Shaharsozlik va ilk davlatchilik tarixida O’zbekiston arxeologiyasi yutuqlariI
![Shaharsozlik va ilk davlatchilik tarixida O’zbekiston arxeologiyasi
yutuqlariI
Reja:
1. O’zbekistonda ilk davlatchilik va shaharsozlikning tarixshunosligi
2. O’zbekistonda ilk shaharsozlik tarixining o’ziga xos
xususiyatlari(Afrosiyob, Ko’ktepa, Yerqo’rg’on, Uzunqir)
3. Ozbekistonda ilk davlatchilikning vujudga kelishi va
rivojlanishi(Baqtriya, Xorazm, So’g’d)
1](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_1.png)
![O’zbekistonda ilk davlatchilik va shaharsozlikning tarixshunosligi
Ilk temir davri jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va etnik
jixatidan rivojlanishiga bronza davri aholisining xo‗jalikning barcha
soxalarida erishgan yutuqlari asos bo‗lgan. Shuning uchun O‗rta Osiyo
tarixiy-madaniy viloyatlarda bronza jamiyatini qamrab olgan tarixiy
jarayonlarni qisqacha yoritish maqsadga muvofiq. Arxeologik izlanishlar
natijalariga ko‗ra, bronza davrida O‗rta Osiyo tarixiy-geografik
hududlarda bronza jamiyatining rivojlanishi bir xil darajada kechgan
emas. Albatta bu jarayon geografik xususiyatdan kelib chiqqan. O‗rta
Osiyo mintaqalarda keng qamrovli tarzda olib borilgan arxeologik
izlanishlar natijalaridan ma‘lumki, bronza davrida ilk temir jamiyatining
tez suratlar bilan rivojlanishiga asos bo‗lgan moddiy va ma‘naviy
ashyolar janubiy Turkmanistonning Kopetdog‗ oldi etaklari va Murg‗ob
daryosi havzasi bo‗lgan. Kopetdog‗ va Murg‗ob daryosi buyuk
Qoraqumda joylashib, geografik joylashish xususiyati bilan boshqa
mintaqalardan farqlanish kuzatiladi. Masalan Kopetdog‗ dengiz
satxidan o‗rtacha balandligi 1000-2000 m. Eng baland nuqtasi Rizo
cho‗qqisi bo‗lib, uning dengiz sathidan balandligi 2942 m 31 . Mazkur
hududda Amudaryo yoki Sirdaryo kabi hajmi katta va sersuv daryolar
faoliyat olib bormaydi. Ularni o‗rta darajali daryolar sirasiga kiritish
mumkin. Masalan Murg‗ob daryosi-Bandi Turkiston tizmasining janubiy
yonbag‗ridan boshlanadi. Chuqurligi 852 km keyingi faoliyatida
Qoraqumda davom etadi. Qoraqumga chiqqandan sekin oqib unga
singib ketadi. Suv zaxirasi juda kam. Shunday bo‗lsa ham, daryoning
xavzasi atroflari odamzot tomonidan neolit davridan boshlab
o‗zlashtirilgan 32 . Demak, insoniyat manfaatiga suv ta‘minoti kam
bo‗lsa ham xizmat qilgan. Tajan daryosi- Afg‗oniston hududidagi
Sfidko 1
. 16 siyoxkux tog‗laridan suv oladi. Uning uzunligi 1124 km.
Mazkur daryo qoraqumda singib ketadi. Mazkur daryo eneolit davrida
insonlarga xizmat qilishni olib borgan. Uchunchi suv manbasi
1
Баратов Н, Мамбетуллаев М, А. Рафиқов. Ўрта Осий табиий географияси. –Т.: ―Ўқитувчи , 2002, Б 429. ‖
32 Массон В.М. Поселение Джейтун. –М.: ―Наука , 1971
‖
2](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_2.png)
![Kopetdog‗dan oqib tushgan 30 ta jilg‗a uning etagida Qumtepaliklar
oralig‗idagi yo‗laklarni suv havzalariga aylantirgan. 33 1908-yildan
boshlab Kopetdog‗ etagida joylashgan Anov yodgorligida qazishma
ishlari olib borilishi natijasida bronza davri tarixiga oid manbalar
olingan. Amerikalik geolog R.Pampelli Anov yodgorligida qazishma
ishlarini olib borib, olingan manbalarga asoslanib yodgorlikning to‗rt
qurilish davrini aniqlagan 34 . D.D Bukinig Anov va Namozgoxtepada
qisman arxeologik izlanishlarni olib borgan, uning natijalari e‘lon qilgan.
Yodgorlikning saqlanib qolgan xajmi, balandligi to‗g‗risida
ma‘lumotlarni bergan 35 . Yodgorliklardan kulolchilik ashyolari,
bronzadan yasalgan mexnat qurollari qoldiqlari, birnecha, uy-xonalari
olinganligi to‗g‗risida tarixiy ma‘lumotlar qayd qilingan. Ta‘kidlash
lozim bo‗ladiki mazkur yodgorliklar XX asrning 40 yillar oxirida
arxeologik izlanishlarni olib borish ilmiy markazlarning ob‘ekti
bo‗lmagan. Faqatgina XX asrning 40- yillar oxiri-50- yillar boshida B.A
Litvinskiy Nomozgoxtepada qazishma ishlarini olib borish, bronza davri
tarixini yoritadigan manbalarni olishni boshlab bergan. Kezi kelganda
takidlash lozim bo‗ladiki, M.E Masson rahbarligida janubiy
Turkmaniston arxeologik-kompleks ekspeditsiyasining tashkil etilishi
tosh asri, neolit, bronza davri turar-joylari ro‗yxatga olindi, ularda
qazishm ishlarini olib borishida muhim ahamiyat kasb edi. Ekspeditsiya
xodimlari temir davri jamiyatining rivojlanishi, shaxarsozlik va
davlatchilik, etnogenez va etnik jarayonlar tarixini yoritadigan noyob
ashyolarni olishda muvaffaqiyatga erishganlar. Xuddi shu ekspeditsiya
xodimlarining bronza davri aholi turarjoylarida olib borgan qazishma
ishlari natijasida temir davri jamiyatining ijtimoiyiqtisodiy, madaniy va
etnik munosabatlarni yoritadigan manbalar olganliklarini aloxida
ta‘kidlash joiz. Ekspeditsiya tarkibida xodimlar tosh asri, eneolit, bronza,
temir, antik, ilk va o‗rta asr davrlarini o‗rganishni boshlab yuborgan. 2
Ekspeditsiyaning XIV guruhi janubiy Turkmanistonda o‗troq aholi
xo‗jaligi tarixini o‗rganishni obekt qilib olgan. Turkmaniston fanlar
2
Баратов П, Маматқулов, Рафиқов А. Ўрта Осий табиий географияси. –Т.: ―Ўқитувчи , 2002, Б 117-118.‖
3](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_3.png)
![akademiyasining tarix, arxeologiya va etnografiya instituti bo‗limi
hamda fanlar akademiyasi xuzurida janubiy Turkmaniston
ekspeditsiyasi arxeologik tadqiqotlarni olib borish uchun tashkil etilgan.
1947- yilda ekspeditsiya umumiy tarkibda Nisa va Marv o‗rtasida
arxeologik qidiruv ishlarini olib borib ziroatkor aholining turar-joylari
to‗g‗risida ma‘lumotlarni olishga muyassar bo‗lganlar. Jumladan Anov,
Namozgoxtepa, Ulug‗depa yodgorliklari ro‗yxatga olingan, ularning
yuqori qismida sopol ashyolarining rasmlari bilan, qidiruv natijalarini
nashr qilganlar. 36 1949-yilda ekspeditsiya tarkibida qadimgi o‗troq
ziroatkor aholi turar-joylarini arxeologik jixatdan o‗rganish maqsadida
aloxida guruh tashkil etilgan. Guruh xodimlari ilk qazishma ishlarini
hajmi jixatidan katta (50 ga) Namozgohtepada olib borganlar. 1949-
1950 yillarda Namozgoxtepada qazishma ishlarini olib borib, so‗nggi
bronza davriga oid manbalarni olishga muyassar bo‗lgan. 37 1952- yilda
B.A Kuftin Namozgoxtepa yodgorliklarini qurilish tarixini aniqlashga
etibor berib, eng qadimiy madaniy qatlamgacha shurf (kvadrat shaklda)
ishlarini olib borishi natijasida madaniy qatlam 34 m bo‗lganligi
to‗g‗risida ilmiy xulosaga ega bo‗lib, ilmiy jamoatchilik e‘tiboriga
havola qilgan. Olib borilgan shurf natijasida aniqlangan madaniy
qatlamlar 6 ta majmui mavjudligini namoyon qilgan. Ya‘ni Namozgox I-
VI chunonchi: 1-Anov 1, Namozgox-1 ilk eneolit. 2-Namozgox 2-eneolit
3-Namozgox 3-so‗nggi eneolit 4-Namozgox 4-ilk bronza 5-Namozgox 5-
rivojlangan bronza 6-Namozgox6-so‗nggi. Arxeologik shurf natijasida
olingan ashyolarning joylashishi natijasida vujudga kelgan madaniy
qatlam Namozgohtepada ilk eneolitdan tortib so‗nggi bronza davrida
madaniy hayot davom etganligidan dalolat beradi. Namozgohtepaning
uzoq vaqt faoliyat olib borishga bo‗lgan omil Kopetdog‗ning suv
ta‘minoti o‗sha kezlarda yuqori darajada bo‗lgan degan xulosani qayd
qilish mumkin Namozgohtepa kabi ilk. O‗rta bronza davrida Ulag‗depa,
Qoratepa yodgorliklari faoliyat olib borgan. Mazkur yodgorliklar
Kopetdog‗ tog‗ oldi etaklariga ulanib ketgan hududlarda joylashgan.
Anov yodgorligi bundan mustasno emas. So‗nggi bronza oxiriga
4](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_4.png)
![kelganda Kopetdog‗ tog‗ oldi hududidagi Namozgohtepa aolisining bir
guruh vakillari Murg‗ob daryosi xavzasiga migratsiyasi yuz berganligi
bois yangi dehqonchilik markazi vujudga kelgan. Tarixiy ma‘lumotlarga
ko‗ra, Murg‗ob daryosi quyi havzasiga kelgan ziroatkor aholi
Oltintepaga asos solganlar. Mazkur yodgorlik ilk shahar sifatida
ta‘riflanib, temir davri tarixining boshlanishiga bo‗lgan manbalar
olingan39Oltintepada olib borilgan kazishma ishlari natijasida kulollar
maxallasi, ark, ibodatxona qoldiklari hamda ko‘p sonli kulolchilik
ashyolari olingan40 . Miloddan avvalgi X asrga kelganda Kopetdog‗
etaklarida hududlarda suv taqchilligi, yerning unumdorligi barham
topishi, ekologik vaziyat murakkablashganligi, aholi soni oshganligi
boshqaruv tizimini qo‗lga olgan qoxin sug‗orish manbasi bo‗lgan
joylarga ko‗chish siyosatini olib borgan41 . Kopetdog‗ oldi etaklaridagi
yodgorliklarida madaniy hayot barham topgan bo‗lsa Murg‗ob daryosi
quyi havzasida aholi uzoq hududlarga ko‗chmasdan, faqat daryo
irmoqlarini almashtirgan xolos. O‗troq aholisining Murg‗ob daryosining
suvga serob bo‗lgan irmoq soxili etagiga ulangan balandlikka turar-
joyni barpo qilganlar. V.M Masson yodgorlikda qazishma ishlarini olib
borib, temir davri tarixini yoritadigan moddiy ashyolarni olishga
muyassar bo‗lgan Yazdepada olib borilgan arxeologik tadqiqotlar temir
davri jamiyatini qamrab olgan tarixiy jarayonlarni yoritish imkonini
beradigan moddiy ashyolar olingan. 42Tadqiqotchilar I.Manilov, A.
Asqarovlar fikrlariga ko‗ra, Marg‗ianadigi o‗troq aholi bronzaning
ikkinchi yarmidan Baqtriyaning janubi va shimoliga ko‗chib kelganlar.
43Janubiy Baqtriyada V.I. Sarianidi Dashli-1,3, yodgorliklarida qazishma
ishlarini olib borib, temir jamiyatining vujudga kelishi, rivojlanishiga
omil bo‗lgan manbalarini olgan. 44 Arxeologik natijalarga ko‗ra
yuqorida qayd qilingan yodgorliklarning hajmi, joylashishi, uy-xonalari,
kulochilik ashyolari, iborat xonalar va mudofaa inshootlari o‗rganilib,
temir davrida yanada takomillashgan. Shimoliy Baqtriyada Surxondaryo
viloyati Sherobod tumani Muzrabod dashtida yodgorlik A.Asqarov
tomonidan arxeologik jixatidan keng miqyosda o‗rganilgan. Yodgorlik
5](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_5.png)
![butunlay ochib tashlangan. Arxeologik izlanishlar yakuniga ko‗ra, u
Sopollitepa nomi bilan ma‘lum bo‗lib, unda 8 ta turar-joy maxallalari
o‗rganilgan. To‗rt tomoni mudofaa devor bilan o‗rab olingan. Ishlab
chiqarish ustaxonalari faoliyat olib borgan. Sopollitepa atroflari bronza
davri bosqichlarida 47-52-72 gektardan iborat ekin maydonlarini
o‗zlashtirib, ziroatchilik bilan shug‗ullanganlar. Albatta ular tomonidan
Sherobod daryosi Ulanbuloqsoy irmog‗idan katta bo‗lmagan sug‗orish
inshootlarini chiqarganlar. 45 A.Asqarov fikricha mil. avv. 1500- yilga
kelganda sopollitepa aholisining yangi avlodlari Sheroboddaryo quyi
oqimiga suv kelmay qolishi natijasida, ular yanada shimoliy tomonga,
ya‘ni Sheroboddaryoning ko‗xna o‗zani Bo‗stonsoy soxili etagiga
tutashib ketgan balandlikka kelib joylashgan. Mazkur balandlik maxalliy
aholi talaffuziga Jarqo‗ton nomi bilan o‗rin olgan. Yodgorlik xajmi
katta, 100 ga, ikki qismdan ya‘ni ark va shahriston va alohida
qabristondan. Bu yodgorlik miloddan avvalgi X-IX asrlargacha faoliyat
olib borgan, ya‘ni to‗rt devorga ajratilgan. Yodgorlik mudofaa devor
bilan o‗rab olingan ark aloxida devor bilan o‗rab olingan, ibodatxona,
metall eritadigan pechlar, qabrlar va ulardan ashyolar olingan. Aloxida
qabriston tashkil etilgan bo‗lib, u 20 gektarni tashkil qilgan.
Yodgorlikdan olingan xilma-xil kulolchilik ashyolari, ibodatxona, ark,
mudofaa devorlariga mansub manbalar temir davri jamiyati
rivolanishiga ahamiyati katta. Shu bilan birga, ibodatxona koxinlari
faoliyati, arkning mavjudligi boshqaruv tizimidagi yangi yo‗nalish,
qabrlarning uy xonalaridan tashqariga olib chiqilishi, arkning mavjudligi
xukmdor va oddiy aholi o‗rtasida vujudga kelgan ziddiyatlar temir
davrida yanada murakkablashgan. Farg‗ona vodiysida hamda Zarafshon
vodiysining yuqori qismida so‗nggi bronza davri yodgorliklari arxeologik
jixatidan o‗rganilishi munosabati bilan temir davri jamiyati tarixiga
manbalar olingan. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‗ra Farg‗ona
vodiysida so‗nggi bronza jamiyatining madaniy hayotda Chust
madaniyati muhim o‗rin egallagan. Farg‗ona vodiysi bronza davri
yodgorliklarini tadqiq qilishda XX asrning 50- yillarida Pomir Farg‗ona
6](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_6.png)
![ekspeditsiyasi faoliyati muhim ahamiyat kasb etgan. Farg‗ona vodiysida
so‗nggi bronza va temir davri yodgorliklari: 1-Chust yodgorligi – V.I
Sprishevskiy tomonidan o‗rganilgan. Hajmi 4 ga to‗la mudofaa devor
bilan o‗rab olinmagan. Ilk bor Yu.A. Zadneprovskiy Chust madaniyati
atamasini taklif qilgan edi 46 . Keyinchalik 1954-1958 yillarda V.I
Sprishevskiy Chust manzilgohida arxeologik izlanishlarni olib borib,
yerto‗la uyjoylar, yodgorlik madaniy qatlamidan qo‗lda ishlangan qizil
rangli, ayrim xolatda qora tusga ega bo‗lgan sopol ashyolari olingan.
Chust manzilida madaniy hayot miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga oidligi
to‗g‗risida xulosalar mavjud. 47 So‗nggi bronza va temir davriga oid
yodgorlik Dalvarzintepa arxeologik jixatidan yetarli darajada
o‗rganilgan. Shu bilan birga Ashkoltepa, Dehqon va hajmi o‗ta kichik
aholi turar-joylari o‗rganilgan. Shu yodgorliklardan biri Dalvarzintepada
kechgan tarixiy jarayonlarga e‘tiborni qaratamiz. Yodgorlikning umumiy
xajmli 25 ga. U uch qismdan iborat bo‗lib, ular mudofaa devorlarga ega.
Maydoni 2 ga bo‗lgan inshootlar qurilmagan; turar-joylar xuquqi-18 ga.
Umuman ochiq maydon-5ga 48 . Arxeologik izlanishlar natijalariga
ko‗ra, yodgorlikning to‗rt tomoni mudofaa devor bilan o‗rab olingan.
Ichki tuzilishi manzarasini yerto‗lali uy-xonalaridan iborat. Ochiq
hududlar ham tashkil etilgan. U chorva mollari uchun mo‗ljallangan
albatta. Yu.A Zadneprovskiy Eylagan yodgorligi so‗nggi bronza davri va
ilk temir davriga oidligini namoyon qilgan makonlarni olishga muyassar
bo‗lgan. 49 Zarafshon vodiysining yuqori qismida ham So‗g‗dning
temir davri tarixiga oid moddiy ashyolar olinganini qayd qilish joix.
Masalan: A. Asqarov xulosasiga ko‗ra, Tajan daryosidagi ziroatkor
aholining bir guruh vakillari Zarafshon vodiysining yuqori qismi
(Pandijikent yaknida) ga kelgan. Mazkur hudud tarixiy adabiyotlarda
Sarazm atamasi bilan qayd qilingan. A.Asqarovning taxmin qilishicha
Geoksyur vohasi aholisi suv ta‘minoti keskin kamayganligi nazarga olib,
uzoq yo‗l yurib, yuqoridagi qishloqqa kelib joylashib, ota-bobolari
turar-joy bilimini yangi hududda rivojlantirganlar. Tojikistonlik arxeolog
olim A.Isakov yodgorlikda qazish ishlarini olib borishi natijasida to‗rtta
7](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_7.png)
![bosqichga ega ekanligining aniqlashga muvofiq bo‗lgan ya‘ni Sarazm-
1Yu Sarazm-2, 3, 4 bosqichlardan iborat bo‗lgan. 4 ta tarixiy devorni
yoritadigan manbalar olingan50 . Nashrlarda Sarazmliklarning keyingi
taqdiri to‗g‗risida ma‘lumotlar uchramaydi. Lekin ko‗chmanchi
qabilalar tarixiga oid fikr-muloxazalar o‗rin olgan tarixiy adabiyotlarda.
Arxeologik izlanishlar natijalaridan ma‘lumki, Xisor tog‗i etaklari suv
ta‘minoti yuksak darajada bo‗lsa ham, istiqomat qilgan aholi kundalik
faoliyatida sivilizatsion g‗oyalari ko‗zga tashlanmaydi. Mazkur bilim
faqat miloddan avvalgi VI asrga borib taqaladi, u alohida paragrafda
qarab chiqiladi. Janubiy Qozog‗iston va Qirg‗iziston hududlarida
istiqomat qilgan aholida chorvachilik xo‗jaligi ustunlik qilib, bir joydan
ikkinchi joyga ko‗chib yurganlar. Xorazm vohasi, markaziy, g‗arbiy
Zarafshon hududi, Toshkent viloyatlarida xo‗jalik yo‗nalishlari
chorvachilik bo‗lgan aholida loy me‘morchiligi bilimi kurtaklari paydo
bo‗lmagan edi. Xorazm vohasida bronza asri ikkinchi yarmidan keyin
xo‗jalikni olib borgan aholi ―Qayr‖ dehqonchiligini olib borgan bo‗lsa
ham sivilizatsiya issiq shabadalaridan darak yo‗q Yuqorida keltirilgan
tarixiy ma‘lumotlar mazkur paragrafni quyidagicha yakunlashni taqazo
etdi: - O‗rta Osiyo mintaqalarining joylashishi, iqlim sharoiti bronza
jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishida notekis xolati
saqlanib qolgan. Aholining joylashishi ularning O‗zbekistonning
Farg‗ona vodiysi to‗rt tomoni tog‗lar bilan o‗rab olingani bois tosh
davridan turmush tarzini olib borgan ovchilar va ularning vorislari
mezolit, neolit, eneolit davrida faoliyatni olib borganlar. Eneolit davri
aholi bronza jamiyati rivojlanishiga manba bo‗lgan bo‗lsa, mazkur
manba takomillashib temir davrida yuz beradigan jarayonlarga manba
bo‗lgan. Baqtriyada bronza davri ikkinchi yarmida Murg‗ob daryosi
ko‗chib kelgan ziroatkor aholi bronza jamiyatini rivojlanishiga xissa
qo‗shganligi oydin bo‗lib qoldi. Surxon voxasiga ko‗chib kelgan
ziroatkor aholi yangi geografik sharoitga moslashib, xunarmandchilikni
ko‗ptarmoqli soxaga aylantirganlar. Mazkur aholining hayoti tajribasini
uning vorislari Jarqo‗tonda yanada rivojlantirganlar. Darxaqiqat issiq
8](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_8.png)
![mintaqalarda xo‗jalik yo‗nalishlarini olib borgan ziroatkor aholi temir
jamiyatining rivojlanishiga asos bo‗ladigan madaniyatni yaratganlar.
Kopetdog‗ tog‗ oldi etaklari, Murg‗ob daryosi xavzasi, Surxon
voxasining shimoliy qismi hududlarida o‗rnashgan ziroatkor aholi
bronza jamiyatini miqdoriy va sifat jixatidan rivojlantirishi arxeologik
izlanishlar natijlaridan ma‘lum. Murg‗ob daryosi havzasidagi Oltintepa,
shimoliy Baqtriyadagi Jarqo‗ton ilk shaharlar bo‗lib, ilk temir davri
jamiyatining rivojlanishi uchun moddiy va ma‘naviy asos bo‗lgan.
Mazkur jamiyatning miqdoiriy va sifat jixatidan o‗rganishi Oltintepa,
Jarqo‗ton yodgorliklarini barpo qilgan ziroatkor aholi va uning
raxnamosi koxinlar faoliyatlari bilan bog‗liq bo‗lgan. Albatta, janubiy
Tojikiston, janubi-g‗arbiy Turkmaniston, Qig‗iziston, janubiy
Qozog‗iston, Zarafshon, Xorazm va Toshkent tarixiy-madaniy
hududlarda shaharsozlik madaniyati qaror topmagan. Mazkur
hududning geografik xususiyati aholining xo‗jaligini belgilab bergan.
O‗rta Osiyo mintaqalarida aholi ba‘zi joylarda zich joylashgan (Murg‗ob
daryosi xavzasi Muzrabod, Bo‗ston). 24 Zarafshon daryosi quyi xavzasi,
Xorazmda Amudaryodan ajralib chiqqan Oqchadaryo irmog‗i
atroflarida doimiy turar-joylar faoliyat olib bormaganlar. Ular irmoqlar
soxili bo‗ylab ko‗chib yurganlar. Shu sababdan ko‗p mehnat talab
qilmaydigan yengil-yelpi turar-joylarni qurib ularda turmush tarzini
belgilab olganlar. Ma‘lumki O‗rta Osiyoning katta qismini bronza
davrida chorvadorlar egallab olgan. Ayniqsa bu xolat markaziy, janubiy
Sug‗d, janubi Tojikiston va Qozog‗iston, Qirg‗iziston,
Turkmanistonning janubi-g‗arbiy, O‗zbekistoning Toshkent viloyatini
ham jalb qilish mumkin. Oltintepa, Jarqo‗ton yodgorligida istiqomat
qilgan aholi rang-barang mehnat qurollarini ishlab chiqargan, ko‗psonli
idish-tovoqlar, muhrlar va turli haykalchalar, ibodatxonalar faoliyatlari
temir davri tarixiga manba bo‗lib xizmat qilgan.
9](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_9.png)
![Afrosiyob — Samarqandning qadimgi xarobasi. Bu nom tarixiy
manbalarda qadimgi Samarqandga nisbatan faqat 17-asrdan boshlab
uchraydi. Qadimgi Samarqand sugʻd manbalarida Smarakanve deb
atalgan. Mil. av. 4-asrda Samarqand Aleksandr Maqsuniy qoʻshinlari
tomonidan istilo etilgach, yunon mualliflari kundaliklarida Maroqanda
sifatida eslatiladi. Maroqanda Smarakanvening yunoncha tarjimasi.
Movarounnahrda somoniylar hokimiyat tepasiga kelgach, qadimgi
Smarakanve 9-asrdan boshlab Samarqand deb atala boshlandi.
11 — 15-asrlarda turkiy tilda bitilgan adabiyotlarda Samarqand
Semizkent sifatida uchraydi. 15 — asrdan forsiy va turkiy tillardagi
manbalarda bir xilda Samarqand nomi ishlatiladigan bo ldi.ʻ
Afrosiyob hozirgi Samarqandning shimoliy chegarasiga tutashgan keng
bo sh tepaliklar bo lib, uning maydoni 219 ga. Tepalikning shim. Siyob
ʻ ʻ
arig i bilan chegaralangan. Jan. tomondan „eski shahar“ deb atalgan
ʻ
Samarqandga qo shilib ketgan.
ʻ
Shaharning dastlabki tarixi haqida yozma manbalarda ma lumotlar
ʼ
juda kam uchraydi. Ko hna shaharda o tkazilgan arxeologik qazishlar
ʻ ʻ
esa bunday ma lumotlarni ko proq bermoqda.
ʼ ʻ
Arxeologik qazishmalar bir necha metr qalinlikdagi madaniy qatlamlar
qanday bo lganligini ko rishga, boylar va kambag allarning uylarini,
ʻ ʻ ʻ
hunarmandlarning ustaxonalarini, savdogarlarning do konlarini,
ʻ
ko'cha va maydonlarni, shohona saroylar va ibodatxona, masjid va
madrasalarni, mudofaa inshootlarini, shaharning suv bilan ta minlash
ʼ
tizimi va h.k.ni aniqlashga yordam beradi.
10](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_10.png)
![Afrosiyob va uning topilmalariga qiziqish 1868 yilda Chor Rossiyasi
tomonidan Samarqand bosib olingandan keyin boshlandi. Afrosiyobda
dastlabki qazish ishlari bilan mayor Borzenkov (1874), podpolkovnik V.
V. Krestovskiy (1883), sharqshunos olimlar N. I. Veselovskiy (1884-85,
1895), V. V. Bartold (1904) va V. L. Vyatkin (1905; 1912— 13)lar
shug ullanishdi. 1919 yilda M. YE. Masson, V. L. Vyatkin tadqiqotʻ
boshlagan joylarda qazish ishlarini davom ettirib, somoniylar saroyi (9-
asr) xarobalarini ochdi. 1925, 1929—30 ylarda V. L. Vyatkin Afrosiyobda
qazish ishlarini davom ettiradi va uning turli davrdagi tarixiga oid
ko plab materiallar to playdi. Ammo 1930 yillarga qadar Afrosiyobda
ʻ ʻ
olib borilgan arxeologik qazishmalar qadimgi Samarqand tarixiga doir
juda kam materiallar bergan. Urushdan keyin O zbekiston FAning
ʻ
Tarix va arxeologiya instituti olimlaridan Afrosiyob I. Terenojkin
tomonidan Afrosiyobda jiddiy dala tadqiqotlari o tkazildi. Natijada
ʻ
uning eng pastki qatlamidan miloddan avvalgi 6—5-asrlarga taalluqli
buyumlar, uy-joy xarobalari topildi. V. Afrosiyob Shishkin (1958-66) va
Ya. F. G ulomov (1967—70)lar rahbarligida olib borilgan keng ko lamli
ʻ ʻ
arxeologik qazishlar natijasida qadimgi madaniy qatlam materiallari
Afrosiyobning boshqa joylaridan ham topildi. 1966 yil 13 iyulda
Afrosiyobni arxeologik jihatdan kompleks o rganishni tashkil etish
ʻ
maqsadida Respublika hukumatining maxsus qarori qabul qilindi.
Unga ko ra, Afrosiyob „arxeologik qo riqxona“ deb e lon qilinib, uni
ʻ ʻ ʼ
o rganish ishiga Toshkent va Samarqand davlat universitetlari hamda
ʻ
Madaniyat vazirligining San atshunoslik instituti ham safarbar etildi.
ʼ
Aniq ilmiy rejalar asosida boshlangan arxeologik tadqiqotlar tufayli
nafaqat shaharning ko p asrlik yoshi, balki uning har xil davrlardagi
ʻ
tarixiy topografiyasi, shahar tarkibi, shahar hayotining rivojlanish
bosqichlari, bosqinlar tufayli yuz bergan bo'hronlar davri aniqlandi.
Samarqand yushshdlarining shohona saroyi ochildi.
Afrosiyobda topilgan arxeologik materiallar Samarqand miloddan
avvalgi 8—5-alarda Sug diyonaning markaziy shahri sifatida vujudga
ʻ
kelganligini ko rsatadi. Mil. av. 329 yilda shahar Aleksandr Maqduniy
ʻ
qo shinlari tomonidan vayron etilgan, uning izlari hozirgacha shahar
ʻ
11](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_11.png)
![mudofaa inshootlarida yaxshi saqlangan. Mil. av. 3 — 1-asrlarda,
Kushonlar saltanati davrida shahar hayotida yuksalishlar yuz bergan.
Mil. av. 3-asrda shahar qo shaloq mudofaa devori bilan o rab olingan. Uʻ ʻ
davrlarning qalin ma-daniy qatlami Afrosiyobning shim.da, uning arki
a losi joylashgan qismida yaxshi saqlangan. Arxeologik materiallar va
ʼ
yozma manbalarda ta kidlanishicha, bu zamonda Samarqand orqali
ʼ
Buyuk ipak Yo li o tgan, ichki va tashqi savdo, hunarmandchilik rivoj
ʻ ʻ
topgan. Ilk o rta asrlarda Samarqand Sug diyonaning bosh shaxri
ʻ ʻ
sifatida nufuzli mavqega ega bo lib, shahar ijtimoiy va iqtisodiy
ʻ
hayotida tub o zgarishlar yuz berdi. Badavlat dehqon xo jaliklari
ʻ ʻ
kuchaydi, xuddi shu kezlarda ularning qasrlari joylashgan
Afrosiyobning shim. qismi mudofaa devori bilan o rab olindi. Bu holat
ʻ
Movarounnaxr va unga qo shni viloyatlarda ham yuz berdi. Bu davrda
ʻ
Samarqand hukmdorlari „Ixshid“, Buxoro hukmdorlari esa
„Buxorxudot“ deb atalgan. 712 yilda arablar fotixi Qutayba ibn Muslim
qo shin tortib kelganda, Samarqandning mudofaa devorlari
ʻ
mustahkam bo lib, atrofida suv to la xandaq bor edi. Qutayba
ʻ ʻ
Samarqanda Farg ona, Shosh va turklardan yordamga kelgan
ʻ
lashkarlarni enggach, ko maksiz qolgan Sug d hokimi G urak noiloj u
ʻ ʻ ʻ
bilan sulh tuzdi, shaharning ichki qismi (shahriston)ni arablarga
bo shatib berishga majbur bo ldi. Arxeologik topilmalar islomga zid
ʻ ʻ
bo lgan haykal va devoriy rasmlarning ataylab qilich bilan chopilganini
ʻ
isbotlaydi.
3
3
.Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. -T.: 1990.
12](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_12.png)
![Afrosiyob yodgorligining ochilishi
9-asrning ikkinchi choragidan Movarounnahrda hokimiyat somoniylar
qo liga o tdi. Buxoro ularning markaziga aylandi. Shu davrdaʻ ʻ
Samarqand iqtisodiy va madaniy jihatdan tez rivojlandi. Afrosiyobda
somoniylar davrida o ymakor ganch naqshlar bilan bezatilgan saroylar,
ʻ
badavlat dehqon xonadonlari, masjid va madrasalar, hammom va
kanalizasiyalar, tosh ko chalar topilmoqda. Shaharni suv bilan
ʻ
ta minlash og irligidan aholining ehtiyojini qondirish uchun shahar
ʼ ʻ
hayotining dastlabki yillaridayoq Darg om tomonidan kanal qazib, suv
ʻ
keltirilgan. Ana shu kanal izlari hozirgi shahar xiyobonining jan.da,
Alisher Navoiy haykali qad ko tarib turgan maskanda ochib o rganildi.
ʻ ʻ
Bu kanal Registon maydoni orqali Hazrati Xizr masjidi tomon yo l
ʻ
olgan. Tarixiy manbalarga ko ra Afrosiyobga jan.dan kiraverishda
ʻ
shahar xandaqi ustiga pishiq g ishtlardan ravoqli suvay-irg ich qurilib,
ʻ ʻ
uning tepasidan katta ariq o tkazilgan. Bu ariqni „Juyi arziz“
ʻ
13](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_13.png)
![(„Qo`rg`oshin ariq“) deb ataganlar. Ariq shu erda uchga bo lingan vaʻ
shahar oralab Siyob arig i bo yiga borgan.
ʻ ʻ
10-asrning oxirida Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar qo liga
ʻ
o tganida xam Samarqanda savdo, hunarmandchilik, shahar
ʻ
obodonchilik ishlari davom etadi. Shaharning hunarmandchilik
qiyofasi kuchayib, zodagon dehqon qasrlari endi shahar tashqarisida,
ularning dala hovlilarida markazlashadi. 1220 yilda Chingizxon
qo shinlari „Juyi arziz“ to g onini buzib, shaharni suvsiz qoldirdi.
ʻ ʻ ʻ
Shahar mudofaachilari tengsiz jangda taslim bo ldilar. Bosqinchilar
ʻ
shaharning devor va darvozalarini vayron qilib saroy, masjid va
madrasalarga, aholi xonadonlariga o t qo ydilar
ʻ ʻ 4
. Aholining katta qismi
jangda qirildi, hunarmandlar Mo g ulistonga haydab ketildi. Shaharni
ʻ ʻ
so nggi mudofaachilari Jome masjidiga yashirinib, qarshilikni davom
ʻ
ettirdilar. Ularning olovda yongan tanalari jang kiyimida bizgacha
yetib kelib, arxeologik qazish vaqtida topildi. „Qo rg oshin ariq“ qayta
ʻ ʻ
tiklanmadi. Afrosiyobda suvsiz qolgan aholi Siyobdan charxpalakda suv
chiqarib, kun ko'rgan, so ng aholi bora-bora Ani butunlay tashlab
ʻ
ketgan. Kimsasiz xarobaga aylangan qadimgi Samarqand avvallari
„Hisori ko hna“, „Qal`ai Hisor“ atalib, 17-asrdan boshlab aholi orasida
ʻ
„Qal`ai Afrosiyob“ yoki „Afrosiyob“ deb atala boshlangan.
Afrosiyobda qazishma ishlari ayniqsa Samarqandda O zbekiston Fanlar
ʻ
Akademiyasi Arxeologiya instituti ta 5
shkil topgach, keng ko lamda
ʻ
kuchaydi. Ya. G . G ulomovdan so ng Afrosiyobdagi arxeologik
ʻ ʻ ʻ
qazishmalarga G. V. Shishkina, Sh. Toshxo jaevlar rahbarlik qildi.
ʻ
Keyingi yillarda (1989 yildan) Afrosiyobni arxeologik jihatdan tadqiq
etish ishiga fransuz arxeologlari — Pol Bernar, Frans Grene va b. jalb
etilgan. Fransuz arxeologik missiyasi O zbekiston arxeologlari bilan (M.
ʻ
Isomiddinov va b.) hamkorlikda Afrosiyobni o rganishda
ʻ
qatnashmoqsa. O zbek va fransuz olimlarining hamkorlikda olib
ʻ
4
Kabirov J. Sa’dullaev. A. O‘rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent: «O‘qituvchi» nashriyoti, 1980.
5
14](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_14.png)
![borgan tadqiqot natijalari qadimgi Samarqand tarixiga oid qator
masalalarga aniqlik kiritdi, ya ni miloddan avvalgi 6—5-asrlargaʼ
taalluqli shahar mudofaa devorlari ostidan guvalaqdan qurilgan
yanada qadimgi devor qoldiqlari ochilib, Samarqandning yoshi
miloddan avvalgi 8-asr o rtalariga oid ekanligi isbotlaydi; shaharning
ʻ
arki a lo qismidan milodiy 8-asrga oid murabba (70x70) shaklidagi
ʼ
Samarqand ixshidlarining mahobatli saroyi qoldiqlari ochildi.
Afrosiyobda arxeologik tadqiqot ishlari davom etmoqda.
Afrosiyob maydoni taxminan 220 gektarni tashkil etadi va arxeologik
qatlamlarning qalinligi 8-12 metrga etadi. Afrasiyob shaharchasi taglik burchagi
janubga qaragan teng yonli uchburchak shakliga ega edi. Afrasiyob ko'plab
tepaliklar kesib o'tgan tabiiy tepalikdan kelib chiqqan va shaharning o'zi baland
devorlar bilan o'ralgan bo'lib, ular hozirda ichkarida 40 metr balandlikda loydan
qurilgan ulkan inshootga o'xshaydi. Shaharning eng uzun qismi kengligi 1,5
kilometr bo'lgan. Sharqiy devorning o'rta qismida joylashgan shaharchaga kirish.
Afrasiyobda minoralar bo'lgan, ularning maksimal uzunligi 334 kilometrni tashkil
etgan va qoldiqlari atrofdagi devorning ba'zi joylarida topilgan. Shaharga suv suv
kanallarida, sopol idishlar va quduqlarda hosil bo'lgan. Demak, bu ko'p joyni suv
omborlari egallagan degan ma'noni anglatadi, ularning eng kattasi million gallon
suvga ega va janubiy devor yaqinida joylashgan.Kuzatilgan ko'chalarning
qoldiqlari topilmadi, chunki atrofdagi binolar shu qadar tor va egri izlarni buzib
tashlagan va vayron qilgan. Uylarni qurish uchun loydan yasalgan yog'och
ramkada pishmagan g'isht ishlatilgan. Ulardan ba'zilari oynaning kichik
bo'laklari o'rnatilgan gips panjarali derazalarga ega edi.U erda juda ko'p tanga
topilgan. Ularning asosida Afrasiyobni bosib olishning turli sanalari aniqlandi, bu
asosan Viatkin tomonidan amalga oshirildi. Topilgan tangalar sosoniylarga, bir
qismi buxoro-xudotlarga, yana bir qismi umayod va abbosiylar xalifalariga
tegishli edi. Somoniylarning katta miqdordagi tangalari topilgan, kamroq
tarqalgani Xorazm shohlarining tangalari, eng kam tangalari esa Qoraxoniylar va
Saljuqlarning tangalari edi. Mongke tangalari eng so'nggi topilgan tangalar edi.
Bu topilgan va o'rganilgan tangalarning barchasi Afrasiyobda to'rtinchi yoki
beshinchi asrdan XIII asrgacha yashaganligini ko'rsatadi. Afrasiyobda IX-X
asrlarga tegishli beshta hammom topilgan. Afrasiyobdagi hammom sardobalar,
vannalar, issiqlik va suv etkazib beradigan quvurlar, kiyinish xonalari, massaj
xonalari, issiq va sovuq zallar va ochiq hovlilardan iborat edi. Vannaning ba'zi
joylarini o'yib ishlangan gips va freskalar.
15](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_15.png)
![1924 yilda Afrasiyobda Viatkin qadimiy xonaning devoridan buddistlarning
freskasi va boyitilgan alebastr paneli topilgan joyda o'z tadqiqotlarini o'tkazdi. U
erda loydan qurilgan, g'isht bilan qoplangan, devorlari yaxshi saqlanib qolgan
kubikli bino topilgan. Shuningdek, devorlarda ko'plab maqolalar topilgan.
Ulardan birining yonida joylashgan kichkina binoning devorida arabcha yozuv
topilgan: "Rahmdil va Rahmdil Xudoning nomi bilan ayt:" U yolg'iz Xudo, abadiy
Xudo ". Kashfiyotlar IX-X asrlarga oid tangalar tomonidan tarixga kiritilgan.
I929 yilda XII asrga tegishli bo'lgan uy qoldiqlari va yonib ketgan bug'doyni o'z
ichiga olgan katta sayoz chuqur topildi. Ular Siob sug'orish kanali yaqinidagi
vodiy va masjid xarobalari o'rtasida topilgan. Uy-joylarning xarobalari uchta
sathda topilgan va ularning eng pasti bizning davrimizning birinchi asrlariga
taalluqlidir, eng so'nggi esa Somoniylar davriga tegishli bo'lib, bu ham topilgan va
Somoniylar bilan bog'liq bo'lgan tangalar bilan isbotlanishi mumkin. X asr.
Afrasiyobning o'rta asrlardagi boy uylaridan biri bu X asrga tegishli bo'lgan
uyning qoldiqlari. Bu uyda devorlarning ichki va tashqi qismlarini qoplagan,
o'yma gipsli shiva bilan hashamatli tarzda ishlangan gumbazli zal bor edi. Hozirgi
vaqtda ushbu bezak O'rta asr san'atining namunasini taqdim etadi.
1930-yillarda Viatkins tomonidan olib borilgan qazishmalar paytida, shahriston
hududida joylashgan Qoraxoniylar davriga oid (hijriy XI-XII asrlar) ajoyib
freskalari izlari bo'lgan saroy majmuasi xarobalarida topilgan. Ammo saroy 1212
yilda Xvorzmiy hokimiyatiga qarshi qo'zg'olon paytida vayron qilingan va
keyinchalik qayta tiklangan.
Afrasiyobning g'arbiy qismida asosiy masjid va minora qazilgan. Minora qadimgi
Samarqand hukmdorlarining unvoni bo'lgan forscha Ixshid so'zi muhrlangan
g'ishtlarga duch kelgan. Va topilganidek, masjid bir necha bor rekonstruksiya
qilingan. Somoniylar davrida X asrda masjid to'rtburchaklar shaklida bo'lib,
uning yon tomonlari 78 x 78 metrni tashkil etgan. XI-XII asrlarda Qoraxoniylar
davrida u to'rtburchaklar shaklga ega bo'lib, 120 80 metrgacha kengaygan. Unda
ustunli zalni yoritib turuvchi qandillar zanjirlaridan oltita eshik eshiklari
topilgan va u o'yma gips, o'yilgan terrakota plitalari va och-ko'k plitalar bilan
bezatilgan.
16](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_16.png)
![17](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_17.png)
![Afrosiyob tepaligi
18](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_18.png)
![19](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_19.png)
![Qadimgi Baqtriya sivilizatsiyasi
Baqtriyona, Baxtar zamin Baktriya — Amudaryoning yuqori va o rta ʻ
oqimidagi tarixiy vi-loyat. Asosan hoz. O zbekiston
ʻ va Tojikistonning
jan. viloyatlari hamda Af-g onistonning shim. qismini o z ichiga olgan.
ʻ ʻ
Shim. da Sug d, jan. da va jan.-sharqda Araxosiya, Gandxara, g arbda
ʻ ʻ
Ma-rg iyona b-n chegaralangan. Markaziy shahri
ʻ Baqtra (Zariaspa)
bo lgan. Baqtriya mil. av. 6—4-a. larda
ʻ
Axomaniylar, Aleksandr ( Iskandar ), Salavkiylar saltanatlari, so ngra
ʻ
mil. av. 3-a. o rtasidan YunonBaqtriya podsholigi tarkibiga kirgan; mil.
ʻ
av. 2-a. da toxarlar tomonidan bosib
olingach, Toxariston deb atala boshlagan.Baqtriyada dastlabki
arxeologik tadqiqotlar 19-a. ning 2-yarmidan boshlangan (N. A. Masv. I.
V. Mushketov va b.). Shim. Baqtriya hududida 1926 — 28 y. larda
Sharqmadaniyati muzeyi (hoz. Sharqxalqlari san -ati muzeyi)
ʼ
ekspsditsiyasi (rahbari B. P. Denike). 1936 — 38 y.
larda Termiz arxeologiyakompleks ekspeditsiyasi (rahbari M. Ye.
Massoy), 1953 — 54 y. larda Tojikiston arxeologiya ekspeditsiyasi
(rahbari M. M. Dyakonov), 1950 — 55 y. lari O zbekiston arxeologiya
ʻ
ekspeditsiyasining Surxondaryo otryadi (rahbari L. I. Albaum)
arxeologi k kazish ishlari olib borgan. 1960-y. dan (bir oz tanaffus b-n)
O zbekiston
ʻ san atshunoslik ʼ ekspeditsiyasi (rahbari G.
A. Pugachenkova ), 1972-y. dan O zbekiston FA Arxeologiya in-
ʻ
tining Baqtriya ekspeditsiyasi (raxbari V. M. Massoy) arxeologik
tadqiqotlarni davom ettirdi. Jan. Baqtriya hududi (Shim. Afg oniston
ʻ )da
fransuz arxeologlari — R. Girshman (1936 – 41), D.
Shlamberje (1945 – 64), P. Bernar (1964 — 78), shuningdek sobiq
Ittifoq-Afgon ekspeditsiyasi (1970 — 78; I. T. Krutikova, V. I. Sarianidi,
G. A. Pugachenkova, A. Asqarov, R. Sulaymonov, Sh. Pidayev , 3.
Hakimov , V . N . Yagodin va b .) qazish ishlari olib borgan . Avesto ,
Bihistun kitobalari , Nakdsh Rustamdagi kitobalar hamda qad . g ʻ ind
adabiy yodgorliklari — « Rigveda » va « Ramayana » da Baqtriya haqida
ma ʼ lumotlar mavjud . 6
B . O ʻ zbekistonda dehqonchilik
madaniyati taraqqiy etgan va ilk davlat tuzu mi vujudga kslgan qad .
markazlardan biri . Bu yerda mil . av . 2 ming yillikniig 1-
yarmidayoq o ʻ troq dehqonchilik madaniyati mavjud bo ʻ lganligi
arxeologi k materiallar b - n isbotlangan . Sotshitepsshan chiqqan
topilmalar Baqtriyaning ilk shahar tipidagi qad . qishloqlari tarixiy
topografiyasi , me ʼ moriy tarhi , madaniyati , aholisining etnik qiyofasi va
6
9. Annayev Т ., Shaydullayev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – Т ., 1997.
20](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_20.png)
![tarkibini aniqlab berdi . Baqtriyaning o ʻ tmishda « Ming bir shahar
mamlakati » deb atalganligi unda shaharlarning ko ʻ p bo ʻ lganligidan
guvoxlik beradi . Surxoidaryoning jan . tumanlarida olib borilgan arxe -
ologik tadk , iqotlar jarayonida ko ʻ plab shahar xarobalari topilgan ( Ayri -
tom , Dalvarzintepa , Termiz , Xolchayon va b .). Tarixiy va arxeologik
ma ʼ lumotlarga ko ʻ ra baqtriyaliklar belbog ʻ li ko ʻ ylak , cholvor
va kuloh kiyishgan , cholvorlarining pochasini uchi yuqoriga qayrilgan
etiklarining qo ʻ njiga tiqib yurishgan . Baqtriyada asosan oromiy
yozuvidan va mahalliy tillardan foydalanilgan . Mil . av . 6 — 4- a . larda
Baqtriya madaniyati 2 uslubda taraqqiy etgan . Birinchisi , ko ʻ proq
ko ʻ chmanchi aholi madaniyati b - n bog ʻ liq bo ʻ lib , adabiyotda « hayvon
uslubi » ( mehnat va jang qurollari , uyro ʻ zg ʻ or buyumlarini
turli hayvonlar suratlari bilan bezash ) deb yuritiladi . Ikkinchisi ,
o ʻ troqbaqtri - yaliklar madapiyati yodgorliklarida aks etgan
( q . Amudaryo xazinasi va b .). Budav-rda metall ishlash sanoati
(q. Dalvarzintepa va b.), me morlikʼ q(. Kuchuk-tepa, Hal aimir va ʼ
b.), xalq og zaki ijodiyoti taraqqiy etgan. Baqtriya madaniyati, ayniqsa
ʻ
mil. av. 1mingyillikning so nggi asrlarida yuksalgan (q. Xotin-rabod va
ʻ
b.). Mahalliy xalq madaniyati yunon, hind va fors madaniyatlari
an analari ta sirida ham boyigan. Mil. av. 2 — 1-a.
ʼ ʼ
larda ipakchilik va pillachilik rivojlangan ( yana q. Sopollitepa ). Bu
davrga oid me morlik yodgorliklari,
ʼ numizmatika materiallari, tasviriy
va amaliy san at
ʼ namunalari Termiz, Zartepa, Dalvarzintepa. Qal a- ʼ
imir, Xolchayon va b. joylardan topilgan. Jan. Baqtriya dagi Bagram,
Balx, Dashli, Dilbarjin, Oyxonim, Oltindilsrte-pa, Xadda (Afg oniston)
ʻ
va Taksila ( Pokiston )da olib borilgan arxeologik tadqiqotlar bu hakdagi
ma lumotlarni yanada boyitdi.
ʼ Tallashqon yodgorligi to‘liq tadqiq
7
qilingan. Bu yodgorlik doira shaklida bo‘lib, diametri 135 metr, 5 metrli
devor bilan o‘ralgan, tashqi tomondan 15 ta burj bilan
mustahkamlangan. Qal’a devori hamda burjlarda shaxmat kataklari
tarzida qurilgan, ikki qator shinaklar joylashgan. Qal’a darvozasi uzun
yo ‘lak shaklda bo‘lib, harbiy jihatdan juda mustahkam. Tallashqon
qal’asining ichki qismidagi uylar qal’a devoriga taqab qurilgan, o‘rtasi
hovli sifatida ochiq qoldirilgan. Bu erdan ko‘plab o‘q-yoy, temir
7
10. Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T., 1999.
21](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_21.png)
![bo‘laklari, sopol buyumlar va boshqa turdagi hunarmandchilik
ashyolari topilgan.SHo‘rchi tumanida joylashgan Qizilcha,
Muzrabotdagi Kuchuktepa, Pishaktepa yodgorliklari ham to‘liq
o‘rganilgan. Bu obidalardan ham qadimgi Baqtriya madaniyatiga oid
muhim ma’lumotlar olingan. Qadimgi Baqtriya madaniyatining Turon
xalqlari tarixida tutgan o‘rni beqiyosdir, baqtriyaliklar nafaqat o‘zlari
rivojlangan san’at, hunarmandchilik va shahar madaniyati sohibi
bo‘lganlar, balki bu madaniyatni qo‘shni hududlarga ham
tarqatgan.Qarshi vohasidagi Erqo‘rg‘on, Samarqanddagi Afrosiyob va
boshqa shaharlar Baqtriya madaniyatining bevosita ta’siri ostida
shakllangan. Bu yodgorliklardan Qadimgi Baqtriya madaniyatiga oid
hunarmandchilik ashyolari topilgan, hatto shahar qurilish uslublari
ham aynan Baqtriya me ’morchiligiga monand.Baqtriya madaniyati
miloddan avvalgi IV asrning 30-yillarida boshlangan Aleksandr
Makedonskiy istibdodi oqibatida inqirozga yuz tutadi. Makedoniyalik
Aleksandr va uning lashkarboshilari voha aholisini birma-bir qilichdan
o‘tkazgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Viloyatdagi qadimgi Baqtriya
madaniyatiga oid 36 yodgorliqdan 33 tasi bosqinchilar hujumi tufayli
yondirilgan va vayronaga aylantirilgan.
22](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_22.png)
![23](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_23.png)
![. Qadimgi Sug’d sivilizatsiyasi
Qadimgi Sug’d (Sug diyona) davlati va uning hududi.So’g’diyona, ‟
Sog’da, Sug’uda, Zarafshon va Qashqadaryo oralig’idagi hudud,
“Avesto”, yunon-rim manbalari , ziroatchilik, Yerqo’rg’on, Afrosiyob ,
Uzunqir, Ko’ktepa). Sugdiyona Urta Osiyodagi kadimiy, tarixiy,
madaniy viloyat xisoblanadi. Ilk marta axamoniylar sulolasi
vakillarining koyatosh xotirot bitiklarida Sugudi shaklida qad.eron
saltanatiga tobe qilingan satrapliklardan biri mamlakatning nomi
sifatida kayd etil gan. Sugdiyona 3 ta tarixiy geografik xududni
birlashtirgan: Samarkand Sugdi , Buxoro Sugdi va Kesh Naxshab Sugdi.
Xar 3 kismi uzaro tabiiy geografik uzaro tabiiy chegaraga xali ega edi.
Buyuk Ipak yulinnng markaziy tarmokdari Sugdiyona orkali utgan.
Natijada Sugdiyona xalkaro savdo munosabatlarida muxim urin tutadi.
Buyuk ipak yuli builab savdogarlarning kishlokdari, shaxarlarida esa
uning maxallalari paydo bulgan. Sugd tili xalkaro til rolini ui nagan. Bu
xol xitoy sayyoxlari tomonidan notugri tasvir uygotgan. Sugdiyona
mil.avv.6-2 asrlarda avval axamoniylarga , sungra makedoniyalik
Aleksandr tuz gan saltanatga, uning davomchisi Salavka davlatiga ,
Yunon-Baktriya tobe bulgan. 8
Mil.avv. 2-1 ayerlardan boshlab
Sugdiyona uz musta uilliginn tiklashga kirishgan. Uning markaziy va
maxalliy tangalari zarb kilina bo shla gan. Sugdiyona a sta sekin xar
uch kiyem chegaralarini uz atrofiga yiga boshlagan va konfederativ
davlat uyushmasiga aylanib borgan.Mi. 1 ming y ill i kn ing 1 chi
yarmida Sugdiyona kushonlar, xioniylar , abdallar, kidarlar ta’sir i da
bulgan. Arab istilosining boshlangich davridan to Sugd podshosi Turgar
davri oxirigacha Sugdiyona uzining konfederativ xususiyatini
saklashga xarakat kilgan. Turgardan keyin Sugdiyonada ixshidlar
siyosiy xokimiyat tugab mam-t xalifatik tarkibiga kirgan.
8
11. Ishoqov M., Sug diyona tarix chorrahasida, T., 1990;
ʻ
24](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_24.png)
![Sug dʻ
Sug d, So g d, Sug ud -
ʻ ʻ ʻ ʻ Markaziy Osiyodagi qadimiy tarixiy-madaniy
viloyat. Ilk bor miloddan avval VII-VI asrlarda qadimiy "Avesto"da tilga
olingan. Bu nom 20 asr boshlarigacha saqlangan.Miloddan avvalgi VI
asrda Axamoniylar sulolasi vakillarining qoyatosh xotirot bitiklarida
Suguda shaklida qadimiy Eron saltanatiga tobe qilingan
satrapliklardan biri, mamlakat nomi sifatida qayd etilgan. Yunon
manbalarida — Sogdianoy. Bu shakl yunonlar tomonidan so z
ʻ
tarkibidagi — anaka — tegishlilik, mansublik ma nosini bildiruvchi
ʼ
nisbat qo shimchasini so z o zagiga qo shib yuborishdan paydo bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Xitoy manbalarida — Suli. Sug d yozuvi yodgorliklari mamlakat nomini
ʻ
Sug'd yoki Sg ud shaklida ko rsatadi.
ʻ ʻ
25](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_25.png)
![Sug dik yoki Sg udik, Sug diyonak — Sg udiyonak shakllari "Sug dgaʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
oid", "Sug diy" kabi ma nolarda qo llanadi. O'rta asrlarda arabiy, forsiy,
ʻ ʼ ʻ
turkiy manbalar mamlakat nomini "Sug'd" shaklida qo llaydi.
ʻ
26](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_26.png)
![Moniylikni ibodat qilgan Sug diylar, 8-9 asrlarʻ
27](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_27.png)
!["Sug d" so zining ma nosi fanda har xil talqin qilib kelinadi. Masalan,ʻ ʻ ʼ
So ch —G G So z — "kuymoq, yonmoq, porlamoq" deb
ʻ ʻ ʻ ʻ
izohlangan.Bundan Sug dni "Muqaddas ilohiy olov
ʻ
( Zardushtiylik tasavvuriga ko ra) bilan poklangan yer" kabi ma noda
ʻ ʼ
talqin etishga harakat qilingan (V. Tomashek). Yana bir izohga ko ra,
ʻ
"Sug'd" so zi sernam, unumdor yer deb tushuniladi. Bunga hozirga
ʻ
qadar pastlik, suv yig iladigan yer "S, Sug ut" deb nomlanishini dalil
ʻ ʻ
qilib ko rsatiladi. Avestoda Sug'd mamlakat nomi sifatida bir marta
ʻ
uchraydi. "Ardvisura Yashti" —("Obon Yasht") va Ardvi (Amudaryo)
Ishkata, Paruta, Mouri, Suguda va Xvarazm tomon hayotbaxsh
suvlarini eltadi, deya ta kidlanadi. Avestoning Videvdat naskida esa
ʼ
Axuramazda yaratgan ezgu yurtlardan biri Gava deyiladi va u yerda
sugdlar yashaydi deb ko rsatiladi.
ʻ 9
Sug'd mamlakati (poytaxti —
Samarqand, 645—654 yillarda Kesh) 3 ta tarixiy-geografik hududni
birlashtirgan. Samarqand Si, Buxoro Si va Kesh-Naxshab Si. Har 3 qism
o zaro tabiiy chegaraga ham ega edi: Zarafshon tog tizmalari
ʻ ʻ
Samarqand va Kesh-Naxshab o rtasini Karmanadan keyin Malik cho li
ʻ ʻ
Buxoro va Samarqand Sini ajratib turgan.Buyuk ipak yo lining
ʻ
markaziy tarmoqlari Sug d orqali o tgan. Natijada Sug d xalqaro savdo
ʻ ʻ ʻ
munosabatlarida muhim o rin tuta boshlagan. Buyuk ipak yo li bo ylab
ʻ ʻ ʻ
Sug'd savdogarlarining qishloqlari, shaharlarida esa ularning
mahallalari paydo bo lgan.
ʻ Sug diy tili ʻ xalqaro til rolini o ynagan. Bu ʻ
hol Xitoy sayyohlari tomonidan Sug d chegaralari haqida noto g ri
ʻ ʻ ʻ
tasavvurlar hosil qilgan (Syuan Szan).
9
12. Ishoqov M., Sug diyona tarix chorrahasida, T., 1990;
ʻ
28](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_28.png)
![29](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_29.png)
![Sug'd miloddan avval VI-IV asrlarda avval ahamoniylarga, so ngraʻ
miloddan avval 329-yilda Iskandar Maqduniy saltanatga, uning
davomchisi Salavk davlatiga, Yunon-Baqtriyaga tobe bo lgan.Miloddan
ʻ
avval II-I asrlardan boshlab Sug d o z mustaqilligini tiklashga
ʻ ʻ
kirishgan. Uning markaziy va mahalliy tangalari zarb qilina boshlagan.
Sug d asta-sekin har 3 qismni o z atrofiga to plagan konfederativ davlat
ʻ ʻ ʻ
uyushmasiga aylanib borgan.Milodiy I-V asrlarda Sug d kushonlar,
ʻ
xioniylar, abdallar, kidarlar ta sirida bo la turib, o z nisbiy
ʼ ʻ ʻ
mustaqilligini saqlab keldi. Sug'd konfederatsiyasi milodiy VI asr
o rtalaridan VIII asr boshlarigacha siyosiy jihatdan kuchayib borgan.
ʻ
Arab istilosining boshlang ich davridan (VIII asr 1-chorak), to Sug'd
ʻ
podshohi Turg ar davri oxirigacha (738—759 yillar) Sug'd o zining
ʻ ʻ
konfederativ xususiyatini saqlashga harakat qilgan. Turg ardan keyin
ʻ
Sug'dda ixshidlik siyosiy hokimiyat tugab, mamlakat xalifalik tarkibiga
singdirilgan.IV-VIII asrlarda so g dlar
ʻ ʻ Uzoq Sharq , Markaziy
Osiyo va Yaqin Sharq mintaqalari savdosida asosiy vositachi bo lganlar
ʻ
va butun Buyuk ipak yo li
ʻ bo ylab muntazam xalqaro karvon savdosini ʻ
tashkil etganlar. So g d bu davrlarda bekliklar va erkin shaharlar
ʻ ʻ
hamdo stligidan iborat bo lgan va ular
ʻ ʻ
orasida Samarqand , Maymurg
ʻ , Kesh , Naxshab , Ishtixon , Kushaniya , Bu
xoro , Amul va Andxoy ajralib turgan. Xitoygacha bo lgan butun yo l
ʻ ʻ
bo ylab, janubdagi
ʻ Xotan va Sharqiy Turkiston orqali Lob
Nor va Yettisuv shimoligacha so g d mulkiy hududlari tarkib topgan va
ʻ ʻ
ular XII asrgacha mavjud bo lgan. So g dlarning Turon va Xitoydagi eng
ʻ ʻ ʻ
yirik mulklari ularning alohida jamoalar bo lib yashagan Kucha,
ʻ
Chanan, Lanchjou, Dunxuan, Loyan kabi shaharlarda mavjud bo lgan.
ʻ
IV asrda Dunxuanning o zida so g d jamoasi taxminan 1000 kishidan
ʻ ʻ ʻ
iborat bo lgan. Samarqandning sharqiy darvozalari "Xitoy" nomi bilan
ʻ
ataladi. Xalqaro savdo aloqalari Samarqand, Paykend va boshqa yirik
shaharlardagi boy so g d uylari tomonidan nazorat qilinar edi. Ular o z
ʻ ʻ ʻ
vositachilari orqali kreditlar berishgan, savdo kelishuvlarini
boshqarishgan. Tan sulolasi tarixida qayd etilishicha, Kan
hukmdorligida "yangi tug ilgan o g il chaqaloq shirinso z bo lishi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hamda pulni mahkam ushlashi uchun uning tiliga tosh asal, kaftlariga
esa yelim surtilgan. 20 yoshga to lgan erkak xorijga ketgan va qaysi
ʻ
joyda manfaat ko rsa, o sha yerga borgan". Olis safarlar, Chin,
ʻ ʻ
Hindiston, Eron, Kichik Osiyo xalq hunarmandchiligi va an analari
ʼ
bilan tanishuv orqali G arb va Sharq yutuqlarini o zida mujassam etgan
ʻ ʻ
noyob va ochiq so g d madaniyati shakllangan. So g d
ʻ ʻ ʻ ʻ
30](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_30.png)
![hunarmandchiligi markazi va savdo yo llari - Samarqand, Panjikent,ʻ
Paykent, Buxoro va Varaxshi xavfsizligini ta minlash ehtiyoji kuchli
ʼ
davlatlar bilan ittifoq tuzishga qaratilgan siyosiy yo nalishni belgilab
ʻ
bergan. VI asrda So g d Eftaliylar davlati, keyinchalik Turk xoqonligi
ʻ ʻ
tarkibiga kirgan, 630-yildan buyon esa Chinning Tan sulolasi
hukmdorligini tan olgan. Xoqonlik yuksalishi davrida so g dlar
ʻ ʻ
turkiylarning Xitoydan o lpon sifatida olgan shoyi bilan savdo qilish
ʻ
imkoniyatiga ega bo lishgan. VI asr 70-yillarida turkiy hukmdorlar
ʻ
farmoni bilan so g d savdogari Maniax savdo kafolatlari yuzasidan
ʻ ʻ
muzokaralarni avvaliga Eron Shahanshohi, so ngra Vizantiya
ʻ
imperatori bilan olib borgan. O rta asrlarda so g d tili Buyuk ipak
ʻ ʻ ʻ
yo lidagi asosiy muloqot tiliga aylangan. Buddistlar, nasroniylar,
ʻ
manixeylar o zlarining diniy matnlarini so g d tiliga tarjima qilishgan.
ʻ ʻ ʻ
Bunda ular o zlarining yozma an analaridan foydalanishgan:
ʻ ʼ
buddistlardan hind alifbosi, manixeylardan arameys bosmasi,
nasroniy-suriyaliklardan dastlabki umumiy maktubot, nestoriyan va
yakovitlardan diniy e tiqod alifbolarini o zlashtirishgan. Ammo ular
ʼ ʻ
aramey alifbosiga asoslangan va keyinchalik uyg urlar tomonidan
ʻ
foydalanilgan ilk so g d yozuvi o rnini egallay olmadi. Mazkur yozuv
ʻ ʻ ʻ
namunalari bilan Dunxuandagi mulkiy hududlardan yo llangan
ʻ
"ko hna maktublar" va Zarafshon vodiysidagi Mug tog ida topilgan
ʻ ʻ
hujjatlar yordamida tanishish mumkin. VIII asr boshida So g d Qutayba
ʻ ʻ
ibn Muslimning musulmon qo shinidan mag lubiyatga uchraydi va
ʻ ʻ
halifalikka itoat etgan holda islom dinining jug rofiy-siyosiy makonida
ʻ
qudratli savdo-hunarmandchilik markazi bo lib qoladi.
ʻ
Foydalanilgan adabiyotlar:
31](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_31.png)
![1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.Toshkent,O'zbekiston,1998-
yil.
2. Karimov I.A. Jayxun sohilidagi abadiy shahar // Xavfsizlik va
tinchlik uchun kurashmoq kerak. Asarlar, 10-tom. Toshkent,
O’zbekiston, 2002.
3. O’z.R.FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish twg’risidagi
Vazirlar Mah’kamasining qarori, Xalq swzi. 1998, 29 iyul
4.Askarov A.A. Uspexi arxeologov Uzbekistana v izuchenii kamennogo
veka .IMKU-11, Iz-vo «Fan», -T.: 1974.
5.Avdusin D.A. Polevaya arxeologiya SSSR. M.: 1980.
6 Shirinov T.Sh. O’zbekistonda arxeologiya fanini rivojlantirish
kontseptsiyasi //WMMT. 32-son. Toshkent, Fan, 2001.
7.Shirinov T.Sh., Pardaev M.X, Mirzaah’medov J.K., Akademik
Ya.G’.G’ulomovning hayot yo’li va ilmiy merosi. // WMMT. 29-son.
Samarkand,Sug’diyona, 1998.
8.Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. -T.: 1990.
9.Shirinov T.Sh., Berdimuradov A., Pardaev M.H. Mustaqillik yillarida
arxeologiya fanini taraqqiyoti. IMKU -37, Samarqand.: 2010.
10. Kabirov J. Sa’dullaev. A. O‘rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent:
«O‘qituvchi» nashriyoti, 1980.
11. Jo‘raqulov. M.J; O‘rta Osiyo ibtidoiy arxeologiyasi. Toshkent.
«O‘qituvchi» nashriyoti, 1984.
12. Asqarov A.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. «O‘zbekiston»
nashriyoti, 2015.
32](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_32.png)
![33](/data/documents/88d30e19-ebbb-425a-baec-7b3eb730f1f4/page_33.png)
Shaharsozlik va ilk davlatchilik tarixida O’zbekiston arxeologiyasi yutuqlariI Reja: 1. O’zbekistonda ilk davlatchilik va shaharsozlikning tarixshunosligi 2. O’zbekistonda ilk shaharsozlik tarixining o’ziga xos xususiyatlari(Afrosiyob, Ko’ktepa, Yerqo’rg’on, Uzunqir) 3. Ozbekistonda ilk davlatchilikning vujudga kelishi va rivojlanishi(Baqtriya, Xorazm, So’g’d) 1
O’zbekistonda ilk davlatchilik va shaharsozlikning tarixshunosligi Ilk temir davri jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va etnik jixatidan rivojlanishiga bronza davri aholisining xo‗jalikning barcha soxalarida erishgan yutuqlari asos bo‗lgan. Shuning uchun O‗rta Osiyo tarixiy-madaniy viloyatlarda bronza jamiyatini qamrab olgan tarixiy jarayonlarni qisqacha yoritish maqsadga muvofiq. Arxeologik izlanishlar natijalariga ko‗ra, bronza davrida O‗rta Osiyo tarixiy-geografik hududlarda bronza jamiyatining rivojlanishi bir xil darajada kechgan emas. Albatta bu jarayon geografik xususiyatdan kelib chiqqan. O‗rta Osiyo mintaqalarda keng qamrovli tarzda olib borilgan arxeologik izlanishlar natijalaridan ma‘lumki, bronza davrida ilk temir jamiyatining tez suratlar bilan rivojlanishiga asos bo‗lgan moddiy va ma‘naviy ashyolar janubiy Turkmanistonning Kopetdog‗ oldi etaklari va Murg‗ob daryosi havzasi bo‗lgan. Kopetdog‗ va Murg‗ob daryosi buyuk Qoraqumda joylashib, geografik joylashish xususiyati bilan boshqa mintaqalardan farqlanish kuzatiladi. Masalan Kopetdog‗ dengiz satxidan o‗rtacha balandligi 1000-2000 m. Eng baland nuqtasi Rizo cho‗qqisi bo‗lib, uning dengiz sathidan balandligi 2942 m 31 . Mazkur hududda Amudaryo yoki Sirdaryo kabi hajmi katta va sersuv daryolar faoliyat olib bormaydi. Ularni o‗rta darajali daryolar sirasiga kiritish mumkin. Masalan Murg‗ob daryosi-Bandi Turkiston tizmasining janubiy yonbag‗ridan boshlanadi. Chuqurligi 852 km keyingi faoliyatida Qoraqumda davom etadi. Qoraqumga chiqqandan sekin oqib unga singib ketadi. Suv zaxirasi juda kam. Shunday bo‗lsa ham, daryoning xavzasi atroflari odamzot tomonidan neolit davridan boshlab o‗zlashtirilgan 32 . Demak, insoniyat manfaatiga suv ta‘minoti kam bo‗lsa ham xizmat qilgan. Tajan daryosi- Afg‗oniston hududidagi Sfidko 1 . 16 siyoxkux tog‗laridan suv oladi. Uning uzunligi 1124 km. Mazkur daryo qoraqumda singib ketadi. Mazkur daryo eneolit davrida insonlarga xizmat qilishni olib borgan. Uchunchi suv manbasi 1 Баратов Н, Мамбетуллаев М, А. Рафиқов. Ўрта Осий табиий географияси. –Т.: ―Ўқитувчи , 2002, Б 429. ‖ 32 Массон В.М. Поселение Джейтун. –М.: ―Наука , 1971 ‖ 2
Kopetdog‗dan oqib tushgan 30 ta jilg‗a uning etagida Qumtepaliklar oralig‗idagi yo‗laklarni suv havzalariga aylantirgan. 33 1908-yildan boshlab Kopetdog‗ etagida joylashgan Anov yodgorligida qazishma ishlari olib borilishi natijasida bronza davri tarixiga oid manbalar olingan. Amerikalik geolog R.Pampelli Anov yodgorligida qazishma ishlarini olib borib, olingan manbalarga asoslanib yodgorlikning to‗rt qurilish davrini aniqlagan 34 . D.D Bukinig Anov va Namozgoxtepada qisman arxeologik izlanishlarni olib borgan, uning natijalari e‘lon qilgan. Yodgorlikning saqlanib qolgan xajmi, balandligi to‗g‗risida ma‘lumotlarni bergan 35 . Yodgorliklardan kulolchilik ashyolari, bronzadan yasalgan mexnat qurollari qoldiqlari, birnecha, uy-xonalari olinganligi to‗g‗risida tarixiy ma‘lumotlar qayd qilingan. Ta‘kidlash lozim bo‗ladiki mazkur yodgorliklar XX asrning 40 yillar oxirida arxeologik izlanishlarni olib borish ilmiy markazlarning ob‘ekti bo‗lmagan. Faqatgina XX asrning 40- yillar oxiri-50- yillar boshida B.A Litvinskiy Nomozgoxtepada qazishma ishlarini olib borish, bronza davri tarixini yoritadigan manbalarni olishni boshlab bergan. Kezi kelganda takidlash lozim bo‗ladiki, M.E Masson rahbarligida janubiy Turkmaniston arxeologik-kompleks ekspeditsiyasining tashkil etilishi tosh asri, neolit, bronza davri turar-joylari ro‗yxatga olindi, ularda qazishm ishlarini olib borishida muhim ahamiyat kasb edi. Ekspeditsiya xodimlari temir davri jamiyatining rivojlanishi, shaxarsozlik va davlatchilik, etnogenez va etnik jarayonlar tarixini yoritadigan noyob ashyolarni olishda muvaffaqiyatga erishganlar. Xuddi shu ekspeditsiya xodimlarining bronza davri aholi turarjoylarida olib borgan qazishma ishlari natijasida temir davri jamiyatining ijtimoiyiqtisodiy, madaniy va etnik munosabatlarni yoritadigan manbalar olganliklarini aloxida ta‘kidlash joiz. Ekspeditsiya tarkibida xodimlar tosh asri, eneolit, bronza, temir, antik, ilk va o‗rta asr davrlarini o‗rganishni boshlab yuborgan. 2 Ekspeditsiyaning XIV guruhi janubiy Turkmanistonda o‗troq aholi xo‗jaligi tarixini o‗rganishni obekt qilib olgan. Turkmaniston fanlar 2 Баратов П, Маматқулов, Рафиқов А. Ўрта Осий табиий географияси. –Т.: ―Ўқитувчи , 2002, Б 117-118.‖ 3
akademiyasining tarix, arxeologiya va etnografiya instituti bo‗limi hamda fanlar akademiyasi xuzurida janubiy Turkmaniston ekspeditsiyasi arxeologik tadqiqotlarni olib borish uchun tashkil etilgan. 1947- yilda ekspeditsiya umumiy tarkibda Nisa va Marv o‗rtasida arxeologik qidiruv ishlarini olib borib ziroatkor aholining turar-joylari to‗g‗risida ma‘lumotlarni olishga muyassar bo‗lganlar. Jumladan Anov, Namozgoxtepa, Ulug‗depa yodgorliklari ro‗yxatga olingan, ularning yuqori qismida sopol ashyolarining rasmlari bilan, qidiruv natijalarini nashr qilganlar. 36 1949-yilda ekspeditsiya tarkibida qadimgi o‗troq ziroatkor aholi turar-joylarini arxeologik jixatdan o‗rganish maqsadida aloxida guruh tashkil etilgan. Guruh xodimlari ilk qazishma ishlarini hajmi jixatidan katta (50 ga) Namozgohtepada olib borganlar. 1949- 1950 yillarda Namozgoxtepada qazishma ishlarini olib borib, so‗nggi bronza davriga oid manbalarni olishga muyassar bo‗lgan. 37 1952- yilda B.A Kuftin Namozgoxtepa yodgorliklarini qurilish tarixini aniqlashga etibor berib, eng qadimiy madaniy qatlamgacha shurf (kvadrat shaklda) ishlarini olib borishi natijasida madaniy qatlam 34 m bo‗lganligi to‗g‗risida ilmiy xulosaga ega bo‗lib, ilmiy jamoatchilik e‘tiboriga havola qilgan. Olib borilgan shurf natijasida aniqlangan madaniy qatlamlar 6 ta majmui mavjudligini namoyon qilgan. Ya‘ni Namozgox I- VI chunonchi: 1-Anov 1, Namozgox-1 ilk eneolit. 2-Namozgox 2-eneolit 3-Namozgox 3-so‗nggi eneolit 4-Namozgox 4-ilk bronza 5-Namozgox 5- rivojlangan bronza 6-Namozgox6-so‗nggi. Arxeologik shurf natijasida olingan ashyolarning joylashishi natijasida vujudga kelgan madaniy qatlam Namozgohtepada ilk eneolitdan tortib so‗nggi bronza davrida madaniy hayot davom etganligidan dalolat beradi. Namozgohtepaning uzoq vaqt faoliyat olib borishga bo‗lgan omil Kopetdog‗ning suv ta‘minoti o‗sha kezlarda yuqori darajada bo‗lgan degan xulosani qayd qilish mumkin Namozgohtepa kabi ilk. O‗rta bronza davrida Ulag‗depa, Qoratepa yodgorliklari faoliyat olib borgan. Mazkur yodgorliklar Kopetdog‗ tog‗ oldi etaklariga ulanib ketgan hududlarda joylashgan. Anov yodgorligi bundan mustasno emas. So‗nggi bronza oxiriga 4
kelganda Kopetdog‗ tog‗ oldi hududidagi Namozgohtepa aolisining bir guruh vakillari Murg‗ob daryosi xavzasiga migratsiyasi yuz berganligi bois yangi dehqonchilik markazi vujudga kelgan. Tarixiy ma‘lumotlarga ko‗ra, Murg‗ob daryosi quyi havzasiga kelgan ziroatkor aholi Oltintepaga asos solganlar. Mazkur yodgorlik ilk shahar sifatida ta‘riflanib, temir davri tarixining boshlanishiga bo‗lgan manbalar olingan39Oltintepada olib borilgan kazishma ishlari natijasida kulollar maxallasi, ark, ibodatxona qoldiklari hamda ko‘p sonli kulolchilik ashyolari olingan40 . Miloddan avvalgi X asrga kelganda Kopetdog‗ etaklarida hududlarda suv taqchilligi, yerning unumdorligi barham topishi, ekologik vaziyat murakkablashganligi, aholi soni oshganligi boshqaruv tizimini qo‗lga olgan qoxin sug‗orish manbasi bo‗lgan joylarga ko‗chish siyosatini olib borgan41 . Kopetdog‗ oldi etaklaridagi yodgorliklarida madaniy hayot barham topgan bo‗lsa Murg‗ob daryosi quyi havzasida aholi uzoq hududlarga ko‗chmasdan, faqat daryo irmoqlarini almashtirgan xolos. O‗troq aholisining Murg‗ob daryosining suvga serob bo‗lgan irmoq soxili etagiga ulangan balandlikka turar- joyni barpo qilganlar. V.M Masson yodgorlikda qazishma ishlarini olib borib, temir davri tarixini yoritadigan moddiy ashyolarni olishga muyassar bo‗lgan Yazdepada olib borilgan arxeologik tadqiqotlar temir davri jamiyatini qamrab olgan tarixiy jarayonlarni yoritish imkonini beradigan moddiy ashyolar olingan. 42Tadqiqotchilar I.Manilov, A. Asqarovlar fikrlariga ko‗ra, Marg‗ianadigi o‗troq aholi bronzaning ikkinchi yarmidan Baqtriyaning janubi va shimoliga ko‗chib kelganlar. 43Janubiy Baqtriyada V.I. Sarianidi Dashli-1,3, yodgorliklarida qazishma ishlarini olib borib, temir jamiyatining vujudga kelishi, rivojlanishiga omil bo‗lgan manbalarini olgan. 44 Arxeologik natijalarga ko‗ra yuqorida qayd qilingan yodgorliklarning hajmi, joylashishi, uy-xonalari, kulochilik ashyolari, iborat xonalar va mudofaa inshootlari o‗rganilib, temir davrida yanada takomillashgan. Shimoliy Baqtriyada Surxondaryo viloyati Sherobod tumani Muzrabod dashtida yodgorlik A.Asqarov tomonidan arxeologik jixatidan keng miqyosda o‗rganilgan. Yodgorlik 5