonidan
ʼ ʼ
Buxoro vohasining Zarafshon daryosining quyi havzasida shu nomli ko lning
ʼ
shimoliy sohilidan topilgan. 1950-1953 yillar da Ya.G .G ulomov taqirlik ostidan
ʼ ʼ
41 ta qabr topib o rganadi va bu qadimgi qab riston eneolit va bronza davri xonaki
ʼ
chorvachilik va motiga dehqonchiligi bilan shug ullanuvchi dasht qabilalarining
ʼ
madaniyatiga tegishli ekanligini aytadi. 1950-yillarning oxirida yodgorlikda
arxeologik tadqiqot ishlarini davom ettirish va za -monboboliklarning turar-joy
manzilini o rganib, o sha davr tarixini tiklash muam -mosini u shogirdi arxeolog
ʼ ʼ
А.Аsqarovga topshiradi. А.Аsqarov qabriston maydonidan yana 5 ta mozor topadi
va ikki joydan shu madaniyatga tegishli manzilgohlarni topib o rganadi. Birinchi
ʼ
manzilgoh Zamonbobo ko li yaqinida, Gujayli o zani sohilida, baland qir ostidan
ʼ ʼ
57](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_57.png)
![topilgan. Manzilgohning soy tomoni esa marza ga aylangan qalin devor bilan o rabʼ
olingan. Uning maydoni ko chma qumlardan tozalangach, ochilgan taqir
ʼ
maydondan turli arxeologik materiallar va qurilma qoldiqlari uchratiladi.
Manzilgoh markazida 170 metr kvadrat maydonni egallagan yarim yerto la, uning
ʼ
ichidan yerto la tomini tutib turuvchi tirgak-ustunlardan qolgan chuqurchalar,
ʼ
o choq qoldiqlari, ularning atrofidagi qalin madaniy qatlamdan sopol parchalari,
ʼ
hayvon suyaklari, tosh va metalldan ishlangan turli arxeologik ashyolar topilgan.
Manzilgoh maydonidan yana ikkita kapa (chayla) o rni, ikki kamerali sopol
ʼ
pishirish xumdoni va bir necha joydan xo jalik o ralari, qorayib kuyundiga aylanib
ʼ ʼ
ketgan boshoqli don qoldiqlari topilgan. Yerto la ichida to plangan madaniy
ʼ ʼ
qatlam uch gorizontdan iborat bo lib, uning eng pastki gori zonti arxeologik
ʼ
materiallarga boy bo lgan. Ikkinchi Zamonbobo manzilgohi ko ldan taxminan 6-7
ʼ ʼ
km g arbda, soy sohilidan topilgan, lekin manzilgohda madaniy qatlam
ʼ
saqlanmagan, uning ustidan terib olingan sopol parchalari, metalldan ishlan gan
turli mehnat qurollarining bo laklari hamda tosh qurollar majmuasi Zamonbobo
ʼ
qabristoni va manzilgoh 1 materiallaridan farq qilmas edi. Zamonbobo materiallari
kompleksi ichida sopollar va katta miqdordagi uy va yovvoyi hayvon suyaklari –
ko hna chiqindilaridan tashqari terrakota urchuq toshlar, antromorf figuralar,
ʼ
chaqmoqtoshdan yasalgan turli xil mehnat va ov qurollari, toshmunchoqlar,
yorg uchoq va tosh kelisoplar, suyak bigiz, mis kurak cha parchalari uchratilgan.
ʼ
Iqtisodiy xo jalik jihatidan Zamonbobo mada niyatiga yaqin yodgorliklar
ʼ
kompleksi O rta Zarafshondan, To qayli va Jukov qishloqlari oralig idan 1987-
ʼ ʼ ʼ
yilda topilib, u “Jukov diniy memorial kopleksi” deb nom oldi. Bu haqda yuqori
satrlarda hikoya qilindi. Keyingi o n-o n besh yil davo mida Jom qishlog i
ʼ ʼ ʼ
hududidan 6 joydan bronza davriga oid ajdodlarimizning moddiy madaniyat izlari
topib o rganildi.Ularning deyarli ko pchiligi Jom qishlog ini oralab o tgan Jomsoy
ʼ ʼ ʼ ʼ
bilan bog liq bo lib, uning o zani Eski anhor kanaliga ulanib ketgan. Eski anhor
ʼ ʼ ʼ
kanali esa qadimiy o zan ustiga qurilgan. Ehtimol, Eski anhor kanaliga asos
ʼ
bo lgan ana shu o zan qachonlardir Jomsoyning davomi bo lgan.Jom arxeologik
ʼ ʼ ʼ
kompleksi Gala sherik qabristoni, Qoratepa feruza koni va yana to rt joydan
ʼ
58](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_58.png)
![topilgan topil malar: ikki tig li bronza bolta, ikki parrakli zo g atali paykon, toshʼ ʼ ʼ
bolta, hovoncha soplari bo lib, ular Jom qishlog i va uning tevarak-atrofi bronza
ʼ ʼ
davrida keng o zlashtirilganligidan dalolat beradi.
ʼ
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1. Каримов.И.А.”Тарихий хотирасn к
ѐлажак йўқ “ Т :. “Шарқ”. 1998-йил.
2. Мирзh
ѐв Ш.М. «Миллий тараққhт йўлимnни қатъият билан давом
эттирb, янги босқичга кўтарамn». 1- жилд. Тошк
ѐнт «Ўзб ѐкистон» 2017й.
Asosiy adabiyotlar.
1. Аван
ѐсова Н.А. Эпохи бронзы Ср ѐдн ѐй Ази. –Самарканд, 1989.
2. Аскаров А., Ширинов Т. Ранняя городская культура эпохи бронзы юга
Ср
ѐдний Ази. –Самарканд, 1993.
3. Аскаров А.А. Культура Заманбаба в нnовьях Зарафшана. ОНУ. –
Ташк
ѐнт, 1962. № 11.
4. Аскаров А.А. Пос
ѐлѐни ѐ Заманбаба. КСИА. Вып. 93. –М., 1963.
59](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_59.png)
![5. Асқаров А., Жўрақулов М. Энѐолит ва бронза даврида Ўрта Оси ѐR. –
Самарқанд, 1984.
6. Джуракулов М.Д., Мам
ѐдов Э.Д. Г ѐология арх ѐологич ѐских памятников
Зарафшана. –Ташк
ѐнт, 1986.
7. Джуракулова Д.М. Зарафшон водийсининг тош ва бронза даври маданияти.
–Тошк
ѐнт, 2011.
8. Жўрақулов М.Ж., Аван
ѐсова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг
bтидоий маданияти. –Самарқанд, 1995.
9. Афанась
ѐвский сборник 2 : сборник научных стат ѐй / отв. р ѐд. Н.Ф.
Ст
ѐпанова. – Барнаул : Азбука, 2012.
10. O'zbekiston mineral-xomashyo resurslari, 1976.
11. Kabirov J., Sagdullayev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990.
12. Гулямов Я.Г., Исламов У.И., Аскаров А.А. П
ѐрвобытная культура и
ороша
ѐмо ѐ з ѐмл ѐдѐли ѐ нnовь ѐв Зарафшана. –Ташк ѐнт, 1966.
13.Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. –
T., 1999.
14. Б
ѐрдимурадов А.Э.«Каталог арх ѐологич ѐских памятников Узб ѐкистана»
Том 1. Самаркандская область. Часть 3. Ургутский район / Б
ѐрдимурадов
А.Э. – Самарканд, 2017 г. Стр-21.
15. Абдурахмонов A. “Ургут: тарих ва адабhт”. Тошк
ѐнт, “Фан” нашрhти
1990 й.
16. Исаков И.А. Саразм (К вопросу становл
ѐния ранн ѐзѐмл ѐдѐльч ѐской
культуры Зарафшанской долины). – Душанб
ѐ, 1991.
17. Аскаров А.А. Пос
ѐлѐни ѐ Заманбаба. КСИА. Вып. 93. –М., 1963.
18 . Хужаназаров М. Др
ѐвн ѐйши ѐ наскальны ѐ nображ ѐния Сармишсая.
ИМКУ . – Ташк
ѐнт , 2005.
Internet saytlar.
1. www.library.samdu.uz
2. www.fayllar.org
3. www.erus.uz
60](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_60.png)
![4. www.arxiv.uz
5. www.uza.uz
6. www.wikipedia.org
7. www.azkurs.org
61](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_61.png)
![Zarafshon versiyasi Aiko: Siyob dafn marosimi:
1-dafn qilish rejasi; 2-marjonlarni qayta qurish; 3-inventarizatsiya.
62](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_62.png)
![Zarafshon versiyasi Aiko: Dashti-echki qabristoni: I-dafn qilish rejasi va
inventarizatsiyasi 15; II-zargarlik buyumlari va keramika.
63](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_63.png)
![Zamonbobo madaniyati kompleksi.
64](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_64.png)
![Tozabag’yob madaniyati:
1-Jonbos aholi punktining umumiy rejasi 30, 3-uy; 2-Ko’kcha dafn marosimi 3; 3-
Ko’kcha aholi punktining quyish majmuasi 15, Jonbos 21; 4-Ko’kcha
qabristonining bezaklari va hojatxona buyumlari 3; 5-6-aholi punktlaridan asboblar
va asboblar; 7-Jonbos 35 aholi punkti va Ko’kcha qabristoni 3 dan keramika
majmuasi.
65](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_65.png)
![66](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_66.png)
![67](/data/documents/cbad7b95-de8d-4fd7-957e-d68baeb36332/page_67.png)
O'rta Zarafshon bronza davri madaniyati M U N D A R I J A Kirish …………………………………………………………………………………… 3-7 I BOB O’rta Zarafshon vohasi bronza davri o’rganilishi tarixi. 1.1 O’rta Zarafshon vohasi bronza davriga oid tadqiqotlar tarixi……...8-14 1.2 Samarqand Davlat Universiteti Arxeologiya kafedrasi ilmiy xodimlari tomonidan O’rta Zarafshon vohasining o’rganilishi……………………14-25 II BOB O’rta Zarafshon vohasi bronza davri madaniyatining o’rganilish tarixi. 2.1 O’rta Zarafshon vohasi bronza davri aholisining turmush tarzi………...25-46 2.2 O’rta Zarafshon vohasi bronza davri aholisining diniy e’tiqodi va uning moddiy madaniyatda aks etishi……………………………………………46-53 Xulosa ……………………………………………………………………….54-59 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………60-61 Ilova
KIRISH Uzoq yillar davomida to’plangan juda boy arxeologik materiallarning zamon talablari asosida ilmiy o’rganish qator dolzarb masalalarni ilmiy tahlil qilishni talab etadi. Zarafshon vodiysini o’zlashtirilish tarixini davrma-davr aniqlab, har bir davr madaniyati, ularning davriy sanalari haqidagi obyekt tadqiqotchilari xulosalarini yangicha yondashuvlar asosida o’rganish; - Zarafshon vodiysi materiallari asosida o’zlashtiruvchi xo’jalikdan ishlab chiqaruvchi xo’jalikka o’tish jarayonlarini kuzatish; - qadimgi dehqonchilik madaniyatining noyob obyekti Sarazmda Zarafshon vodiysining yirik Sarazm metallurgiya markazini tashkil topish moddiy bazasini o’rganish va shu markazning metall xomashyosini janubiy mintaqalarga kirib borishi munosabati bilan Jom dasht savdo karvon yo’li va Jom savdo karvon saroyini tashkil topish sabablarini ochish; - eneolit va ilk bronza davrida Zarafshon vodiysining yuqori tumanlarida intensiv rivojlanishda davom etgan urbanistik jarayonlarning miloddan avvalgi II- ming yillikning o’rtalaridan inqirozga yuz tutish sabablarini ko’rsatish; miloddan avvalgi II-ming yillikning ikkinchi yarmi ijtimoiy-iqtisodiy, etnomadaniy va siyosiy voqyealarga boy davr bo’lganligi bilan xarakterlanadi. Birinchidan, «kechagi» chorvador qabilalarning katta qismi vohaning tabiiy- geografik sharoitlari dehqonchilikka qulay joylarda o’troq hayotga o’tib, muqimlashadilar; ikkinchidan, vohada muntazam mo’tadil hayot tarkib topadi va vohadagi turli etnik guruhlar o’rtasida iqtisodiy va etnomadaniy aloqalar rivojlanib, o’zbek etnogenezining kurtaklari nish ura boshlaydi; uchinchidan, chorvador oriylarning kirib kelishi bilan inqirozga yuz tutgan urbanistik jarayonlar miloddan avvalgi II-ming yillikning oxiri va I-ming yillikning boshlaridan yana jonlanib, vohada Ko’ktepa, Afrosiyob, Xo’jabo’ston kabi ilk shaharlar qad ko’taradi. Muammoning o’rganilganlik darajasi . Zarafshon vodiysi bronza davriga kelganda keng ko’lamda o’zlashtiriladi. Ayni q sa, Zarafshon havzasining tog’oldi, dasht va cho’l mintaqalarida bu ko’pro q ko’zga tashlanadi. Chorvador dasht 2
qabilalari yodgorliklari topilgan mintaqa geografiyasi (To’qayli 1 , Jom 2 , Galasherik 3 , Mo’minobod 4 , Chorbog’ 5 , Dashti-O’rdakon 6 , Chakka 7 , Soyig’us 8 , Siyob 9 , Sazag’on 2 10 , Gudjayli 11 , Qizilqir 12 , Dashti Qazi 13 va boshqalar) kengayadi. Ammo sobiq sho’ro davri ilmiy adabiyotida chorvador dasht qabilalarining chorvaga noqulay joylarda (masalan, Dashti Qazi) joylashish sabablari ochilmagan. Aniqro g’ i, dasht qabilalariga tegishli yodgorliklar, hatto ularga tegishli yolg’iz qabrlarning uchrash sabablari ham tarixiy ta h lil va talqin qilinmagan. Shuningdek, ular birlamchi tarixiy manba sifatida o’rganilmagan. Arxeologik yodgorliklar tavsifiy xarakterda o’rganilib, ularning har bir davr ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy jihatdan tahlil va talqin etilmay kelingan. Mustaqillik tufayli o’tmish tarixga, uning obyektlariga, ularning tarixiy talqinidan kelib chiqadigan natijalarga qarab tahlil etish usullari qo’llanila boshladi. Natijada, Zarafshon vodiysining suv havzalariga yaqin mintaqalarda tarkib topgan yodgorliklar asosida o’troq dehqonchilik xo’jaligi yotganligi, ular «kechagi» qishloqlar bo’lgan bo’lsa, «bugun», sekin-asta yirik ilk shaharlar markaziga aylanganligi haqida fikr- mulohazalar qilina boshlandi. Arxeologiya obyektlarini yangicha qarashlar asosidagi tahliliga ko’ra, miloddan avvalgi II-ming yillikning o’rtalaridan O’rta Osiyo mintaqasiga ommaviy kirib kelgan chorvador qabilalar hayotida ham tub 1 Жўрақулов М., Аванесова Н., Амирқулов Б. Зарафшон воҳасининг ибтидоий маданияти. Самарқанд- 1994, 111-113 бетлар. 2 Аванесова Н.А., Шайдуллаев Ш.Б., Ёрқулов А. К вопросу о культурной принадлежности джамских древностей эпохи палеметалла. “Цивилизации скотоводов и земледельцев Центральной Азии”. Самарканд - Бишкек, 2005. стр.13. 3 Аванесова Н.А и д р. К вопросу о культурной принадлежности джамских .... стр.15. 4 Лев Д.Н. Погребение эпохи бронзы близ г. Самарканда . КСИА АН СССР, вып. 108, Москва-1966, стр. 101- 104; Аскаров А. Раскопки могильника эпохи бронз ы в Муминабаде. ИМКУ № 8, стр. 56-62, Ташкент-1969; его же, Могильник эпохи бронзы в Муминабаде. КСИА АН СССР. Вып. 122, стр. 64-66, Москва-1970. 5 Якубов Ю. Работы Зеравшанского отряда в 1975 г. АРТ,вып. XV . Душанбе-1982. 6 Беленицкий А.М., Маршак Б.И., Распопова В.И., Исаков А. Раскопки древнего Панжикента в 1976 г. А РТ, вы п. XIV. Душанбе- 1981. 7 Жўрақулов М.Ж.,Аванесова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг ибтидоий маданияти. Самарқанд- 1994, 107-111 бетлар. 8 Жўрақулов М.Ж. ва бошқалар. Зарафшон воҳасининг…165 бет. 9 Жўрақулов М.Ж., Аванесова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг ибтидоий маданияти. Самарқанд- 1994. 105-106 бетлар. 10 Жўрақулов М.Ж., Аванесова Н.А., Амирқулов Б.А. Зарафшон воҳасининг ..... 114 -115 бетлар. 11 Аскаров А. Памятники андроновской культуры в низовьях Зарафшана. ИМКУ, вып. 3, Ташкент-1962, стр. 28-35; Гулямов Я.Г., и др. стр. 187-223. 12 Гулямов Я.Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура в низовьях Зарафшана. Ташкент-1966, стр.224- 225. 13 Исаков А., Потёмкина Т.М. Могильник племен эпохи бронзы в Таджикистане.СА № 1, 1989, стр. 145-167. 3
ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar yuz bera boshlaydi. Tarixiy ildizlari Qadimgi Sharq sivilizasiyasiga borib taqaluvchi ilk urbanistik jarayon miloddan avvalgi II-ming yillikning oxiri va I-ming yillikning boshlaridan yana jonlana boshlaydi. Ana shu jonlanishning guvohi sifatida Zarafshon vodiysining o’rta qismida Ko’ktepa, Afrosiyob kabi ilk shaharlar qad ko’taradi. Shunday qilib, Zarafshon vodiysining tosh va bronza davri qabilalarining madaniyati haqida juda katta arxeologik materiallar to’plangan. Tadqiqotning maqsad va vazifalari: Tadqiqotning asosiy maqsadi mavzu bo’yicha to’plangan juda boy arxeologik materiallarni tarixiy ketma-ketlikda obyektiv tahlil etib, vohada ibtidoiy urug’chilik jamoalari tarixining rivojlanish jarayonlarini kuzatish va ularni umumlashtirish. Shundan kelib chiqqan holda, malakaviy ilmiy ishda quyidagi vazifalar qo’yiladi: mavzuni yoritishda arxeologik materiallarni davrma-davr umumlashtirib, ularni birlamchi manba sifatida ahamiyatini ochib berish; ibtidoiy urug’ jamoalari tarixining har bir bosqichida yuz bergan iqtisodiy- xo’jalik kashfiyotlarini Zarafshon vodiysi materiallari asosida yoritib berish; jahon tarixida “Neolit inqilobi” deb nom olgan mintaqaviy rivojlanishning aks sadolari Zarafshon vodiysida neolit davrining oxirlari, ayniqsa, eneolit davridan boshlanganligini boy arxeologik artefaktlar asosida yoritish; Zarafshon vodiysi materiallari asosida neolit davridan boshlab mehnat qurollari ishlab chiqarish bilan bog’liq tog’ sanoatining kelib chiqishi, eneolit davridan esa ma’dan konlarini qidirish, ruda qazish va uni transportirovka qilish, maxsus ruda eritish qurilmalarini kashf etish va undan metall xomashyosini ajratib olish usullari mexanizmini ochib berish; Bronza davri tarixiga oid tadqiqotlarning ilmiy-nazariy asoslarini ochib berish tadqiqotning vazifasi hisoblanida. Tadqiqot predmeti: Zarafshon vohasi bronza davri arxeologik yodgorliklari tadqiqotlari natijasida qo’lga kiritilgan moddiy madaniyat manbalari tadqiqotimiz predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning obyekti : Mavzu Zarafshon vohasining eng qadimgi tarixi, ya’ni arxeologik ma’noda, kishilik tarixining bronza davri, tarixiy davriy 4
ma’noda, ibtidoiy to’da va urug’-jamoachilik davri tarixiga bag’ishlanganligi uchun (chunki hali u davrlarda yozuv bo’lmagan) tadqiqot obyektlari shu davrga oid arxeologik manbalarni tashkil etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Zarafshon vodiysining ibtidoiy to’da va urug’ jamoalari davri tarixi bo’yicha to’plangan arxeologik manbalarning tarixga yangicha qarashlar va yondashuvlar asosida tahlil qilinishi tufayli quyidagi xulosalarga kelindi: Zarafshon vodiysini odamzod tomonidan ilk bor o’zlashtirilishi qadimgi tosh davrining mustye bosqichidan boshlangan. Shu davrdan boshlab, Zarafshon vodiysi kishilik tarixining barcha davr va bosqichlarida keng o’zlashtirilib kelingan; kishilik tarixiga xos jamiyatning mintaqaviy rivojlanish qonuniyati Zarafshon vodiysida neolit davrining oxirlari va asosan eneolit davridan ishlay boshlagan. Bu holatning yuz berishi qadimgi dehqonchilik madaniyati metropoliyalaridan bir guruh urug’ jamoalarining migrasiyasi bilan bog’liq edi; Zarafshon vodiysida ilk bor qad ko’targan o’troq dehqonchilik madaniyati yodgorligi vohaning o’rta va quyi qismlarida emas, balki uning eng yuqori qismida paydo bo’ldi. Chunki u birinchi navbatda ma’dan konlari bilan bog’liq edi; Tadqiqotning amaliy natijasi: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati malakaviy ilmiy ish mavzuga oid nazariy-uslubiy yondashuvlar ilk o’rta asrlar Qadimgi Farg’ona moddiy madaniyatini atroflicha o’rganishga xizmat qiladi. Arxeologik artefaktlarni o’rganishda qo’llanishi kerak bo’lgan kompleks yondashuvlar tavsiya etilgan. Xususan, sopol buyumlarining umumiy tipologik majmualari xronologik mutanosiblik va ma’lum davrning materiallarini ta’minlab bergan boyroq va davriy jihatdan ketma-ketlikni saqlagan qatlamlarni umumlashtirish asosida tadqiq etiladi. Boshqa ayrim topilmalar yordamchi o’rinda qo’llanilib, sopol buyumlarning asosiy majmualarini to’ldirgan. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi: Malakaviy ilmiy ish mavzusi bo’yicha ilmiy maqola nashr ettirilgan. Malakaviy ilmiy ishning hajmi va tuzilishi: Tadqiqotga kirish, ikkita bob, 5