logo

Andijon, Andigon va Andikon” toponimlarining etimologiyasi 14v

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

243.5 KB
Mavzu:“ Andijon, Andigon va Andikon” toponimlarining etimologiyasi.
Reja:
Andijon, Andigon va Andikon” toponimlarining etimologiyasi
Andijon so’zining manosi.
Xulosa. "Andijon — Andijon" toponimi va uning "Andukon" yoki "Andigon" shaklidagi
tarixiy o'zgarishlari — Farg'ona vodiysining eng qadimiy aholi punktlaridan biri,
O'zbekistonning Markaziy shahri nomi.   Ushbu geografik nuqtaning paydo 
bo'lishi va uning nomlarining etimologiyasi tarixiga ko'ra, ko'plab afsonalar va 
sharhlar mavjud.   Biroq, tarix fani nafaqat ushbu turar-joyning paydo bo'lishi 
vaqti haqida ma'lum tarixiy va arxeologik ma'lumotlarga ega emas, balki bu 
tarixiy-lingvistik va etimologik tekshiruvga ham ta'sir ko'rsatmadi   oddiy, ammo 
qiyin toponim — Andijonni tushunish qiyin bo'ladi.   Xalq afsonasi, bu tarixiy 
nuqtaning paydo bo'lishi qadimgi Turonning afsonaviy hukmdori Afrosiyob qizi
tupan malikasi Adinajon nomi bilan bog'liq.   Shifolash imkoniyatlarini qidirib 
topish uchun jiddiy kasal bo'lgan Malika takti Sulaymon tog 'tizmasining tog' 
vodiylaridan biriga kelib, u erda og'ir surunkali kasalliklarini engishga muvaffaq
bo'ldi.   Uning shifo sharafiga Afrosiyob Malika uchun bu mo "jizaviy vodiyda 
g'aroyib tabiat qal'asi bilan qurilgan va u erda keng bog' qo'ygan.   O'shandan 
beri   Oshsai tog ' tizmasining pastki qismida joylashgan bu maydon Adinajan deb
nomlana boshladi va keyinchalik qurilgan shahar Afrosiyobni Turon poytaxtiga 
aylantirdi.1.   Boshqa afsonaga ko'ra, bu toponimning paydo bo'lishi "Adok", 
"AZOK" va "andi"turkiy tilli etnoslari bilan bog'liq.   Afsonaga ko'ra, qadim 
zamonlarda "andn" qabilasi yashagan, ya'ni hindlar, shuning uchun er 
"Andukan", ya'ni "hindlarning panohi"deb nomlangan.2.   Boshqa bir versiyaga 
ko'ra, kelajakdagi shaharning poydevorini qo'ygan mintaqaning asosiy egasi 
"Andi" deb nomlangan.   Ushbu qadimiy quruvchi-me'mor sharafiga shahar 
"Andijon"deb nomlandi.3.   Rus tarixchisi VP Nalivkinning so'zlariga ko'ra, 
"Andigon" ning toponi Andi turk qabilasining tizzasi nomi bilan paydo 
bo'lgan.   V. P. Nalivkinning so'zlariga ko'ra, "hozirgi kunga qadar Namangan 
aholisi tez-tez Andijon o'zbeklarini Andi nomi bilan atashadi va ular Turkiston 
shahri va uning atrofida yashaydigan turklar bilan bir xil bo'lgan Andi deb da'vo 
qiladilar".
4.   Bu ma'lumotlar afsonalar va afsonalardan olingan va turli xil mualliflar 
tomonidan talqin qilingan bo'lsa-da, ular avloddan-avlodga uzatiladigan 
"Andijon" toponimining xalq etimologiyasini o'rganishda muayyan ahamiyatga 
ega bo'lsa-da, ular faqat folklor xarakteriga ega va o'rganilayotgan masalani 
ilmiy hal qilish uchun dostover nym manbai bo'lib xizmat qila olmaydi.   Shuni 
ta'kidlash kerakki, tarixiy ma'lumotlarning etishmasligi, ayniqsa, tarixiy-
toponimik tadqiqotlar uchun, avvalo, "Andijon"toponimining barcha shakllari va
xilma-xilliklarining tarkibiy qismlarini diqqat bilan tarixiy-morfologik tahlil 
qilish va talqin qilishni talab qiladi.   Farg'ona vodiysining bu shahri ilk bor Arab 
geograflari ibn Xaukal va Muqaddas bitiklarda "Andukon" shaklida qayd 
etilgan.»5.   Tojik-fors yozma manbalarida esa — "Andigon".6.   Zahiriddin 
Muhammad Boburning solnomasida uning ona shahri "Andijon"shaklida 
namoyon bo'ladi.7.   "Farg'ona tarixi" ("Farg'ona tarixi") tarixiy asarining muallifi
Junaydullah o'g'li Ishoqxon — Ibratning so'zlariga ko'ra, Arab grafigida 
"Andijon" deb nomlangan shahar nomi ilgari andi qabilasidan o'zbeklar 
yashagan "Andigon" deb atalgan.8.   Shunday qilib, bu shaharning nomi o'rta 
asrlarning yozma manbalarida uch shaklda paydo bo'ladi: "Andukon", "Antigon" va "Andijon".   Avvalo, O'rta Osiyoning tarixiy geografiyasidan ma'lum 
ma'lumotlarga ko'ra, o'rganilayotgan toponimlarning bu uch turi nafaqat 
Farg'ona vodiysida, balki Markaziy Osiyo mintaqasidagi boshqa qishloq 
xo'jaligi vohalarida ham uchraydi.   Shunday qilib, XIX asr oxiri — XX asrning 
boshlarida "Buxoro amirligi devonxonasi" hujjatlari reestrida.   Andijonning 
Depau vilisatining dauri qo'rg'oni amlyakida, Pushtayning amlyakida esa Hisor 
vplayatining   harfi — Andigon qishlog'i qayd etildi9.   "Kitob al-ansab "("nisb 
kitobi"), Abu Sa'la Abdalkarim ibn Muhammad as-Sam'ani Al-Marvaziy (1113-
1167), Seraxs yaqinidagi Hirot vodiysida mashhur O'rta Osiyo tarixchi olim XII 
asr muallifiga ko'ra, Andukan qishlog'i joylashgan10.   "Mo'yjam al-buldan" 
mashhur geografik lug'atida Yoquba Al-Hamaviy 5 farsohda (30 — 35 km) 
Marvdan joylashgan Andagon qishlog'i haqida so'z boradi11.   Yuqorida 
keltirilgan turli xil qishloq xo'jaligi vohalari, ayniqsa, Markaziy Osiyoning vodiy
hududlari haqidagi asl manbalardan olingan ma'lumotlar toponimning "Andijon"
ning barcha shakllarida paydo bo'lishi alohida afsonaviy shaxslarning nomlari 
yoki har qanday etnik guruhlar nomlari bilan bog'liq emasligini ko'rsatadi, 
ehtimol, bu toponim va uning etimologiyasi muayyan joylarning tabiiy - tabiiy 
sharoitlari belgilari bilan chambarchas bog'langan va ularning aniq iziga 
ega.   "Andukon" ning sinonimiy nomlari, ,   shunday qilib, hidronim ikki 
komponentdan iborat: "Aida" yoki "andi" so'zlari morfemasi) va "Kan", "Gon" 
yoki "jon" xsubstraty toponimi).   "Kanta" yoki "kanda" so'ziga ko'tarilgan "Gon" 
belgisi "qazish", "qazish", "qazish" degan ma'noni anglatadi.   Xalq so'z 
birikmalarida "kon" yoki "Kan" shaklidagi leksemlarning "k" boshlang'ich harfi 
odatda "g" yoki "f"harflari bilan almashtiriladi.   Shuning uchun, o'rta Osiyoning 
tarixiy geografiyasida qishloq xo'jaligi oazlari Pu Kt aholisi reestrida ko'pincha 
"kon", "Gon" va "jon" yoki "Jan"qo'shimchalari bilan toponimlar 
mavjud.   Masalan: Konimex, Kumishkon,   Haydarkon, Fchgkon, Vobkan, 
Barkan, Savakon, Gondara, Andagon, Anjirfagon, buzgon, Sagon, Jondar, 
Samjon, Arbinjon, Robinjon, Obizhaya, Xo'jan va boshqalar.
12.   Shu bilan birga, yuqorida qayd etilgan aholi punktlarining aksariyati keng 
ma'noga ega va suv manbalari, hududning gidrografiyasi bilan bog'liq bo'lgan 
gidronimlar asosida paydo bo'lgan.   Shu sababli, "kon", "Gon" n "jon" yoki "Jan"
topoformantlari, birinchi navbatda, "Daryo", "kanal", "ko'l", "magistral kanal" 
va boshqalar kabi turli xil suv resurslarining umumiy kontseptsiyasini nazarda 
tutgan.   tog ' daryosi   "Aida", "andi" yoki "Aida" bilan birgalikda "Andukon", 
"Andigon" va "Andagan"toponimlarini tashkil etdi.   O'zbek adabiy tilida "andi" 
lexemasi "anda" shaklida, masalan, "qaerda-Aida" yoki "qaerda-andali" shaklida
so'z shakllanadigan affiks sifatida saqlanib qolgan bo'lib, uning yordamida 
alohida sinonimiy atamalar, shuningdek, shaxslarning ayrim nomlari 
shakllangan.   Shunday qilib, "qaerda-Aida" yoki "qaerda-andali" o'zbek tilida 
"ota" atamasi "qaerda" — "Svat" so'zining sinonimi sifatida swatning yaqin 
qarindoshi degan ma'noni anglatadi.
13.   O'zbek nomlarining izohli lug'atida "anda" belgisi bilan bir qator nomlar 
keltirilgan, masalan, Andaba, Andagul, Andalib, Andam, Andaxol.
3 14.   Tehronda 1974 yilda nashr etilgan "Farhangi forsi" fors tilining izohli 
lug'atida Muhammad Muyin tomonidan "anda" atamasi "do'st" va "Rafiq" — 
birodar shaklida talqin etiladi.
15.   Shunday qilib, turli manbalardan olingan lingvistik ma'lumotlar toponimning
"Andukon", "Andigon" va "Andijon" so'z shakllantiruvchi morfemasining asl 
shakli "Aida", ya'ni "yaqin qarindosh", "do'st", "birodar"degan ma'noni 
anglatadi.   VI Bartold, XIII asrning boshida MOGOLISTANING eng murakkab 
ijtimoiy-siyosiy holatini tasvirlab, Timuchin Chingizxon) va Jamuxa, Jajur 
qabilasining etakchisi, yoshligida yaqin do'stlik ittifoqini tuzgan va "Andes" deb
hisoblangan.16.   "Tavarix-I Guzid — Nusrat name" asarining muallifiga ko'ra, 
Timuchin Jamuhani "anda"deb atadi.17.   Biroq, qiyin paytlarda Jamuxa 
Chingizxonni bir necha bor o'zgartirib, raqiblarini doimo qo'llab-quvvatladi, 
buning uchun Jamuxa qatl etildi18.   "Anda" -birodarlik Ittifoqi, qadimgi turkiy-
mo'g'ul urf-odati, odatda, qabila boshliqlarining umumiy qurultoyida o'ziga xos 
marosim bilan ajoyib bayram bilan nishonlandi.   Shunday qilib, 1269 bahorida 
Talas tekisligida bir-biriga qarshi bo'lgan mo'g'ul noyonlarining qurultoyi bo'lib 
o'tdi.   Etti kun davomida ular ziyofat qildilar va sakkizinchi kuni Kvidining 
hukmronligi ostida butun shatillarning bir-biriga, "Andes"ga tushishi e'lon 
qilingan tinchlik uchrashuvi bo'lib o'tdi.   Turk-mo'g'ul urf-odatlariga ko'ra, ular 
kiyim-kechak, kuboklar almashtirib, bir-birlariga doimiy sadoqat bilan 
qasamyod qildilar.19.   Ushbu" Annibal qasam " odatda qat'iy rioya qilingan va 
uning huquqbuzarlari qattiq jazolangan.   Jamuxa 1205 uchun qatl qilingan bo'lsa-
da, xiyonat, Timuchin "Andes" bilan ittifoq tuzish uchun qasamyod va 
mas'uliyat sharafiga raqibiga tantanali dafn marosimini o'tkazdi.
20.   Asosiy manbalardan ko'rinib turibdiki, toponimning "Andukon", "Andigon",
"Andijon — Andijon" kabi "AnDU", "andi", "anda" shaklidagi sinonimiy 
morfemalari qadimgi turkiy - mo'g'ul so'ziga qaytadi "Andada" (ya'ni, "do'st, 
birodar, ittifoqdosh, yaqin qarindoshi"), o'zbek nomlarida aks ettirilgan: Andaba 
— katta do'st, andan — ona do'sti, Andagul va Andaxol — chiroyli do'st, 
shuningdek, Shuning uchun biz "Andukon", "Andigon" va "Andijon"-Andijon 
"kabi toponim tomonidan o'rganilayotgan" qani-anda"," qani-andali" iboralari 
ikki topoformantlarning kombinatsiyasidan iborat edi: turkiy — mo'g'ul   "Andda 
"va So'g'd" kon, Gon, jon", keyinchalik asl shakli va ahamiyatini yo'qotdi.   Bizga
ko'rinib turibdiki, bu toponimlarning topoformaptlari bitta kompozitsiyaga — 
"andacon" ga qaytadi, bu esa "anda"+"kon"da hecelerle alohida talqin qilinishi 
kerak.   Ushbu ikki so'zning kombinatsiyasi tufayli kompozitsiya etnos bilan 
emas, balki shaxslarning nomlari bilan emas, balki tabiiy-tabiiy sharoitlar va 
mintaqaning topografiyasi bilan mutlaqo boshqacha tushunchaga ega 
bo'ladi.   Shunday qilib, biz "Andacon" shaklida toponim tomonidan 
o'rganilayotgan aholi punkti Daryo yoki saya qirg'og'ida, ya'ni "qirg'oq" shahrida
joylashgan degan ma'noni anglatadi.   Eslatib   o'tamiz, Bobur bu yerning tabiatini 
tasvirlab, "Andijon daryosi", O'shning chekkasidan o'tib, Andijonga oqib 
o'tishini ta'kidladi.   Ikkala qirg'oqda ham * * * Daryo ustida ko'tarilgan bog'lar 
tarqaldi.   "Suv to'qqiz kanalda [shaharga] kiradi; [eng] ajoyib, keyin u [keyin] 
hech qanday joyga bormaydi". 21.   Shunday qilib, Andijon shahri afsonaga ko'ra "Andes", ya'ni hindlar 
tomonidan emas, balki qadimgi quruvchilar tomonidan asos solingan va 
keyinchalik "Andijon", ya'ni "saya ko'li"deb nomlangan. 
Tabiati[ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
Andijon   viloyati yer yuzasi asosan tekislik. Hozirgi relyefi va yer yuzasidagi 
jinslar to rtlamchi geologik davrning katta-kichik daryolari va irmoqlarining ʻ
faoliyatidan hosil bo lgan. Viloyatning g arbiy qismi qirli tekislik (bal. 400–500 	
ʻ ʻ
m), sharqi ( Andijon   shahridan sharda) Farg ona va Olay tizmalarining 	
ʻ
tarmoqlaridan iborat.   Andijon   viloyati geologik aktiv zonada joylashgan, kuchli 
zilzilalar bulib turadi (qarang   Andijon   zilzilasi). Ixdimi keskin kontinental, 
quruq. Tog  tkzmalari Farg ona vodiysini sovuq xavoning kirib kelishidan to sib	
ʻ ʻ ʻ
turganligi uchun qishda   Andijon   viloyatida ob-havo birmuncha barqaror. Yozi 
issiq, iyulning o rtacha temperaturasi 27,3°, kishi nisbatan sovuq, yanvarning 	
ʻ
o rtacha temperaturasi –3°. Vegetatsiya davri 217 kun. Yiliga 200	
ʻ   – 250   mm 
yog in tushadi. Av. O zbekistonning boshqa viloyatlariga nisbatan suv 	
ʻ ʻ
resurslariga boy. Daryolari yog indan, tog larlagi ko p yillik qor va 	
ʻ ʻ ʻ
muzliklardan suv oladi. Asosiy daryosi   – Qoradaryo (Sirdaryo irmoqlaridan 
biri). Uning irmoqlari   – Moylisuv, Oqbo ra, Aravonsoy va boshqa Av. 	
ʻ
daryolarining suvi sug orish uchun ishlatiladi. Tuproklari bo z, qo ng ir, o tloqi,	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o tloqi-botqoq tuproqlar, qumtosh, mergel, less va chaqirtoshlardan iborat. 	
ʻ
Bahorda adirlar efemer o simliklar bilan qoplanaln. Av.ning ekin ekilmaydigan 	
ʻ
tekislik qismida shuvoq-sho ra o simliklari, tog  yon bag irlarida pista, bodom 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
o sadi. Yovvoyi hayvonlar (buri, tulki, qobon va boshqalar) kam uchraydi; 	
ʻ
sudraluvchilar, kemiruvchilar, qushlar, suv havzalarida baliqlar bor.
Aholisining ko pchiligini	
ʻ   o zbeklar	ʻ   tashkil 
etadi.   Qirg izlar	
ʻ ,   Tojiklar ,   Uyg urlar	ʻ ,   Ruslar ,   Koreyslar ,   Qangli   VA boshqalar 
ham bor. Rossiya   Qo qon xonligini	
ʻ   bosib olgach, bu yerga rus, ukrain, tatar, 
arman, yahudiy va boshqa kuchib kelgan. 1   km² ga o rtacha 517 kishi to g ri 	
ʻ ʻ ʻ
keladi. Milliy tarkibi: o zbeklar	
ʻ   – 86,8   %, qirg izlar 3,8	ʻ   %, tatarlar 
3,1   %,   Qanglilar   2   % ,ruslar 2   %. Shaharliklar 657,7 ming kishi, qishloq aholisi 
1539,2 ming kishi (2000).
Hududiy bo linishi[	
ʻ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
5 Tuman nomi Tuman markazi
1 Andijon (tuman) Andijon
2 Asaka tumani Asaka (shahar)
3 Baliqchi tumani Baliqchi (shahar)
4 Bo ston (tuman)ʻ Bo z (shaharcha)	ʻ
5 Buloqboshi tumani Buloqboshi
6 Izboskan (tuman) Poytug	
ʻ
7 Jalaquduq (tuman) Jalaquduq
8 Xo jaobod tumani	
ʻ Xo jaobod	ʻ
9 Qo rg ontepa tumani	
ʻ ʻ Qo rg ontepa	ʻ ʻ
10 Marhamat tumani Marhamat
11 Oltinko l (tuman)	
ʻ Oltinko l (qilshloq)	ʻ
12 Paxtaobod tumani Paxtaobod
13 Shahrixon (tuman) Shahrixon (shahar)
14 Ulug nor (tuman)	
ʻ Oqoltin
Xo jaligi[	
ʻ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
Andijon viloyati respublika ishlab chiqarishda va madaniy taraqqiyotida 
yetakchi o rin tutgan viloyatlardan biri. 	
ʻ Respublikaning 2,6   % neftini, 8,3   % 
paxtasini, 8,7   % paxta tolasini, 8,7   % o simlik moyini beradi (2000; rejaga 	
ʻ
nisbatan). Tabiiy resurslar, qishloq xo jaligi xom ashyosi negizida ishlaydigan 
ʻ
sanoat tarmoklari, shuningdek aholiga iste mol buyumlari ishlab chiqaradigan 	
ʼ
korxonalar barpo etildi. Viloyatda tadbirkorlik rivojlanib borayapti. Uni qo llab-	
ʻ
quvvatlash maqsadlariga 2 mlrd. so mdan ziyod kredit berilib, 3,4 mln. AQSH 	
ʻ
dollari miqdorida chet el sarmoyasi jalb qilindi (2000). 1995-2000-yillar 
mobaynida viloyat iktisodiyotida 23,5 mlrd. so m chet el sarmoyasi kiritildi.	
ʻ
Sanoati[ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
Viloyatda foydali qazilmalarni qazib chiqarish, paxtachilik shundayligicha xom 
ashyo sifatida metropoliyam jo natilar edi.	
ʻ   1907-yil   yarim hunarmandchilikka 
asoslangan yog  zavodi qurildi. Dastlab bu zavod bir kecha-kunduzda 50 t 	
ʻ
chigitni qayta ishlab, 8 t ga yaqin yog  chiqarar edi. 1954-yilda zavod yog -moy 	
ʻ ʻ
kombinatiga aylantirildi. 1960–70 yillarda Andijon shahrida „Elektrodvigatel“, 
„Elektroapparat“ kabi yirik korxonalar, Marhamatda esa „Elektrotexnika“ 
zavodi qurildi. 1941-yil Andijon shahrida motorsozlik zavodi ishga tushirildi. 
Mustaqillik yillarida viloyat industriyasi o z yo nalishini o zgartirib, tubdan 	
ʻ ʻ ʻ
rivojlanmoqda. Mavjud korxonalar davlat tasarrufidan chiqarilib, 
mulkchilikning o zgacha shakliga kirib bormoqda. Xususan aksariyat yirik va 	
ʻ
o rta korxonalar negizida aksiyadorlik jamiyatlari tashkil etildi. Viloyatda 	
ʻ
mulkchilikning barcha turiga oid 160 sanoat korxonasi bor (2000). Bulardan 
yiriklari: Bobur nomidagi ip-gazlama ishlab chiqarish aksiyadorlik jamiyati 
(Andijon shahrida; tumanlarda bo limlari bor), „Andijon agrofirmasi“ 	
ʻ aksiyadorlikjamiyati, Andijon avtomobil o rindiqlari zavodi, Andijon biokimyo ʻ
zavodi, Andijon irrigatsiya mashinasozlik zavodi, Andijon „Semurg “ trikotaj 	
ʻ
aksiyadorlik birlashmasi, Andijon don mahsulotlari" aksiyadorlik jamiyati, 
„Andijonkabel aksiyadorlik jamiyati“, Chinobod paxta tozalash aksiyadorlik 
jamiyati. 1991–2000-yillar davomida Andijon viloyatida jahon andozasi 
darajasidagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi zamonaviy qo shma korxonalar 	
ʻ
bunyod qilindi. Viloyatda 79 qo shma korxona, 8447 kichik va xususiy korxona 	
ʻ
mavjud. Viloyatdagi qo shma korxonalar butun viloyat yalpi sanoat 	
ʻ
mahsulotining 53   %dan ko prog ini ishlab chiqarmokda (2000). O rta Osiyoda 	
ʻ ʻ ʻ
yagona avtomobilsozlik korxonasi   – O zbek-Janubiy Koreya „O zDEU avto“ 	
ʻ ʻ
kompaniyasi Asaka shahrida joylashgan. Italiyaning „Aka-uka Federichi“ 
aksiyadorlik jamiyati bilan hamkorlikda Asakada barpo etilgan O zbek-Italiya 	
ʻ
„FAM“ qo shma korxonasi soatiga turiga qarab 1–1,5 t makaron ishlab 	
ʻ
chiqarish quvvatiga ega. Shahrixon tumanidagi Segazaqum qishlog ida kalava ip	
ʻ
tayyorlaydigan va kelgusida undan gazlama to qiydigan „ANTEKS“ ochiq 	
ʻ
turdagi aksiyadorlik jamiyati korxonasi barpo etildi va irrigatsiya bilan bog liq 	
ʻ
bo lgan tarmoklar, paxtani qayta ishlash, mashinasozlik va metallsozlik, 	
ʻ
elektrotexnika sanoatlari, qurilish materiallari ishlab chiqarish, kimyo, yengil 
(ip-gazlama, paypoq fabrikalari va boshqalar), oziq-ovqat sanoati eng 
rivojlangan tarmoklardir. Viloyat mamlakatda neft va gaz qazib chiqarishda 
salmoqli o rin tutadi. O nga yaqin neft va neft-gaz konlari (Andijon neft koni, 	
ʻ ʻ
„Xo jaobod“, „Bo ston“, „Janubiy Olamushuk“, „Xartum“, „Polvontosh“, 	
ʻ ʻ
„Xo jausmon“ va boshqalar) ishlab turibdi. Xo jaobod
ʻ ʻ   – Andijon   – Asaka gaz 
quvuri bor. Andijon viloyatida dastlabki paxta tozalash zavodlari Andijon 
shahrida 1911-yilda, Asakada 1912-yilda, Shahrixonda 1915-yilda qurilgan. 
Sanoatning bu turi paxta yetishtirishga qarab tez rivojlandi. 1924-yil paxta 
zavodlarida 25 ming t xom ashyo qayta ishlangan edi. 1999-yilda mavjud 13 ta 
paxta qayta ishlash korxonalarida 325 ming tdan ziyod paxta qayta ishlandi. 
Viloyatda yetishtirilayotgan pilla, jun, teri umuman qayta ishlanmasdan, lanib, 
1999-yil oktabr ida ishga tushirildi). Baliqchi tumani noto qima matolar ishlab 	
ʻ
chiqarish yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklidagi O zbek
ʻ   – Amerika 
qo shma korxonasi ham o z mahsulotlari bilan chet elda e tibor qozongan 	
ʻ ʻ ʼ
korxonalardandir. Qo shma korxona zamonaviy uskunalar bilan qayta 	
ʻ
jihozlandi. Kalava ip va xom gazlama tayyorlanadigan mazkur korxonada 
1300dan ortiq ishchi ishlaydi (2000). Shuningdek, viloyatda rivojlangan 
mamlakatlarning sarmoyalari jalb qilingan „Andijon-Praga“, „Andijon 
durdonasi“, „Navigul“, „O z-Koromko“, O zbek-Rus-Britaniya „Mask“, „Al-	
ʻ ʻ
Osiyo“ qo shma korxonalari va O zbek-Amerika qo shma korxonasi filiali bor.	
ʻ ʻ ʻ
Qishloq xo jaligi[
ʻ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
Viloyat qishloq xo jaligining asosiy tarmog i	
ʻ ʻ   – paxtachilikdir. Paxtaning yalpi 
hosili va hosildorligi jihatidan Andijon viloyati mamlakatda oldingi o rinlarda 	
ʻ
turadi. Ayniqsa mustaqillikdan keyin paxtakorga erkinlik berilgach, 
paxtachilikda tub o zgarishlar sodir bo ldi. 1997-yildan chigitni keng 	
ʻ ʻ
maydonlarda plyonka ostiga ekish texnologiyasi joriy etildi (mazkur 
texnologiyani qo llashda viloyat hokimi, O zbekiston Qahramoni Qobiljon 	
ʻ ʻ
7 Obidov katta jonbozlik ko rsatdi). Paxta, g alla almashlab ekilishi yo lga ʻ ʻ ʻ
qo yildi. Faqat mineral o g itlarga qarab qolmasdan mahalliy o g itlardan ham 	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
foydalanildi. Xususan gidroliz zavodining chiqindilaridan kompost tayyorlab, 
tuproq unumdorligini oshirishga ahamiyat berildi; ekin qator oralariga ammiak 
suvi oqizish o zlashtirildi. G o za navlarini tuproq va iqlim sharoitiga ko ra 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tanlashga e tibor berildi. Har yili katta maydonlarda paxtaning „Oqdaryo“, 	
ʼ
„Armug on“, „Farg ona-5“ singari istiqbolli navlari sinab ko rildi va muntazam 	
ʻ ʻ ʻ
yangilanib borildi. Keyingi yillarda sinovdan o tib, ertapishar, tolasi pishiq, 	
ʻ
chigiti to la, kasalliklarga chidamliligiga ishonch hosil qilingan „Okdaryo“ navi 	
ʻ
ko proq ekildi. Natijada mamlakatning boshqa viloyatlariga qaraganda g o za 	
ʻ ʻ ʻ
Andijon viloyatida barvaqt yetilmoqda. Sentabr oyiga qadar hosilning asosiy 
qismi yig ib olinmoqda va yuqori navlarga o tkazilmoqda. 2000-yilda Oltinko l 	
ʻ ʻ ʻ
tumanidagi „Ittifoq“ jamoa xo jaligida gektaridan o rtacha 45,7 s, Asaka 	
ʻ ʻ
tumanidagi „Yangi hayot“ jamoa xo jaligida 48,4 s atrofida hosil olindi. 	
ʻ
Shahrixon tumanidagi G . Jo rayev nomidagi jamoa xo jaligining fermeri N. 	
ʻ ʻ ʻ
Toshmatov 60 sdan xirmon uydi.Andijon viloyatida 2000-yilda sentabr 
oyidayoq 305 ming tdan ziyod paxta tayyorlanib, shartnoma rejasi mamlakatda 
birinchi bo lib bajarildi. G allachilikda ham „Andijon maktabi“ yaratildi. Don 3 	
ʻ ʻ
barobar ko payib, hosildorlik 1,2-marta oshdi. 2000-yilda g alla hosildorligi 
ʻ ʻ
mo ljaldagi 70,8 sdan oshib ketdi. Marhamat tumanining Ulug tog  adirlarida 	
ʻ ʻ ʻ
Oxunboboyev nomidagi jamoa xo jaligining ijarachisi Muhammadsharif 	
ʻ
Toshpo latov 67 s dan, Baliqchidagi Xayrixon Ergasheva nomidagi shirkat 	
ʻ
xo jaligida ijarachilardan Erkinboy Shukurov, Alijon Komilov, Turobjon 	
ʻ
Hakimov 85 sdan don olishdi. Shahrixon tumanidagi „Oltin vodiy“ jamoa 
xo jaligi g allachilik brigadasi boshlig i O zbekiston Qahramoni Sodiqjon 
ʻ ʻ ʻ ʻ
Abdurasulov uzoq yillar davomida donchilikda va paxtachilikda yuqori 
ko rsatkichlarga erishdi. U Andijon viloyatida boshqa mintaqalardan keltirilgan 
ʻ
yangi bug doy navlarini sinash va ulardan mo l hosil olish bo yicha tajriba 	
ʻ ʻ ʻ
maktabi yaratdi. 2000-yil hosili uchun viloyatda 74 ming ga maydonga elita va 
superelita urug lari ekildi. Kuzgi bug doyning istiqbolli „Andijon–1“, 	
ʻ ʻ
„Andijon–2“, „Chillaki“ navlari sinab ko rilib, ularning parvarish tartibi aniqlab 	
ʻ
chiqildi.Keyingi yillarda boshqa viloyatlarda ham andijonliklar yaratgan yangi 
navlar keng ekilmoqda. 2000-yilda davlatga 250 ming t ga yaqin g alla 	
ʻ
topshirildi. Uning 150 ming t sidan ziyodini sara urug lik tashkil etadi. 	
ʻ
G allachilik 1999-yilda Andijon viloyatiga 9,3 mlrd. so mdan ortiq daromad 	
ʻ ʻ
keltirdi. (1994-yil yanvarda bosh Asaka avtomobil zavodidan chiqqan yangi 
avtomobillar. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov Asaka 	
ʻ
avtomobil zavodila, 1996-yil 19-iyul. Qishloq xo jalikda, shuningdek 	
ʻ
bog dorchilik, tokchilik, sabzavotchilik, don va chorvachilik mahsulotlari 	
ʻ
yetishtirish bilan ham shug ullaniladi. Bog dorchilikda Andijon viloyati anor, 	
ʻ ʻ
anjir, bodom, behi, nok, shaftoli, olma, uzum yetishtirish bilan ayniqsa mashhur.
Viloyatda aholi soni ko pligi sababli adirlarda bog lar yaratishga katta ahamiyat 	
ʻ ʻ
berilgan. Shunday bog lardan eng mashhuri „Sohibkor“ meva-tokchilik ishlab 
ʻ
chiqarish shirkatlar uyushmasi bog idir. Mazkur bog  1981-yilda, Asaka 	
ʻ ʻ
tumanidagi Fayziobod qishlog idan 3–4	
ʻ   km narida Asaka adirlarining suvsiz  qovjirab yotgan yerlari bag rida pastdan quvur orqali suv chiqaribyara-tilgan. ʻ
Bog ning barpo etilishi O zbekistonda xizmat ko rsatgan qishloq xo jalik 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
xodimi Tilavoldi Yoqubov nomi bilan bog liq. Andijon viloyati bog larida 	
ʻ ʻ
mevali daraxtlardan tashqari toknint Andijon kora uzu mi navi keng ekiladi. 
Qishloq xujalikda foydaniladigan yerlar maydoni tomorqa yerlarini qo shgan 	
ʻ
holda 256,7 ming ga. Qishloq xujalik ekinlari ekiladigan jami yerlari 257,6 ming
ga, shu jumladan haydaladigan yer 200,9 ming ga, yaylovlar 21,7 ming ga 
(2000).  Barcha ekin maydoni 202,5 ming ga, shu jumladan don ekinlari 82,5 
ming ga, paxta ekiladigan yer PO ming ga, kartoshka, sabzavot-poliz ekinlari 
4,9 ming ga, ozuqa ekinlari 16,1 ming ga, 3500 ga o rmonzor bor (2000). 	
ʻ
Grechixa va soya ham yetishtirilmoqda. Umuman viloyatda mirishkor dehqon 
yil davomida 2–3-martadan hosil olmokla. Andijon viloyatida Usmon Yusupov 
nomidagi Katta Farg ona, Janubiy Farg ona, Katta Andijon, Savay, Andijonsoy, 	
ʻ ʻ
Shah-rixonsoy va boshqa kanallar bor.  Adir zonalaridagi dalalarga suv nasos 
stansiyalari yordamida chiqariladi.  Qoradaryoda Andijon suv ombori barpo 
qilingan. Yerning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida 7,8 ming km 
kollektor-drenaj tarmokdari qurilgan. Viloyatning hamma tumanlaridagi 
sug oriladigan maydonning asosiy qismida paxta va don ekiladi. Andijon 	
ʻ
viloyatida 13 jamoa xo jaligi, 6 davlat xo jaligi, 13 xo jaliklararo korxona, 133 	
ʻ ʻ ʻ
shirkat xo jaligi, 36 boshqa xo jalik, 2724 fermer xo jaligi mavjud. Jamoa 	
ʻ ʻ ʻ
xo jaliklarida chorvachilik asosan sut yetishtirishga ixtisoslashgan, tog  oldi va 	
ʻ ʻ
tog li tumanlarda qo ychilik rivojlangan. 95 ming qoramol, 56 ming sigir, 65 
ʻ ʻ
ming qo y va echki, 190,2 ming parranda bor (2000).	
ʻ
Transporti[ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
Temir yo l transporti viloyatda asosiy transport turlaridan biri. Uning uz. 
ʻ
2459   km (2000). Viloyatda dastlabki temir yo l 19-asr oxirlarida qurilib, 	
ʻ
keyinchalik undan tarmoqlar davom ettirilgan. Urushdan 
oldin   Asaka   –   Shahrixon   (1931),   Uchqo rg on	
ʻ ʻ   –   Toshko mir	ʻ   (1935) va boshqa 
temir yo llar qurildi. Barcha avtomobil yo llarining 6,2 ming km qismi qattiq 	
ʻ ʻ
qoplamali (2000). Havo yo llari Andijon shahrini	
ʻ   Toshkent ,   Moskva ,   Sankt-
Peterburg   va boshqa shaharlar, shuningdek   Kavkaz ,   Qrim   bilan bog laydi. 	
ʻ
Andijon shahri ko chalarida, shuningdek Andijon 	
ʻ
shahridan   Kuyganyor   shaharchasiga   trolleybus   qatnaydi.
Madaniy-maorif va sog liqni saqlash[	
ʻ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
1999/2000 o quv yilida viloyatda 738 umumiy ta lim maktabi bo lib, 510 	
ʻ ʼ ʻ
mingdan ziyod o quvchi, 24 gimnaziyada 7538 ming o quvchi, 32 akademik 	
ʻ ʻ
litseyda 5862 o quvchi, 28 musiqa va 62 sport maktabida 30940 o quvchi ta lim 
ʻ ʻ ʼ
oldi.
Viloyatda 4 oliy o quv yurti bor: Andijon Mashinasozlik instituti, Andijon 	
ʻ
tibbiyot instituti, Andijon qishloq-xo jalik instituti, Andijon Davlat universiteti. 	
ʻ
Andijon oliy o quv yurtlarida 10,8 ming talaba ta lim oldi (2000). 1999-yil 	
ʻ ʼ
oktabrda Kuyganyor shaharchasida (Andijon tumani) O zbekiston Respublika 	
ʻ
Andijon viloyati va suv xo jaligi vazirligi Qishloq xujalik ilmiy ishlab chiqarish 	
ʻ
markazining Sug oriladigan yerlarda g alla va dukkakli o simliklar yetishtirish 	
ʻ ʻ ʻ
ilmiy tadqiqot instituti tashkil etildi. Institutning asosiy vazifasi mamlakatda 
9 sug oriladigan yerlarda dehqonchilik sharoitiga moslashgan yangi don navlarini ʻ
yaratish, tumanlashgan va istiqbolli g alla va dukkakli o simliklarni yetishtirish 	
ʻ ʻ
texnologiyasini ishlab chiqarishdan iborat.Viloyat shahar va tumanlarida 1998– 
2000-yillarda 19 kollej va akademik litseylar binolari qurilib ishga tushirildi. 
Ular zamonaviy dastgoh va texnika bilan jihozlandi. Viloyatda 20 kasb-hunar 
kollejida 22389 o quvchi, 28 akademik litseyda 15928 o quvchi o qiydi. 	
ʻ ʻ ʻ
Andijon shahridagi va Oqoltin tumanidagi maishiy xizmat kasb-hunar kollejlari, 
Andijon tumanining Oqyor qishlog idagi sanoat kasb-hunar kolleji (mazkur 	
ʻ
kollejga O zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ikki marta tashrif 	
ʻ
buyurdi) eng namunali o quv dargohlaridir. Viloyatda 4 muzey (Andijon viloyat	
ʻ
adabiyot va san at muzeyi, Andijon viloyat o lkashunoslik muzeyi, Bobur uy 	
ʼ ʻ
muzeyi, Cho lpon uy muzeyi), 508 ommaviy kutubxona (8150,4 ming nusxa 	
ʻ
asar), 183 klub, 37 madaniyat uyi, 966 badiiy havaskorlik jamoalari bor. 
Andijon shahridagi Bobur nomidagi viloyat kutubxonasida (1967-yil ishga 
tushgan) 2000 urnnli qiroatxona mavjud (2000). Andijon viloyatida 3 ta teatr 
bor. Yo ldosh Oxunboboyev nomidagi Andijon viloyat musiqali drama va 	
ʻ
komediya teatri O zbekistondagi to ng ich teatrlardan biri bo lib, unga 1919-yil 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
noyabrda Hamza asos solgan (qarang Andijon teatri).  Abbos Bakirov nomidagi 
Andijon davlat bolalar va yoshlar teatri   1990-yil   1-dekabrda „Istiqbol“ teatr 
studiyasi asosida tashkil etilgan (qarang Andijon bolalar va yoshishr teatri). 
Andijon viloyat „Lola“ Qo g irchoq teatri	
ʻ ʻ   1968-yil   aprelda Respublika davlat 
qo g irchoq teatri qoshidagi studiya bitiruvchilari asosida tashkil bo lgan 	
ʻ ʻ ʻ
Andijon viloyatidan   Halima Nosirova , Lutfixonim Sarimsoqova, Tamaraxonim, 
Soyib Xo jayev, Abbos Bakirov, G anijon Toshmatov, Muzaffar Muhamedov 	
ʻ ʻ
kabi yirik san atkorlar; Fattohxon Mamadaliyev, aka-uka Ismoiljon va Isroilon 	
ʼ
Vahobovlar kabi xalq hofizlari; Habiba Oxunova, Sherali Jo rayev, Turg un 	
ʻ ʻ
Xonto rayev, Hoshimjon Olimjonov kabi O zbekiston xalq artistlari, 	
ʻ ʻ
Toshkanboy Egamberdiyev (Asakadan) boshliqdorbozlar sulolasi yetishib 
mashhuru ma lum bo lishgan. Andijon viloyatida 5 madaniyat va istirohat bog i,	
ʼ ʻ ʻ
ko plab ko kalamzor xiyobonlar bor. 	
ʻ ʻ Ayniqsa Andijon shahridagi Alisher 
Navoiy nomidagi madaniyat va istirohat bog i (1934-yil tashkil etilgan) 	
ʻ
mashhurdir.  1997–2000-yillarda bog  butunlay qayta qurilib, nihoyatda 	
ʻ
kurkamlashtirildi. Ramziy burgut ostidagi qahvaxonaga uyg unlashtirilib 	
ʻ
qurilgan „Amfiteatr“ (2000) bayram tantanalari va boshqa tomoshalar 
o tkaziladigan maskanga aylangan. Andijon shahrining janubi-sharqida	
ʻ   – 
Bog ishamolda 300 ga maydonni egallagan Bobur nomidagi milliy bog  (Bog i 	
ʻ ʻ ʻ
Bobur), Andijon shahrining markaziy qismida Cho lpon bog i tashkil etildi. 	
ʻ ʻ
Andijon viloyatida ziyoratgoh joylar ko p. Sultonobod, Xonobod, Andijon 	
ʻ
dengizi kabi joylar chet ellik sayyoxlarda katta taassurot qoldiradi. Xo jaobod 	
ʻ
tumanida Bobur qadamjolaridan biri   – Lotkontepada ajoyib ziyoratgoh barpo 
etildi. Bu ziyoratgoh Shirmonbuloq, Chilustun tog lari bilan tutashib ketgan. 	
ʻ
Asaka, Shahrixon, Poytug , Qo rg ontepa shaharlari xalq hunarmandchiligi 	
ʻ ʻ ʻ
badiiy buyumlari tayyorlash bilan mashhur. Viloyatda 14,1 ming o rinli (10 	
ʻ
ming kishiga 64 o rin) 70 kasalxona muassasasi, 6233 vrach, shu jumladan 317 	
ʻ
stomatolog (10 ming kishiga 28,7 vrach), 22 ming o rta ma lumotli tibbiy 	
ʻ ʼ xodim, 5 sanatoriy bor (2000).  Andijon shahrida Respublika shoshilinch tibbiy 
yordam markazining bo limi ishga tushirildi (2000).ʻ
Sport[ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
Andijon viloyatida sportchilari sportning 37 turi bo yicha turli darajadagi 	
ʻ
musobaqalarda ishtirok etadi (2000). Chavandozlik, chim ustida xokkey, yengil 
atletika, futbol, tennis, sport gimnastikasi, boks va boshqa Chim ustida xokkey 
bo yicha „Andijanka“ ayollar jamoasi Yevropa chempionlari kubogi sohibi. 	
ʻ
1996-yildan „Andijanka“ ayollar futbol jamoasiga aylantirildi. O zbekiston 	
ʻ
Respublikasida xizmat ko rsatgan murabbiy M.D. Kim rahbarligida 	
ʻ
„Andijanka“ 1998, 1999-yillarda O rta Osiyo mamlakatlari ayollar futbol 	
ʻ
jamoalari musobaqalarida muvaffaqiyatli qatnashib, kubok hamda 
chempionlikni qo lga kiritdi. Andijonda xizmat ko rsatgan sport ustasi, Yevropa	
ʻ ʻ
chempioni, jahon kubogi g olibi, jahon rekordchisi yengil atletikachi Svetlana 	
ʻ
O lmasova va uning jamoadosh dugonasi Zamira Zaytseva, boks bo yicha 	
ʻ ʻ
Yevropa chempioni Feliks Pak, sambo bo yicha Yevropa chemponi Mels An 	
ʻ
kabi mashhur sportchilar tarbiyalanganlar. Baydarkachi Tatyana Levina 
respublika terma jamoasi tarkibida keyingi o n yillar davomida yetakchilikni 	
ʻ
qo ldan bermay kelmoqda (2000). Olimpiada o yinlarida sobiq Ittifoq terma 	
ʻ ʻ
jamoalari tarkibida andijonlik sportchilar muntazam ishtirok etganlar. Ular 
orasida Seul Olimpiadasining og ir atletika bo yicha kumush medali sovrindori 	
ʻ ʻ
Noil Muxammadiyorov, chim ustida xokkey bo yicha	
ʻ   – Igor Davidov, Moskva 
Olimpiadasining chim ustida xokkey bo yicha bronza medali sovrindorlari	
ʻ   – 
Laylo Ahmedova, Nelya Gorbatkova, Alina Xam, Valentina Zazdravnix kabil ar
bor. O zbekiston mustaqillikka erishgach, Andijon viloyati sportchilariga ham 	
ʻ
xalqaro musobaqalarda qatnashishga keng yo l ochildi. 2000-yilda Sidney 	
ʻ
(Avstraliya)da o tkazilgan 27-olimpiada o yinlarida mamlakat bo yicha yagona 	
ʻ ʻ ʻ
oltin medalni andijonlik bokschi Muhammadqodir Abdullayev oldi; bokschi 
Sergey Mixaylov bronzamedali sohibi bo ldi. Bokschilardan O tkirbek 	
ʻ ʻ
Haydarov, Ruslan Chagayevlar jahon chempionlaridir. Andijon shahri 
Respublika olimpiada o rinbosarlari bilim yurtining boks bo yicha murabbiylari 	
ʻ ʻ
M.G. Qo chqorov, A.A. Razmaxov „O zbekiston Respublikasida xizmat 	
ʻ ʻ
ko rsatgan sport ustasi“ unvoniga sazovor bo lishgan. Andijondan mohir 	
ʻ ʻ
sportchilarni tayyorlashda sport murabbiysi V.A. Zolotaryovning katta xizmati 
bor. Andijon shahrida zamonaviy sport inshootlari qurilgan: turli darajadagi 
xalqaro musobaqalar o tkaziladigan tennis korti majmui (1998-yilda ishga 	
ʻ
tushgan; o n ming tomoshabinga mo ljallangan), „Navro z“ futbol stadioni, 	
ʻ ʻ ʻ
„Yambol“ sport majmui, chim ustida xokkey bo yicha „Xalqaro do stlik“ 	
ʻ ʻ
stadioni, shaxmat-shashka klubi, gimnastika majmui, suzish havzalari va boshqa
Andijon tennis inshootida har yili professional tennischilarning xalqaro turnirlari
muntazam o tkazib kelinadi. 1996-yil o tkazilgan „Chellenjer“ turnirida 	
ʻ ʻ
jahondagi 26 davlatdan vakillar ishtirok etdi. 1997– 1998, 1999-yillari 
o tkazilgan xalqaro „Satellit“ va „Istiqbol“ turnirlarida ham 20 ga yaqin 	
ʻ
davlatlardan vakillar qatnashdi. Bu xalqaro turnirlardagi katta raketka 
ustalarining o yinlari andijonlik yosh o quvchi-tennischilar uchun katta mahorat 	
ʻ ʻ
maktabi bo lib xizmat qilmoqda. Tennis klubida 150 ga yaqin yoshlar muntazam	
ʻ
11 shug ullanib keladi, ularga 5 murabbiy saboq beryapti (2000). O quvchilar ʻ ʻ
orasida respublika musobaqalari sovrindorlari bor. Andijon viloyati „Navro z“ 	
ʻ
futbol komandasi mamlakat milliy futbol chempionatida ishtirok etib keladi. 
Viloyatda 70 bolalar va o smirlar sport maktabi ishlaydi; ularda 32 ming 	
ʻ
o quvchi turli sport turlari bilan shug ullanadi. Andijon shahrida olimpiada 	
ʻ ʻ
o rinbosarlari bilim yurti va ixtisoslashtirilgan bolalar-o smirlar sport maktablari
ʻ ʻ
yuqori malakali sportchilar tayyorlaydi.
Adabiyoti[ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
Andijon olamshumul shuhrat egasi   Zahiriddin Muhammad Bobur , 
Nodirabegimlar yurti. 20-asr yangi o zbek adabiyotining ulkan namoyandasi 	
ʻ
Abdulhamid Cho lpon Andijonda tavallud topgan. Bu yerda Zokirjon Habibiy, 	
ʻ
Oraziy, Vosit Sa dulla, Xoshimjon Razzoqov, Sayfiy, Anisiy, Azimiy, Boqir 
ʼ
kabi o nlab g azalnavislar yashab ijod etdilar. Shu zaminda shakllanib obro  	
ʻ ʻ ʻ
e tibor qozongan Sobir Abdulla, Sulton Jo ra, Komil Yashin,	
ʼ ʻ   To xtasin Jalolov	ʻ , 
Sayda Zunnunovalar o zbek adabiyoti rivojida alohida o rin va mavqega 	
ʻ ʻ
egadirlar. 20-asrning so nggi o n yilliklarida she riyatda O zbekiston xalq shoiri 
ʻ ʻ ʼ ʻ
To lan Nizom, Respublikada xizmat ko rsatgan san at arbobi Olimjon Xoldor, 	
ʻ ʻ ʼ
O zbekistonda xizmat ko rsatgan madaniyat xodimlari Tursunoy Sodiqova va 
ʻ ʻ
Xoldorjon Quronboyev, iste dodli shoirlar	
ʼ   – Fozil Emin, Halima Qoraboyeva, 
Ismoil To lak, Xanifa Solihova, Abduhalil Qoraboyev, Shukur Qurbon, 	
ʻ
Usmonxon Shukurov, Farid Usmon, Zamira Ro ziyeva, Qobil Mirzo, 	
ʻ
Munavvara Tillaboyeva, Xurshida, Nabi Jaloliddin; nasrda Xabibullo, 
Qamchibek Kenja, Sotvoldi Rajabov, Ubaydulla Sodiqov, Odiljon Olimov, 
Omina Tojiboyeva; dramaturgiyada Rahbar Fayziboyeva, Zahriddin 
Muhitdinov, Nazirjon Rahimov, Ziyo Najmiy; bolalar adabiyetida Muqimjon 
Niyozov, Odil Abdurahmonlarning nomlari keng tanilgan. Nusrat Abdusalomov,
Habib Siddiq, Najmiddin Ikromov, Rafiq Muxtor, Dilmurod Shokirov, 
Xamidullo Yusupov, Muborak Qosimova O zbekiston Respublikasi Markaziy 	
ʻ
banki Andijon viloyat bo limining bosh binosi. Respublika shoshilinch tibbiy 	
ʻ
yordam markazi bo limi binosi kabi bir necha o nlab shoir va adiblar o z 	
ʻ ʻ ʻ
asarlarida mustaqillik davri hayotinm aks ettirmoqdalar. Andijon viloyatida 
O zbekiston ijodiy uyushmalari (yozuvchilar, rassomlar, me morlar, jurnalistlar 	
ʻ ʼ
va boshqalar)ning viloyat tashkilotlari faoliyat ko rsatadi.	
ʻ
Matbuoti, radio va televideniyesi[ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
Andijon viloyatida 2 viloyat gazeta („Andijonnoma“, „.Andijanskaya pravda“), 
14 tuman gazeta, 3 shahar gazeta („Asaka oqshomi“, 1995; „Xonobod ovozi“, 
1992; „Qorasuv tonga“, 1992) chiqadi. Viloyatda, shuningdek 14 tarmoq gazeta,
2 jurnal („Limfa“ ilmiy ishlab chiqarish majmuasining „Limfalogaya“ jurnal, 
1991-yildan 3 oyda bir marta rus tilida chiqadi; Andijon viloyati xalq ta limi 	
ʼ
boshqarmasining „Ta lim ravnaqi“ oylik jurnal, 1999) nashr etiladi. Andijon 	
ʼ
viloyatida dastlabki radio eshittirishlari   1927-yildan   boshlangan. Shundan buyon
viloyat radiosi o zining mazmunli eshittirishlari bilan viloyat ijtimoiy-siyosiy 	
ʻ
hayotida o z o rni va ovoziga ega bo lib kelmoqda. 1963-yilda Andijon 	
ʻ ʻ ʻ
viloyatlararo telestudiya tashkil etilib teleko rsatuvlar bera boshladi (mazkur 	
ʻ
studiya bir yilcha faoliyat ko rsatib keyinroq texnik imkoniyatlar bo lmaganligi 	
ʻ ʻ tufayli o z faoliyatini to xtatgan). Respublikamiz mustaqillikka erishgach, ʻ ʻ
Andijonda   1991-yil   25-oktabrda viloyat televideniyesi tashkil etilib, uning 
birinchi ko rsatuvlari efirga uzatildi. Bir oylik ko rsatuvlar vaqti 45 soatdan 	
ʻ ʻ
ortadi. Andijon viloyati radiosi oyiga 36 soatlik hajmda eshittirishlar beradi 
(2000). Bundan tashqari Andijon viloyatida 1997-yil 23-iyundan „Andijon“ 
yoshlar teleradiokompaniyasi yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati vodiy 
aholisiga teleko rsatuvlar, radioeshittirishlar olib boradi. Teleradiokompaniya 	
ʻ
„Tasvir“ nomi bilan gazeta nashr etadi;   1998-yilning   oktabrdan uning „Vodiy 
sadosi“ radiosi faoliyat ko rsatadi. Viloyatda, shuningdek „Taraqqiyot“ (1995-	
ʻ
yildan) nodavlat telekanal i ko rsatuvlar olib boradi.	
ʻ
Me moriy yodgorliklari[	
ʼ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
Qadimda va o rta asrlarda bunyod etilgan me moriy yodgorliklar bizgacha yetib 	
ʻ ʼ
kelmagan. Andijon shahrida 19-asr oxirida qurilgan jome masjidi majmuasi 
saqlangan. Tarkibida masjid, minora va Madrasa bor. Jome masjidi Farg ona 	
ʻ
vodiysida eng mahobatli binodir (qarang Andijon jome masjidi majmuasi). 
Shahrixonda o tgan asrda bino qilingan bir qancha mahalla masjidlari va 	
ʻ
madrasalari saqlangan. Shundan biri 19-asr boshida qurilgan Ponsod masjididir. 
Masjidning bezak qismlarini farg onalik ustalar ishlagan. Shahrixonda 1872-yil 	
ʻ
qurilgan Gumbaz madrasasi saqlangan. Andijon shahrida 20-asr boshida 
qurilgan 2 qavatli Axmadbekhoji uyi ham milliy me morlik namunalaridan biri 	
ʼ
(qarang Ahmadbekhoji mehmonxonasi). Hozirgi Alisher Navoiy nomidagi 
madaniyat va istirohat bog i Ahmadbekhoji bog i o rnida bunyod etilgan. 	
ʻ ʻ ʻ
Boyning bog idagi shiypon binosi ham saqlanib qolgan. Paxtaobod shahrida 20-	
ʻ
asr boshida qurilgan Otaqo zi madra-sasi yodgorligi ham diqqatga sazovor. 	
ʻ
Uning 5 minorasi bor. orasidagi Andijon viloyatining tabiiy va iqtisoodiy rangli 
xaritasiga q. Abdug ulom Sultonov, Sobirjon Shokarimov, Shuhratjon 	
ʻ
Karimov [3]    [4]    [5]    [6]    .
ADABIYOT.
O'tish: Saytda Harakatlanish, Qidiruv   Farg'ona tarixi.   Toshkent, 1997.   P. 324.   2 
O'zbekiston Respublikasi: Ensiklopediya.   Toshkent, 1997.   P. 66.   3 u 
erda.   Qo'qon xonligining qisqa tarixi.   Qozon, 1886.   P. 6.   Turkiston mo'g'ullar 
istilosi davrida / / soch. T. 1.   O'tish: saytda harakatlanish, qidiruv   O'tish: saytda 
harakatlanish, qidiruv216.   6 Низомиддин Шомий, Зафарнома.   Toshkent, 
1995, P. 106.   7 Boburnoma: Boburning eslatmalari.   Toshkent, 1958, P. 12-13.   8 
Ibrat, Farmon.   O'tish: Saytda Harakatlanish, Qidiruv   9 Buxoro amirligining 
aholi punktlari (XIX asr oxiri — XX asr boshi)// O'rta Osiyo tarixiy geografiyasi
materiallari.   Toshkent, 2001.   P. 21.   10 Kamoliddinov Sh.S. "kitob Al-ansab" 
Abu Sa'd Abdalkarim ibn Muhammad as-Sam'ani O'rta Osiyo madaniyati tarixi 
va tarixi bo'yicha manba sifatida.   Toshkent, 1993.   P. 43.   11 u erda.P. 43.   12 
Buxoro amirligining aholi punktlari..   Shuningdek Qarang: Kamoliddinov Sh. S. 
13 Farmon.   O'tish: Saytda Harakatlanish, Qidiruv   13 O'zbek tilini izoxli 
lugati.   Toshkent, 1981.   P. 47.   14 Begmatov E. A. O'zbek ismlari ma'nosi: izoxli 
lugat.   Toshkent, 1998.   P. 31.   15 Muhammad Mu'in.   Farhangi forsiy.   T. 
1.   Texnik, 1974.   P. 371.   16 Bartold V. V. Chingizxon imperiyasining 
shakllanishi / / soch.   C. 258.   17 Tavarix - i guzida-Nusratnam.   Toshkent, 
1967.   P. 87.   Shuningdek qarang: x a f va Z tanish va L-Buxariy.   Абдулланома, 
«Шарафномайи шохий».   1-nchi kitob.   Toshkent, 1999.   P. 47.   18 Bartold V. V.
Qaror.   126.   19 Bartold V. V. Turkiston mo'g'ul bosqini davrida / / soch.   O'tish: 
saytda harakatlanish, qidiruv   252 — 253 bilan.   20 Bartold V. V. imperiyaning 
shakllanishi ... T. 1.   O'tish: saytda harakatlanish, qidiruv   21 Boburnoma: 
Boburning eslatmalari.   P. 12 -13.

Mavzu:“ Andijon, Andigon va Andikon” toponimlarining etimologiyasi. Reja: Andijon, Andigon va Andikon” toponimlarining etimologiyasi Andijon so’zining manosi. Xulosa.

"Andijon — Andijon" toponimi va uning "Andukon" yoki "Andigon" shaklidagi tarixiy o'zgarishlari — Farg'ona vodiysining eng qadimiy aholi punktlaridan biri, O'zbekistonning Markaziy shahri nomi. Ushbu geografik nuqtaning paydo bo'lishi va uning nomlarining etimologiyasi tarixiga ko'ra, ko'plab afsonalar va sharhlar mavjud. Biroq, tarix fani nafaqat ushbu turar-joyning paydo bo'lishi vaqti haqida ma'lum tarixiy va arxeologik ma'lumotlarga ega emas, balki bu tarixiy-lingvistik va etimologik tekshiruvga ham ta'sir ko'rsatmadi oddiy, ammo qiyin toponim — Andijonni tushunish qiyin bo'ladi. Xalq afsonasi, bu tarixiy nuqtaning paydo bo'lishi qadimgi Turonning afsonaviy hukmdori Afrosiyob qizi tupan malikasi Adinajon nomi bilan bog'liq. Shifolash imkoniyatlarini qidirib topish uchun jiddiy kasal bo'lgan Malika takti Sulaymon tog 'tizmasining tog' vodiylaridan biriga kelib, u erda og'ir surunkali kasalliklarini engishga muvaffaq bo'ldi. Uning shifo sharafiga Afrosiyob Malika uchun bu mo "jizaviy vodiyda g'aroyib tabiat qal'asi bilan qurilgan va u erda keng bog' qo'ygan. O'shandan beri Oshsai tog ' tizmasining pastki qismida joylashgan bu maydon Adinajan deb nomlana boshladi va keyinchalik qurilgan shahar Afrosiyobni Turon poytaxtiga aylantirdi.1. Boshqa afsonaga ko'ra, bu toponimning paydo bo'lishi "Adok", "AZOK" va "andi"turkiy tilli etnoslari bilan bog'liq. Afsonaga ko'ra, qadim zamonlarda "andn" qabilasi yashagan, ya'ni hindlar, shuning uchun er "Andukan", ya'ni "hindlarning panohi"deb nomlangan.2. Boshqa bir versiyaga ko'ra, kelajakdagi shaharning poydevorini qo'ygan mintaqaning asosiy egasi "Andi" deb nomlangan. Ushbu qadimiy quruvchi-me'mor sharafiga shahar "Andijon"deb nomlandi.3. Rus tarixchisi VP Nalivkinning so'zlariga ko'ra, "Andigon" ning toponi Andi turk qabilasining tizzasi nomi bilan paydo bo'lgan. V. P. Nalivkinning so'zlariga ko'ra, "hozirgi kunga qadar Namangan aholisi tez-tez Andijon o'zbeklarini Andi nomi bilan atashadi va ular Turkiston shahri va uning atrofida yashaydigan turklar bilan bir xil bo'lgan Andi deb da'vo qiladilar". 4. Bu ma'lumotlar afsonalar va afsonalardan olingan va turli xil mualliflar tomonidan talqin qilingan bo'lsa-da, ular avloddan-avlodga uzatiladigan "Andijon" toponimining xalq etimologiyasini o'rganishda muayyan ahamiyatga ega bo'lsa-da, ular faqat folklor xarakteriga ega va o'rganilayotgan masalani ilmiy hal qilish uchun dostover nym manbai bo'lib xizmat qila olmaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, tarixiy ma'lumotlarning etishmasligi, ayniqsa, tarixiy- toponimik tadqiqotlar uchun, avvalo, "Andijon"toponimining barcha shakllari va xilma-xilliklarining tarkibiy qismlarini diqqat bilan tarixiy-morfologik tahlil qilish va talqin qilishni talab qiladi. Farg'ona vodiysining bu shahri ilk bor Arab geograflari ibn Xaukal va Muqaddas bitiklarda "Andukon" shaklida qayd etilgan.»5. Tojik-fors yozma manbalarida esa — "Andigon".6. Zahiriddin Muhammad Boburning solnomasida uning ona shahri "Andijon"shaklida namoyon bo'ladi.7. "Farg'ona tarixi" ("Farg'ona tarixi") tarixiy asarining muallifi Junaydullah o'g'li Ishoqxon — Ibratning so'zlariga ko'ra, Arab grafigida "Andijon" deb nomlangan shahar nomi ilgari andi qabilasidan o'zbeklar yashagan "Andigon" deb atalgan.8. Shunday qilib, bu shaharning nomi o'rta asrlarning yozma manbalarida uch shaklda paydo bo'ladi: "Andukon", "Antigon"

va "Andijon". Avvalo, O'rta Osiyoning tarixiy geografiyasidan ma'lum ma'lumotlarga ko'ra, o'rganilayotgan toponimlarning bu uch turi nafaqat Farg'ona vodiysida, balki Markaziy Osiyo mintaqasidagi boshqa qishloq xo'jaligi vohalarida ham uchraydi. Shunday qilib, XIX asr oxiri — XX asrning boshlarida "Buxoro amirligi devonxonasi" hujjatlari reestrida. Andijonning Depau vilisatining dauri qo'rg'oni amlyakida, Pushtayning amlyakida esa Hisor vplayatining harfi — Andigon qishlog'i qayd etildi9. "Kitob al-ansab "("nisb kitobi"), Abu Sa'la Abdalkarim ibn Muhammad as-Sam'ani Al-Marvaziy (1113- 1167), Seraxs yaqinidagi Hirot vodiysida mashhur O'rta Osiyo tarixchi olim XII asr muallifiga ko'ra, Andukan qishlog'i joylashgan10. "Mo'yjam al-buldan" mashhur geografik lug'atida Yoquba Al-Hamaviy 5 farsohda (30 — 35 km) Marvdan joylashgan Andagon qishlog'i haqida so'z boradi11. Yuqorida keltirilgan turli xil qishloq xo'jaligi vohalari, ayniqsa, Markaziy Osiyoning vodiy hududlari haqidagi asl manbalardan olingan ma'lumotlar toponimning "Andijon" ning barcha shakllarida paydo bo'lishi alohida afsonaviy shaxslarning nomlari yoki har qanday etnik guruhlar nomlari bilan bog'liq emasligini ko'rsatadi, ehtimol, bu toponim va uning etimologiyasi muayyan joylarning tabiiy - tabiiy sharoitlari belgilari bilan chambarchas bog'langan va ularning aniq iziga ega. "Andukon" ning sinonimiy nomlari, , shunday qilib, hidronim ikki komponentdan iborat: "Aida" yoki "andi" so'zlari morfemasi) va "Kan", "Gon" yoki "jon" xsubstraty toponimi). "Kanta" yoki "kanda" so'ziga ko'tarilgan "Gon" belgisi "qazish", "qazish", "qazish" degan ma'noni anglatadi. Xalq so'z birikmalarida "kon" yoki "Kan" shaklidagi leksemlarning "k" boshlang'ich harfi odatda "g" yoki "f"harflari bilan almashtiriladi. Shuning uchun, o'rta Osiyoning tarixiy geografiyasida qishloq xo'jaligi oazlari Pu Kt aholisi reestrida ko'pincha "kon", "Gon" va "jon" yoki "Jan"qo'shimchalari bilan toponimlar mavjud. Masalan: Konimex, Kumishkon, Haydarkon, Fchgkon, Vobkan, Barkan, Savakon, Gondara, Andagon, Anjirfagon, buzgon, Sagon, Jondar, Samjon, Arbinjon, Robinjon, Obizhaya, Xo'jan va boshqalar. 12. Shu bilan birga, yuqorida qayd etilgan aholi punktlarining aksariyati keng ma'noga ega va suv manbalari, hududning gidrografiyasi bilan bog'liq bo'lgan gidronimlar asosida paydo bo'lgan. Shu sababli, "kon", "Gon" n "jon" yoki "Jan" topoformantlari, birinchi navbatda, "Daryo", "kanal", "ko'l", "magistral kanal" va boshqalar kabi turli xil suv resurslarining umumiy kontseptsiyasini nazarda tutgan. tog ' daryosi "Aida", "andi" yoki "Aida" bilan birgalikda "Andukon", "Andigon" va "Andagan"toponimlarini tashkil etdi. O'zbek adabiy tilida "andi" lexemasi "anda" shaklida, masalan, "qaerda-Aida" yoki "qaerda-andali" shaklida so'z shakllanadigan affiks sifatida saqlanib qolgan bo'lib, uning yordamida alohida sinonimiy atamalar, shuningdek, shaxslarning ayrim nomlari shakllangan. Shunday qilib, "qaerda-Aida" yoki "qaerda-andali" o'zbek tilida "ota" atamasi "qaerda" — "Svat" so'zining sinonimi sifatida swatning yaqin qarindoshi degan ma'noni anglatadi. 13. O'zbek nomlarining izohli lug'atida "anda" belgisi bilan bir qator nomlar keltirilgan, masalan, Andaba, Andagul, Andalib, Andam, Andaxol. 3

14. Tehronda 1974 yilda nashr etilgan "Farhangi forsi" fors tilining izohli lug'atida Muhammad Muyin tomonidan "anda" atamasi "do'st" va "Rafiq" — birodar shaklida talqin etiladi. 15. Shunday qilib, turli manbalardan olingan lingvistik ma'lumotlar toponimning "Andukon", "Andigon" va "Andijon" so'z shakllantiruvchi morfemasining asl shakli "Aida", ya'ni "yaqin qarindosh", "do'st", "birodar"degan ma'noni anglatadi. VI Bartold, XIII asrning boshida MOGOLISTANING eng murakkab ijtimoiy-siyosiy holatini tasvirlab, Timuchin Chingizxon) va Jamuxa, Jajur qabilasining etakchisi, yoshligida yaqin do'stlik ittifoqini tuzgan va "Andes" deb hisoblangan.16. "Tavarix-I Guzid — Nusrat name" asarining muallifiga ko'ra, Timuchin Jamuhani "anda"deb atadi.17. Biroq, qiyin paytlarda Jamuxa Chingizxonni bir necha bor o'zgartirib, raqiblarini doimo qo'llab-quvvatladi, buning uchun Jamuxa qatl etildi18. "Anda" -birodarlik Ittifoqi, qadimgi turkiy- mo'g'ul urf-odati, odatda, qabila boshliqlarining umumiy qurultoyida o'ziga xos marosim bilan ajoyib bayram bilan nishonlandi. Shunday qilib, 1269 bahorida Talas tekisligida bir-biriga qarshi bo'lgan mo'g'ul noyonlarining qurultoyi bo'lib o'tdi. Etti kun davomida ular ziyofat qildilar va sakkizinchi kuni Kvidining hukmronligi ostida butun shatillarning bir-biriga, "Andes"ga tushishi e'lon qilingan tinchlik uchrashuvi bo'lib o'tdi. Turk-mo'g'ul urf-odatlariga ko'ra, ular kiyim-kechak, kuboklar almashtirib, bir-birlariga doimiy sadoqat bilan qasamyod qildilar.19. Ushbu" Annibal qasam " odatda qat'iy rioya qilingan va uning huquqbuzarlari qattiq jazolangan. Jamuxa 1205 uchun qatl qilingan bo'lsa- da, xiyonat, Timuchin "Andes" bilan ittifoq tuzish uchun qasamyod va mas'uliyat sharafiga raqibiga tantanali dafn marosimini o'tkazdi. 20. Asosiy manbalardan ko'rinib turibdiki, toponimning "Andukon", "Andigon", "Andijon — Andijon" kabi "AnDU", "andi", "anda" shaklidagi sinonimiy morfemalari qadimgi turkiy - mo'g'ul so'ziga qaytadi "Andada" (ya'ni, "do'st, birodar, ittifoqdosh, yaqin qarindoshi"), o'zbek nomlarida aks ettirilgan: Andaba — katta do'st, andan — ona do'sti, Andagul va Andaxol — chiroyli do'st, shuningdek, Shuning uchun biz "Andukon", "Andigon" va "Andijon"-Andijon "kabi toponim tomonidan o'rganilayotgan" qani-anda"," qani-andali" iboralari ikki topoformantlarning kombinatsiyasidan iborat edi: turkiy — mo'g'ul "Andda "va So'g'd" kon, Gon, jon", keyinchalik asl shakli va ahamiyatini yo'qotdi. Bizga ko'rinib turibdiki, bu toponimlarning topoformaptlari bitta kompozitsiyaga — "andacon" ga qaytadi, bu esa "anda"+"kon"da hecelerle alohida talqin qilinishi kerak. Ushbu ikki so'zning kombinatsiyasi tufayli kompozitsiya etnos bilan emas, balki shaxslarning nomlari bilan emas, balki tabiiy-tabiiy sharoitlar va mintaqaning topografiyasi bilan mutlaqo boshqacha tushunchaga ega bo'ladi. Shunday qilib, biz "Andacon" shaklida toponim tomonidan o'rganilayotgan aholi punkti Daryo yoki saya qirg'og'ida, ya'ni "qirg'oq" shahrida joylashgan degan ma'noni anglatadi. Eslatib o'tamiz, Bobur bu yerning tabiatini tasvirlab, "Andijon daryosi", O'shning chekkasidan o'tib, Andijonga oqib o'tishini ta'kidladi. Ikkala qirg'oqda ham * * * Daryo ustida ko'tarilgan bog'lar tarqaldi. "Suv to'qqiz kanalda [shaharga] kiradi; [eng] ajoyib, keyin u [keyin] hech qanday joyga bormaydi".

21. Shunday qilib, Andijon shahri afsonaga ko'ra "Andes", ya'ni hindlar tomonidan emas, balki qadimgi quruvchilar tomonidan asos solingan va keyinchalik "Andijon", ya'ni "saya ko'li"deb nomlangan. Tabiati[ tahrir | manbasini tahrirlash ] Andijon viloyati yer yuzasi asosan tekislik. Hozirgi relyefi va yer yuzasidagi jinslar to rtlamchi geologik davrning katta-kichik daryolari va irmoqlarining ʻ faoliyatidan hosil bo lgan. Viloyatning g arbiy qismi qirli tekislik (bal. 400–500 ʻ ʻ m), sharqi ( Andijon shahridan sharda) Farg ona va Olay tizmalarining ʻ tarmoqlaridan iborat. Andijon viloyati geologik aktiv zonada joylashgan, kuchli zilzilalar bulib turadi (qarang Andijon zilzilasi). Ixdimi keskin kontinental, quruq. Tog tkzmalari Farg ona vodiysini sovuq xavoning kirib kelishidan to sib ʻ ʻ ʻ turganligi uchun qishda Andijon viloyatida ob-havo birmuncha barqaror. Yozi issiq, iyulning o rtacha temperaturasi 27,3°, kishi nisbatan sovuq, yanvarning ʻ o rtacha temperaturasi –3°. Vegetatsiya davri 217 kun. Yiliga 200 ʻ – 250 mm yog in tushadi. Av. O zbekistonning boshqa viloyatlariga nisbatan suv ʻ ʻ resurslariga boy. Daryolari yog indan, tog larlagi ko p yillik qor va ʻ ʻ ʻ muzliklardan suv oladi. Asosiy daryosi – Qoradaryo (Sirdaryo irmoqlaridan biri). Uning irmoqlari – Moylisuv, Oqbo ra, Aravonsoy va boshqa Av. ʻ daryolarining suvi sug orish uchun ishlatiladi. Tuproklari bo z, qo ng ir, o tloqi, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o tloqi-botqoq tuproqlar, qumtosh, mergel, less va chaqirtoshlardan iborat. ʻ Bahorda adirlar efemer o simliklar bilan qoplanaln. Av.ning ekin ekilmaydigan ʻ tekislik qismida shuvoq-sho ra o simliklari, tog yon bag irlarida pista, bodom ʻ ʻ ʻ ʻ o sadi. Yovvoyi hayvonlar (buri, tulki, qobon va boshqalar) kam uchraydi; ʻ sudraluvchilar, kemiruvchilar, qushlar, suv havzalarida baliqlar bor. Aholisining ko pchiligini ʻ o zbeklar ʻ tashkil etadi. Qirg izlar ʻ , Tojiklar , Uyg urlar ʻ , Ruslar , Koreyslar , Qangli VA boshqalar ham bor. Rossiya Qo qon xonligini ʻ bosib olgach, bu yerga rus, ukrain, tatar, arman, yahudiy va boshqa kuchib kelgan. 1 km² ga o rtacha 517 kishi to g ri ʻ ʻ ʻ keladi. Milliy tarkibi: o zbeklar ʻ – 86,8 %, qirg izlar 3,8 ʻ %, tatarlar 3,1 %, Qanglilar 2 % ,ruslar 2 %. Shaharliklar 657,7 ming kishi, qishloq aholisi 1539,2 ming kishi (2000). Hududiy bo linishi[ ʻ tahrir | manbasini tahrirlash ] 5