logo

Shaharsozlik va ilk davlatchilik tarixida O’zbekiston arxeologiyasi yutuqlariI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

616.4853515625 KB
Shaharsozlik va ilk davlatchilik tarixida O’zbekiston arxeologiyasi
yutuqlariI
                                                         Reja:
1.  O’zbekistonda ilk davlatchilik va shaharsozlikning tarixshunosligi
2. O’zbekistonda ilk shaharsozlik tarixining o’ziga xos 
xususiyatlari(Afrosiyob, Ko’ktepa, Yerqo’rg’on, Uzunqir)
3. Ozbekistonda ilk davlatchilikning vujudga kelishi va 
rivojlanishi(Baqtriya, Xorazm, So’g’d)
1     O’zbekistonda ilk davlatchilik va shaharsozlikning tarixshunosligi
            Ilk   temir   davri   jamiyatining   ijtimoiy-iqtisodiy,   madaniy   va   etnik
jixatidan   rivojlanishiga   bronza   davri   aholisining   xo‗jalikning   barcha
soxalarida erishgan yutuqlari asos bo‗lgan. Shuning uchun O‗rta Osiyo
tarixiy-madaniy   viloyatlarda   bronza   jamiyatini   qamrab   olgan   tarixiy
jarayonlarni qisqacha yoritish maqsadga muvofiq. Arxeologik izlanishlar
natijalariga   ko‗ra,   bronza   davrida   O‗rta   Osiyo   tarixiy-geografik
hududlarda   bronza   jamiyatining   rivojlanishi   bir   xil   darajada   kechgan
emas.   Albatta   bu   jarayon   geografik   xususiyatdan   kelib   chiqqan.   O‗rta
Osiyo   mintaqalarda   keng   qamrovli   tarzda   olib   borilgan   arxeologik
izlanishlar natijalaridan ma‘lumki, bronza davrida ilk temir jamiyatining
tez   suratlar   bilan   rivojlanishiga   asos   bo‗lgan   moddiy   va   ma‘naviy
ashyolar janubiy Turkmanistonning Kopetdog‗ oldi etaklari va Murg‗ob
daryosi   havzasi   bo‗lgan.   Kopetdog‗   va   Murg‗ob   daryosi   buyuk
Qoraqumda   joylashib,   geografik   joylashish   xususiyati   bilan   boshqa
mintaqalardan   farqlanish   kuzatiladi.   Masalan   Kopetdog‗   dengiz
satxidan   o‗rtacha   balandligi   1000-2000   m.   Eng   baland   nuqtasi   Rizo
cho‗qqisi bo‗lib, uning dengiz sathidan balandligi 2942 m 31 . Mazkur
hududda   Amudaryo   yoki   Sirdaryo   kabi   hajmi   katta   va   sersuv   daryolar
faoliyat   olib   bormaydi.   Ularni   o‗rta   darajali   daryolar   sirasiga   kiritish
mumkin. Masalan Murg‗ob daryosi-Bandi Turkiston tizmasining janubiy
yonbag‗ridan   boshlanadi.   Chuqurligi   852   km   keyingi   faoliyatida
Qoraqumda   davom   etadi.   Qoraqumga   chiqqandan   sekin   oqib   unga
singib   ketadi.   Suv   zaxirasi   juda   kam.   Shunday   bo‗lsa   ham,   daryoning
xavzasi   atroflari   odamzot   tomonidan   neolit   davridan   boshlab
o‗zlashtirilgan   32   .   Demak,   insoniyat   manfaatiga   suv   ta‘minoti   kam
bo‗lsa   ham   xizmat   qilgan.   Tajan   daryosi-   Afg‗oniston   hududidagi
Sfidko 1
.   16   siyoxkux   tog‗laridan   suv   oladi.   Uning   uzunligi   1124   km.
Mazkur   daryo   qoraqumda   singib   ketadi.   Mazkur   daryo   eneolit   davrida
insonlarga   xizmat   qilishni   olib   borgan.   Uchunchi   suv   manbasi
1
  Баратов Н, Мамбетуллаев М, А. Рафиқов. Ўрта Осий табиий географияси. –Т.: ―Ўқитувчи , 2002, Б 429. ‖
32 Массон В.М. Поселение Джейтун. –М.: ―Наука , 1971	
‖
2 Kopetdog‗dan   oqib   tushgan   30   ta   jilg‗a   uning   etagida   Qumtepaliklar
oralig‗idagi   yo‗laklarni   suv   havzalariga   aylantirgan.   33   1908-yildan
boshlab   Kopetdog‗   etagida   joylashgan   Anov   yodgorligida   qazishma
ishlari   olib   borilishi   natijasida   bronza   davri   tarixiga   oid   manbalar
olingan.   Amerikalik   geolog   R.Pampelli   Anov   yodgorligida   qazishma
ishlarini   olib   borib,   olingan   manbalarga   asoslanib   yodgorlikning   to‗rt
qurilish   davrini   aniqlagan   34   .   D.D   Bukinig   Anov   va   Namozgoxtepada
qisman arxeologik izlanishlarni olib borgan, uning natijalari e‘lon qilgan.
Yodgorlikning   saqlanib   qolgan   xajmi,   balandligi   to‗g‗risida
ma‘lumotlarni   bergan   35   .   Yodgorliklardan   kulolchilik   ashyolari,
bronzadan   yasalgan   mexnat   qurollari   qoldiqlari,   birnecha,   uy-xonalari
olinganligi   to‗g‗risida   tarixiy   ma‘lumotlar   qayd   qilingan.   Ta‘kidlash
lozim   bo‗ladiki   mazkur   yodgorliklar   XX   asrning   40   yillar   oxirida
arxeologik   izlanishlarni   olib   borish   ilmiy   markazlarning   ob‘ekti
bo‗lmagan.   Faqatgina   XX   asrning   40-   yillar   oxiri-50-   yillar   boshida   B.A
Litvinskiy Nomozgoxtepada qazishma ishlarini olib borish, bronza davri
tarixini   yoritadigan   manbalarni   olishni   boshlab   bergan.   Kezi   kelganda
takidlash   lozim   bo‗ladiki,   M.E   Masson   rahbarligida   janubiy
Turkmaniston   arxeologik-kompleks   ekspeditsiyasining   tashkil   etilishi
tosh   asri,   neolit,   bronza   davri   turar-joylari   ro‗yxatga   olindi,   ularda
qazishm ishlarini olib borishida muhim ahamiyat kasb edi. Ekspeditsiya
xodimlari   temir   davri   jamiyatining   rivojlanishi,   shaxarsozlik   va
davlatchilik,   etnogenez   va   etnik   jarayonlar   tarixini   yoritadigan   noyob
ashyolarni   olishda   muvaffaqiyatga   erishganlar.   Xuddi   shu   ekspeditsiya
xodimlarining   bronza   davri   aholi   turarjoylarida   olib   borgan   qazishma
ishlari   natijasida   temir   davri   jamiyatining   ijtimoiyiqtisodiy,   madaniy   va
etnik   munosabatlarni   yoritadigan   manbalar   olganliklarini   aloxida
ta‘kidlash joiz. Ekspeditsiya tarkibida xodimlar tosh asri, eneolit, bronza,
temir, antik, ilk va o‗rta asr davrlarini o‗rganishni boshlab yuborgan.   2
Ekspeditsiyaning   XIV   guruhi   janubiy   Turkmanistonda   o‗troq   aholi
xo‗jaligi   tarixini   o‗rganishni   obekt   qilib   olgan.   Turkmaniston   fanlar
2
 Баратов П, Маматқулов, Рафиқов А. Ўрта Осий табиий географияси. –Т.: ―Ўқитувчи , 2002, Б 117-118.‖
3 akademiyasining   tarix,   arxeologiya   va   etnografiya   instituti   bo‗limi
hamda   fanlar   akademiyasi   xuzurida   janubiy   Turkmaniston
ekspeditsiyasi arxeologik tadqiqotlarni olib borish uchun tashkil etilgan.
1947-   yilda   ekspeditsiya   umumiy   tarkibda   Nisa   va   Marv   o‗rtasida
arxeologik   qidiruv   ishlarini   olib   borib   ziroatkor   aholining   turar-joylari
to‗g‗risida ma‘lumotlarni olishga muyassar bo‗lganlar. Jumladan Anov,
Namozgoxtepa,   Ulug‗depa   yodgorliklari   ro‗yxatga   olingan,   ularning
yuqori   qismida   sopol   ashyolarining   rasmlari   bilan,   qidiruv   natijalarini
nashr   qilganlar.   36   1949-yilda   ekspeditsiya   tarkibida   qadimgi   o‗troq
ziroatkor   aholi   turar-joylarini   arxeologik   jixatdan   o‗rganish   maqsadida
aloxida   guruh   tashkil   etilgan.   Guruh   xodimlari   ilk   qazishma   ishlarini
hajmi   jixatidan   katta   (50   ga)   Namozgohtepada   olib   borganlar.   1949-
1950   yillarda   Namozgoxtepada   qazishma   ishlarini   olib   borib,   so‗nggi
bronza davriga oid manbalarni olishga muyassar bo‗lgan. 37 1952- yilda
B.A   Kuftin   Namozgoxtepa   yodgorliklarini   qurilish   tarixini   aniqlashga
etibor berib, eng qadimiy madaniy qatlamgacha shurf (kvadrat shaklda)
ishlarini   olib   borishi   natijasida   madaniy   qatlam   34   m   bo‗lganligi
to‗g‗risida   ilmiy   xulosaga   ega   bo‗lib,   ilmiy   jamoatchilik   e‘tiboriga
havola   qilgan.   Olib   borilgan   shurf   natijasida   aniqlangan   madaniy
qatlamlar 6 ta majmui mavjudligini namoyon qilgan. Ya‘ni Namozgox I-
VI chunonchi: 1-Anov 1, Namozgox-1 ilk eneolit. 2-Namozgox 2-eneolit
3-Namozgox 3-so‗nggi eneolit 4-Namozgox 4-ilk bronza 5-Namozgox 5-
rivojlangan   bronza   6-Namozgox6-so‗nggi.     Arxeologik   shurf   natijasida
olingan   ashyolarning   joylashishi   natijasida   vujudga   kelgan   madaniy
qatlam   Namozgohtepada   ilk   eneolitdan   tortib   so‗nggi   bronza   davrida
madaniy   hayot   davom   etganligidan   dalolat   beradi.  Namozgohtepaning
uzoq   vaqt   faoliyat   olib   borishga   bo‗lgan   omil   Kopetdog‗ning   suv
ta‘minoti o‗sha kezlarda yuqori darajada bo‗lgan degan xulosani qayd
qilish mumkin Namozgohtepa kabi ilk. O‗rta bronza davrida Ulag‗depa,
Qoratepa   yodgorliklari   faoliyat   olib   borgan.   Mazkur   yodgorliklar
Kopetdog‗   tog‗   oldi   etaklariga   ulanib   ketgan   hududlarda   joylashgan.
Anov   yodgorligi   bundan   mustasno   emas.   So‗nggi   bronza   oxiriga
4 kelganda Kopetdog‗ tog‗ oldi hududidagi Namozgohtepa aolisining bir
guruh   vakillari   Murg‗ob   daryosi   xavzasiga   migratsiyasi   yuz   berganligi
bois yangi  dehqonchilik  markazi vujudga   kelgan. Tarixiy ma‘lumotlarga
ko‗ra,   Murg‗ob   daryosi   quyi   havzasiga   kelgan   ziroatkor   aholi
Oltintepaga   asos   solganlar.   Mazkur   yodgorlik   ilk   shahar   sifatida
ta‘riflanib,   temir   davri   tarixining   boshlanishiga   bo‗lgan   manbalar
olingan39Oltintepada   olib   borilgan   kazishma   ishlari   natijasida   kulollar
maxallasi,   ark,   ibodatxona   qoldiklari   hamda   ko‘p   sonli   kulolchilik
ashyolari   olingan40   .   Miloddan   avvalgi   X   asrga   kelganda   Kopetdog‗
etaklarida   hududlarda   suv   taqchilligi,   yerning   unumdorligi   barham
topishi,   ekologik   vaziyat   murakkablashganligi,   aholi   soni   oshganligi
boshqaruv   tizimini   qo‗lga   olgan   qoxin   sug‗orish   manbasi   bo‗lgan
joylarga ko‗chish siyosatini olib borgan41 . Kopetdog‗ oldi etaklaridagi
yodgorliklarida madaniy hayot barham topgan bo‗lsa Murg‗ob daryosi
quyi   havzasida   aholi   uzoq   hududlarga   ko‗chmasdan,   faqat   daryo
irmoqlarini almashtirgan xolos. O‗troq aholisining Murg‗ob daryosining
suvga   serob   bo‗lgan   irmoq   soxili   etagiga   ulangan   balandlikka   turar-
joyni   barpo   qilganlar.   V.M   Masson   yodgorlikda   qazishma   ishlarini   olib
borib,   temir   davri   tarixini   yoritadigan   moddiy   ashyolarni   olishga
muyassar bo‗lgan Yazdepada olib borilgan arxeologik tadqiqotlar temir
davri   jamiyatini   qamrab   olgan   tarixiy   jarayonlarni   yoritish   imkonini
beradigan   moddiy   ashyolar   olingan.   42Tadqiqotchilar   I.Manilov,   A.
Asqarovlar   fikrlariga   ko‗ra,   Marg‗ianadigi   o‗troq   aholi   bronzaning
ikkinchi   yarmidan   Baqtriyaning   janubi   va   shimoliga   ko‗chib   kelganlar.
43Janubiy Baqtriyada V.I. Sarianidi Dashli-1,3, yodgorliklarida qazishma
ishlarini   olib   borib,   temir   jamiyatining   vujudga   kelishi,   rivojlanishiga
omil   bo‗lgan   manbalarini   olgan.   44   Arxeologik   natijalarga   ko‗ra
yuqorida   qayd   qilingan   yodgorliklarning   hajmi,   joylashishi,   uy-xonalari,
kulochilik   ashyolari,   iborat   xonalar   va   mudofaa   inshootlari   o‗rganilib,
temir davrida yanada takomillashgan. Shimoliy Baqtriyada Surxondaryo
viloyati   Sherobod   tumani   Muzrabod   dashtida   yodgorlik   A.Asqarov
tomonidan   arxeologik   jixatidan   keng   miqyosda   o‗rganilgan.   Yodgorlik
5 butunlay   ochib   tashlangan.   Arxeologik   izlanishlar   yakuniga   ko‗ra,   u
Sopollitepa   nomi   bilan   ma‘lum   bo‗lib,   unda   8   ta   turar-joy   maxallalari
o‗rganilgan.   To‗rt   tomoni   mudofaa   devor   bilan   o‗rab   olingan.   Ishlab
chiqarish ustaxonalari faoliyat olib borgan.  Sopollitepa atroflari  bronza
davri   bosqichlarida   47-52-72   gektardan   iborat   ekin   maydonlarini
o‗zlashtirib, ziroatchilik bilan shug‗ullanganlar. Albatta ular tomonidan
Sherobod daryosi Ulanbuloqsoy irmog‗idan katta bo‗lmagan sug‗orish
inshootlarini   chiqarganlar.   45   A.Asqarov   fikricha   mil.   avv.   1500-   yilga
kelganda   sopollitepa   aholisining   yangi   avlodlari   Sheroboddaryo   quyi
oqimiga   suv   kelmay   qolishi   natijasida,   ular   yanada   shimoliy   tomonga,
ya‘ni   Sheroboddaryoning   ko‗xna   o‗zani   Bo‗stonsoy   soxili   etagiga
tutashib ketgan balandlikka kelib joylashgan. Mazkur balandlik maxalliy
aholi   talaffuziga   Jarqo‗ton   nomi   bilan   o‗rin   olgan.   Yodgorlik   xajmi
katta,   100   ga,   ikki   qismdan   ya‘ni   ark   va   shahriston   va   alohida
qabristondan.   Bu   yodgorlik   miloddan   avvalgi   X-IX   asrlargacha   faoliyat
olib   borgan,   ya‘ni   to‗rt   devorga   ajratilgan.   Yodgorlik   mudofaa   devor
bilan o‗rab olingan ark  aloxida  devor  bilan o‗rab olingan, ibodatxona,
metall  eritadigan  pechlar, qabrlar  va  ulardan ashyolar  olingan.  Aloxida
qabriston   tashkil   etilgan   bo‗lib,   u   20   gektarni   tashkil   qilgan.
Yodgorlikdan   olingan   xilma-xil   kulolchilik   ashyolari,   ibodatxona,   ark,
mudofaa   devorlariga   mansub   manbalar   temir   davri   jamiyati
rivolanishiga   ahamiyati   katta.   Shu   bilan   birga,   ibodatxona   koxinlari
faoliyati,   arkning   mavjudligi   boshqaruv   tizimidagi   yangi   yo‗nalish,
qabrlarning uy xonalaridan tashqariga olib chiqilishi, arkning mavjudligi
xukmdor   va   oddiy   aholi   o‗rtasida   vujudga   kelgan   ziddiyatlar   temir
davrida yanada murakkablashgan. Farg‗ona vodiysida hamda Zarafshon
vodiysining yuqori qismida so‗nggi bronza davri yodgorliklari arxeologik
jixatidan   o‗rganilishi   munosabati   bilan   temir   davri   jamiyati   tarixiga
manbalar   olingan.   Arxeologik   tadqiqotlar   natijalariga   ko‗ra   Farg‗ona
vodiysida   so‗nggi   bronza   jamiyatining   madaniy   hayotda   Chust
madaniyati   muhim   o‗rin   egallagan.   Farg‗ona   vodiysi   bronza   davri
yodgorliklarini   tadqiq   qilishda   XX   asrning   50-   yillarida   Pomir   Farg‗ona
6 ekspeditsiyasi faoliyati muhim ahamiyat kasb etgan. Farg‗ona vodiysida
so‗nggi   bronza   va   temir   davri   yodgorliklari:   1-Chust   yodgorligi   –   V.I
Sprishevskiy   tomonidan   o‗rganilgan.   Hajmi   4   ga   to‗la   mudofaa   devor
bilan   o‗rab   olinmagan.   Ilk   bor   Yu.A.   Zadneprovskiy   Chust   madaniyati
atamasini   taklif   qilgan   edi   46   .   Keyinchalik   1954-1958   yillarda   V.I
Sprishevskiy   Chust   manzilgohida   arxeologik   izlanishlarni   olib   borib,
yerto‗la uyjoylar, yodgorlik  madaniy qatlamidan qo‗lda  ishlangan qizil
rangli,   ayrim   xolatda   qora   tusga   ega   bo‗lgan   sopol   ashyolari   olingan.
Chust manzilida madaniy hayot miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga oidligi
to‗g‗risida   xulosalar   mavjud.   47   So‗nggi   bronza   va   temir   davriga   oid
yodgorlik   Dalvarzintepa   arxeologik   jixatidan   yetarli   darajada
o‗rganilgan.   Shu   bilan   birga   Ashkoltepa,   Dehqon   va   hajmi   o‗ta   kichik
aholi turar-joylari o‗rganilgan. Shu yodgorliklardan biri Dalvarzintepada
kechgan tarixiy jarayonlarga e‘tiborni qaratamiz. Yodgorlikning umumiy
xajmli 25 ga. U uch qismdan iborat bo‗lib, ular mudofaa devorlarga ega.
Maydoni 2 ga bo‗lgan inshootlar qurilmagan; turar-joylar xuquqi-18 ga.
Umuman   ochiq   maydon-5ga   48   .   Arxeologik   izlanishlar   natijalariga
ko‗ra, yodgorlikning  to‗rt  tomoni  mudofaa  devor  bilan o‗rab olingan.
Ichki   tuzilishi   manzarasini   yerto‗lali   uy-xonalaridan   iborat.   Ochiq
hududlar   ham   tashkil   etilgan.   U   chorva   mollari   uchun   mo‗ljallangan
albatta. Yu.A Zadneprovskiy Eylagan yodgorligi so‗nggi bronza davri va
ilk temir davriga oidligini namoyon qilgan makonlarni olishga muyassar
bo‗lgan.   49   Zarafshon   vodiysining   yuqori   qismida   ham   So‗g‗dning
temir   davri   tarixiga   oid   moddiy   ashyolar   olinganini   qayd   qilish   joix.
Masalan:   A.   Asqarov   xulosasiga   ko‗ra,   Tajan   daryosidagi   ziroatkor
aholining   bir   guruh   vakillari   Zarafshon   vodiysining   yuqori   qismi
(Pandijikent   yaknida)   ga   kelgan.   Mazkur   hudud   tarixiy   adabiyotlarda
Sarazm   atamasi   bilan   qayd   qilingan.   A.Asqarovning   taxmin   qilishicha
Geoksyur vohasi aholisi suv ta‘minoti keskin kamayganligi nazarga olib,
uzoq   yo‗l   yurib,   yuqoridagi   qishloqqa   kelib   joylashib,   ota-bobolari
turar-joy bilimini yangi hududda rivojlantirganlar. Tojikistonlik arxeolog
olim A.Isakov yodgorlikda qazish ishlarini olib borishi natijasida to‗rtta
7 bosqichga   ega   ekanligining   aniqlashga   muvofiq   bo‗lgan   ya‘ni   Sarazm-
1Yu   Sarazm-2,   3,   4   bosqichlardan   iborat   bo‗lgan.   4   ta   tarixiy   devorni
yoritadigan   manbalar   olingan50   .   Nashrlarda   Sarazmliklarning   keyingi
taqdiri   to‗g‗risida   ma‘lumotlar   uchramaydi.   Lekin   ko‗chmanchi
qabilalar tarixiga oid fikr-muloxazalar o‗rin olgan tarixiy adabiyotlarda.
       Arxeologik izlanishlar natijalaridan ma‘lumki, Xisor tog‗i etaklari suv
ta‘minoti   yuksak   darajada   bo‗lsa   ham,   istiqomat   qilgan   aholi   kundalik
faoliyatida   sivilizatsion   g‗oyalari   ko‗zga   tashlanmaydi.   Mazkur   bilim
faqat   miloddan   avvalgi   VI   asrga   borib   taqaladi,   u   alohida   paragrafda
qarab   chiqiladi.   Janubiy   Qozog‗iston   va   Qirg‗iziston   hududlarida
istiqomat   qilgan   aholida   chorvachilik   xo‗jaligi   ustunlik   qilib,   bir   joydan
ikkinchi   joyga   ko‗chib   yurganlar.   Xorazm   vohasi,   markaziy,   g‗arbiy
Zarafshon   hududi,   Toshkent   viloyatlarida   xo‗jalik   yo‗nalishlari
chorvachilik   bo‗lgan   aholida   loy   me‘morchiligi   bilimi   kurtaklari   paydo
bo‗lmagan   edi.   Xorazm   vohasida   bronza   asri   ikkinchi   yarmidan   keyin
xo‗jalikni olib borgan aholi ―Qayr‖ dehqonchiligini olib borgan bo‗lsa
ham   sivilizatsiya   issiq   shabadalaridan   darak   yo‗q   Yuqorida   keltirilgan
tarixiy   ma‘lumotlar   mazkur   paragrafni   quyidagicha   yakunlashni   taqazo
etdi:   -   O‗rta   Osiyo   mintaqalarining   joylashishi,   iqlim   sharoiti   bronza
jamiyatining   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   rivojlanishida   notekis   xolati
saqlanib   qolgan.   Aholining   joylashishi   ularning   O‗zbekistonning
Farg‗ona   vodiysi   to‗rt   tomoni   tog‗lar   bilan   o‗rab   olingani   bois   tosh
davridan   turmush   tarzini   olib   borgan   ovchilar   va   ularning   vorislari
mezolit,   neolit,   eneolit   davrida   faoliyatni   olib   borganlar.   Eneolit   davri
aholi   bronza   jamiyati   rivojlanishiga   manba   bo‗lgan   bo‗lsa,   mazkur
manba   takomillashib   temir   davrida   yuz   beradigan   jarayonlarga   manba
bo‗lgan.   Baqtriyada   bronza   davri   ikkinchi   yarmida   Murg‗ob   daryosi
ko‗chib   kelgan   ziroatkor   aholi   bronza   jamiyatini   rivojlanishiga   xissa
qo‗shganligi   oydin   bo‗lib   qoldi.   Surxon   voxasiga   ko‗chib   kelgan
ziroatkor   aholi   yangi   geografik   sharoitga   moslashib,   xunarmandchilikni
ko‗ptarmoqli soxaga aylantirganlar. Mazkur aholining hayoti tajribasini
uning   vorislari   Jarqo‗tonda   yanada   rivojlantirganlar.   Darxaqiqat   issiq
8 mintaqalarda   xo‗jalik   yo‗nalishlarini   olib   borgan   ziroatkor   aholi   temir
jamiyatining   rivojlanishiga   asos   bo‗ladigan   madaniyatni   yaratganlar.
Kopetdog‗   tog‗   oldi   etaklari,   Murg‗ob   daryosi   xavzasi,   Surxon
voxasining   shimoliy   qismi   hududlarida   o‗rnashgan   ziroatkor   aholi
bronza   jamiyatini   miqdoriy   va   sifat   jixatidan   rivojlantirishi   arxeologik
izlanishlar natijlaridan ma‘lum. Murg‗ob daryosi havzasidagi Oltintepa,
shimoliy   Baqtriyadagi   Jarqo‗ton   ilk   shaharlar   bo‗lib,   ilk   temir   davri
jamiyatining   rivojlanishi   uchun   moddiy   va   ma‘naviy   asos   bo‗lgan.
Mazkur   jamiyatning   miqdoiriy   va   sifat   jixatidan   o‗rganishi   Oltintepa,
Jarqo‗ton   yodgorliklarini   barpo   qilgan   ziroatkor   aholi   va   uning
raxnamosi   koxinlar   faoliyatlari   bilan   bog‗liq   bo‗lgan.   Albatta,   janubiy
Tojikiston,   janubi-g‗arbiy   Turkmaniston,   Qig‗iziston,   janubiy
Qozog‗iston,   Zarafshon,   Xorazm   va   Toshkent   tarixiy-madaniy
hududlarda   shaharsozlik   madaniyati   qaror   topmagan.   Mazkur
hududning   geografik   xususiyati   aholining   xo‗jaligini   belgilab   bergan.
O‗rta Osiyo mintaqalarida aholi ba‘zi joylarda zich joylashgan (Murg‗ob
daryosi xavzasi Muzrabod, Bo‗ston). 24 Zarafshon daryosi quyi xavzasi,
Xorazmda   Amudaryodan   ajralib   chiqqan   Oqchadaryo   irmog‗i
atroflarida   doimiy   turar-joylar   faoliyat   olib   bormaganlar.   Ular   irmoqlar
soxili   bo‗ylab   ko‗chib   yurganlar.   Shu   sababdan   ko‗p   mehnat   talab
qilmaydigan   yengil-yelpi   turar-joylarni   qurib   ularda   turmush   tarzini
belgilab   olganlar.   Ma‘lumki   O‗rta   Osiyoning   katta   qismini   bronza
davrida chorvadorlar egallab olgan. Ayniqsa bu xolat markaziy, janubiy
Sug‗d,   janubi   Tojikiston   va   Qozog‗iston,   Qirg‗iziston,
Turkmanistonning   janubi-g‗arbiy,   O‗zbekistoning   Toshkent   viloyatini
ham   jalb   qilish   mumkin.   Oltintepa,   Jarqo‗ton   yodgorligida   istiqomat
qilgan aholi rang-barang mehnat qurollarini ishlab chiqargan, ko‗psonli
idish-tovoqlar,   muhrlar   va   turli   haykalchalar,   ibodatxonalar   faoliyatlari
temir davri tarixiga manba bo‗lib xizmat qilgan.    
9                 Afrosiyob   —   Samarqandning   qadimgi   xarobasi.   Bu   nom   tarixiy
manbalarda   qadimgi   Samarqandga   nisbatan   faqat   17-asrdan   boshlab
uchraydi.   Qadimgi   Samarqand   sugʻd   manbalarida   Smarakanve   deb
atalgan.   Mil.   av.   4-asrda   Samarqand   Aleksandr   Maqsuniy   qoʻshinlari
tomonidan   istilo   etilgach,   yunon   mualliflari   kundaliklarida   Maroqanda
sifatida   eslatiladi.   Maroqanda   Smarakanvening   yunoncha   tarjimasi.
Movarounnahrda   somoniylar   hokimiyat   tepasiga   kelgach,   qadimgi
Smarakanve 9-asrdan boshlab Samarqand deb atala boshlandi.
11   —   15-asrlarda   turkiy   tilda   bitilgan   adabiyotlarda   Samarqand
Semizkent   sifatida   uchraydi.   15   —   asrdan   forsiy   va   turkiy   tillardagi
manbalarda bir xilda Samarqand nomi ishlatiladigan bo ldi.ʻ
Afrosiyob hozirgi Samarqandning shimoliy chegarasiga tutashgan keng
bo sh tepaliklar bo lib, uning maydoni 219 ga. Tepalikning shim. Siyob	
ʻ ʻ
arig i   bilan   chegaralangan.   Jan.   tomondan   „eski   shahar“   deb   atalgan
ʻ
Samarqandga qo shilib ketgan.	
ʻ
Shaharning   dastlabki   tarixi   haqida   yozma   manbalarda   ma lumotlar	
ʼ
juda   kam   uchraydi.   Ko hna   shaharda   o tkazilgan   arxeologik   qazishlar	
ʻ ʻ
esa bunday ma lumotlarni ko proq bermoqda.	
ʼ ʻ
Arxeologik qazishmalar bir necha metr qalinlikdagi madaniy qatlamlar
qanday   bo lganligini   ko rishga,   boylar   va   kambag allarning   uylarini,	
ʻ ʻ ʻ
hunarmandlarning   ustaxonalarini,   savdogarlarning   do konlarini,	
ʻ
ko'cha   va   maydonlarni,   shohona   saroylar   va   ibodatxona,   masjid   va
madrasalarni, mudofaa inshootlarini, shaharning suv bilan ta minlash	
ʼ
tizimi va h.k.ni aniqlashga yordam beradi.
10 Afrosiyob   va   uning   topilmalariga   qiziqish   1868   yilda   Chor   Rossiyasi
tomonidan Samarqand bosib olingandan keyin boshlandi. Afrosiyobda
dastlabki qazish ishlari bilan mayor Borzenkov (1874), podpolkovnik V.
V.   Krestovskiy   (1883),   sharqshunos   olimlar   N.   I.   Veselovskiy   (1884-85,
1895),   V.   V.   Bartold   (1904)   va   V.   L.   Vyatkin   (1905;   1912—   13)lar
shug ullanishdi.   1919   yilda   M.   YE.   Masson,   V.   L.   Vyatkin   tadqiqotʻ
boshlagan joylarda qazish ishlarini davom ettirib, somoniylar saroyi (9-
asr) xarobalarini ochdi. 1925, 1929—30 ylarda V. L. Vyatkin Afrosiyobda
qazish   ishlarini   davom   ettiradi   va   uning   turli   davrdagi   tarixiga   oid
ko plab   materiallar   to playdi.   Ammo   1930   yillarga   qadar   Afrosiyobda	
ʻ ʻ
olib borilgan arxeologik qazishmalar qadimgi Samarqand tarixiga doir
juda   kam   materiallar   bergan.   Urushdan   keyin   O zbekiston   FAning	
ʻ
Tarix   va   arxeologiya   instituti   olimlaridan   Afrosiyob   I.   Terenojkin
tomonidan   Afrosiyobda   jiddiy   dala   tadqiqotlari   o tkazildi.   Natijada
ʻ
uning   eng   pastki   qatlamidan   miloddan   avvalgi   6—5-asrlarga   taalluqli
buyumlar, uy-joy xarobalari topildi. V. Afrosiyob Shishkin (1958-66) va
Ya. F. G ulomov (1967—70)lar rahbarligida olib borilgan keng ko lamli	
ʻ ʻ
arxeologik   qazishlar   natijasida   qadimgi   madaniy   qatlam   materiallari
Afrosiyobning   boshqa   joylaridan   ham   topildi.   1966   yil   13   iyulda
Afrosiyobni   arxeologik   jihatdan   kompleks   o rganishni   tashkil   etish	
ʻ
maqsadida   Respublika   hukumatining   maxsus   qarori   qabul   qilindi.
Unga   ko ra,   Afrosiyob   „arxeologik   qo riqxona“   deb   e lon   qilinib,   uni	
ʻ ʻ ʼ
o rganish   ishiga   Toshkent   va   Samarqand   davlat   universitetlari   hamda	
ʻ
Madaniyat   vazirligining   San atshunoslik   instituti   ham   safarbar   etildi.	
ʼ
Aniq   ilmiy   rejalar   asosida   boshlangan   arxeologik   tadqiqotlar   tufayli
nafaqat   shaharning   ko p   asrlik   yoshi,   balki   uning   har   xil   davrlardagi	
ʻ
tarixiy   topografiyasi,   shahar   tarkibi,   shahar   hayotining   rivojlanish
bosqichlari,   bosqinlar   tufayli   yuz   bergan   bo'hronlar   davri   aniqlandi.
Samarqand yushshdlarining shohona saroyi ochildi.
Afrosiyobda   topilgan   arxeologik   materiallar   Samarqand   miloddan
avvalgi   8—5-alarda   Sug diyonaning   markaziy   shahri   sifatida   vujudga
ʻ
kelganligini   ko rsatadi.   Mil.   av.  329  yilda  shahar   Aleksandr   Maqduniy	
ʻ
qo shinlari   tomonidan   vayron   etilgan,   uning   izlari   hozirgacha   shahar	
ʻ
11 mudofaa   inshootlarida   yaxshi   saqlangan.   Mil.   av.   3   —   1-asrlarda,
Kushonlar  saltanati   davrida  shahar  hayotida   yuksalishlar  yuz  bergan.
Mil. av. 3-asrda shahar qo shaloq mudofaa devori bilan o rab olingan. Uʻ ʻ
davrlarning qalin ma-daniy qatlami Afrosiyobning shim.da, uning arki
a losi   joylashgan   qismida   yaxshi   saqlangan.   Arxeologik   materiallar   va	
ʼ
yozma   manbalarda   ta kidlanishicha,   bu   zamonda   Samarqand   orqali	
ʼ
Buyuk   ipak   Yo li   o tgan,   ichki   va   tashqi   savdo,   hunarmandchilik   rivoj	
ʻ ʻ
topgan.   Ilk   o rta   asrlarda   Samarqand   Sug diyonaning   bosh   shaxri
ʻ ʻ
sifatida   nufuzli   mavqega   ega   bo lib,   shahar   ijtimoiy   va   iqtisodiy	
ʻ
hayotida   tub   o zgarishlar   yuz   berdi.   Badavlat   dehqon   xo jaliklari	
ʻ ʻ
kuchaydi,   xuddi   shu   kezlarda   ularning   qasrlari   joylashgan
Afrosiyobning shim. qismi mudofaa devori bilan o rab olindi. Bu holat	
ʻ
Movarounnaxr va unga qo shni viloyatlarda ham yuz berdi. Bu davrda	
ʻ
Samarqand   hukmdorlari   „Ixshid“,   Buxoro   hukmdorlari   esa
„Buxorxudot“ deb atalgan. 712 yilda arablar fotixi Qutayba ibn Muslim
qo shin   tortib   kelganda,   Samarqandning   mudofaa   devorlari	
ʻ
mustahkam   bo lib,   atrofida   suv   to la   xandaq   bor   edi.   Qutayba	
ʻ ʻ
Samarqanda   Farg ona,   Shosh   va   turklardan   yordamga   kelgan	
ʻ
lashkarlarni   enggach,   ko maksiz   qolgan   Sug d   hokimi   G urak   noiloj   u	
ʻ ʻ ʻ
bilan   sulh   tuzdi,   shaharning   ichki   qismi   (shahriston)ni   arablarga
bo shatib   berishga   majbur   bo ldi.   Arxeologik   topilmalar   islomga   zid	
ʻ ʻ
bo lgan haykal va devoriy rasmlarning ataylab qilich bilan chopilganini
ʻ
isbotlaydi.
3
3
  .Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. -T.: 1990.
12 Afrosiyob yodgorligining ochilishi
9-asrning ikkinchi choragidan Movarounnahrda hokimiyat somoniylar
qo liga   o tdi.   Buxoro   ularning   markaziga   aylandi.   Shu   davrdaʻ ʻ
Samarqand   iqtisodiy   va   madaniy   jihatdan   tez   rivojlandi.   Afrosiyobda
somoniylar davrida o ymakor ganch naqshlar bilan bezatilgan saroylar,	
ʻ
badavlat   dehqon   xonadonlari,   masjid   va   madrasalar,   hammom   va
kanalizasiyalar,   tosh   ko chalar   topilmoqda.   Shaharni   suv   bilan	
ʻ
ta minlash   og irligidan   aholining   ehtiyojini   qondirish   uchun   shahar	
ʼ ʻ
hayotining dastlabki yillaridayoq Darg om tomonidan kanal qazib, suv	
ʻ
keltirilgan.   Ana   shu   kanal   izlari   hozirgi   shahar   xiyobonining   jan.da,
Alisher Navoiy haykali qad ko tarib turgan maskanda ochib o rganildi.	
ʻ ʻ
Bu   kanal   Registon   maydoni   orqali   Hazrati   Xizr   masjidi   tomon   yo l	
ʻ
olgan.   Tarixiy   manbalarga   ko ra   Afrosiyobga   jan.dan   kiraverishda	
ʻ
shahar xandaqi ustiga pishiq g ishtlardan ravoqli suvay-irg ich qurilib,
ʻ ʻ
uning   tepasidan   katta   ariq   o tkazilgan.   Bu   ariqni   „Juyi   arziz“	
ʻ
13 („Qo`rg`oshin   ariq“)   deb   ataganlar.   Ariq   shu   erda   uchga   bo lingan   vaʻ
shahar oralab Siyob arig i bo yiga borgan.	
ʻ ʻ
10-asrning   oxirida   Movarounnahrda   hokimiyat   qoraxoniylar   qo liga	
ʻ
o tganida   xam   Samarqanda   savdo,   hunarmandchilik,   shahar	
ʻ
obodonchilik   ishlari   davom   etadi.   Shaharning   hunarmandchilik
qiyofasi   kuchayib,   zodagon   dehqon   qasrlari   endi   shahar   tashqarisida,
ularning   dala   hovlilarida   markazlashadi.   1220   yilda   Chingizxon
qo shinlari   „Juyi   arziz“   to g onini   buzib,   shaharni   suvsiz   qoldirdi.
ʻ ʻ ʻ
Shahar   mudofaachilari   tengsiz   jangda   taslim   bo ldilar.   Bosqinchilar	
ʻ
shaharning   devor   va   darvozalarini   vayron   qilib   saroy,   masjid   va
madrasalarga, aholi xonadonlariga o t qo ydilar	
ʻ ʻ 4
. Aholining katta qismi
jangda   qirildi,   hunarmandlar   Mo g ulistonga   haydab   ketildi.   Shaharni	
ʻ ʻ
so nggi   mudofaachilari   Jome   masjidiga   yashirinib,   qarshilikni   davom	
ʻ
ettirdilar.   Ularning   olovda   yongan   tanalari   jang   kiyimida   bizgacha
yetib   kelib,   arxeologik   qazish   vaqtida   topildi.   „Qo rg oshin   ariq“   qayta	
ʻ ʻ
tiklanmadi. Afrosiyobda suvsiz qolgan aholi Siyobdan charxpalakda suv
chiqarib,   kun   ko'rgan,   so ng   aholi   bora-bora   Ani   butunlay   tashlab	
ʻ
ketgan.   Kimsasiz   xarobaga   aylangan   qadimgi   Samarqand   avvallari
„Hisori   ko hna“,   „Qal`ai   Hisor“   atalib,   17-asrdan   boshlab   aholi   orasida	
ʻ
„Qal`ai Afrosiyob“ yoki „Afrosiyob“ deb atala boshlangan.
Afrosiyobda qazishma ishlari ayniqsa Samarqandda O zbekiston Fanlar	
ʻ
Akademiyasi   Arxeologiya   instituti   ta 5
shkil   topgach,   keng   ko lamda	
ʻ
kuchaydi.   Ya.   G .   G ulomovdan   so ng   Afrosiyobdagi   arxeologik	
ʻ ʻ ʻ
qazishmalarga   G.   V.   Shishkina,   Sh.   Toshxo jaevlar   rahbarlik   qildi.	
ʻ
Keyingi   yillarda   (1989   yildan)   Afrosiyobni   arxeologik   jihatdan   tadqiq
etish  ishiga   fransuz   arxeologlari   —  Pol   Bernar,   Frans   Grene   va   b.  jalb
etilgan. Fransuz arxeologik missiyasi O zbekiston arxeologlari bilan (M.	
ʻ
Isomiddinov   va   b.)   hamkorlikda   Afrosiyobni   o rganishda	
ʻ
qatnashmoqsa.   O zbek   va   fransuz   olimlarining   hamkorlikda   olib	
ʻ
4
   Kabirov J. Sa’dullaev. A. O‘rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent: «O‘qituvchi» nashriyoti, 1980.
5
14 borgan   tadqiqot   natijalari   qadimgi   Samarqand   tarixiga   oid   qator
masalalarga   aniqlik   kiritdi,   ya ni   miloddan   avvalgi   6—5-asrlargaʼ
taalluqli   shahar   mudofaa   devorlari   ostidan   guvalaqdan   qurilgan
yanada   qadimgi   devor   qoldiqlari   ochilib,   Samarqandning   yoshi
miloddan   avvalgi   8-asr   o rtalariga   oid   ekanligi   isbotlaydi;   shaharning	
ʻ
arki   a lo   qismidan   milodiy   8-asrga   oid   murabba   (70x70)   shaklidagi	
ʼ
Samarqand   ixshidlarining   mahobatli   saroyi   qoldiqlari   ochildi.
Afrosiyobda arxeologik tadqiqot ishlari davom etmoqda.
            Afrosiyob   maydoni   taxminan   220   gektarni   tashkil   etadi   va   arxeologik
qatlamlarning   qalinligi   8-12   metrga   etadi.   Afrasiyob   shaharchasi   taglik   burchagi
janubga   qaragan   teng   yonli   uchburchak   shakliga   ega   edi.   Afrasiyob   ko'plab
tepaliklar   kesib   o'tgan   tabiiy   tepalikdan   kelib   chiqqan   va   shaharning   o'zi   baland
devorlar   bilan   o'ralgan   bo'lib,   ular   hozirda   ichkarida   40   metr   balandlikda   loydan
qurilgan   ulkan   inshootga   o'xshaydi.   Shaharning   eng   uzun   qismi   kengligi   1,5
kilometr   bo'lgan.  Sharqiy   devorning  o'rta  qismida  joylashgan   shaharchaga  kirish.
Afrasiyobda  minoralar   bo'lgan,  ularning  maksimal   uzunligi   334  kilometrni  tashkil
etgan   va  qoldiqlari atrofdagi  devorning ba'zi  joylarida  topilgan. Shaharga  suv  suv
kanallarida, sopol idishlar va quduqlarda hosil bo'lgan. Demak, bu ko'p joyni suv
omborlari egallagan degan ma'noni anglatadi, ularning eng kattasi million gallon
suvga   ega   va   janubiy   devor   yaqinida   joylashgan.Kuzatilgan   ko'chalarning
qoldiqlari topilmadi, chunki atrofdagi binolar shu qadar tor va egri izlarni buzib
tashlagan   va   vayron   qilgan.   Uylarni   qurish   uchun   loydan   yasalgan   yog'och
ramkada   pishmagan   g'isht   ishlatilgan.   Ulardan   ba'zilari   oynaning   kichik
bo'laklari   o'rnatilgan   gips   panjarali   derazalarga   ega   edi.U   erda   juda   ko'p   tanga
topilgan. Ularning asosida Afrasiyobni bosib olishning turli sanalari aniqlandi, bu
asosan   Viatkin   tomonidan   amalga   oshirildi.   Topilgan   tangalar   sosoniylarga,   bir
qismi   buxoro-xudotlarga,   yana   bir   qismi   umayod   va   abbosiylar   xalifalariga
tegishli   edi.   Somoniylarning   katta   miqdordagi   tangalari   topilgan,   kamroq
tarqalgani Xorazm shohlarining tangalari, eng kam tangalari esa Qoraxoniylar va
Saljuqlarning   tangalari   edi.   Mongke   tangalari   eng   so'nggi   topilgan   tangalar   edi.
Bu   topilgan   va   o'rganilgan   tangalarning   barchasi   Afrasiyobda   to'rtinchi   yoki
beshinchi   asrdan   XIII   asrgacha   yashaganligini   ko'rsatadi. Afrasiyobda   IX-X
asrlarga   tegishli   beshta   hammom   topilgan.   Afrasiyobdagi   hammom   sardobalar,
vannalar,   issiqlik   va   suv   etkazib   beradigan   quvurlar,   kiyinish   xonalari,   massaj
xonalari,   issiq   va   sovuq   zallar   va   ochiq   hovlilardan   iborat   edi.   Vannaning   ba'zi
joylarini o'yib ishlangan gips va freskalar.
15 1924   yilda   Afrasiyobda   Viatkin   qadimiy   xonaning   devoridan   buddistlarning
freskasi va boyitilgan alebastr paneli topilgan joyda o'z tadqiqotlarini o'tkazdi. U
erda   loydan   qurilgan,   g'isht   bilan   qoplangan,   devorlari   yaxshi   saqlanib   qolgan
kubikli   bino   topilgan.   Shuningdek,   devorlarda   ko'plab   maqolalar   topilgan.
Ulardan   birining   yonida   joylashgan   kichkina   binoning   devorida   arabcha   yozuv
topilgan: "Rahmdil va Rahmdil Xudoning nomi bilan ayt:" U yolg'iz Xudo, abadiy
Xudo ". Kashfiyotlar IX-X asrlarga oid tangalar tomonidan tarixga kiritilgan.
I929  yilda  XII  asrga  tegishli  bo'lgan  uy  qoldiqlari  va yonib   ketgan  bug'doyni  o'z
ichiga   olgan   katta   sayoz   chuqur   topildi.   Ular   Siob   sug'orish   kanali   yaqinidagi
vodiy   va   masjid   xarobalari   o'rtasida   topilgan.   Uy-joylarning   xarobalari   uchta
sathda   topilgan   va   ularning   eng   pasti   bizning   davrimizning   birinchi   asrlariga
taalluqlidir, eng so'nggi esa Somoniylar davriga tegishli bo'lib, bu ham topilgan va
Somoniylar bilan bog'liq bo'lgan tangalar bilan isbotlanishi mumkin. X asr.
Afrasiyobning   o'rta   asrlardagi   boy   uylaridan   biri   bu   X   asrga   tegishli   bo'lgan
uyning   qoldiqlari.   Bu   uyda   devorlarning   ichki   va   tashqi   qismlarini   qoplagan,
o'yma gipsli shiva bilan hashamatli tarzda ishlangan gumbazli zal bor edi. Hozirgi
vaqtda ushbu bezak O'rta asr san'atining namunasini taqdim etadi.
1930-yillarda   Viatkins   tomonidan   olib   borilgan   qazishmalar   paytida,   shahriston
hududida   joylashgan   Qoraxoniylar   davriga   oid   (hijriy   XI-XII   asrlar)   ajoyib
freskalari izlari bo'lgan saroy majmuasi xarobalarida topilgan. Ammo saroy 1212
yilda   Xvorzmiy   hokimiyatiga   qarshi   qo'zg'olon   paytida   vayron   qilingan   va
keyinchalik qayta tiklangan.
Afrasiyobning g'arbiy qismida asosiy masjid va minora qazilgan. Minora qadimgi
Samarqand   hukmdorlarining   unvoni   bo'lgan   forscha   Ixshid   so'zi   muhrlangan
g'ishtlarga   duch   kelgan.   Va   topilganidek,   masjid   bir   necha   bor   rekonstruksiya
qilingan.   Somoniylar   davrida   X   asrda   masjid   to'rtburchaklar   shaklida   bo'lib,
uning   yon   tomonlari   78   x   78   metrni   tashkil   etgan.   XI-XII   asrlarda   Qoraxoniylar
davrida u to'rtburchaklar shaklga ega bo'lib, 120 80 metrgacha kengaygan. Unda
ustunli   zalni   yoritib   turuvchi   qandillar   zanjirlaridan   oltita   eshik   eshiklari
topilgan   va   u   o'yma   gips,   o'yilgan   terrakota   plitalari   va   och-ko'k   plitalar   bilan
bezatilgan.
16 17 Afrosiyob tepaligi
18 19 Qadimgi Baqtriya sivilizatsiyasi                                                                   
Baqtriyona, Baxtar zamin Baktriya — Amudaryoning yuqori va o rta ʻ
oqimidagi tarixiy vi-loyat.  Asosan hoz.   O zbekiston	
ʻ   va Tojikistonning 
jan. viloyatlari hamda Af-g onistonning shim. qismini o z ichiga olgan. 	
ʻ ʻ
Shim. da Sug d, jan. da va jan.-sharqda Araxosiya, Gandxara, g arbda 	
ʻ ʻ
Ma-rg iyona b-n chegaralangan. Markaziy shahri	
ʻ   Baqtra   (Zariaspa) 
bo lgan. Baqtriya mil. av. 6—4-a. larda 	
ʻ
Axomaniylar,   Aleksandr   ( Iskandar ),   Salavkiylar   saltanatlari, so ngra 	
ʻ
mil. av. 3-a. o rtasidan YunonBaqtriya podsholigi tarkibiga kirgan; mil. 	
ʻ
av. 2-a. da   toxarlar   tomonidan bosib 
olingach,   Toxariston   deb   atala   boshlagan.Baqtriyada dastlabki 
arxeologik tadqiqotlar 19-a. ning 2-yarmidan boshlangan (N. A. Masv. I.
V.   Mushketov   va b.). Shim. Baqtriya hududida 1926 — 28 y. larda 
Sharqmadaniyati muzeyi (hoz. Sharqxalqlari san -ati muzeyi) 	
ʼ
ekspsditsiyasi (rahbari B. P. Denike). 1936 — 38 y. 
larda   Termiz   arxeologiyakompleks ekspeditsiyasi (rahbari M. Ye. 
Massoy), 1953 — 54 y. larda   Tojikiston   arxeologiya   ekspeditsiyasi 
(rahbari M. M. Dyakonov), 1950 — 55 y.   lari   O zbekiston arxeologiya 	
ʻ
ekspeditsiyasining   Surxondaryo   otryadi (rahbari L. I. Albaum) 
arxeologi k kazish ishlari olib borgan. 1960-y. dan (bir oz tanaffus b-n) 
O zbekiston	
ʻ   san atshunoslik	ʼ   ekspeditsiyasi (rahbari G. 
A.   Pugachenkova ), 1972-y. dan O zbekiston FA Arxeologiya in-	
ʻ
tining   Baqtriya   ekspeditsiyasi (raxbari V. M. Massoy) arxeologik 
tadqiqotlarni davom ettirdi. Jan. Baqtriya hududi (Shim.   Afg oniston	
ʻ )da
fransuz arxeologlari — R. Girshman (1936 – 41),                         D. 
Shlamberje (1945 – 64), P. Bernar (1964 — 78), shuningdek sobiq 
Ittifoq-Afgon ekspeditsiyasi (1970 — 78; I. T. Krutikova, V. I. Sarianidi, 
G. A. Pugachenkova, A. Asqarov, R. Sulaymonov, Sh.  Pidayev , 3. 
Hakimov ,  V .  N .  Yagodin   va   b .)  qazish   ishlari   olib   borgan . Avesto , 
Bihistun   kitobalari ,  Nakdsh   Rustamdagi   kitobalar   hamda   qad .  g ʻ ind  
adabiy   yodgorliklari  — « Rigveda »  va  « Ramayana » da   Baqtriya   haqida  
ma ʼ lumotlar   mavjud . 6
  B .  O ʻ zbekistonda   dehqonchilik  
madaniyati   taraqqiy   etgan   va   ilk   davlat   tuzu   mi   vujudga   kslgan   qad . 
markazlardan   biri .  Bu   yerda   mil .  av . 2 ming   yillikniig  1-
yarmidayoq   o ʻ troq   dehqonchilik   madaniyati   mavjud   bo ʻ lganligi  
arxeologi   k   materiallar   b - n   isbotlangan .  Sotshitepsshan   chiqqan  
topilmalar   Baqtriyaning   ilk   shahar   tipidagi   qad .  qishloqlari   tarixiy  
topografiyasi ,  me ʼ moriy   tarhi ,  madaniyati ,  aholisining   etnik   qiyofasi   va  
6
9. Annayev  Т ., Shaydullayev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. –  Т ., 1997.
20 tarkibini   aniqlab   berdi .  Baqtriyaning   o ʻ tmishda  « Ming   bir   shahar  
mamlakati »  deb   atalganligi   unda   shaharlarning   ko ʻ p   bo ʻ lganligidan  
guvoxlik   beradi . Surxoidaryoning   jan .  tumanlarida   olib   borilgan   arxe -
ologik   tadk , iqotlar   jarayonida   ko ʻ plab   shahar   xarobalari   topilgan  ( Ayri -
tom ,  Dalvarzintepa ,  Termiz ,   Xolchayon   va   b .).  Tarixiy   va   arxeologik  
ma ʼ lumotlarga   ko ʻ ra   baqtriyaliklar   belbog ʻ li   ko ʻ ylak ,  cholvor  
va   kuloh   kiyishgan ,  cholvorlarining   pochasini   uchi   yuqoriga   qayrilgan  
etiklarining   qo ʻ njiga   tiqib   yurishgan .  Baqtriyada   asosan   oromiy  
yozuvidan   va   mahalliy   tillardan   foydalanilgan .  Mil .  av . 6 — 4- a .  larda  
Baqtriya   madaniyati  2  uslubda   taraqqiy   etgan .  Birinchisi ,  ko ʻ proq  
ko ʻ chmanchi   aholi   madaniyati   b - n   bog ʻ liq   bo ʻ lib ,  adabiyotda  « hayvon  
uslubi » ( mehnat   va   jang   qurollari ,  uyro ʻ zg ʻ or   buyumlarini  
turli   hayvonlar   suratlari   bilan   bezash )  deb   yuritiladi .  Ikkinchisi , 
o ʻ troqbaqtri - yaliklar   madapiyati   yodgorliklarida   aks   etgan  
( q .   Amudaryo   xazinasi   va   b .).  Budav-rda metall ishlash sanoati 
(q.   Dalvarzintepa   va b.),   me morlikʼ   q(. Kuchuk-tepa, Hal aimir va 	ʼ
b.),   xalq   og zaki ijodiyoti taraqqiy etgan. Baqtriya madaniyati, ayniqsa 	
ʻ
mil. av. 1mingyillikning so nggi asrlarida yuksalgan (q. Xotin-rabod va 	
ʻ
b.). Mahalliy xalq madaniyati yunon,   hind   va   fors   madaniyatlari 
an analari ta sirida ham boyigan. Mil. av. 2 — 1-a. 	
ʼ ʼ
larda   ipakchilik   va   pillachilik   rivojlangan ( yana   q.   Sopollitepa ). Bu 
davrga oid me morlik yodgorliklari,	
ʼ   numizmatika   materiallari, tasviriy 
va   amaliy san at
ʼ   namunalari Termiz, Zartepa, Dalvarzintepa. Qal a-	ʼ
imir, Xolchayon va b. joylardan topilgan. Jan. Baqtriya dagi Bagram, 
Balx, Dashli, Dilbarjin, Oyxonim, Oltindilsrte-pa, Xadda (Afg oniston) 	
ʻ
va   Taksila   ( Pokiston )da olib borilgan arxeologik tadqiqotlar bu hakdagi
ma lumotlarni yanada boyitdi.	
ʼ   Tallashqon yodgorligi to‘liq tadqiq
7
qilingan. Bu yodgorlik doira shaklida bo‘lib, diametri 135 metr, 5 metrli
devor bilan o‘ralgan, tashqi tomondan 15 ta burj bilan 
mustahkamlangan. Qal’a devori hamda burjlarda shaxmat kataklari 
tarzida qurilgan, ikki qator shinaklar joylashgan. Qal’a darvozasi uzun 
yo ‘lak shaklda bo‘lib, harbiy jihatdan juda mustahkam. Tallashqon 
qal’asining ichki qismidagi uylar qal’a devoriga taqab qurilgan, o‘rtasi 
hovli sifatida ochiq qoldirilgan. Bu erdan ko‘plab o‘q-yoy, temir 
7
10. Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T., 1999.
21 bo‘laklari,   sopol   buyumlar   va   boshqa   turdagi   hunarmandchilik
ashyolari   topilgan.SHo‘rchi   tumanida   joylashgan   Qizilcha,
Muzrabotdagi   Kuchuktepa,   Pishaktepa   yodgorliklari   ham   to‘liq
o‘rganilgan.   Bu   obidalardan   ham   qadimgi   Baqtriya   madaniyatiga   oid
muhim   ma’lumotlar   olingan.   Qadimgi   Baqtriya   madaniyatining Turon
xalqlari   tarixida   tutgan   o‘rni   beqiyosdir,   baqtriyaliklar   nafaqat   o‘zlari
rivojlangan   san’at,   hunarmandchilik   va   shahar   madaniyati   sohibi
bo‘lganlar,   balki   bu   madaniyatni   qo‘shni   hududlarga   ham
tarqatgan.Qarshi   vohasidagi   Erqo‘rg‘on,   Samarqanddagi   Afrosiyob   va
boshqa   shaharlar   Baqtriya   madaniyatining   bevosita   ta’siri   ostida
shakllangan.   Bu   yodgorliklardan   Qadimgi   Baqtriya   madaniyatiga   oid
hunarmandchilik   ashyolari   topilgan,   hatto   shahar   qurilish   uslublari
ham   aynan   Baqtriya   me   ’morchiligiga   monand.Baqtriya   madaniyati
miloddan   avvalgi   IV   asrning   30-yillarida   boshlangan   Aleksandr
Makedonskiy   istibdodi   oqibatida   inqirozga   yuz   tutadi.   Makedoniyalik
Aleksandr va uning lashkarboshilari voha aholisini birma-bir qilichdan
o‘tkazgan   desak   mubolag‘a   bo‘lmaydi.   Viloyatdagi   qadimgi   Baqtriya
madaniyatiga   oid   36   yodgorliqdan   33   tasi   bosqinchilar   hujumi   tufayli
yondirilgan va vayronaga aylantirilgan.
22                                            
23                                 . Qadimgi Sug’d sivilizatsiyasi                                 
Qadimgi Sug’d (Sug diyona) davlati va uning hududi.So’g’diyona, ‟
Sog’da, Sug’uda, Zarafshon va Qashqadaryo oralig’idagi hudud, 
“Avesto”,   yunon-rim manbalari , ziroatchilik, Yerqo’rg’on,   Afrosiyob , 
Uzunqir, Ko’ktepa). Sugdiyona Urta Osiyodagi kadimiy, tarixiy, 
madaniy viloyat xisoblanadi. Ilk marta axamoniylar sulolasi 
vakillarining koyatosh xotirot bitiklarida Sugudi shaklida qad.eron 
saltanatiga tobe qilingan satrapliklardan biri mamlakatning nomi 
sifatida kayd etil gan.  Sugdiyona 3 ta tarixiy geografik xududni 
birlashtirgan:   Samarkand Sugdi , Buxoro Sugdi va Kesh Naxshab Sugdi. 
Xar 3 kismi uzaro tabiiy geografik uzaro tabiiy chegaraga xali ega edi. 
Buyuk Ipak yulinnng markaziy tarmokdari Sugdiyona orkali utgan. 
Natijada Sugdiyona xalkaro savdo munosabatlarida muxim urin tutadi.
Buyuk ipak yuli builab savdogarlarning kishlokdari, shaxarlarida esa 
uning maxallalari paydo bulgan. Sugd tili xalkaro til rolini ui nagan. Bu 
xol xitoy sayyoxlari tomonidan notugri tasvir uygotgan. Sugdiyona 
mil.avv.6-2   asrlarda avval axamoniylarga , sungra makedoniyalik 
Aleksandr tuz gan saltanatga, uning   davomchisi Salavka davlatiga , 
Yunon-Baktriya tobe bulgan.  8
Mil.avv. 2-1 ayerlardan boshlab 
Sugdiyona uz musta uilliginn tiklashga kirishgan. Uning markaziy va 
maxalliy tangalari zarb kilina bo shla gan. Sugdiyona a sta sekin xar 
uch kiyem chegaralarini uz atrofiga yiga boshlagan va konfederativ 
davlat uyushmasiga aylanib borgan.Mi. 1 ming y ill i kn ing 1 chi 
yarmida Sugdiyona kushonlar,   xioniylar , abdallar, kidarlar ta’sir i da 
bulgan. Arab istilosining boshlangich davridan to Sugd podshosi Turgar
davri oxirigacha Sugdiyona uzining konfederativ xususiyatini 
saklashga xarakat kilgan. Turgardan keyin Sugdiyonada ixshidlar 
siyosiy xokimiyat tugab mam-t xalifatik tarkibiga kirgan.
8
11. Ishoqov M., Sug diyona tarix chorrahasida, T., 1990;	
ʻ
24 Sug dʻ
Sug d,   So g d,   Sug ud   -	
ʻ ʻ ʻ ʻ   Markaziy   Osiyodagi   qadimiy   tarixiy-madaniy
viloyat. Ilk bor miloddan avval VII-VI asrlarda qadimiy "Avesto"da tilga
olingan.   Bu   nom   20   asr   boshlarigacha   saqlangan.Miloddan   avvalgi   VI
asrda   Axamoniylar   sulolasi   vakillarining   qoyatosh   xotirot   bitiklarida
Suguda   shaklida   qadimiy   Eron   saltanatiga   tobe   qilingan
satrapliklardan   biri,   mamlakat   nomi   sifatida   qayd   etilgan.   Yunon
manbalarida   —   Sogdianoy.   Bu   shakl   yunonlar   tomonidan   so z	
ʻ
tarkibidagi   —   anaka   —   tegishlilik,   mansublik   ma nosini   bildiruvchi	
ʼ
nisbat qo shimchasini so z o zagiga qo shib yuborishdan paydo bo lgan.	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Xitoy manbalarida — Suli. Sug d yozuvi yodgorliklari mamlakat nomini	
ʻ
Sug'd yoki Sg ud shaklida ko rsatadi.	
ʻ ʻ
25 Sug dik   yoki   Sg udik,   Sug diyonak   —   Sg udiyonak   shakllari   "Sug dgaʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
oid", "Sug diy" kabi ma nolarda qo llanadi. O'rta asrlarda arabiy, forsiy,	
ʻ ʼ ʻ
turkiy manbalar mamlakat nomini "Sug'd" shaklida qo llaydi.	
ʻ
26                          Moniylikni   ibodat qilgan Sug diylar, 8-9 asrlarʻ
27 "Sug d"   so zining   ma nosi   fanda   har   xil   talqin   qilib   kelinadi.   Masalan,ʻ ʻ ʼ
So ch   —G G   So z   —   "kuymoq,   yonmoq,   porlamoq"   deb	
ʻ ʻ ʻ ʻ
izohlangan.Bundan   Sug dni   "Muqaddas   ilohiy   olov	
ʻ
( Zardushtiylik   tasavvuriga   ko ra)   bilan   poklangan   yer"   kabi   ma noda
ʻ ʼ
talqin   etishga   harakat   qilingan   (V.   Tomashek).   Yana   bir   izohga   ko ra,	
ʻ
"Sug'd"   so zi   sernam,   unumdor   yer   deb   tushuniladi.   Bunga   hozirga	
ʻ
qadar   pastlik,   suv   yig iladigan   yer   "S,   Sug ut"   deb   nomlanishini   dalil	
ʻ ʻ
qilib   ko rsatiladi.   Avestoda   Sug'd   mamlakat   nomi   sifatida   bir   marta	
ʻ
uchraydi.   "Ardvisura   Yashti"   —("Obon   Yasht")   va   Ardvi   (Amudaryo)
Ishkata,   Paruta,   Mouri,   Suguda   va   Xvarazm   tomon   hayotbaxsh
suvlarini   eltadi,   deya   ta kidlanadi.   Avestoning   Videvdat   naskida   esa	
ʼ
Axuramazda   yaratgan   ezgu   yurtlardan   biri   Gava   deyiladi   va   u   yerda
sugdlar   yashaydi   deb   ko rsatiladi.	
ʻ 9
Sug'd   mamlakati   (poytaxti   —
Samarqand,   645—654   yillarda   Kesh)   3   ta   tarixiy-geografik   hududni
birlashtirgan. Samarqand Si, Buxoro Si va Kesh-Naxshab Si. Har 3 qism
o zaro   tabiiy   chegaraga   ham   ega   edi:   Zarafshon   tog   tizmalari	
ʻ ʻ
Samarqand va Kesh-Naxshab o rtasini Karmanadan keyin Malik cho li	
ʻ ʻ
Buxoro   va   Samarqand   Sini   ajratib   turgan.Buyuk   ipak   yo lining	
ʻ
markaziy tarmoqlari  Sug d orqali o tgan. Natijada Sug d  xalqaro  savdo	
ʻ ʻ ʻ
munosabatlarida muhim o rin tuta boshlagan. Buyuk ipak yo li bo ylab	
ʻ ʻ ʻ
Sug'd   savdogarlarining   qishloqlari,   shaharlarida   esa   ularning
mahallalari   paydo   bo lgan.	
ʻ   Sug diy   tili	ʻ   xalqaro   til   rolini   o ynagan.   Bu	ʻ
hol   Xitoy   sayyohlari   tomonidan   Sug d   chegaralari   haqida   noto g ri	
ʻ ʻ ʻ
tasavvurlar hosil qilgan (Syuan Szan).
9
12. Ishoqov M., Sug diyona tarix chorrahasida, T., 1990;	
ʻ
28 29 Sug'd   miloddan   avval   VI-IV   asrlarda   avval   ahamoniylarga,   so ngraʻ
miloddan   avval   329-yilda   Iskandar   Maqduniy   saltanatga,   uning
davomchisi Salavk davlatiga, Yunon-Baqtriyaga tobe bo lgan.Miloddan	
ʻ
avval   II-I   asrlardan   boshlab   Sug d   o z   mustaqilligini   tiklashga	
ʻ ʻ
kirishgan. Uning markaziy va mahalliy tangalari zarb qilina boshlagan.
Sug d asta-sekin har 3 qismni o z atrofiga to plagan konfederativ davlat	
ʻ ʻ ʻ
uyushmasiga   aylanib   borgan.Milodiy   I-V   asrlarda   Sug d   kushonlar,	
ʻ
xioniylar,   abdallar,   kidarlar   ta sirida   bo la   turib,   o z   nisbiy	
ʼ ʻ ʻ
mustaqilligini   saqlab   keldi.   Sug'd   konfederatsiyasi   milodiy   VI   asr
o rtalaridan   VIII   asr   boshlarigacha   siyosiy   jihatdan   kuchayib   borgan.	
ʻ
Arab   istilosining   boshlang ich   davridan   (VIII   asr   1-chorak),   to   Sug'd	
ʻ
podshohi   Turg ar   davri   oxirigacha   (738—759   yillar)   Sug'd   o zining	
ʻ ʻ
konfederativ   xususiyatini   saqlashga   harakat   qilgan.   Turg ardan   keyin	
ʻ
Sug'dda ixshidlik siyosiy hokimiyat tugab, mamlakat xalifalik tarkibiga
singdirilgan.IV-VIII   asrlarda   so g dlar	
ʻ ʻ   Uzoq   Sharq ,   Markaziy
Osiyo   va   Yaqin Sharq   mintaqalari savdosida asosiy vositachi bo lganlar	
ʻ
va butun   Buyuk ipak yo li	
ʻ   bo ylab muntazam xalqaro karvon savdosini	ʻ
tashkil   etganlar.   So g d   bu   davrlarda   bekliklar   va   erkin   shaharlar	
ʻ ʻ
hamdo stligidan   iborat   bo lgan   va   ular	
ʻ ʻ
orasida   Samarqand ,   Maymurg	
ʻ ,   Kesh ,   Naxshab ,   Ishtixon ,   Kushaniya ,   Bu
xoro ,   Amul   va   Andxoy   ajralib   turgan.   Xitoygacha   bo lgan   butun   yo l	
ʻ ʻ
bo ylab,   janubdagi	
ʻ   Xotan   va   Sharqiy   Turkiston   orqali   Lob
Nor   va   Yettisuv   shimoligacha so g d mulkiy hududlari tarkib topgan va	
ʻ ʻ
ular XII asrgacha mavjud bo lgan. So g dlarning Turon va Xitoydagi eng	
ʻ ʻ ʻ
yirik   mulklari   ularning   alohida   jamoalar   bo lib   yashagan   Kucha,	
ʻ
Chanan,   Lanchjou,   Dunxuan,   Loyan   kabi   shaharlarda   mavjud   bo lgan.	
ʻ
IV   asrda   Dunxuanning   o zida   so g d   jamoasi   taxminan   1000   kishidan	
ʻ ʻ ʻ
iborat bo lgan. Samarqandning sharqiy darvozalari  "Xitoy" nomi bilan	
ʻ
ataladi.   Xalqaro   savdo   aloqalari   Samarqand,   Paykend   va   boshqa   yirik
shaharlardagi boy so g d uylari tomonidan nazorat qilinar edi. Ular o z	
ʻ ʻ ʻ
vositachilari   orqali   kreditlar   berishgan,   savdo   kelishuvlarini
boshqarishgan.   Tan   sulolasi   tarixida   qayd   etilishicha,   Kan
hukmdorligida   "yangi   tug ilgan   o g il   chaqaloq   shirinso z   bo lishi	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hamda pulni mahkam ushlashi uchun uning tiliga tosh asal, kaftlariga
esa   yelim   surtilgan.   20   yoshga   to lgan   erkak   xorijga   ketgan   va   qaysi	
ʻ
joyda   manfaat   ko rsa,   o sha   yerga   borgan".   Olis   safarlar,   Chin,	
ʻ ʻ
Hindiston,   Eron,   Kichik   Osiyo   xalq   hunarmandchiligi   va   an analari	
ʼ
bilan tanishuv orqali G arb va Sharq yutuqlarini o zida mujassam etgan	
ʻ ʻ
noyob   va   ochiq   so g d   madaniyati   shakllangan.   So g d	
ʻ ʻ ʻ ʻ
30 hunarmandchiligi   markazi   va   savdo   yo llari   -   Samarqand,   Panjikent,ʻ
Paykent,   Buxoro   va   Varaxshi   xavfsizligini   ta minlash   ehtiyoji   kuchli	
ʼ
davlatlar   bilan   ittifoq   tuzishga   qaratilgan   siyosiy   yo nalishni   belgilab	
ʻ
bergan.   VI   asrda   So g d   Eftaliylar   davlati,   keyinchalik   Turk   xoqonligi	
ʻ ʻ
tarkibiga   kirgan,   630-yildan   buyon   esa   Chinning   Tan   sulolasi
hukmdorligini   tan   olgan.   Xoqonlik   yuksalishi   davrida   so g dlar	
ʻ ʻ
turkiylarning   Xitoydan   o lpon   sifatida   olgan   shoyi   bilan   savdo   qilish	
ʻ
imkoniyatiga   ega   bo lishgan.   VI   asr   70-yillarida   turkiy   hukmdorlar	
ʻ
farmoni   bilan   so g d   savdogari   Maniax   savdo   kafolatlari   yuzasidan	
ʻ ʻ
muzokaralarni   avvaliga   Eron   Shahanshohi,   so ngra   Vizantiya	
ʻ
imperatori   bilan   olib   borgan.   O rta   asrlarda   so g d   tili   Buyuk   ipak	
ʻ ʻ ʻ
yo lidagi   asosiy   muloqot   tiliga   aylangan.   Buddistlar,   nasroniylar,	
ʻ
manixeylar  o zlarining  diniy  matnlarini  so g d tiliga  tarjima  qilishgan.	
ʻ ʻ ʻ
Bunda   ular   o zlarining   yozma   an analaridan   foydalanishgan:	
ʻ ʼ
buddistlardan   hind   alifbosi,   manixeylardan   arameys   bosmasi,
nasroniy-suriyaliklardan   dastlabki   umumiy   maktubot,   nestoriyan   va
yakovitlardan   diniy   e tiqod   alifbolarini   o zlashtirishgan.   Ammo   ular	
ʼ ʻ
aramey   alifbosiga   asoslangan   va   keyinchalik   uyg urlar   tomonidan	
ʻ
foydalanilgan   ilk   so g d   yozuvi   o rnini   egallay   olmadi.   Mazkur   yozuv	
ʻ ʻ ʻ
namunalari   bilan   Dunxuandagi   mulkiy   hududlardan   yo llangan	
ʻ
"ko hna   maktublar"   va   Zarafshon   vodiysidagi   Mug   tog ida   topilgan	
ʻ ʻ
hujjatlar yordamida tanishish mumkin. VIII asr boshida So g d Qutayba	
ʻ ʻ
ibn   Muslimning   musulmon   qo shinidan   mag lubiyatga   uchraydi   va	
ʻ ʻ
halifalikka itoat etgan holda islom dinining jug rofiy-siyosiy makonida	
ʻ
qudratli savdo-hunarmandchilik markazi bo lib qoladi.	
ʻ
  Foydalanilgan adabiyotlar:
31 1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.Toshkent,O'zbekiston,1998-
yil.
2. Karimov I.A. Jayxun sohilidagi abadiy shahar // Xavfsizlik va 
tinchlik uchun kurashmoq kerak. Asarlar, 10-tom. Toshkent, 
O’zbekiston, 2002.
3. O’z.R.FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish twg’risidagi 
Vazirlar Mah’kamasining qarori, Xalq swzi. 1998, 29 iyul
4.Askarov A.A. Uspexi arxeologov Uzbekistana v izuchenii kamennogo 
veka .IMKU-11, Iz-vo «Fan», -T.: 1974.
5.Avdusin D.A. Polevaya arxeologiya SSSR. M.: 1980.
6 Shirinov T.Sh. O’zbekistonda arxeologiya fanini rivojlantirish 
kontseptsiyasi //WMMT. 32-son. Toshkent, Fan, 2001.
7.Shirinov T.Sh., Pardaev M.X, Mirzaah’medov J.K., Akademik 
Ya.G’.G’ulomovning hayot yo’li va ilmiy merosi. // WMMT. 29-son. 
Samarkand,Sug’diyona, 1998.
8.Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. -T.: 1990.
9.Shirinov T.Sh., Berdimuradov A., Pardaev M.H. Mustaqillik yillarida 
arxeologiya fanini taraqqiyoti. IMKU -37, Samarqand.: 2010.
10. Kabirov J. Sa’dullaev. A. O‘rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent: 
«O‘qituvchi» nashriyoti, 1980.
11.     Jo‘raqulov.   M.J;         O‘rta   Osiyo   ibtidoiy   arxeologiyasi.   Toshkent.
«O‘qituvchi» nashriyoti, 1984. 
12.     Asqarov   A.A.   O‘zbek   xalqining   kelib   chiqish   tarixi.   «O‘zbekiston»
nashriyoti, 2015.
32 33

Shaharsozlik va ilk davlatchilik tarixida O’zbekiston arxeologiyasi yutuqlariI Reja: 1. O’zbekistonda ilk davlatchilik va shaharsozlikning tarixshunosligi 2. O’zbekistonda ilk shaharsozlik tarixining o’ziga xos xususiyatlari(Afrosiyob, Ko’ktepa, Yerqo’rg’on, Uzunqir) 3. Ozbekistonda ilk davlatchilikning vujudga kelishi va rivojlanishi(Baqtriya, Xorazm, So’g’d) 1

O’zbekistonda ilk davlatchilik va shaharsozlikning tarixshunosligi Ilk temir davri jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va etnik jixatidan rivojlanishiga bronza davri aholisining xo‗jalikning barcha soxalarida erishgan yutuqlari asos bo‗lgan. Shuning uchun O‗rta Osiyo tarixiy-madaniy viloyatlarda bronza jamiyatini qamrab olgan tarixiy jarayonlarni qisqacha yoritish maqsadga muvofiq. Arxeologik izlanishlar natijalariga ko‗ra, bronza davrida O‗rta Osiyo tarixiy-geografik hududlarda bronza jamiyatining rivojlanishi bir xil darajada kechgan emas. Albatta bu jarayon geografik xususiyatdan kelib chiqqan. O‗rta Osiyo mintaqalarda keng qamrovli tarzda olib borilgan arxeologik izlanishlar natijalaridan ma‘lumki, bronza davrida ilk temir jamiyatining tez suratlar bilan rivojlanishiga asos bo‗lgan moddiy va ma‘naviy ashyolar janubiy Turkmanistonning Kopetdog‗ oldi etaklari va Murg‗ob daryosi havzasi bo‗lgan. Kopetdog‗ va Murg‗ob daryosi buyuk Qoraqumda joylashib, geografik joylashish xususiyati bilan boshqa mintaqalardan farqlanish kuzatiladi. Masalan Kopetdog‗ dengiz satxidan o‗rtacha balandligi 1000-2000 m. Eng baland nuqtasi Rizo cho‗qqisi bo‗lib, uning dengiz sathidan balandligi 2942 m 31 . Mazkur hududda Amudaryo yoki Sirdaryo kabi hajmi katta va sersuv daryolar faoliyat olib bormaydi. Ularni o‗rta darajali daryolar sirasiga kiritish mumkin. Masalan Murg‗ob daryosi-Bandi Turkiston tizmasining janubiy yonbag‗ridan boshlanadi. Chuqurligi 852 km keyingi faoliyatida Qoraqumda davom etadi. Qoraqumga chiqqandan sekin oqib unga singib ketadi. Suv zaxirasi juda kam. Shunday bo‗lsa ham, daryoning xavzasi atroflari odamzot tomonidan neolit davridan boshlab o‗zlashtirilgan 32 . Demak, insoniyat manfaatiga suv ta‘minoti kam bo‗lsa ham xizmat qilgan. Tajan daryosi- Afg‗oniston hududidagi Sfidko 1 . 16 siyoxkux tog‗laridan suv oladi. Uning uzunligi 1124 km. Mazkur daryo qoraqumda singib ketadi. Mazkur daryo eneolit davrida insonlarga xizmat qilishni olib borgan. Uchunchi suv manbasi 1 Баратов Н, Мамбетуллаев М, А. Рафиқов. Ўрта Осий табиий географияси. –Т.: ―Ўқитувчи , 2002, Б 429. ‖ 32 Массон В.М. Поселение Джейтун. –М.: ―Наука , 1971 ‖ 2

Kopetdog‗dan oqib tushgan 30 ta jilg‗a uning etagida Qumtepaliklar oralig‗idagi yo‗laklarni suv havzalariga aylantirgan. 33 1908-yildan boshlab Kopetdog‗ etagida joylashgan Anov yodgorligida qazishma ishlari olib borilishi natijasida bronza davri tarixiga oid manbalar olingan. Amerikalik geolog R.Pampelli Anov yodgorligida qazishma ishlarini olib borib, olingan manbalarga asoslanib yodgorlikning to‗rt qurilish davrini aniqlagan 34 . D.D Bukinig Anov va Namozgoxtepada qisman arxeologik izlanishlarni olib borgan, uning natijalari e‘lon qilgan. Yodgorlikning saqlanib qolgan xajmi, balandligi to‗g‗risida ma‘lumotlarni bergan 35 . Yodgorliklardan kulolchilik ashyolari, bronzadan yasalgan mexnat qurollari qoldiqlari, birnecha, uy-xonalari olinganligi to‗g‗risida tarixiy ma‘lumotlar qayd qilingan. Ta‘kidlash lozim bo‗ladiki mazkur yodgorliklar XX asrning 40 yillar oxirida arxeologik izlanishlarni olib borish ilmiy markazlarning ob‘ekti bo‗lmagan. Faqatgina XX asrning 40- yillar oxiri-50- yillar boshida B.A Litvinskiy Nomozgoxtepada qazishma ishlarini olib borish, bronza davri tarixini yoritadigan manbalarni olishni boshlab bergan. Kezi kelganda takidlash lozim bo‗ladiki, M.E Masson rahbarligida janubiy Turkmaniston arxeologik-kompleks ekspeditsiyasining tashkil etilishi tosh asri, neolit, bronza davri turar-joylari ro‗yxatga olindi, ularda qazishm ishlarini olib borishida muhim ahamiyat kasb edi. Ekspeditsiya xodimlari temir davri jamiyatining rivojlanishi, shaxarsozlik va davlatchilik, etnogenez va etnik jarayonlar tarixini yoritadigan noyob ashyolarni olishda muvaffaqiyatga erishganlar. Xuddi shu ekspeditsiya xodimlarining bronza davri aholi turarjoylarida olib borgan qazishma ishlari natijasida temir davri jamiyatining ijtimoiyiqtisodiy, madaniy va etnik munosabatlarni yoritadigan manbalar olganliklarini aloxida ta‘kidlash joiz. Ekspeditsiya tarkibida xodimlar tosh asri, eneolit, bronza, temir, antik, ilk va o‗rta asr davrlarini o‗rganishni boshlab yuborgan. 2 Ekspeditsiyaning XIV guruhi janubiy Turkmanistonda o‗troq aholi xo‗jaligi tarixini o‗rganishni obekt qilib olgan. Turkmaniston fanlar 2 Баратов П, Маматқулов, Рафиқов А. Ўрта Осий табиий географияси. –Т.: ―Ўқитувчи , 2002, Б 117-118.‖ 3

akademiyasining tarix, arxeologiya va etnografiya instituti bo‗limi hamda fanlar akademiyasi xuzurida janubiy Turkmaniston ekspeditsiyasi arxeologik tadqiqotlarni olib borish uchun tashkil etilgan. 1947- yilda ekspeditsiya umumiy tarkibda Nisa va Marv o‗rtasida arxeologik qidiruv ishlarini olib borib ziroatkor aholining turar-joylari to‗g‗risida ma‘lumotlarni olishga muyassar bo‗lganlar. Jumladan Anov, Namozgoxtepa, Ulug‗depa yodgorliklari ro‗yxatga olingan, ularning yuqori qismida sopol ashyolarining rasmlari bilan, qidiruv natijalarini nashr qilganlar. 36 1949-yilda ekspeditsiya tarkibida qadimgi o‗troq ziroatkor aholi turar-joylarini arxeologik jixatdan o‗rganish maqsadida aloxida guruh tashkil etilgan. Guruh xodimlari ilk qazishma ishlarini hajmi jixatidan katta (50 ga) Namozgohtepada olib borganlar. 1949- 1950 yillarda Namozgoxtepada qazishma ishlarini olib borib, so‗nggi bronza davriga oid manbalarni olishga muyassar bo‗lgan. 37 1952- yilda B.A Kuftin Namozgoxtepa yodgorliklarini qurilish tarixini aniqlashga etibor berib, eng qadimiy madaniy qatlamgacha shurf (kvadrat shaklda) ishlarini olib borishi natijasida madaniy qatlam 34 m bo‗lganligi to‗g‗risida ilmiy xulosaga ega bo‗lib, ilmiy jamoatchilik e‘tiboriga havola qilgan. Olib borilgan shurf natijasida aniqlangan madaniy qatlamlar 6 ta majmui mavjudligini namoyon qilgan. Ya‘ni Namozgox I- VI chunonchi: 1-Anov 1, Namozgox-1 ilk eneolit. 2-Namozgox 2-eneolit 3-Namozgox 3-so‗nggi eneolit 4-Namozgox 4-ilk bronza 5-Namozgox 5- rivojlangan bronza 6-Namozgox6-so‗nggi. Arxeologik shurf natijasida olingan ashyolarning joylashishi natijasida vujudga kelgan madaniy qatlam Namozgohtepada ilk eneolitdan tortib so‗nggi bronza davrida madaniy hayot davom etganligidan dalolat beradi. Namozgohtepaning uzoq vaqt faoliyat olib borishga bo‗lgan omil Kopetdog‗ning suv ta‘minoti o‗sha kezlarda yuqori darajada bo‗lgan degan xulosani qayd qilish mumkin Namozgohtepa kabi ilk. O‗rta bronza davrida Ulag‗depa, Qoratepa yodgorliklari faoliyat olib borgan. Mazkur yodgorliklar Kopetdog‗ tog‗ oldi etaklariga ulanib ketgan hududlarda joylashgan. Anov yodgorligi bundan mustasno emas. So‗nggi bronza oxiriga 4

kelganda Kopetdog‗ tog‗ oldi hududidagi Namozgohtepa aolisining bir guruh vakillari Murg‗ob daryosi xavzasiga migratsiyasi yuz berganligi bois yangi dehqonchilik markazi vujudga kelgan. Tarixiy ma‘lumotlarga ko‗ra, Murg‗ob daryosi quyi havzasiga kelgan ziroatkor aholi Oltintepaga asos solganlar. Mazkur yodgorlik ilk shahar sifatida ta‘riflanib, temir davri tarixining boshlanishiga bo‗lgan manbalar olingan39Oltintepada olib borilgan kazishma ishlari natijasida kulollar maxallasi, ark, ibodatxona qoldiklari hamda ko‘p sonli kulolchilik ashyolari olingan40 . Miloddan avvalgi X asrga kelganda Kopetdog‗ etaklarida hududlarda suv taqchilligi, yerning unumdorligi barham topishi, ekologik vaziyat murakkablashganligi, aholi soni oshganligi boshqaruv tizimini qo‗lga olgan qoxin sug‗orish manbasi bo‗lgan joylarga ko‗chish siyosatini olib borgan41 . Kopetdog‗ oldi etaklaridagi yodgorliklarida madaniy hayot barham topgan bo‗lsa Murg‗ob daryosi quyi havzasida aholi uzoq hududlarga ko‗chmasdan, faqat daryo irmoqlarini almashtirgan xolos. O‗troq aholisining Murg‗ob daryosining suvga serob bo‗lgan irmoq soxili etagiga ulangan balandlikka turar- joyni barpo qilganlar. V.M Masson yodgorlikda qazishma ishlarini olib borib, temir davri tarixini yoritadigan moddiy ashyolarni olishga muyassar bo‗lgan Yazdepada olib borilgan arxeologik tadqiqotlar temir davri jamiyatini qamrab olgan tarixiy jarayonlarni yoritish imkonini beradigan moddiy ashyolar olingan. 42Tadqiqotchilar I.Manilov, A. Asqarovlar fikrlariga ko‗ra, Marg‗ianadigi o‗troq aholi bronzaning ikkinchi yarmidan Baqtriyaning janubi va shimoliga ko‗chib kelganlar. 43Janubiy Baqtriyada V.I. Sarianidi Dashli-1,3, yodgorliklarida qazishma ishlarini olib borib, temir jamiyatining vujudga kelishi, rivojlanishiga omil bo‗lgan manbalarini olgan. 44 Arxeologik natijalarga ko‗ra yuqorida qayd qilingan yodgorliklarning hajmi, joylashishi, uy-xonalari, kulochilik ashyolari, iborat xonalar va mudofaa inshootlari o‗rganilib, temir davrida yanada takomillashgan. Shimoliy Baqtriyada Surxondaryo viloyati Sherobod tumani Muzrabod dashtida yodgorlik A.Asqarov tomonidan arxeologik jixatidan keng miqyosda o‗rganilgan. Yodgorlik 5