logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Anatoliy Sagdullayev shaharsozlik tatqiqotlari

Anatoliy Sagdullayev shaharsozlik tatqiqotlari

Загружено в:

23.11.2024

Скачано:

0

Размер:

56.5361328125 KB
Скачать
Anatoliy Sagdullayev shaharsozlik tatqiqotlari MUNDARIJA Kirish..................................................................................................................... 3 1.BOB , ANATOLİY SAGDULLAYEV HAYOT YO Lİ VA UNİNGʻ FAOLİYATİ ......................................................................................................... 7 1.1 Anatoliy Sagdullayev Arxeologiya soxasiga qo shgan hissasi.......................11 ʻ 1.2 Anatoliy Sagdullayev Dastlabki tadqiqot ishlari .............................................15 2.BOB ANATOLİY SAGDULLAYEV SHAXAR SOZLİK BORASİDAGİ TATQİQOTLARI.................................................................................................20 2.1 Markaziy Osiyo hududidagi shaxarsozlik madaniyati ............................... 22 2.2 Qadimgi fors bitiklari va ilk yunon manbalari...............................................2’ XULOSA ................................................................................................................26 FOYDALANİLGAN ADABİYOTLAR RO’YXATİ ........................................30 1 KIRISH Arxeologiya — qadimshunoslik — qadimgi moddiy madaniyat yodgorliklariga asoslanib kishilik jamiyati o tmishini o rganuvchi fan. Mehnatʻ ʻ qurollari, uy-ro zg or buyumlari, qurol-yarog lar, zeb-ziynatlar, uy-joy, ʻ ʻ ʻ ustaxonalar, mudofaa va irrigatsiya inshootlarining qoldiqlari hamda o tmishga ʻ oid turli topilmalar Arxeologiyaning bosh manbai bo lib, ularni chuqur ilmiy ʻ o rganish asosida o tmishdagi kishilik jamiyatlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ʻ ʻ tarixining umumiy manzarasi tiklanadi. Shu sababli Arxeologiya tarix fanining bir tarmog i hisoblanadi. Arxeologiya fanining vazifasi ham kishilik ʻ jamiyatining ibtidoiy davr, antik va o‘rta asr davrlarining moddiy madaniyat yodgorliklari orqali qadim tariximizni tiklashdan iborat. Arxeologiya so zini ʻ miloddan avvalgi ‘-asrda Platon (Aflotun) qadimgi voqealar ma nosida ʼ ishlatgan. Ilmiy maqsadlardagi dastlabki arxeologik qazishlar 18-asr boshidan boshlangan. 19-asr yirik arxeologik kashfiyotlar davri bo lib, Arxeologiya fan ʻ sifatida shakllanib bordi, 19-asrda Lei asosan ‘ ta davrga bo lib o rganar edi; ʻ ʻ Yunoniston va Rimning quldorlik davri yodgorliklarini o rganuvchi mumtoz ʻ Arxeologiya, ibtidoiy Arxeologiya, 662-o rta asr moddiy-madaniyat ʻ yodgorliklarini o rganuvchi umumiy Arxeologiya va sharq Arxeologiya 20-asr ʻ boshida ular birlashib, keng mazmunli hozirgi zamon Arxeologiyasi shakllandi. O zbekistonda arxeologik tekshirishlar 19-asrning oxirgi choragida, ʻ Turkistonni Rossiya bosib olganidan so ng boshlandi. Rossiya imperiyasi ʻ Turkistonning o tmishi, xalqining urf-odati, qadimgi qo lyozmalarini o rganish ʻ ʻ ʻ orqali o lkada o zining mustamlakachilik rejimini mustahkamlamoqchi edi. ʻ ʻ Turkiston osori atiqalarini o rganishni dastavval rus Arxeologiya havaskorlari ʻ va o lkashunoslari boshlab berdi. 1895-yil V. ʻ V. Bartoldnkng tashabbusi bilan Turkiston arxeologiya havaskorlari to garagi tuzilib, Arxeologiya ishlari shu ʻ 2 to garak nazoratida olib boriladi. O sha davrda o tkazilgan Arxeologiyaʻ ʻ ʻ tadqiqotlarida V. V. Bartolvd, V. L. Vyatkin, N. I. Veselovskiylarning xizmati katta bo ldi. Ammo arxeologik yodgorliklarni hali har tomonlama, keng ʻ o rganilmaganligi hamda topilmalar yaxshi aniqlanmaganligi sababli bu vaqtda ʻ ibtidoiy va undan keyingi ilk davrlar mutlaqo yoritilmadi. Shunday bo lsa ham ʻ 19-asr oxiri — 20-asr boshlaridagi Turkistonda olib borilgan arxeologik izlanishlar O zbekiston tarixshunosligida muhim ahamiyatga ega bo ldi. O rta ʻ ʻ ʻ Osiyo xalqlarining qadimgi moddiy-madaniyat yodgorliklarini o rganishda ʻ dastlabki qadamlar qo yildi. Mahalliy xalq o rtasida o z vatanining o tmish ʻ ʻ ʻ ʻ yodgorliklari bilan qizi-quvchi Akram pol-von Asqarov, Mirza Abdulla Buxoriy, Muhammad Vafo kabi qadimgi buyumlar hamda chaqatangalarni to plovchi havaskor o lkashunoslar paydo bo ldi. Bu davrda Turkiston ʻ ʻ ʻ arxeologiyasi havaskorlik darajasida bo lib turli xil (ko proq numizmatikaga ʻ ʻ doir) topilmalarni to plashdan ibo-rat bo lgan. ʻ ʻ Afrosiyob , Ulug bek ʻ rasadxonasi va Poykand haro-balarida dastlabki qazishmalar olib borilgan. O zbekistonda Arxeologiya fani 20-30-yillarda shakllandi. V. ʻ L. Vyatkin Afrosiyob harobasini (1925; 1929-30), B. P. Denike qadimgi Termizni (1926- 27), M. Ye. Masson Ohangaron vodiysini (1925- 28), Ayritom harobalarini (1932-33) qazib o rgandilar. 30-yillarda keng ko lamda qazish ishlarini A. Yu. ʻ ʻ Yakubovskiy Zarafshon vodiysida (193’, 1939), M. Ye. Masson qadimgi Termizda (1936 — 38), V. A. Shishkin Tali Barzuda (1936 — 39), Varaxshaaya (1937 — 39), S P. Tolstov, Ya. F. G ulomov qadimgi Xorazm ʻ vohasida (1937 — 50), A. P. OkladnikovTeshiktosh va Machay g orlarida ʻ (1938 — 39), V. V. Grigorev Qovunchitepa harobalarida (193’-37) olib bordilar. To plangan arxeologik materiallar O zbekiston tarixini ʻ ʻ davrlashtirishda muhim manba bo ldi, yangi arxeologik madaniyatlar ʻ (Kaltaminor, Tozabog yop, Qovunchi madaniyatlari va boshqalar) o rganilib, ʻ ʻ fanga kiritildi. Teshiktosh g oridan neandertal tipidagi odam skeletining ʻ topilishi O zbekiston arxeologiyasida buyuk kashfiyot bo lib, dunyo olimlarida ʻ ʻ katta qiziqish uyg otdi. O zbekistonda arxeologiya fanini rivojlantirishda O rta ʻ ʻ ʻ 3 Osiyo davlat universitetida arxeologiya kafedrasining ochilishi (19’0), O zFAʻ Arxeologiya bo limining tashkil etilishi (19’3) katta ahamiyatga ega bo ldi. ʻ ʻ Arxeologik yodgorliklarni rayonnlarga bo lib o rganishda Termiz arxeologik ʻ ʻ kompleks ekspeditsiyasi, Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi, Pomir-Olay va Pomir-Farg ona ekspeditsiyalari katta rol o ynadi. 50-yillarda ʻ ʻ O zbekiston arxeologiya ekspedisiyasi otryadlari Toshkent vodiysida ʻ mozorqo rg onlarni (T. A zamxo jayev), Zamonbobo jez davri qabristonini ʻ ʻ ʼ ʻ (Ya. G ulomov), Bolaliktepa yodgorligini (L. ʻ I. Albaum) va boshqalarni o rganishga kirishdi. 60-yillarda Moxondaryo arxeologik otryadi Ya. G ulomov ʻ ʻ rahbarligida Zarafshonning quyi oqimida miloddan avvalgi ‘- 2-ming yillikka mansub 60 dan ortiq neolit va jez davriga oid manzilgohlar, Uch-tut chaqmoqtosh konlari (A. Askarov, M. Qosimov, O . Islomov va T. Mirsoatov), ʻ Mo minobod qabristoni (A. Askarov), Samarqand makoni (D. ʻ N. Lev, M. 663Jo raqulov), Chust jez davri qishlog i harobasi (V. Sprishevskiy), ʻ ʻ Dalvarzintepa (Yu. A. Zadneprovskiy), Xolchayon (G. A. Pugachenkova) va boshqa arxeologik obidalarda keng ko lamda kazishlar olib bordi. Tuproqqal a, ʻ ʼ Varaxsha, Bolaliktepa, Afrosiyob, Quva podshoh saroylari va ibodatxonalarining o rganilishi, Samarqand va Mug tog ida qadimgi Sug d, ʻ ʻ ʻ ʻ Xorazmda xorazmiy yozuvlarining topilishiO zbekiston madaniyatining yuqori ʻ darajaga ko tarilganini ko rsatadi. O zbekiston Fanlar Akademiyasi ʻ ʻ ʻ Arxeologiya institutining tashkil etilishi (1970) O zbekistonda arxeologik ʻ tadqiqotlarni yanada kengaitirishga imkon berdi. 70-80-yillarda institut jamoasi tomonidan O zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida keng qamrovli ʻ arxeologik kuzatuv va qazishlar o tkazilib, o tmishning eng qadimgi davri ʻ ʻ — tosh asridan to so nggi o rta asrlarga mansub ko plab nodir yodgorliklar topildi. ʻ ʻ ʻ Mas, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo, Farg ona, Samarqand viloyatlarida ʻ Teshiktosh, Amir Temur, Omonqo ton, Obirahmat, Xo jakent, Qapchig ay, ʻ ʻ ʻ Obishir, Qoratog , Xo jamazgil (M. Qosimov, O . Islomov, N. Toshkenboyev, ʻ ʻ ʻ R. Sulay-monov, M. Xo janazarov) kabi qadimgi tosh davri g or makonlari ʻ ʻ hamda Xorazm cho llarida yangi tosh (neolit) va jez davri makonlari (A. ʻ 4 Vinogradov, M. Itina) o rganilishi diqqatga sazovordir. Bu yodgorliklardanʻ topilgan ashyoviy materiallar O zbekiston tarixining eng qadimgi davri ʻ manzarasini tiklashda asosiy manba bo lib xizmat qildi. Ayniqsa ʻ 1 O zbekistonning janubiy tumanlarida qadimgi dehqonchilik madaniyatiga ʻ tegishli ko plab yodgorliklarning (So-pollitepa, Jarqo ton, Kuchuktepa, Mir- ʻ ʻ shodi) topilishi va o rganilishi (A. Askarov, T. Shirinov, Sh. Shaydullayev) ʻ qadimgi Baqtriya madaniyatining genezisi, taraqqiyot bosqichlari va bu yerlarda ilk shahar madaniyatining shakllanish jarayonini kuzatish imkonini berdi. Maxsus tadqiqotlar Samarqand, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm viloyatlari va Farg ona vodiysi, Qoraqalpog iston ʻ ʻ hududidagi qadimgi shaharlarni o rganishga bag ishlandi. Ayniqsa qadimgi ʻ ʻ shaharlar — Yerqo rg on (R. Sulaymonov, M. Isomiddinov), Qanqa (Yu. ʻ ʻ Buryakov), Eski Termiz (Sh. Pidayev, T. Annayev), Dalvarzintepa (E. Rtveladze, B. Turg unov), Shoshtepa va Oqtepa (M. Filanovich), qadimgi ʻ Buxoro va Poykend (A. Muhammadjonov, Jez davriga oid sopol buyumlar (miloddan avvalgi 2-ming yillik o rtalari). J. Mirzaahmedov, Sh. Odilov), ʻ Axsikat va Pop (A. Anorboyev, B. Matboboyev), Afrosiyob (X. Oxunboboyev, M. Isomiddinov), Xiva (M. Mambetullayev), Mizdahqon (V. Yagodin) kabi yod-gorliklarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar samarali bo ldi. Xorazm va ʻ Zarafshon vodiysida Ya. G ulomov, B. ʻ V. Andrianov, A. R. Muhammadjonov va boshqalarning qadimgi irrigatsiya va dehqonchilik vohalarining vujudga kelishi jarayonlarini o rganish borasida olib borgan arxeologik va etnografik ʻ izla-nishlari alohida ahamiyatga ega bo ldi. Bu davrda Zarafshon vodiysi, ʻ Xorazm, Surxondaryo va Sirdaryo vohalari hamda Farg ona vodiysida olib ʻ borilgan ar-eologik va antropologik izla-nishlar tufayli O rta Osiyo, xususan ʻ O zbekiston yerlarida yashovchi aholining asosiy antropologik tiplarga ʻ bo linganligi ularning shakllanish tarixini yoritish imkonini berdi; o zbek ʻ ʻ 1 . Avdotin L.N. i dr. «Gradostroitelnoe proektirovanie» Uchebnik dlyaVUZa М.,Stroyizdat 1989. 5 etnosining o ziga xos xususiyatlari, tub etnik elementlarning ularga kelibʻ qo shilgan etnoslar bilan qorishib ketish jarayoni kuzatildi. Bu masalaga ʻ oydinlik kiritishda T. Xo jayov, K. Shoniyozov va boshqa hissasi salmoqli ʻ bo ldi. Shu asnoda A. fanining turli davr va yo nalishlari bo yicha il-miy ʻ ʻ ʻ maktablar tarkib toddi. Ularga Ya. G ulomov, S. ʻ P. Tolstov, A. P. Okladnikov, M. Ye. Massoy va G. A. Pugachenkova kabi olimlar asos soldi. Yirik asar va risolalar nashr etildi. Mustamlaka davrida O rta Osiyo, jumladan O zbekiston ʻ ʻ hududidan topil-gan eng nodir arxeologik topilmalar, 66’qo lyozma asarlar ʻ talon-toroj etilib Moskva, Sankt-Peterburg, shuningdek boshqa xorijiy mamlakatlarga tashib ketildi. Mas, mashhur Amudaryo xazi-nasi Londondagi Britaniya muzeyiga olib ketilgan. Arxeologik izlanishlar maqsadi va natijalarini o zbek xalqi tarixi bilan bog lash tom ma noda mustaqillik yillaridan ʻ ʻ ʼ boshlandi. O zbekiston Arxeologiyasi o z tadkiqotlarining samarasi bilan jahon ʻ ʻ ilmiy darajasiga ko tarildi. Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Italiya va Polsha ʻ bilan hamkorlikda arxeologik tadqiqotlar olib borilmoqda. Rossiya (Moskva, Sankt-Peterburg) olimlari bilan ilmiy aloqalar mavjud. 6 1.BOB ANATOLİY SAGDULLAYEV HAYOT YO Lİ VA UNİNGʻ FAOLİYATİ 1.1 Anatoliy Sagdullayev Arxeologiya soxasiga qo shgan hissasi ʻ Anatoliy Sagdullayevich Sagdullayev (1951.15.6, Qashqadaryo viloyati , Kitob tumani , Qaynar qishlog i) ʻ — arxeolog, tarixchi; tarix fanlari doktori, professor; O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining haqiqiy ʻ a zosi. ʼ Ta'lim olish jarayoni Anatoliy Sagdullayevich Sagdullayev 1951-yil 15-iyunda Qashqadaryo viloyati , Kitob tumani Qaynar qishlog ida tug ilgan. Kitob shahri o rta maktabida ʻ ʻ ʻ o qigan. 1968–1973-yillarda Toshkent davlat universiteti (hozirgi Mirzo Ulug bek ʻ ʻ nomidagi O zbekiston Milliy universiteti) tarix fakultetining O rta Osiyo ʻ ʻ arxeologiyasi kafedrasida ta’lim olgan. Mehnat faoliyatini universitetda boshlagan. Toshkent davlat universiteti tarix va sharqshunoslik fakultetlarida “Arxeologiya asoslari”, “Ibtidoiy jamiyat tarixi”, “Qadimgi Sharq tarixi” kabi fanlardan ma’ruzalar o qigan, Qashqadaryo va ʻ Surxondaryo vohalarida arxeologik ishlarni olib borgan. 1975-yilda San’atshunoslik institutining sirtqi bo limi aspiranturasiga kirgan. ʻ Ilmiy ish himoyalari Anatoliy Sagdullayevning ilmiy rahbarlari atoqli olimlar, akademiklar G.A. Pugachenkova va V.M. Massonlar bo lishgan. Arxeologik tadqiqotlar materiallari ʻ 7 asosida 1979-yili “So nggi bronza va ilk temir davri Shimoliy Baqtriyaʻ madaniyati” mavzusida Leningrad (hozirda Sankt-Peterburg ) arxeologiya Institutida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. 1989-yilda qadimgi davrga oid Pomir , Hindiqush va Kaspiy dengizi oralig idagi ( ʻ Baqtriya , Sug d, ʻ Marg iyona, Shimoliy Parfiya) ulkan hudud arxeologik ma’lumotlari talqinini ʻ qamrab oluvchi doktorlik dissertatsiyasini Moskva davlat universitetida himoya qilgan. Pedagogik faoliyati Ilmiy tadqiqotlar bilan birga, Anatoliy Sagdullaev turli yillarda katta o qituvchi, ʻ dotsent , Toshkent davlat universiteti tarix fakulteti dekani , professor va arxeologiya kafedrasi mudiri vazifalarini bajarib, samarali pedagogik faoliyatga bag ishlagan. Bundan o zi ishlab chiqqan maxsus ʻ ʻ kurslar hamda chop etgan ko p sonli o quv-uslubiy ishlar, darsliklar va o quv ʻ ʻ ʻ qo llanmalari darak beradi. Bu borada olim nafaqat oliy o quv yurtlar talabalari, ʻ ʻ balki o rta umumta’lim maktablari o quvchilari uchun ham yangi avlod o quv ʻ ʻ ʻ adabiyotlarini yaratish tashabbuskori bo lgan. ʻ 1. Oliy o quv yurtlari uchun: ʻ 2. “O rta Osiyo arxeologiyasi” ʻ (A.Kabirov bilan); 3. “Qadimgi O zbekiston ilk yozma manbalarda”; ʻ 4. “O zbekiston tarixi” ʻ (hammualliflikda); 5. “O zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi” ʻ (O .Mavlonov bilan) ʻ va boshqa o quv qo llanmalari chop etilgan. ʻ ʻ Bundan tashqari, o quvchilar uchun 6-sinf “O zbekiston tarixi” (V.A.Kostetskiy va ʻ ʻ N.Norqulov bilan, 1998-, 2000-yy.); “Qadimgi dunyo tarixi” (V.A.Kostetskiy bilan, 2003–2017-yillari mobaynidagi 5 ta nashrlar), shuningdek, o qituvchi- ʻ metodistlar bilan hammualliflikda ishlab chiqilgan imkoniyati cheklangan bolalarga ixtisoslashgan maktab va maktab-internatlar 6–7-sinflari uchun “O zbekiston tarixi” darsliklari, “Jahon tarixi” va “O zbekiston tarixi” bo yicha ʻ ʻ ʻ maktab o quvchilari uchun yaratilgan tarixiy atlaslari alohida ahamiyatga ega. ʻ Anatoliy Sagdullayev hozirgi kunda Mirzo Ulug bek nomidagi O zbekiston Milliy ʻ ʻ 8 universiteti tarix fakulteti arxeologiya kafedrasi professori lavozimida ilmiy- pedagogik faoliyatini amalga oshirmoqda. Magistratura yo nalishi talabalarigaʻ “O rta Osiyo sivilizatsiyasi va davlatchiligining dolzarb muammolari”, “Tarixiy ʻ rekonstruksiya masalalari” va boshqa maxsus kurslardan ma’ruzalar o qib, ʻ magistrlik, PhD va tarix fanlari doktori dissertatsiyalariga ilmiy rahbarlik qilmoqda. Dekanlik faoliyati 1987–1992-yillar davomida Anatoliy Sagdullayev Toshkent davlat universiteti tarix fakulteti dekani lavozimida faoliyat yuritgan davrida fakultet bitiruvchilaridan 22 ta iqtidorli yosh tarixchilar, arxeologlar va tarixchi- san’atshunoslar o qituvchi lavozimiga ishga qabul qilindi. Ulardan 15 nafar tarix ʻ fakulteti o qituvchilari turli yillarda nomzodlik, 5 nafari esa doktorlik ʻ dissertatsiyalarini himoya qilishgan. O sha paytlarda Anatoliy Sagdullayev tashabbusi bilan O zbekiston tarixini ʻ ʻ maqsadli keng o qitish va o rganish masalasiga alohida e’tibor berildi. Tarix ʻ ʻ fakulteti O zbekiston tarixi kafedrasining shtat jadvali 20 nafar professor- ʻ o qituvchilarini tashkil etdi. 1989-yilda O zbekiston oliy ta’lim tizimi tarixida ilk ʻ ʻ bor Toshkent davlat universitetining barcha fakultetlari o quv rejasiga ʻ “O zbekiston tarixi” fanini o qitish joriy qilindi. Keyinroq mazkur fan ʻ ʻ O zbekistonning barcha oliy o quv yurtlarida ham o qitila boshlandi. ʻ ʻ ʻ Olim 1998–2012-yillar mobaynida O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi ʻ Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi qoshidagi O zbekistonning yangi tarixi ʻ markazi direktori lavozimida faoliyat olib borgan. Bu bilan O zbekiston ʻ Respublikasi Prezidentining 1996-yil 19-sentyabrdagi “O zbekistonning yangi ʻ tarixi markazini tashkil etish to g risida”gi Farmoyishiga muvofiq vazifalarni ʻ ʻ bajargan, shuningdek, akademiya tinglovchilariga ma’ruzalar o qigan. ʻ O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 16- dekabrdagi ʻ “O zbekistonning yangi tarixini tayyorlash va nashr etish to g risida”gi Qaroriga ʻ ʻ ʻ muvofiq nashr ishlarini amalga oshirish jarayonini boshqargan, natijada 3 jilddan iborat “O zbekistonning yangi tarixi” kitobi 2000-yilda chop etilgan. ʻ 9 Anatoliy Sagdullayev O rta Osiyo arxeologiyasi, madaniyati va davlatchiligi tarixiʻ bo yicha yirik mutaxassis. Olim ilgari O rta Osiyo arxeologiyasi faniga noma’lum ʻ ʻ bo lgan yodgorliklarni kashf etgan va qadimgi Baqtriya, Sug diyona hududlarida ʻ ʻ ko p yillik dala arxeologik tadqiqotlari natijasida topgan muhim ilmiy materiallarni ʻ ilk bor tarix faniga kiritgan. Bu ilmiy kashfiyotlar va tadqiqotlar xorijda tan olingan. O z ilmiy maktabini yaratgan olim. Anatoliy Sagdullayev 3 nafar ʻ doktorlik dissertatsiyasi, 1’ nafar nomzodlik, 5 nafar tarix fanlari bo yicha falsafa ʻ doktori (PhD) va bir qator magistratura talabalarining dissertatsiyalariga ilmiy rahbarlik qilgan. Shahrisabz shahrining 2700 yilligini asoslab berish maqsadida Kesh– Shahrisabz vohasida keng ko lamdagi arxeologik ilmiy-tadqiqot ishlarining ʻ tashkilotchisi va ilmiy rahbari. Tadqiqotlar natijalari “Qadimgi Kesh–Shahrisabz tarixidan lavhalar” (1998), “Shahrisabz. Ming yilliklar merosi” (2002) hammualliflikda yozilgan monografiyalarda va Shahrisabz o lkashunoslik muzeyi ʻ ekspozitsiyalarida o z aksini topgan hamda YUNESKO va jahon ilmiy ʻ hamjamiyati tomonidan tan olingan. Yevropa komissiyasining INTAS dasturi doirasidagi PACT TIMOUR loyihasi bo yicha ʻ Fransiya , Rossiya , Italiya , Finlandiya olimlari bilan hamkorligidagi ilmiy tadqiqotlarda Anatoliy Sagdullayev O zbekiston ilmiy guruhiga rahbarlik ʻ qilgan (2002–200’-yillar). Shuningdek, respublika doirasidagi bir qator dolzarb ahamiyatga ega grant ilmiy loyihalari bo yicha amalga oshirilgan fundamental ʻ tadqiqotlarga rahbarlik qilgan. Ilmiy kengashlardagi faoliyati Anatoliy Sagdullayev Arxeologiya Milliy markazi hamda O zbekiston Milliy ʻ universiteti huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi Ilmiy kengashlarning a’zosi sifatida yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonida faol ishtirok etadi. Shuningdek, O zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix instituti huzuridagi ilmiy ʻ darajalar beruvchi Ilmiy kengash raisi bo lgan. ʻ 10 Olim turli ilmiy va ijtimoiy-ma’rifiy jurnallar tahrir hay’ati, O zbekiston madaniyʻ merosini o rganish, saqlash va targ ib qilish Umumjahon jamiyati Ilmiy ʻ ʻ kengashining a’zosi. Anatoliy Sagdullayev Markaziy Osiyo xalqlari tarixini asotirlashtirish, soxtalashtirish va bo rttirib talqin qilish, alohida xalqlarning tarixda tanlanganligi ʻ va madaniy afzalligi haqidagi g oyalarga hamda mintaqada u yoki bu zamonaviy ʻ xalqning davlatchiligini asossiz va sun’iy ravishda qadimiylashtirishga qarshi ommaviy axborot vositalari va ilmiy nashrlar orqali, o z dolzarbligi bilan ajralib ʻ turgan amaliy ishni izchil olib boruvchi olim. Anatoliy Sagdullaev O zbekiston ʻ Fanlar akademiyasi haqiqiy a’zosi Edvard Rtveladze bilan hamkorlikda chop etgan “Современные мифы о далеком прошлом народов центральной Азии” risolasida (Toshkent, “O zbekiston” va “Cho lpon” nomidagi nashriyotlar, 2006-, ʻ ʻ 2007-yil) Markaziy Osiyo mamlakatlarida tarix fanining rivoji va tarixiy-madaniy merosO zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Hay’ati va tegishli fan ʻ ixtisosliklari bo yicha faoliyat ko rsatayotgan haqiqiy a’zolarining tavsiyasiga ʻ ʻ asosan O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 29-dekabrdagi ʻ “O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining haqiqiy a’zolarini tasdiqlash ʻ to g risida”gi Farmoni bilan Anatoliy Sagdullayevich Sagdullayev O zbekiston ʻ ʻ ʻ Fanlar akademiyasining haqiqiy a’zosi etib tasdiqlandi.ga munosabat masalasiga dahl qiluvchi muammolar yoritilgan. 11 1.2 Anatoliy Sagdullayev Dastlabki tadqiqot ishlari Tarix fani orqali insoniyatning paydo bo’lishi, ibtidoiy jamiyatning rivojlanish xususiyatlarini, moddiy va ma’naviy madaniй yatning taraqqiyoti, sivilizatsiyaning vujudga kelishi, etnomadaniy jarayonlar, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy munosabatlardagi davriy o’zgarishdaming omillari, boshqa ko‘pdan ko’p voqea-hodisalarning sabablari hamda mazmun-mohiyati o’rganiladi. O'zbekiston tarixi jahon tarixining ajralmas qismidir. Bir umurniy geografik mintaqa - 0 ‘rta Osiyoda qadimdan yashab kelgan qo’shni qabila va elatlarni bir-biriga yaqin bo’lgan madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, o’zaro aloqalar, umumiy madaniy va etnik ildizlar birlashtirib turgan. 0 ‘rta Osiyo jahon sivilizatsiyasi va insoniyat madaniyati tarixining maskanlaridan biridir. Tarixni o'rganish nafaqat ihniy, ma’rifiy, balki chuqur ma’naviyruhiy ahamiyatga ega bo’lib, har birimizda o’zimiz tug'ilgan vayashayotgan она zamin bilan mustahkam aloqadorlik hissini rivojlantiradi. Vatan tushunchasi tarixiy xotira, tarixiy ong asosida shakllanadi. Oliy ta’lim tizimida « 0 ‘zbekiston tarixi» fanini har tomonlama hamda chuqur o’qitish maqsadida bir qator yangi avlod o’quv dasturlari, o’quv qo’llanmalar va darsliklar yaratilib, bu boradagi ilmiy tadqiqotlar natijalari o’quv jarayoniga bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Mazkur darslikiami sinovdan o’tkazish 12 jarayoni ulaming ayrimlari «O'zbekiston tarixi» fanini o’rganish-o’rgatishda sifat jihatdan yangi darajaga ko’tarilganini ko’rsatmoqda. Tarixiy haqiqat to’la ro’yobga chiqishi va haqqoniy tarix yozilishida tarix fanining predmeti va obyektining to’g’ri belgilanishi dolzarb ahamiyatga ega. Zero, fanning o’rganish predmeti va obyekti aniq bo’lmasa, uning oldidagi vazifa noaniq bo’ lib, maqsadga erishish mushkul. Bunday holat o'quv jarayoni samaradorligiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. «O'zbekiston tarixi» fani boshqa ijtimoy fanlardan farqli o’laroq mustaqil fan. Shuningdek, u fanlar orasida alohida o’z o’mi va mavqega ega. U barcha fanlar tarixini ham o’z ichiga olgan holda, ularning rivoj iga katta ta’sir etadi. Bu holat fanning o’rganish vazifasida to’ la namoyon bo’lmog’i kerak. Tarix fani o’z xususiyatiga ko’ra, o’zining diqqat- e’tiborini o’tmishga va zamonaviy jarayonlarga qaratadi, undan saboq berishga va xulosa chiqarishga xizmat qiladi. Tarixiy voqea va hodisalar qat’iy aniqlikda, davriy ketma-ketlik - xronologik asosda o’rganiladi. Shuningdek, tarixiy voqea va hodisalar, hujjat va dalillaming haqiqiyligi va haqiqiy emasligi, ular qachon va qayerda, qanday tarixiy muhit va sharoitlarda tarixan voqe bo’lganligi aniqlanadi. Va nihoyat, o’tmish voqeliklarining muayyan sabab va oqibatlari, ulaming aniq shakl-shamoyillari va holati oydinlashtiriladi. «O'zbekiston tarixi» fani o'tmishdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotning ahvoli, rivoj lanishi xususiyatlari va tanazzulining sabablari hamda oqibatlarini o’rganadi, ulardan kelajak uchun saboq va xulosa chiqaradi. Bu esa kelajak avlodlar uchun dasturilamal bo’ladi. « 0 ‘zbekiston tarixi» fani ko‘p qirralik va xilma-xillik xususiyatiga ega. U jamiyat taraqqiyoti va inqirozlarining faqat bir tomoninigina emas, balki jamiyatning barcha tomonlarini uzviy o‘zaro bog‘liqlikda, bir butunlikda o‘rganadi. «O'zbekiston tarixi» fani, mamlakatimizning hududida eng qadimgi davrlardan to hozirgacha kechgan voqeliklar, insoniyat hayoti va jamiyatning asosiy xususiyatlarini tahlil qiladi. Uning o‘rganish predmetiga esa mana shu makondagi turli voqea va hodisalar, ulardagi umumiy aloqadorlik va yaxlit birlik hamda qonuniyatlar hodisasi va jarcyonlar, umuman, insonning yaratuvchanliJk faoliyati kiradi. 0 ‘tgan tarixiy- madaniy jarayoni an voqealar va hodisalami xalq hamda tarixiy shaxslar 13 faoliyatisiz tasavvur etish mushkul. Tarix fanining asosiy maqsadi - o‘tmish voqeliklarni anglash, ulardan tegishli saboqlar c.hiqarish, hushyorlik va ogohlikka, vayronkor g‘oyaIarga qarshi turishga undovchi, milliy birlik, hamkorlik va bag‘rikenglikka chaqiruvchi g'oyalami targ‘ib etishdir. Ezgulik va bunyodkorlikka intilgan o‘tmish ajdodlarimiz bilan bugungi avlod o ‘rtasidagi bogiiqiikni unutmasdan insonparvarlik qadriyatlarni yanada mustahkamlash milliy taraqqiyowning asosiy kafolati hisoblanadi. Tarixning ibtidoiy bosqichi jarayonlari, sivilizatsiya, davlat va jamiyat taraqqiyoti natijasi ekanligini, urbanizatsiya va madaniyat, turli-tuman o‘zaro aloqalar, muhim voqealar hisoblanishini, tarixning taraqqiyot bosqichi da fan, texnika va madaniyat, axborotlar o'zlashtira barishini hamda ulaming jamiyat rivojiga bog‘liqligini va nihoyat, oVJoek xalqiga mos bo‘lgan mustaqil taraqqiyot yo‘li tamoyillarini anglash ham 0 ‘zbekiston tarixi fanining asosiy maqsadlari hisoblanadi. Har qanday fanda bo‘lgani kabi « 0 ‘zbekiston tarixi» fanining vazifalarini quyidagicha belgilash mumkin: 1. Tarixni manbalar asosida o‘rganib, xolislik va haqqoniylik mezonlariga tayanib, o‘qituvchi va talabalarga tarixiy rivojlanish qonuniyatlarini yetkazish. 2. Fandagi dalillar va ulaming umumlashmasiga asosiy e’tibor qaratib, qiyosiy tahlilni amalga oshirish. 3. Zamon talablaridan kelib chiqib, imkoniyat darajasida fandagi innovatsiyalami doimiy ravishda jalb etish. ‘. Turli davrlardagi jamiyat taraqqiyotining turg’unlik, inqiroz va taraqqiyot bosqichlari sabablarini ochib berish. 5. Fandagi ilmiy asoslangan yangi nazariyalarni tahlil va umumlashtirish uslubi asosida o‘quv jarayoniga joriy etish. 6. Tarixning harakatlanuvchi omillarini talabalarga ko‘rsatib berish. 7. Davlat va jamiyat taraqqiyotida mustaqillikni mustahkamlash hamda saqlash omili bo’lgan komil insonni tarbiyalashda tarixning rolini asoslab berish. 8. Talabalar va bo‘lajak mutaxassis kadrlarga chuqur milliy va umuminsoniy tarixiy, ilmiy-nazariy dunyoqarashni singdirish. 14 9. Yoshlarda milliy tafakkur, g'urur va o'zlikni anglash, vijdon va umuminsoniy barkamollikni tarbiyalash. 10. Yosh avlodda vatanparvarlik va milliy jasoratni, millat va Vatanga sadoqatiilikni rivoj lantirish. 11. Talabalarga milliy va tarixiy qadriyatlami e’zozlash, asrabavaylash ruhini singdirish, ularda yuksak axloqiy fazilatlar (halollik, poklik, odillik, rostgo‘ylik, melinatsevarlik, kamtarinlik, imon va e’tiqodlilik)ni tarbiyalash. 12. Yoshlami Vatan va xalq, millat, ota-ona va farzand, tabiat va jamiyat oldidagi muqaddas burchlarni chuqur his etish va ularga sadoqatlilik ruhida kamoi toptirish. 2.BOB ANATOLİY SAGDULLAYEV SHAXAR SOZLİK BORASİDAGİ TATQİQOTLARI 2.1 Markaziy Osiyo hududidagi shaxarsozlik madaniyati. Tarix fani orqali insoniyatning paydo bo’lishi, ibtidoiy jamiyatning rivojlanish xususiyatlarini, moddiy va ma’naviy madaniй yatning taraqqiyoti, sivilizatsiyaning vujudga kelishi, etnomadaniy jarayonlar, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy munosabatlardagi davriy o’zgarishdaming omillari, boshqa ko‘pdan ko’p voqea- hodisalarning sabablari hamda mazmun-mohiyati o’rganiladi. O'zbekiston tarixi jahon tarixining ajralmas qismidir. Bir umurniy geografik mintaqa - 0 ‘rta Osiyoda qadimdan yashab kelgan qo’shni qabila va elatlarni bir-biriga yaqin bo’lgan madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, o’zaro aloqalar, umumiy madaniy va etnik ildizlar birlashtirib turgan. 0 ‘rta Osiyo jahon sivilizatsiyasi va insoniyat madaniyati tarixining maskanlaridan biridir. Tarixni o'rganish nafaqat ihniy, ma’rifiy, balki chuqur ma’naviyruhiy ahamiyatga ega bo’lib, har birimizda o’zimiz tug'ilgan va yashayotgan она zamin bilan mustahkam aloqadorlik hissini rivojlantiradi. Vatan tushunchasi tarixiy xotira, tarixiy ong asosida shakllanadi. Oliy ta’lim tizimida « 0 ‘zbekiston tarixi» fanini har tomonlama hamda chuqur 15 o’qitish maqsadida bir qator yangi avlod o’quv dasturlari, o’quv qo’llanmalar va darsliklar yaratilib, bu boradagi ilmiy tadqiqotlar natijalari o’quv jarayoniga bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Mazkur darslikiami sinovdan o’tkazish jarayoni ulaming ayrimlari «O'zbekiston tarixi» fanini o’rganish-o’rgatishda sifat jihatdan yangi darajaga ko’tarilganini ko’rsatmoqda. Tarixiy haqiqat to’la ro’yobga chiqishi va haqqoniy tarix yozilishida tarix fanining predmeti va obyektining to’g’ri belgilanishi dolzarb ahamiyatga ega. Zero, fanning o’rganish predmeti va obyekti aniq bo’lmasa, uning oldidagi vazifa noaniq bo’ lib, maqsadga erishish mushkul. Bunday holat o'quv jarayoni samaradorligiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. «O'zbekiston tarixi» fani boshqa ijtimoy fanlardan farqli o’laroq mustaqil fan. Shuningdek, u fanlar orasida alohida o’z o’mi va mavqega ega. U barcha fanlar tarixini ham o’z ichiga olgan holda, ularning rivoj iga katta ta’sir etadi. Bu holat fanning o’rganish vazifasida to’ la namoyon bo’lmog’i kerak. Tarix fani o’z xususiyatiga ko’ra, o’zining diqqat-e’tiborini o’tmishga va zamonaviy jarayonlarga qaratadi, undan saboq berishga va xulosa chiqarishga xizmat qiladi. Tarixiy voqea va hodisalar qat’iy aniqlikda, davriy ketma-ketlik - xronologik asosda o’rganiladi. Shuningdek, tarixiy voqea va hodisalar, hujjat va dalillaming haqiqiyligi va haqiqiy emasligi, ular qachon va qayerda, qanday tarixiy muhit va sharoitlarda tarixan voqe bo’lganligi aniqlanadi. Va nihoyat, o’tmish voqeliklarining muayyan sabab va oqibatlari, ulaming aniq shakl-shamoyillari va holati oydinlashtiriladi. «O'zbekiston tarixi» fani o'tmishdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotning ahvoli, rivoj lanishi xususiyatlari va tanazzulining sabablari hamda oqibatlarini o’rganadi, ulardan kelajak uchun saboq va xulosa chiqaradi. Bu esa kelajak avlodlar uchun dasturilamal bo’ladi. « 0 ‘zbekiston tarixi» fani ko‘p qirralik va xilma-xillik xususiyatiga ega. U jamiyat taraqqiyoti va inqirozlarining faqat bir tomoninigina emas, balki jamiyatning barcha tomonlarini uzviy o‘zaro bog‘liqlikda, bir butunlikda o‘rganadi. «O'zbekiston tarixi» fani, mamlakatimizning hududida eng qadimgi davrlardan to hozirgacha kechgan voqeliklar, insoniyat hayoti va jamiyatning asosiy xususiyatlarini tahlil qiladi. Uning o‘rganish predmetiga esa mana shu makondagi turli voqea va hodisalar, 16 ulardagi umumiy aloqadorlik va yaxlit birlik hamda qonuniyatlar hodisasi va jarcyonlar, umuman, insonning yaratuvchanliJk faoliyati kiradi. 0 ‘tgan tarixiy- madaniy jarayoni an voqealar va hodisalami xalq hamda tarixiy shaxslar faoliyatisiz tasavvur etish mushkul. Tarix fanining asosiy maqsadi - o‘tmish voqeliklarni anglash, ulardan tegishli saboqlar c.hiqarish, hushyorlik va ogohlikka, vayronkor g‘oyaIarga qarshi turishga undovchi, milliy birlik, hamkorlik va bag‘rikenglikka chaqiruvchi g'oyalami targ‘ib etishdir. Ezgulik va bunyodkorlikka intilgan o‘tmish ajdodlarimiz bilan bugungi avlod o ‘rtasidagi bogiiqiikni unutmasdan insonparvarlik qadriyatlarni yanada mustahkamlash milliy taraqqiyowning asosiy kafolati hisoblanadi. Tarixning ibtidoiy bosqichi jarayonlari, sivilizatsiya, davlat va jamiyat taraqqiyoti natijasi ekanligini, urbanizatsiya va madaniyat, turli-tuman o‘zaro aloqalar, muhim voqealar hisoblanishini, tarixning taraqqiyot bosqichi da fan, texnika va madaniyat, axborotlar o'zlashtira barishini hamda ulaming jamiyat rivojiga bog‘liqligini va nihoyat, oVJoek xalqiga mos bo‘lgan mustaqil taraqqiyot yo‘li tamoyillarini anglash ham 0‘zbekiston tarixi fanining asosiy maqsadlari hisoblanadi. Har qanday fanda bo‘lgani kabi « 0‘zbekiston tarixi» fanining vazifalarini quyidagicha belgilash mumkin: 1. Tarixni manbalar asosida o‘rganib, xolislik va haqqoniylik mezonlariga tayanib, o‘qituvchi va talabalarga tarixiy rivojlanish qonuniyatlarini yetkazish. 2. Fandagi dalillar va ulaming umumlashmasiga asosiy e’tibor qaratib, qiyosiy tahlilni amalga oshirish. Ma’lumki, mil. avv. II ming yillikka kelib qadimgi O’zbekistonning dehqonchilik vohalarida o’troq qabilalar rivojlanib aholinining alohida joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar - o’troq dehqonchilikning rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi, hunarmandchilikning taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizimining murakkablashib borishi, o’zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy aloqalarning kuchayishi hamda harbiy- siyosiy vaziyat O’zbekiston hududlarida dastlabki shaharsozlikning paydo bo’lishida asosiy omillardan hisoblanadi. O’lkamiz hududlarida dastlabki shahar madaniyatining shakllanishi ham 17 jamiyat taraqqiyotida bo’lgani kabi uzluksiz taraqqiyot yo’li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko’ra shaharsozlik madaniyatining shakllanishi uzoq va bosqichma- bosqich davrlarni bosib o’tgan. O’zbekistonning turli hududlarida tadqiqotchilar qadimgi shahar xarobalarini topib tekshirdilar. Ko’p sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha bu ko’hna shaharlar ba’zilarining yoshi 2 700- 3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob, Ko’ktepa (Samarqand), Qiziltepa (Surxon vohasi), Uzunqir, Yerqo’rg’on (Qashqadaryo vohasi) va boshqalar kiradi. Bu ko’hna shaharlar tarixi hozirgi Samarqand (Afrosiyob-Maraqanda), Kitob- Shahrisabz (Uzunqir) yoki Qarshi (Yerqo’rg’on) hududlarida davorn etdi. O’lkamiz hududlarida qadimgi shaharsozlik madaniyatining asoslari quyidagilardan iborat: » aholinining o’troq dehqonchilikka o’tishi va keng vohalar bo’ylab yoyilishi; » hunardmanchilik ishlab chiqarishining rivojlanishi natijasida iqtisodiy hamda madaniy aloqalar va savdo-sotiqning taraqqiy etishi; « tabiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar. 2 Qadimgi shaharlar -tarixiy rivojlanishdagi urbanistik jarayonda muhim ahamiyatga ega bo’lgan jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy asosi hisoblanadi. Ko’pchilik tadqiqotlar natijalarini tahlil etar ekanmiz, shunday xulosaga kelish mumkinki, O’rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharsozlik madaniyati mil avv. II ming yillikdayoq, ya’ni, bronza davridayoq shakllana boshlaydi. Bu davrda ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi natijasida mehnat unumdorligi ortib boradi. Natijada turli tarixiy viloyatlarda joylashgan yirik mustahkam manzilgohlar o’rni va atroflarida (Sopolli, Jarqo’ton, Namozgoh, Qiziltepa, Yerqo’rg’on, Bandxon, Uzunqir) dastlabki shahar markazlari shakllanib rivojlana boshlaydi. Ilk shaharlarning paydo bo’lishi dastlabki davlatchilik shakllanishida eng muhim va asosiy omil bo’lib, bu ikkala jarayon uzviy bog’liq holda kechgan. Ma’lumki, mil. avv. II ming yillikka kelib qadimgi O’zbekistonning dehqonchilik vohalarida o’troq qabilalar rivojlanib, aholining alohida joylashuv 2 Anikin V .I.'‘Arxitektumoe proektirovanie jilix rayonov”. Minsk, Visshaya shkola, 1987 g. 18 tizimi shakllanadi. Aholining alohida joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy- iqtisodiy o’zgarishlar-o’troq dehqonchilikning rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi, hunarmandchilikning taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizimining murakkablashib borishi, o’zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy aloqalarining kuchayishi hamda harbiy-siyosiy vaziyat O’zbekiston hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo’lishida asosiy omillardan hisoblanadi. Jamiyat hayotida sodir bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar mil. avv. III ming yillikning oxiri-II ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Shahar madaniyatining shakllanishi ham xuddi jamiyat taraqqiyotida bo’lgani kabi uzluksiz taraqqiyot yo’li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko’ra shaharsozlik madaniyatining shakllanishi, uzoq, bosqichma-bosqich davrlarni bosib o’tgan. Mil. avv. II ming yillikka oid O’rta Osiyodagi Jarqo’ton, Sopolli, Dashli, Gonur, Namozgoh, Oltintepa, Ulug’tepa kabilarda ilk shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi uchun quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega bo’ldi: aholining o’troq dehqonchilikka o’tishi va keng vohalar bo’ylab yoyilishi; hunarmandchilikning rivojlanishi va ayrim sohalarga ixtisoslashishi; qadimgi savdo yo’llarining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va madaniy aloqalar hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi; tabiiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar. Shahar madaniyati dastavval O’zbekistonning janubida, Surxondaryo hududida shakllandi, so’ngra esa shimolga So’g’diyona (Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro), Х orazm, Shosh va Farg’ona hududlariga tarqaldi. Bu — aynan yurtlar va xalqlar taraqqiyotidagi notekislik kabi tarixiy qonuniyatga zid emas. Ko’p sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha, O’zbekistondagi ayrim ko’hna shaharlarning yoshi 2700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob (Samarqand), Qiziltepa (Surxondaryo), Uzunqir, Yerqo’rg’on (Qashqadaryo) kabilar kiradi. Qadimgi shaharlar — tarixiy rivojlanishdagi urbanistik jarayonda muhim ahamiyatga ega bo’lgan jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy asosi hisoblanadi. 19 Fikrimizcha, shaharlar tarixini o’rganish jarayonida dastavval, eng qadimgi shaharlar shakllanishi va rivojlanishi; aniq hududlar va viloyatlardagi tarixiy- madaniy shart-sharoitning ta’siri; ekologik-geografik, ijtimoiy, iqtisodiy va demografik muhitlarning darajasi va ta’sir doirasi; shaharlarning vazifasi; qadimgi shahar markazlarining tarixiy-madaniy jarayonlardagi o’rni va ahamiyati masalalariga keng e’tibor qaratish lozim. Х ullas, O’rta Osiyodagi urbanizatsiya jarayonining xronologiyasi va shakllari nisbatan turlicha bo’lib, bu jarayon faqat ichki tabiy-geografik va ijtimoiy-siyosiy sharoitlar hamda qo’shni jamoalardagi madaniy ta’sir bilan bog’liq bo’lmasdan, dastavval, Yaqin va O’rta Sharqdagi (Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Eron) jahon urbanistik markazlari bilan ham chambarchas bog’liq edi. O’lkamiz hududidagi ilk shaharlar qishloqlardan intisodiy, siyosiy va madaniy mavqeyi bilan ajralib turgan. 2.2 Qadimgi fors bitiklari va ilk yunon manbalari Qadimgi fors bitiklari. Mil. aw. 5’5-5’0-yillarda ahamoniylar 0 ‘rta Osiyoning Parfiya, Marg‘iyona, Baqtriya va Sug‘d viloyatlarini bo‘ysundirgan. Massagetlarga qarshi Kir II ning yurishlari mil. avv. 530-yilda muvaffaqqiyatsiz yakunlangan. Saklar yurtini Doro I mil. aw. 518-yilda istilo qilgan. Doro I davrida (mil. aw. 522-’86-yillar) ahamoniylar sulolasi Hind vodiysidan 0 ‘rta Yer dengiziga qadar bo‘lgan keng hududda o‘z hukmronligini o‘matgan. Ahamoniylar davlati jahon tarixida birinchi yirik dunyo davlati deb hisoblanadi. Bu davlat ilk bor ko‘p sonli viloyatlar, shaharlar va xalqlami birlashtirgan. 0 ‘rta Osiyoda ahamoniylar ikki yuz yildan ziyod hukmronlik qilishgan (mil. aw. 330-yilgacha). Ahamoniylar davri mixxat yozuvlarida 0 ‘rta Osiyo xalqlari va viloyatlari to‘g‘risida turli xil ma’lumotlar bor. Bu yozuvlar mil. aw. VI-IV asrlarga oid bo‘lib, Behistun va Naqshi Rustam qoyatoshlarida, Suza, Persepol va Hamadon shaharlarida topib tekshirilgan. Ular 1’1 qadimgi fors tilida turli ijtimoiy, siyosiy va diniy masalalarga doir podsho buyruqlaridan va nutqlaridan iborat. Shular jumlasidan eng muhimi Behistun yozuvlari bo’lib, Doro I davrida Karmanshoh va Hamadon 20 shahri o’rtasidagi yo’lda baland qoyatoshda yozilgan (Midiya o’lkasi). Behistun yozuvlari qadimgi fors,elam vabobiltillaridabitilgan. Doro I bunday xabar qiladi: «MenDoro, ulug’ podsho, shahanshoh, mamlakatlar podshosi, Vishtasp o 'g ‘li, Arshan nevarasi, Ahamoniy shoh Doro ayturki: «Ahuramazda irodasi bilan quyidagi davlatlami qo’limga kiritib, ulaming podshosi bo’ldim: Fors, Elam, Bobil, Ossuriya, Arabiston, Misr, Lidiya, Ioniya, Midiya, Armaniston, Kappadokiya, Parfiya, Drang’iyona, A r’yo, Xorazm, Baqtriya, Sug’d, Gandxara, Saka, Sattagadiya, Araxoziya, Мака: hammasi bo’lib 23 davlat». Shoh Doro ayturki: «Mana huzurimda bo’lgan podsholik: Sug’d ortidagi saklar yurtidan Efiopiyagacha. Hindistondan Midiyagacha - bu podsholikni menga Ahuramazda - xudolar o’rtasidagi ulug1 xudo tortiq qilgan». Behistun yozuvlarida Doro I birinchi bo’lib Ahamoniylar davlatining g’arbiy. viloyatlarini ko’rsatib bergan bo’lsa, Naqshi Rustam yozuvlarida mamlakatlar ro’yxati Midiya va Elamdan so’ng Sharqiy viloyatlardan boshlanadi: «Men — Doro, ulug’ shoh ko’p sonli qabila mamlakatlarining podshosi, keng sayxon yeriaming podshosi, Vishtasp o’g’li, Ahamoniy fors, forsning o’g’li, oriylar urug’idan kelib chiqqan oriy». Shoh Doro ayturki: «Fors viloyatidan tashqari quyidagi mamlakatlami men bo’ysundirganman, menga o’lpon to’lovchi bo’lgan, mening so’zimni ijro etgan, mening qonunimga asoslanib rivojlanayotgan: Midiya, Elam, Parfiya Ar’yo, Baqtriya, Sug’d, Xorazm... Saka Xaumavarka, Saka Tigraxauda... dengizdan narigi yerdagi saklar». Erondagi qadimgi Persepol shahridan baqtriyaliklar, xorazmliklar, sug’dlar va saklaming; o’yib ishlangan rasmlari topilgan (saroy devorlaridagi bo’rtma rasmlarda Doro I va Kserks huzuriga turli xalqlaming o'lpon keltirish manzarasi tasvirlangan). Persepol saroyidagi rasmlar Ocrta Osiyo xalqlarining eng qadimgi tasvirlaridir (learning qiyofasi, kiyim- boshlari, qurollari ma’nosida). Turli xalqlar qatorida sug‘diylar 8-guruhda ko‘rsatilgan. Ular yetti kishidan iborat bo‘lib, shohga idishlar, gazmoilar, noma’lum hayvon terisi va ikki qocyni yetaklab kelayotgani tasvirlangan. 0 ‘n birinchi guruhda uzun cho‘qqili qalpoqdagi saklar ko‘rsatilgan. Ular kiyim- kechaklami koctarib va otni yetaklab borishmoqda. 0 ‘n beshinchi guruhda 21 baqtriyaliklaming besh vakili idishlami va tuyani о lib kelayotganligi tasvirlangan. 0 6n yettinchi guruh xorazmliklar bo‘lib, ulaming dudama xanjar, harbiy bolta, bilaguzuk va otni olib kelayotgani ko‘rsatilgan. Bu tasvirlarda Sug‘d, Baqtriya, Xorazm va saklar yurti soliq toclovchilarining ahamoniylarga turli xil buyumlar (kulolchilik, to‘qimachilik, zargarlik, harbiy qurollar) hamda Qadimgi Sharqda mashhur bo‘lgan otlar va tuyalami olib kelayotgan manzarasi o‘z aksini topgan. Shuningdek, Suza yozuvlariga ko‘ra, 0 ‘rta Osiyo vi loyatlaridan Eronga oltin hamda lojuvard, firuza, serdolik kabi qimmatbaho toshlar olib kelingan. Ahamoniylar davri yozuvlarida vurtimiz xalqlarining o‘tmish tarixiga tegishli quyidagi m a’lumollar bor: viloyatlar va elatlaming nomlari, siyosiy jarayonlar, saklar yurtiga yurishlar. iqtisodiy tuzum va moddiy madaniyat to ^ ris id a ma’lumotlar. Ko’plab tadqiqotchilarning qadimgi fors yozuvlariga bag‘ishlangan asarlari mavjud (I. Markvart, E. Xersfeld, R. Kent, A.A. Frevman, A.V. Struve, V.I.Abayev, M.A. Dandamayev va boshq.). Ilk yimon manbalari. Yunon-fors urushlari boshlanishi bilan ushbu siyosiy voqealarda ishtirok etgan 0 ‘rta Osiyo xalqlarinnng tarixi qadimgi yunon tarixchilarining asarlarida yoritilgan. Bu borada 0 ‘rta Osiyo xalqlari tocg‘risida qisqa bo’lsa-da, aniq ma lumotlar beruvchi Gerodotning «Tarix» kitobi ayniqsa qimmatlidir. Qadimgi davrlardan boshlab bu kitob dunyoda eng mashhur tarixiy asarlardan biri bo‘lib hisoblangan. Uning muallili Gerodot qadimda «tarixning otasi» deb nom olgan. Gerodotni Old Osiyo, Misr, Bobil, Eron va «dunyo chegaralarida>> joylashgan xalqlar va davlatlar tarixi ham ancha qiziqtirgan. Qadimgi Yunonistonda mavjud tasawurlarga ko‘ra, 0 ‘rta Osi> o va Hindi ston о lkalari inson yashagan dunyo — oykumenaning Sharqiy chegaralarida joylashgan. Gerodot 0 ‘rta Osiyoda hech qachon bo lmagan va bu hudud haqida o‘zi eshitgan hikoyalami surishtirib bilganlari asosida yozgan. Gerodot «Tarix» kitobini mil. avv. ‘55—’’5-yillar davomida yaratgani bizga ma’lum. Bu muhim asarida Gerodot Baqtriya, Baqtra, baqtriyaliklami 13 marta, sug’dlarni 2 marta, xorazmiiklami (xorasmiylar shaklda) 3 marta, saklami 11 marta, massagetlarni 19 marta tilga olib, ularning moddiy madaniyati, urf-odatlari, dini va tarixi haqida hikoya qilgan. Gerodotning O^rta Osiyo to’g‘risidagi asosiy 22 xabarlari - bu forslaming sak-massagetlarga qarshi yurishlari, Kir II va To’marts о rtasidagi harbiy-siyosiy munosabatlar, ahamoniylar harbiy qo’shin lari safida yurtimiz xalqlari jangchilarining ishtiroki, ulaming yarog’- aslahalari, yo‘lboshchilari, fors-yunon urushlarida ko’rsatgan jasorati, mintaqa xalqlarining ahamoniylar davlatiga bo’ysunishi va maxsus yillik soliq to’lashi, sak- massagetlaming urf-odatlari, turmush tarzi va diniy e’tiqodi, 0 ‘rta Osiyodagi Akes daryosining suvlaridan foydalanishi haqida va boshqa ay rim ma’lumotlardan iborat. Gerodot 0 ‘rta Osiyoda aholi joylashuvining iimumiy hududiy chegaralaridan bexabar bo’lgan. Gerodot ma’lumotlaridagi «Baqtriya xalqi» tushunchasi ma’lum bir etnik biiiikni birlashtirgan bo’lishi mumkin. «Xaiq» ma’nosini beruvchi «etnos» so’zi Gerodot asarida juda ko’p uchraydi (tadqiqotchilar hisobiga ko’ra, tarixchi bu atamani 1’5 marta tilga olgan) va ikki joydagina bu etnonim Baqtriyaga nisbatan ishlatilgan. Quyidagi keltirilgan ma’lumotlar G.A. Stratanovskiy tomonidan rus tiliga o’girilgan Gerodotning «Tarix» asaridan olingan. Gerodotning aytishicha. Doro I Ahamoniylar davlatini 20 ta o‘lkaga bo‘lgan. Tarixchi 0 ‘rta Osiyo xalqlari haqida bunday xabar qiladi: Tarix. Ill kitob, 92. «Baqtriyaliklardan egashlargacha bo‘lgan xalqlar 300 talant soliq to'lashgan. Bu - o'n ikkinchi оЧка». III. 93. «Saklar va kaspiylar 200 talant to‘lashgan. Bu - o’n beshinchi o‘lka. Parfiyaliklar, xorasmiylar, sug‘diylar vaariylar 300 talant to‘lashgan. Bu - o‘n oltinchi o'lka» (Bir talant 25,92 kg. kumushdir). Gerodot muntazam ravishda ahamoniylar harbiy qocshinlaridagi mintaqa xalqlarining jangchi vakillari haqida yoritadi: jJ Tarix, VII, 6’. «Baqtriyaliklaming ust-boshi midiyaliklaming ust-^ boshiga o'xshagan, ular o‘q- yoy va kalta nayzalar bilan qurollanishgan. Saklar esa (skif qabilasi) uzun cho‘qqili kigiz qalpoqlar hamda ishton kiyib, kamon va xanjarlar bilan qurollanishgan, yana ularda ikki qirrali jangovar boltalar - sagarislar bo‘lgan. Ushbu qabila (aynan skif qabilasi) amirgiy saklar deb nomlangan. Forslar skiflarmng hammasini saklar deb atashgan. Baqtriyaliklar va saklaming sardori Gistasp - Doro va Kirning qizi Atossaning o’g‘li bo‘lgan». VII, 66. «Parfiyaliklar, xorasmiylar, sug‘dlar, gandariylar va dadiklar baqtriyaliklarning qurollariga olxshagan yarog‘-aslahalari 23 bilan harbiy yurishni boshlaganiar. Ularning yo'lboshchilari: parfiyaliklar va xorasmiylaming - Famak o‘g’li Artaboz; sug‘dlarniki - Artey o6g’li Azan bo'lgan». VII, 86. «Baqtriya chavandozlarining qurollari piyoda askarlari qurollariga o‘xshagan». Tarix. 1. 201. «Shu xalqlarga ega bo‘lgandan so‘ng, Kir oLz oldiga massagetlarni istilo qilish maqsadini qocygan. Bu massagetlar jasur va behisob qabiladir. Ular Sharqda, quyosh chiqishi yo’nalishida, Araks daryosining narigi yog'ida issedonlarga ro‘para bo‘lib joylashishgan. Ba’zilar ularni skif qabilasi deb hisoblashgan». I, 202. «Hikoyachilarning xabarlariga ko'ra, Aralcs Istr daryosidan yirikroqdir,. aksincha, boshqa birlari esa uni kichikroq daryo deb hisoblashadi. Araks daryosida orollar ko'p... Araksning bir o‘zani keng ochiq joyda oqib, Kaspiy dengiziga quyiladi: Kaspiy dengizi - bu boshqa dengizlar bilan bog'lanmagan dengizdir». I, 215. «Massagetlaming kiyim-kechaklari va turmush tarzi skiflamikidan uncha farq qilmaydi. Ularning otliq va piyoda qo’shinlari bo‘lib, odatda ulai' kamon, nayza va harbiy cho‘qmorlar bilan jang qiladilar. Ularning hamma narsalari oltin va misdan ishlangan. Cho‘qmor, o‘q va nayzalar uchlari misdan ishlangan, ularning ustboshlari oltin bilan naqshlangan. Ular otlarining egar-jabduqlarini ham ust-boshlari kabi oltin bilan bezatadilar. Temir va kumushdan yasalgan buyumlar ularning ro‘zg‘orida ishlatilmaydi, chunki bu metallar massagetlaming yerlarida umuman uchramaydi, biroq oltin va mis ularda juda ko‘p». I, 216. «Bug‘doyni massagetlar ekmaydilar, chorvachilik va baliqchilik (Araks daryosida baliq serob) bilan shug‘ullanishadi hamda sut ichishadi. Massagetlar ichida ulug‘langan yagona xudo - bu Quyoshdir, Quyoshga ular otlarni qurbon qiladilar, chunki xudoga dunyodagi eng chaqqon, tez chopar jonliqni qurbon qilish lozim, deb o’ylaydilar». 1’6 Mil. aw. 530-y il avgust oylarida Kir II massagetlarga qarshi yurish boshlagan. Bu voqealar «Tarix»ning birinchi kitobida tasvirlangan: To‘marisning yurtiga podsho tomonidan sovchilaming yetib kelishi; Kir podshoga turmushga chiqish Kir taklifining To‘maris tomonidan rad qilinishi; forslaming Araks daryosidan kechib o‘tishi va massagetlar yerlarining ichkarisiga kirib borishi; To‘maris boshchiligidagi 24 massagetlaming harakatlari natijasida forslaming butunlay qirib tashlanishi. Bu xabarlaming oxirida Gerodot bunday xulosa chiqaradi: «Kirning o‘limi haqidagi ko‘pdan-ko‘p hikoyalar orasida, menimcha, bu hikoya eng ishonchlidir». Gerodotning Akes daryosi suvlaridan foydalanish haqidagi ma’lumotlariga asoslanib, bir guruh olimlar (F. Altxaym, V.B. Xenning, I. Gershevich) Ahamoniylar davridan oldin 0 ‘rta Osiyoda markazi Marv va Hirot bo‘lgan «Katta Xorazm» davlati rivoj langan degan muammoni ilgari siirishdi. Tarix, III, 117. «Osiyoda bir vodiy bor. Uning hamma tomoni tog‘ bilan o‘ralgan, tog‘ni esa beshta dara kesib o‘tadi. Bir vaqtlar bu vodiy xorasmiylarga qarashli bo‘lib, xorasmiylar, parfiyaliklar, sarariglar va tamaneylaming chegaradosh yerlarida joylashgan. Forslaming hukmronligi boshlangach, vodiy fors podshosi hukmronligiga o‘tgan. Vodiyni o‘rab olgan tog‘dan Akes nomli yirik daryo boshlanadi. Beshta o‘zanlarga bo‘lingan bu daryo sanab o‘tilgan xalqlaming yerlarini daralar orqali suv bilan ta’minlagan. Ammo forslaming hukmronligi davrida ushbu xalqlar quyidagi holatni boshdan kechirdilar: Podsho daralami to‘sib, suv yo‘llarida to‘g‘on darvozalari qurishga buyruq bergan. Daralardan chiqayotgan suv oqimining yo‘li berkitilgani uchun tog‘ bilan o‘ralgan vodiy o‘mida ko‘l paydo bo‘lgan. Ilgari shu suvdan foydalanib kelgan qabilalar bu imkoniyatdan mahrum bo‘lib, dahshatli holatga tushganlar... podsho to‘g‘on darvozalarini ochish uchun katta pul (soliqlardan tashqari) talab qilgan». Muhim savdo yo‘llarida joylashgan 0 ‘rta Osiyo viloyatlari Ahamoniylar davlatida katta iqtisodiy va harbiy ahamiyatga ega edi. Baqtriyani idora qilgan satraplar - hokimlar ahamoniylaming oilasi 1’7 vakillaii (to rt marta Baqtriya satraplari, ulug’ podsho ocg’illari yoki aka-ukalari) bo’lgan. Baqtriya satraplari ahamoniylar taxtini qoMlariga kiritishni doimo о z oldilariga muhim maqsad qilib qo’yishgan. Baqtriya satrapi Masist ahamoniylar podshosi Kserksga qarshi (Masistning akasi) Baqtriya viloyatida qo‘zg’olon ko’tarishga harakat qilgan. Tarix, IX, 113. «U o’g’illari bilan maslahatlashib, ular va o’zining tarafdoriari bilan birga Baqtraga yo‘l oladi. Podshoni taxtdan ag’darish uchun u Baqtriya viloyatida qo’zg’olon ko’tarmoqchi boclgan. Agar u baqtriyaliklar va saklar oldiga o’z vaqtida yetib 25 borganda, o‘z oldiga qo’ygan maqsadni aniq amalga oshirishi mumkin edi. Haqiqatdan ham bu xalqlar Masistni hurmat qilardi, u Baqtriya satrapi edi. Biroq Kserks Masistning niyatidan xabardor boiib, umng ketidan harbiylarni yuboradi, yo'lda quvib tutilgan Masist, o‘z o’g’illari va tarafdoriari bilan birgalikda o‘ldiriladi». Gerodotning «Tarix» asarida O'rta Osiyo hududi bilan bog’langan geografik tushunchalar kam uchraydi. Shular jumlasidan, daryolar - Araks, Akes va Kaspiy dengizidir. Gerodot Baqtriya markazi Baqtra shahrini va shu viloyatdagi Barka nomli manzilgohni ikki marta tilga olgan (Gerodot, IV, 20’; VI, 9; IX, 113). Boshqa daryolar, tog’lar, ko'llar yoki shaharlar va joylar haqida xabar bermagan. Ba’zi xalqlarrnng hududiy joylashuvi (saranglar, tamaneylar) bizga noma’lum bo6 lib qolgan. Gerodotning asarida 0 ‘rta Osiyo jangchilari Kserks qo‘shinlari safida qadimgi dunyo tarixida mashhur yunon-fors urushlaridagi Marafon va Salamin janglarida qatnashganlari haqida ma’lumotlar bor. Marafon jangida saklarning otliq qo'shinlari nihoyatda katta jasurlik ko'rsatishgan (Tarix, IX.7L). Manbada saklar va Baqtriya suvoriylari ahamoniylar qo‘shinlaridagi eng jasur qismlardan biri sifatidayoritilgan. Gerodot xabariga ko‘ra, Kserksning otliq qo'shinlarida faqat ayrim xalqlargina maxsus xizmat qilishgan - forslar, midiyaliklar, saklar, baqtriyaliklar, hindlar, liviyaliklar, kaspiylar, parikaniylar va arablar (Tarix, VII, 88). 1’8 Gerodotning tarixiy an’analarini davom ettirgan boshqa bir yunon tarixchisi Ktesiy Kichik Osiyodagi Knid shahridan kelib chiqqan. U mil. avv. ‘0’- yildan boshlab ahamoniylar podshosi Artakserks II (mil. avv. ‘0’-359-yy.) saroyida tabib vazifasini bajargan. Podsho saroyida u Sharq chegaralarida joylashgan uzoq shaharlar. mamlakatlar va xalqlar haqida ko‘pdan ko’p hikoyalar eshitgan. Qadimgi yunon afsonalari ta'sirida tarbiyalangan Ktesiy qadimiy Sharq dostonlari va tarixiga ham juda qiziqib, Fors podsholigi hududida istiqomat qilgan ayrim xalqlarning tarixi va madaniyatiga oid ancha ma’Iumotlar yig‘ib olgan. Ayniqsa, tarixcliini Hindiston va Baqtriya qiziqtirgan. Uning Hindistonga nisbatan katta e’tiborini tushunish mumkin, chunki qadimgi yunonlaming tasavvurlarida, bu оЧка quyosh chiqishida birinchi va dunyoning Sharqiy chegaralarida oxirgi mamlakat bo’lib hisoblangan. Hindistonga chegaradosh Baqtriyaning oltini, 26 qimmatbaho yarqiroq toshlari, kanion va nayzalar bilan qurollangan chavandozlari Eronda mashhur edi. Shu bois Ktesiy «Persika» asarining katta bir qismini baqtriyaliklar tarixiga bag'ishlagan. Erondan yurtiga qaytganidan so‘ng Ktesiy qadimgi forslar tarixim yoritishni rejalashtirgan. Biroq to'plangan ma’Iumotlar aynan forslar tarixi mundarijasi doirasidan chiqib, baqtriyaliklar tarixini yoritishga ham xizmat qilgan. «Persika» - «Fors tarixi» deb nomlangan asar mil. avv. 398- yildan so‘ng yozilgan. Ktesiy Ossuriya hukmdori Nin va Baqtriya podshosi Oksiart (boshqa manbalai*da Zoroastr - Zardusht) urushlari haqida hamda Kir II ning baqtriyaliklar bilan urushi to‘g‘risida hikoya qiladi. Odatda bir guruh olimlar Ktesiyni Gerodotga nisbatan ishonchsizroq muallif deb hisoblashadi. Ularning fikricha, Ossuriya podsholari hech qachon Sharqning uzoq chegaralariga yurishlar qilishmagan, bundan tashqari, Baqtriyaning qo’shinlari uncha qudratli bo‘lmagan va Ossuriyaga qarshi chiqolmagan, deb faraz qilinadi. Ktesiy Baqtriyaning ko‘p sonli istehkomlari va shaharlari hamda mustahkamlangan poytaxti haqida; bu shaharni qamai qilgan Ossuriya 1’9 podshosi Nin to‘g‘risida shunday yozadi: «...Nin baqtriyaliklarga qarshi yurishiii boshlagan. U Baqtriyaning qal’alari. aholisining ko‘pligi va jasurligi haqida xabardor bo‘lib, o‘ziga bo‘ysnndirgan xalqlardan ko‘p sonli qo‘shinlami yig‘ib olgan. Shu qo‘shinlarga sardor bo‘lib, Nin Baqtriya yurtiga bostirib kirgan, ammo viloyatdagi xilma-xil tog‘ daralari uning qo‘shinlarini alohida qismlarga bo‘lishga majbur qilgan. Baqtriyadagi ko‘pdan ko‘p yirik shaharlar orasida bir mashhur Baqtra nomli shahar bo‘lgan. U mamlakatning markazi bo‘lib, ko‘p shaharlar ichida, baland va mustahkam mudofaa devorlari bilan ajralib turgan, unda podsho qal’asi alohida joylashgan». Hatto XX asrning o‘rtalariga qadar qadimshunoslar Ktesiyning Baqtriyada qudratli qal’alar va shaharlari haqidagi hikoyalarga nisbatan ishonchsizlik bilan qarashgan. Biroq keyingi arxeologik kashfiyotlari natijasida Baqtriya hududida ko‘p sonli istehkomlar, mudofaa devorlar va burjlar bilan mustahkamlangan mil. avv. VII-VI asrlarga oid ko‘hna shaharlar aniqlandi. Gekatey va Gerodot asarlaridan kelib chiqqan «Katta Xorazm» davlati masalasi, shuningdek, Ktesiyning Baqtriya podsholigi haqidagi ma’lumotlari 0 ‘rta Osiyoda ilk davlatlaming paydo bo‘lishi 27 ilmiy muammosiga asos bo‘lib xizmat qildi. Qadimgi yunon tarixchilaridan у ana boshqa biri - Gekatey haqida qisqa bo‘lsa ham aytib o‘tish lozim. Gekatey Milet shahridan bo‘lib (mil. aw. V I-V asrlar) qadim tarixchilar orasida birinchi bo‘lib ahamoniylar satrapliklarining ro‘yxatini keltirgan va Qadimgi Sharq xalqlari tarixiga oid ma’lumot bergan (jumladan, parfiyalikiar, xorasmiylar, baqtriyaliklar va ariyaliklar haqida ham yozgan). Uning ma’lumotlaridan Gerodot va Ktesiylar foydalanishgan (Ktesiy o‘z asarida ahamoniylaming podsho saroyi hujjatlaridan foydalanganligi haqida e’lon qiladi). Gerodotdan oldin Hindiston haqida Skilak xabar qilgan. U podsho Doro I rung buyrug‘ini bajarib, Hind daryosi orqali kemalarda suzib, Arabiston dengiziga chiqqan va Qizil dengiz bo‘ylab Misr qirg‘oqlariga eson-omon yetib borgan. XULOSA Ma’lumki, mil. avv. II ming yillikka kelib qadimgi O’zbekistonning dehqonchilik vohalarida o’troq qabilalar rivojlanib aholinining alohida joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar - o’troq dehqonchilikning rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi, hunarmandchilikning taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizimining murakkablashib borishi, o’zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy aloqalarning kuchayishi hamda harbiy- siyosiy vaziyat O’zbekiston hududlarida dastlabki shaharsozlikning paydo bo’lishida asosiy omillardan hisoblanadi. O’lkamiz hududlarida dastlabki shahar madaniyatining shakllanishi ham jamiyat taraqqiyotida bo’lgani kabi uzluksiz taraqqiyot yo’li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko’ra shaharsozlik madaniyatining shakllanishi uzoq va 28 bosqichma-bosqich davrlarni bosib o’tgan. O’zbekistonning turli hududlarida tadqiqotchilar qadimgi shahar xarobalarini topib tekshirdilar. Ko’p sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha bu ko’hna shaharlar ba’zilarining yoshi 2 700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob, Ko’ktepa (Samarqand), Qiziltepa (Surxon vohasi), Uzunqir, Yerqo’rg’on (Qashqadaryo vohasi) va boshqalar kiradi. Bu ko’hna shaharlar tarixi hozirgi Samarqand (Afrosiyob- Maraqanda), Kitob-Shahrisabz (Uzunqir) yoki Qarshi (Yerqo’rg’on) hududlarida davorn etdi. O’lkamiz hududlarida qadimgi shaharsozlik madaniyatining asoslari quyidagilardan iborat: » aholinining o’troq dehqonchilikka o’tishi va keng vohalar bo’ylab yoyilishi; » hunardmanchilik ishlab chiqarishining rivojlanishi natijasida iqtisodiy hamda madaniy aloqalar va savdo-sotiqning taraqqiy etishi; « tabiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar. Qadimgi shaharlar -tarixiy rivojlanishdagi urbanistik jarayonda muhim ahamiyatga ega bo’lgan jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy asosi hisoblanadi. Ko’pchilik tadqiqotlar natijalarini tahlil etar ekanmiz, shunday xulosaga kelish mumkinki, O’rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharsozlik madaniyati mil avv. II ming yillikdayoq, ya’ni, bronza davridayoq shakllana boshlaydi. Bu davrda ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi natijasida mehnat unumdorligi ortib boradi. Natijada turli tarixiy viloyatlarda joylashgan yirik mustahkam manzilgohlar o’rni va atroflarida (Sopolli, Jarqo’ton, Namozgoh, Qiziltepa, Yerqo’rg’on, Bandxon, Uzunqir) dastlabki shahar markazlari shakllanib rivojlana boshlaydi. Ilk shaharlarning paydo bo’lishi dastlabki davlatchilik shakllanishida eng muhim va asosiy omil bo’lib, bu ikkala jarayon uzviy bog’liq holda kechgan. Ma’lumki, mil. avv. II ming yillikka kelib qadimgi O’zbekistonning dehqonchilik vohalarida o’troq qabilalar rivojlanib, aholining alohida joylashuv tizimi shakllanadi. Aholining alohida joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar-o’troq dehqonchilikning rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi, hunarmandchilikning taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizimining murakkablashib borishi, o’zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy 29 aloqalarining kuchayishi hamda harbiy-siyosiy vaziyat O’zbekiston hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo’lishida asosiy omillardan hisoblanadi. Jamiyat hayotida sodir bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar mil. avv. III ming yillikning oxiri-II ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Shahar madaniyatining shakllanishi ham xuddi jamiyat taraqqiyotida bo’lgani kabi uzluksiz taraqqiyot yo’li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko’ra shaharsozlik madaniyatining shakllanishi, uzoq, bosqichma-bosqich davrlarni bosib o’tgan. Mil. avv. II ming yillikka oid O’rta Osiyodagi Jarqo’ton, Sopolli, Dashli, Gonur, Namozgoh, Oltintepa, Ulug’tepa kabilarda ilk shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi uchun quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega bo’ldi: aholining o’troq dehqonchilikka o’tishi va keng vohalar bo’ylab yoyilishi; hunarmandchilikning rivojlanishi va ayrim sohalarga ixtisoslashishi; qadimgi savdo yo’llarining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va madaniy aloqalar hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi; tabiiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar. Shahar madaniyati dastavval O’zbekistonning janubida, Surxondaryo hududida shakllandi, so’ngra esa shimolga So’g’d (Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro), Х orazm, Shosh va Farg’ona hududlariga tarqaldi. Bu — aynan yurtlar va xalqlar taraqqiyotidagi notekislik kabi tarixiy qonuniyatga zid emas. Ko’p sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha, O’zbekistondagi ayrim ko’hna shaharlarning yoshi 2700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob (Samarqand), Qiziltepa (Surxondaryo), Uzunqir, Yerqo’rg’on (Qashqadaryo) kabilar kiradi. Qadimgi shaharlar — tarixiy rivojlanishdagi urbanistik jarayonda muhim ahamiyatga ega bo’lgan jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy asosi hisoblanadi. Fikrimizcha, shaharlar tarixini o’rganish jarayonida dastavval, eng qadimgi shaharlar shakllanishi va rivojlanishi; aniq hududlar va viloyatlardagi tarixiy- madaniy shart-sharoitning ta’siri; ekologik-geografik, ijtimoiy, iqtisodiy va demografik muhitlarning darajasi va ta’sir doirasi; shaharlarning vazifasi; qadimgi shahar markazlarining tarixiy-madaniy jarayonlardagi o’rni va ahamiyati 30 masalalariga keng e’tibor qaratish lozim. Х ullas, O’rta Osiyodagi urbanizatsiya jarayonining xronologiyasi va shakllari nisbatan turlicha bo’lib, bu jarayon faqat ichki tabiy-geografik va ijtimoiy-siyosiy sharoitlar hamda qo’shni jamoalardagi madaniy ta’sir bilan bog’liq bo’lmasdan, dastavval, Yaqin va O’rta Sharqdagi (Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Eron) jahon urbanistik markazlari bilan ham chambarchas bog’liq edi. O’lkamiz hududidagi ilk shaharlar qishloqlardan intisodiy, siyosiy va madaniy mavqeyi bilan ajralib turgan. Bu .shaharlar asosan aholisi sug’orma dehqonchilik bilan shug’ullangan vohalarda, qadimgi savdo yo’llari bo’ylarida, hukmdorlar qarorgohlari atroilarida paydo bo’lgan. Bunday shaharlar o’zlari joytashgan vohalarining siyosiy, iqtisodiy, madaniy, diniy va harbiy markazlari vazifasini bajargan bo’lishi shubhasizdir. FOYDALANİLGAN ADABİYOTLAR RO’YXATİ 1. Avdotin L.N. i dr. «Gradostroitelnoe proektirovanie» Uchebnik dlyaVUZa М.,Stroyizdat 1989. 2. Anikeev, V. V. Vladimirov V. V.«Gradostroitelnie problemi sovershenstvovaniva administrativno-territorialnogo ustroystva» (2002) 3. Anikin V .I.'‘Arxitektumoe proektirovanie jilix rayonov”. Minsk, Visshaya shkola, 1987 g. 4. Askarov Sh.D. “Arixitektura Temuridov” T. 2009 Izd. “San’at” 5. Askarov Sh.D. “Region-Prostranstvo-Gorod” 1998 Izd. “Stroyizdat” 6. Butyagin V.A. “Planirovka i blagoustroystvo gorodov”. M, Stroyizdat, 1974g. 7. “Gradostroitelniy kodeks Respubliki Uzbekistan”. T. 2002 g. 8. Gutnov A.E. “Evolyutsiya gradostroitelstva”. M, 1984 g. 31 9. Ikonnikov A.V. «Prostranstvo i forma v arxitekture i gradostroitelstve» 2006 10. Isamuxamedova D.U., «Shaharsozlik asoslari va landshaft arxitekturasi”. Darslik. 1-qism., “Choipon” nashr. Toshkent, 2009 y. 11. Isamuxamedova D.U., Adilova L.A. «Shaharsozlik asoslari va landshaft arxitekturasi”. Darslik. 2-qism., “Fan va turmush” nashr. Toshkent, 2012 у 12. Isamuxamedova D.U., Mirzaev M.K. «Zamonaviy shaharsozlik nazariyasi”. 0 ‘quv qoMlanma. TASI.Toshkent, 2015 y. 13. Isamuxamedova D.U Burxonov J.V. “Yer osti infratuzilmasining tipologiyasi va qurilish amaliyoti “ 32

Anatoliy Sagdullayev shaharsozlik tatqiqotlari MUNDARIJA Kirish..................................................................................................................... 3 1.BOB , ANATOLİY SAGDULLAYEV HAYOT YO Lİ VA UNİNGʻ FAOLİYATİ ......................................................................................................... 7 1.1 Anatoliy Sagdullayev Arxeologiya soxasiga qo shgan hissasi.......................11 ʻ 1.2 Anatoliy Sagdullayev Dastlabki tadqiqot ishlari .............................................15 2.BOB ANATOLİY SAGDULLAYEV SHAXAR SOZLİK BORASİDAGİ TATQİQOTLARI.................................................................................................20 2.1 Markaziy Osiyo hududidagi shaxarsozlik madaniyati ............................... 22 2.2 Qadimgi fors bitiklari va ilk yunon manbalari...............................................2’ XULOSA ................................................................................................................26 FOYDALANİLGAN ADABİYOTLAR RO’YXATİ ........................................30 1

KIRISH Arxeologiya — qadimshunoslik — qadimgi moddiy madaniyat yodgorliklariga asoslanib kishilik jamiyati o tmishini o rganuvchi fan. Mehnatʻ ʻ qurollari, uy-ro zg or buyumlari, qurol-yarog lar, zeb-ziynatlar, uy-joy, ʻ ʻ ʻ ustaxonalar, mudofaa va irrigatsiya inshootlarining qoldiqlari hamda o tmishga ʻ oid turli topilmalar Arxeologiyaning bosh manbai bo lib, ularni chuqur ilmiy ʻ o rganish asosida o tmishdagi kishilik jamiyatlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ʻ ʻ tarixining umumiy manzarasi tiklanadi. Shu sababli Arxeologiya tarix fanining bir tarmog i hisoblanadi. Arxeologiya fanining vazifasi ham kishilik ʻ jamiyatining ibtidoiy davr, antik va o‘rta asr davrlarining moddiy madaniyat yodgorliklari orqali qadim tariximizni tiklashdan iborat. Arxeologiya so zini ʻ miloddan avvalgi ‘-asrda Platon (Aflotun) qadimgi voqealar ma nosida ʼ ishlatgan. Ilmiy maqsadlardagi dastlabki arxeologik qazishlar 18-asr boshidan boshlangan. 19-asr yirik arxeologik kashfiyotlar davri bo lib, Arxeologiya fan ʻ sifatida shakllanib bordi, 19-asrda Lei asosan ‘ ta davrga bo lib o rganar edi; ʻ ʻ Yunoniston va Rimning quldorlik davri yodgorliklarini o rganuvchi mumtoz ʻ Arxeologiya, ibtidoiy Arxeologiya, 662-o rta asr moddiy-madaniyat ʻ yodgorliklarini o rganuvchi umumiy Arxeologiya va sharq Arxeologiya 20-asr ʻ boshida ular birlashib, keng mazmunli hozirgi zamon Arxeologiyasi shakllandi. O zbekistonda arxeologik tekshirishlar 19-asrning oxirgi choragida, ʻ Turkistonni Rossiya bosib olganidan so ng boshlandi. Rossiya imperiyasi ʻ Turkistonning o tmishi, xalqining urf-odati, qadimgi qo lyozmalarini o rganish ʻ ʻ ʻ orqali o lkada o zining mustamlakachilik rejimini mustahkamlamoqchi edi. ʻ ʻ Turkiston osori atiqalarini o rganishni dastavval rus Arxeologiya havaskorlari ʻ va o lkashunoslari boshlab berdi. 1895-yil V. ʻ V. Bartoldnkng tashabbusi bilan Turkiston arxeologiya havaskorlari to garagi tuzilib, Arxeologiya ishlari shu ʻ 2

to garak nazoratida olib boriladi. O sha davrda o tkazilgan Arxeologiyaʻ ʻ ʻ tadqiqotlarida V. V. Bartolvd, V. L. Vyatkin, N. I. Veselovskiylarning xizmati katta bo ldi. Ammo arxeologik yodgorliklarni hali har tomonlama, keng ʻ o rganilmaganligi hamda topilmalar yaxshi aniqlanmaganligi sababli bu vaqtda ʻ ibtidoiy va undan keyingi ilk davrlar mutlaqo yoritilmadi. Shunday bo lsa ham ʻ 19-asr oxiri — 20-asr boshlaridagi Turkistonda olib borilgan arxeologik izlanishlar O zbekiston tarixshunosligida muhim ahamiyatga ega bo ldi. O rta ʻ ʻ ʻ Osiyo xalqlarining qadimgi moddiy-madaniyat yodgorliklarini o rganishda ʻ dastlabki qadamlar qo yildi. Mahalliy xalq o rtasida o z vatanining o tmish ʻ ʻ ʻ ʻ yodgorliklari bilan qizi-quvchi Akram pol-von Asqarov, Mirza Abdulla Buxoriy, Muhammad Vafo kabi qadimgi buyumlar hamda chaqatangalarni to plovchi havaskor o lkashunoslar paydo bo ldi. Bu davrda Turkiston ʻ ʻ ʻ arxeologiyasi havaskorlik darajasida bo lib turli xil (ko proq numizmatikaga ʻ ʻ doir) topilmalarni to plashdan ibo-rat bo lgan. ʻ ʻ Afrosiyob , Ulug bek ʻ rasadxonasi va Poykand haro-balarida dastlabki qazishmalar olib borilgan. O zbekistonda Arxeologiya fani 20-30-yillarda shakllandi. V. ʻ L. Vyatkin Afrosiyob harobasini (1925; 1929-30), B. P. Denike qadimgi Termizni (1926- 27), M. Ye. Masson Ohangaron vodiysini (1925- 28), Ayritom harobalarini (1932-33) qazib o rgandilar. 30-yillarda keng ko lamda qazish ishlarini A. Yu. ʻ ʻ Yakubovskiy Zarafshon vodiysida (193’, 1939), M. Ye. Masson qadimgi Termizda (1936 — 38), V. A. Shishkin Tali Barzuda (1936 — 39), Varaxshaaya (1937 — 39), S P. Tolstov, Ya. F. G ulomov qadimgi Xorazm ʻ vohasida (1937 — 50), A. P. OkladnikovTeshiktosh va Machay g orlarida ʻ (1938 — 39), V. V. Grigorev Qovunchitepa harobalarida (193’-37) olib bordilar. To plangan arxeologik materiallar O zbekiston tarixini ʻ ʻ davrlashtirishda muhim manba bo ldi, yangi arxeologik madaniyatlar ʻ (Kaltaminor, Tozabog yop, Qovunchi madaniyatlari va boshqalar) o rganilib, ʻ ʻ fanga kiritildi. Teshiktosh g oridan neandertal tipidagi odam skeletining ʻ topilishi O zbekiston arxeologiyasida buyuk kashfiyot bo lib, dunyo olimlarida ʻ ʻ katta qiziqish uyg otdi. O zbekistonda arxeologiya fanini rivojlantirishda O rta ʻ ʻ ʻ 3

Osiyo davlat universitetida arxeologiya kafedrasining ochilishi (19’0), O zFAʻ Arxeologiya bo limining tashkil etilishi (19’3) katta ahamiyatga ega bo ldi. ʻ ʻ Arxeologik yodgorliklarni rayonnlarga bo lib o rganishda Termiz arxeologik ʻ ʻ kompleks ekspeditsiyasi, Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi, Pomir-Olay va Pomir-Farg ona ekspeditsiyalari katta rol o ynadi. 50-yillarda ʻ ʻ O zbekiston arxeologiya ekspedisiyasi otryadlari Toshkent vodiysida ʻ mozorqo rg onlarni (T. A zamxo jayev), Zamonbobo jez davri qabristonini ʻ ʻ ʼ ʻ (Ya. G ulomov), Bolaliktepa yodgorligini (L. ʻ I. Albaum) va boshqalarni o rganishga kirishdi. 60-yillarda Moxondaryo arxeologik otryadi Ya. G ulomov ʻ ʻ rahbarligida Zarafshonning quyi oqimida miloddan avvalgi ‘- 2-ming yillikka mansub 60 dan ortiq neolit va jez davriga oid manzilgohlar, Uch-tut chaqmoqtosh konlari (A. Askarov, M. Qosimov, O . Islomov va T. Mirsoatov), ʻ Mo minobod qabristoni (A. Askarov), Samarqand makoni (D. ʻ N. Lev, M. 663Jo raqulov), Chust jez davri qishlog i harobasi (V. Sprishevskiy), ʻ ʻ Dalvarzintepa (Yu. A. Zadneprovskiy), Xolchayon (G. A. Pugachenkova) va boshqa arxeologik obidalarda keng ko lamda kazishlar olib bordi. Tuproqqal a, ʻ ʼ Varaxsha, Bolaliktepa, Afrosiyob, Quva podshoh saroylari va ibodatxonalarining o rganilishi, Samarqand va Mug tog ida qadimgi Sug d, ʻ ʻ ʻ ʻ Xorazmda xorazmiy yozuvlarining topilishiO zbekiston madaniyatining yuqori ʻ darajaga ko tarilganini ko rsatadi. O zbekiston Fanlar Akademiyasi ʻ ʻ ʻ Arxeologiya institutining tashkil etilishi (1970) O zbekistonda arxeologik ʻ tadqiqotlarni yanada kengaitirishga imkon berdi. 70-80-yillarda institut jamoasi tomonidan O zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida keng qamrovli ʻ arxeologik kuzatuv va qazishlar o tkazilib, o tmishning eng qadimgi davri ʻ ʻ — tosh asridan to so nggi o rta asrlarga mansub ko plab nodir yodgorliklar topildi. ʻ ʻ ʻ Mas, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo, Farg ona, Samarqand viloyatlarida ʻ Teshiktosh, Amir Temur, Omonqo ton, Obirahmat, Xo jakent, Qapchig ay, ʻ ʻ ʻ Obishir, Qoratog , Xo jamazgil (M. Qosimov, O . Islomov, N. Toshkenboyev, ʻ ʻ ʻ R. Sulay-monov, M. Xo janazarov) kabi qadimgi tosh davri g or makonlari ʻ ʻ hamda Xorazm cho llarida yangi tosh (neolit) va jez davri makonlari (A. ʻ 4

Vinogradov, M. Itina) o rganilishi diqqatga sazovordir. Bu yodgorliklardanʻ topilgan ashyoviy materiallar O zbekiston tarixining eng qadimgi davri ʻ manzarasini tiklashda asosiy manba bo lib xizmat qildi. Ayniqsa ʻ 1 O zbekistonning janubiy tumanlarida qadimgi dehqonchilik madaniyatiga ʻ tegishli ko plab yodgorliklarning (So-pollitepa, Jarqo ton, Kuchuktepa, Mir- ʻ ʻ shodi) topilishi va o rganilishi (A. Askarov, T. Shirinov, Sh. Shaydullayev) ʻ qadimgi Baqtriya madaniyatining genezisi, taraqqiyot bosqichlari va bu yerlarda ilk shahar madaniyatining shakllanish jarayonini kuzatish imkonini berdi. Maxsus tadqiqotlar Samarqand, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm viloyatlari va Farg ona vodiysi, Qoraqalpog iston ʻ ʻ hududidagi qadimgi shaharlarni o rganishga bag ishlandi. Ayniqsa qadimgi ʻ ʻ shaharlar — Yerqo rg on (R. Sulaymonov, M. Isomiddinov), Qanqa (Yu. ʻ ʻ Buryakov), Eski Termiz (Sh. Pidayev, T. Annayev), Dalvarzintepa (E. Rtveladze, B. Turg unov), Shoshtepa va Oqtepa (M. Filanovich), qadimgi ʻ Buxoro va Poykend (A. Muhammadjonov, Jez davriga oid sopol buyumlar (miloddan avvalgi 2-ming yillik o rtalari). J. Mirzaahmedov, Sh. Odilov), ʻ Axsikat va Pop (A. Anorboyev, B. Matboboyev), Afrosiyob (X. Oxunboboyev, M. Isomiddinov), Xiva (M. Mambetullayev), Mizdahqon (V. Yagodin) kabi yod-gorliklarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar samarali bo ldi. Xorazm va ʻ Zarafshon vodiysida Ya. G ulomov, B. ʻ V. Andrianov, A. R. Muhammadjonov va boshqalarning qadimgi irrigatsiya va dehqonchilik vohalarining vujudga kelishi jarayonlarini o rganish borasida olib borgan arxeologik va etnografik ʻ izla-nishlari alohida ahamiyatga ega bo ldi. Bu davrda Zarafshon vodiysi, ʻ Xorazm, Surxondaryo va Sirdaryo vohalari hamda Farg ona vodiysida olib ʻ borilgan ar-eologik va antropologik izla-nishlar tufayli O rta Osiyo, xususan ʻ O zbekiston yerlarida yashovchi aholining asosiy antropologik tiplarga ʻ bo linganligi ularning shakllanish tarixini yoritish imkonini berdi; o zbek ʻ ʻ 1 . Avdotin L.N. i dr. «Gradostroitelnoe proektirovanie» Uchebnik dlyaVUZa М.,Stroyizdat 1989. 5

Похожие

Antik davr shaharsozlik madaniyati
MESOPOTAMIYADAGI ILK SHAHARSOZLIK VA MADANIYAT
Rtveladzening shaharsozlik uchun olib borgan tadqiqotlar
Shaharsozlik va ilk davlatchilik tarixida O’zbekiston arxeologiyasi yutuqlariI
Ko‘ktepa arxeologiyasi